pili sbitnya  i  svernuli  na
Il'inku.
     Nedaleko ot  boyarskogo  podvor'ya  muzhiki  rubili  novuyu  cerkov'.
Zveneli topory,  letela belaya legkaya struzhka, duhovito pahlo smolistoj
sosnoj.  Vozle sruba prohazhivalsya tuchnyj boyarin v bobrovoj shube. Glaza
malen'kie, zaplyvshie, chernaya boroda kopnoj. Tykal posohom, izrekal:
     - Krasno hram stav'te,  ne posramite.  YA, chat', sto rublev svyatym
otcam otvalil.
     - Ne sumlevajsya,  batyushka Fotej Nilych,  hram postavim blagolepyj.
Ne propadet tvoya moshna,  - so skrytoj usmeshkoj proiznes staryj master,
klanyayas' boyarinu.
     Mimo Foteya Nilycha,  shlepaya po luzhe bosymi nogami,  probezhal ryzhij
mal'chonka v dlinnoj do pyat rubahe.  Obryznul boyarinu shubu. Tot stuknul
o zemlyu posohom.
     - Pod' syuda, nechestivec!
     Mal'chonka podoshel, ispuganno vtyanuv golovu v plechi.
     - Vot tebe, poganec!
     Boyarin s   siloj   ogrel  mal'chonku  posohom,  tot  vskriknul  i,
skorchivshis' ot boli, zakatalsya po zemle.
     Bolotnikov tyazhelo i nasuplenno shagnul k boyarinu.
     - Al' mozhno tak?
     - Proch'!  - glaza Foteya nalilis' krov'yu.  - Dozhili! Smerd boyarina
poprekaet.
     Ivanka vspyhnul, nevedomaya zlaya sila tolknula k boyarinu; vyhvatil
posoh, udaril.
     - Karaul! - zavopil Fotej Nilych.
     Bolotnikov udaril v drugoj raz,  v tretij,  sbil boyarina  nazem'.
Posoh perelomilsya.
     Podskochil Vasyuta, rvanul Bolotnikova za plecho.
     - Nyryaj  k solov'yu!  (Solovej - tak nazyvali v narode izvozchikov,
yamshchikov.)
     Mimo ehal  izvozchik  verhom  na kone;  Ivanka i Vasyuta prygnuli v
vozok.
     - Goni, boroda!
     Izvozchik ponimayushche hmyknul i steganul loshad'.
     - Provor', bulanaya!
     Vozok zateryalsya  v  uzkih,  krivyh  ulochkah.  Izvozchik  ostanovil
loshad' podle gluhogo monastyrskogo podvor'ya, glyanul na Ivanku, krutnul
golovoj.
     - Smel ty, parya... I podelom Foteyu. Lyut!
     Bolotnikov protyanul polushku, izvozchik otkazalsya.
     - Ne. S takih ne beru... Znatno ty boyarina popotcheval.
     Ivanka i Vasyuta vstretilis' s nishchebrodami u hrama  Il'i  Proroka.
Bratiya ozhidala vechernyu,  raspolozhivshis' na luzhajke u ogrady;  razvyazav
kotomki i peremetnye sumki,  trapezovali.  (V opisyvaemyj period  hram
byl eshche derevyannym.)
     - Nu kak pomolilis', starcy? - sprosil Bolotnikov.
     - Pomolilis', chado. Posnedaj s nami, - molvil ded Lapotok.
     - Spasibo, syty my... Poproshchat'sya prishli.
     - Poproshchat'sya?.. Kudy zh udumali, chada?
     - Po Volge s kupcom poplyvem. V sudovye yaryzhki nanyalis', starche.
     Ded Lapotok   perestal   zhevat',  povernulsya  k  Volge,  obhvativ
krepkimi zhilistymi rukami koleni. Lico stalo zadumchivym.
     - Kogda-to  i  mne  dovelos' plyt' na struge.  Pod Kazan' hodil s
rat'yu Ivana Groznogo. Togda ya isho zryachim byl, belyj svet videl.
     Zamolchal, vspomniv  dalekuyu  molodost',  i,  kazalos',  posvetlel
licom. Potom vzdohnul i vnov' zagovoril:
     - CHuyu,  ne dlya togo vy syuda shli,  chtob k kupcu nanimat'sya. Ne tak
li?
     - Voistinu, starche.
     - Vedal to, serdcem vedal, molodnshe. Pojdete vy dale, k prostoru,
gde net ni kupcov, ni boyar.
     - I na sej raz ugadal, starche. V Pole nasha doroga.
     - ZHal',  ochi  ne  zryat,  a to by s vami poshel.  V Dikom Pole ya ne
byval,  molodshie,  odnako mnogo o nem naslyshan. Daj-to vam bog dobrogo
puti.
     Gerasim, sidevshij vozle Lapotka, vdrug vstrepenulsya i privstal na
koleni, vglyadyvayas' v boyarina, idushchego k hramu.
     - On... On, treklyatyj. Glyan', bratiya.
     Nishchebrody ustavilis' na boyarina, zlo zagaldeli:
     - Materoj. Ish', puzo nazhral.
     - Ubivec!
     - Pokaraj ego, vsevyshnij!
     Priznali boyarina  i  Ivanka  s Vasyutoj:  to byl Fotej Nilych.  SHel
skosobochas', tyazhelo pripadaya na levuyu nogu.
     - Al' vstrechalis' s nim? - usmehnulsya Ivanka.
     - Svel gospod',  - nasupilsya  Gerasim.  -  |to  tot  (samyj,  chto
Nikolushku nashego poreshil. U-u, treklyatyj!
     Boyarin byl daleko,  ne slyshal,  no nishchebrody zagaldeli eshche zlee i
gromche. Oborval shum Lapotok:
     - Ugomonis',  bratiya!  Slovami  goryu  ne  pomozhesh'...  Tut   inoe
nadobno.
     Nishchebrody smolkli, glyanuli na Lapotka.
     - O chem rechesh', kalika? - voprosil odin iz ubogih.
     - Uzhel' zapamyatovali?  A ne ty l',  Gerasim, pushche vseh na boyarina
yarilsya? Ne ty l' k mshcheniyu vzyval?
     - I nyne vzyvayu,  Lapotok.  Ne zabyt' mne Nikolushku, do sih por v
ochah stoit,  - Gerasim tknul klyukoj v storonu boyarskogo terema.  - Von
kaki horomy boyarin postavil,  vo vsem grade takih ne syshchesh'.  Da tokmo
ne sidet' te v nih, boyarin. Tak li, bratiya?
     Glaza Gerasima byli otchayannymi.
     - Tak, Gerasim! Otomstim za Nikolushku.
     - Petuha pustim...
     "Vot tebe  i  ubogie,  - poradovalsya Bolotnikov za nishchebrodov.  -
Derzkoj narod!..  No petuha pustit' ne prosto: karaul'nye na podvor'e.
Tut snorovka nadobna da sila.  Ubogih zhe v edin mig shvatyat - i proshchaj
volyushka. Za petuha - golovu s plech".
     Vsluh zhe vymolvil:
     - Krov' na boyarine,  zrel ego nyne.  Pes on...  V polnoch' s  vami
pojdu.
     - A kak zhe nasad? - sprosil Vasyuta.
     - Nasad ne ujdet, druzhe. Pospeem k kupcu... Pojdesh' li so mnoj?
     - Sto bed - odin otvet, - vzdohnul Vasyuta.
     - Dobro... A vy zh, starcy, polzite v slobodu. Bez vas upravimsya.
     - Starcy pushchaj bredut,  a ya s vami.  Moj byl Nikolushka.  Zol ya na
boyarina, - proiznes Gerasim.
     Ded Lapotok podnyalsya i obnyal Bolotnikova za plechi.
     - Udal  ty,  detinushka.  Poradej za delo pravednoe,  a my tebya ne
zabudem, - oblobyzal Ivanku, perekrestil. - Udachi tebe.
     - Proshchaj, ded. Proshchaj, bratiya.

     Pribezhali k   nasadu   posle  polunochi.  Nad  krepost'yu  polyhalo
bagrovoe plamya, trevozhno gudel nabat.
     - Kak  by  i  drugie  usad'by  ne zanyalis',  - obespokoeno molvil
Vasyuta.
     - Boyar zhaleesh',  - surovo brosil Bolotnikov.  - V Rublenom gorode
tyaglyh dvorov ne voditsya,  slobody daleche.  A  boyare  da  kupcy  pust'
goryat. Pobole by takih kostrov na Rusi.


         * CHast' 2 * 

        DIKOE POLE

        GLAVA 1
                           STEPNYE ZASTAVY

     Materyj orel  dolgo  paril  nad  vysokim ryzhim kurganom,  a zatem
opustilsya na bezglazuyu kamennuyu babu.
     Tiho, zataenno, pustynno.
     U podnozhiya holma,  v myagkom stepnom kovyle, beleyut dva chelovech'ih
cherepa;  tut  zhe  - porzhavevshaya krivaya sablya i tyazhelyj shirokij mech.  A
chut' poodal',  pokachivayas' v trave,  zaunyvno poet na uprugom  goryachem
vetru dlinnaya krasnaya strela.
     Orel povernul golovu,  nastorozhilsya;  za burymi holmami,  v sinem
prostore,  poslyshalsya shum yarostnoj bitvy;  pronzitel'noe rzhanie konej,
gortannye vykriki, lyazgan'e oruzhiya...
     S opalennyh,   znojnyh   kurganov   poleteli   na   krovavyj  pir
vorony-stervyatniki.
     Dikoe Pole!
     Ogromnoe, stepnoe, razdol'noe!
     Kraj ordyncev i donskih kazakov,  kraj gordoj myatezhnoj povol'nicy
i  beglogo  sermyazhnogo  lyuda.  Syuda,  na  vol'nyj   stepnoj   prostor,
probirayutsya  cherez  lesnuyu  dremuchuyu  Rus'  moskvityane  i  novgorodcy,
vladimircy i yaroslavcy, suzdal'cy i ryazancy...
     Begut na Volgu i Don, Medvedicu i Donec, Hoper i Ajdar... Begut v
poiskah luchshej doli muzhiki-stradniki  i  kabal'nye  holopy,  posadskaya
chern'  i  ratnye  lyudi,  bobyli  i  monastyrskie trudniki,  gosudarevy
prestupniki i popy-rasstrigi... Begut ot boyarskih nepravd, zastenkov i
lyutogo goloda.
     Uzh davno opolchilis' na yuzhnuyu okrainu boyare, shumeli v Dume:
     "Najdi upravu na chern', gosudar'! Obezlyudeli votchiny, muzhiki nivy
pobrosali,  nekomu za sohu vzyat'sya.  Prikazhi oslushnikov  imat'.  A  na
okrainu  sluzhilyh  lyudej  poshli,  pushchaj stenoj vstanut pered vorovskim
Donom!"
     I car'  prikazal.  Mnogih  lovili,  bili  knutom  i  vozvrashchali k
boyaram.  Odnako veliko i beskrajne Dikoe Pole,  ne usmotret' strel'cam
za vsemi beglymi; ezhegodno sotni, tysyachi lyudej prosachivalis' v stepnoe
Ponizov'e,  osedaya v kazach'ih stanicah.  ZHili v kurenyah  i  zemlyankah,
zachastuyu  bez  ruhlyadi  i  skotiny,  predpochitaya  lihogo konya i ostruyu
sablyu.  ZHili vol'no,  ne vedaya ni gospod s prikazchikami i tiunami,  ni
gorodskih voevod s gubnymi starostami i yaryzhkami.  Bili v stepyah zverya
i pticu,  lovili v ozerah i rekah  rybu.  A  ryadom,  sovsem  ryadom,  v
neskol'kih  poprishchah  ot kazach'ih gorodkov i stanovishch ryskali po stepi
kovarnye,  smetlivye ordyncy.  ZHazhda dobychi snimala stepnyakov so svoih
kochevij i sobirala v sotni,  tysyachi i tumeny. Ordyncev i yanychar manili
dorogie, nevidannoj krasoty, russkie meha, zolotaya i serebryanaya utvar'
boyarskih horom i zolotoe ubranstvo hramov, sineokie russkie polonyanki,
kotorym net ceny na nevol'nich'ih rynkah.  (Tumen  -  vojsko  v  desyat'
tysyach voinov.)
     Pervymi vsegda prinimali basurmanskij udar kazaki-povol'niki. |to
oni  stojko  zashchishchali svoi stanicy,  zaslonyaya Rus' ot zlogo chuzhezemca;
eto oni istreblyali  poganyh  i  sami  teryali  bujnye  golovy,  obagryaya
obil'noj krov'yu goryachie stepi.
     Dikoe Pole!
     Ratnoe pole!
     Pole kazach'ej udali, podvigov i srazhenij.
     Pole - shchit!

     Otyazhelevshij voron uselsya na cherep.  Vnov' vse stihlo,  lish' vozle
seroj kamennoj baby prodolzhala svoyu skorbnuyu pesn' tonkaya strela.
     Za kurgan   svalilos'   bagrovoe   solnce,   pogruzhaya   step'   v
trevozhno-tainstvennyj sumrak.
     Tiho i zadumchivo shelesteli travy.
     Ot kamennogo idolishcha protyanulas' dlinnaya ten'.
     Na cherep natknulos' kolyuchee perekati-pole,  budto ostanovilos' na
korotkij otdyh; no vot podul veter, stepnoj brodyaga shelohnulsya i vnov'
pobezhal po sedomu kovylyu.

     Gordaya vol'naya  ptica  parila nad shirokoj step'yu;  parila vysoko,
vidya poryzhevshie ot znojnogo solnca holmy i kurgany,  kazach'i zastavy i
storozhi;  videla ona i ordynskih lazutchikov,  skrytno probiravshihsya po
loshchinam, balkam i shlyaham.
     "Dobro toj   ptice.   Ona  sil'na  i  vlastvuet  nad  step'yu",  -
podumalos' Bolotnikovu.
     On lezhal  na  spine,  shiroko  raskinuv ruki i utonuv v gor'kovato
pahnushchem bur'yane.
     Dushno, rubaha  prilipla k goryachemu telu,  svalyalis' chernye kol'ca
volos na lbu.  A nad step'yu ni veterka;  travy ponikli,  i vsya  zhizn',
kazalos', zamerla, pogruzhayas' v vyaluyu dremu.
     Nevdaleke poslyshalsya  drobnyj  stuk  konskih  kopyt.   Bolotnikov
podnyal golovu - skakal vsadnik na bulanom kone.
     - Tatary, bat'ko!
     Bolotnikov podnyalsya,  pospeshno natyanul kaftan, pristegnul sablyu s
serebryanym efesom i begom spustilsya v balku,  gde  u  tiho  zhurchavshego
ruchejka passya gnedoj kon'. Vstavil nogu v stremya, ottolknulsya ot zemli
i legko perekinulsya na krasnoe sedlo.  Ogrel konya plet'yu i vyskochil iz
balki.
     - Mnogo li poganyh?
     - Dva desyatka, bat'ko.
     Bystro doskakali do kurgana.  Dozornye kazaki gotovilis' zapalit'
koster, chtoby opovestit' o tatarah drugie storozhi.
     - Zrite li poganyh? - sprosil Bolotnikov, osadiv konya.
     - Ne zrim,  bat'ko,  - otvetil chernousyj korenastyj kazak v sinem
zipune.
     - Nikak   v   loshchine  upryatalis',  -  molvil  vtoroj,  vysokij  i
suhotelyj,  v odnih krasnyh  shtanah.  Na  smugloj  grudi  boltalsya  na
kruchenom  gajtane  serebryanyj  krest..  -  Podzhigat'  sushnyak,  ataman?
(Gajtan - pletenyj shnurok ili tes'ma dlya natel'nogo kresta.)
     - Pogod',  YUrko.  Uspeem dozory vzbulgachit'. Tatary malym vojskom
na Rus' ne hodyat.  To yurtdzhi. Gde primetil ih, Denya? (YUrtdzhi - voennaya
razvedka tatar.)
     Denya, kazak molodoj,  s korotkoj rusoj borodkoj po kruglomu licu,
ukazal sablej v storonu Volch'ego bueraka.
     - Tam, bat'ko.
     Stanichnyj ataman  na  minutu zadumalsya.  Do Volch'eyu bueraka okolo
treh verst.  Tatary skrytno probralis' v nego po urochishcham  i,  vidimo,
vstali na otdyh. Kostry oni razvodit' ne budut: dym zametyat storozhi, i
togda im pryadetsya vnov' ubirat'sya k svoim ulusam.  (Ulus  -  stanovishche
kochevnikov.)
     - CHto poreshil, bat'ko? - neterpelivo voprosil Denya.
     - Skachi do Bakeevskoj balki i podnimaj stanicu.
     Budem okruzhat'. Pospeshaj, Denya.
     - Lechu, bat'ko!
     Kazak prishporil konya i pomchal k balke,  a  Bolotnikov  v容hal  na
kurgan.  Otsyuda na mnogie versty byli vidny tumannye dali.  V stepi, v
raznyh koncah, ryskali konnye storozhi - po dva kazaka na dozor.
     - A  ne  sobrat'  li  raz容zdy,  ataman?  Tak-to sporee budet,  -
predlozhil YUrko.
     - Opasno.  Tatary hitry. Oni, mozhet, tol'ko i zhdut, chtob my snyali
raz容zdy.
     Vot uzhe  pyat'  let  Bolotnikov v Dikom Pole,  i on horosho izvedal
povadki tatar. Inoj raz oni narochno pokazyvalis' doncam. Ehali derzko,
otkryto,  draznya  raz容zdy;  te  ne vyderzhivali busurmanskoj naglosti,
snimalis' s dozorov i ustraivali pogonyu.  A tem vremenem  po  urochishcham
shlo  nikem  ne  zamechennoe  ordynskoe  vojsko  i  vnezapno napadalo na
zasechnuyu krepost'. Potom raz容zdy snimat' ne stali.
     Smetlivymi i   kovarnymi   byli  u  tatar  yurtdzhi.  |to  opytnye,
iskushennye voiny.  Ezdili vsegda odnim ili dvumya  desyatkami  Oni  byli
lovki, podvizhny i neulovimy. Redkaya stanica mogla pohvastat' kazach'emu
krugu o polone ordynskih lazutchikov.
     Vskore k  kurganu priskakala stanica iz Bakeevskoj balki.  Kazhdyj
den'  ona  pryatalas'  v  etom  urochishche  i  zhdala  svoego  chasa,  chtoby
neozhidanno poyavit'sya v stepi i zavyazat' boj s tatarami,  esli ih otryad
ne prevyshal dvuhsot-trehsot sabel'.  Pri bol'shem zhe vojske  vspyhivali
signal'nye  kostry  na dozornyh kurganah,  i togda uzhe vyhodila v Pole
rat' iz porubezhnoj kreposti.
     - V  buerake  tatary.  Ih  nado okruzhit' i zahvatit',  - proiznes
Bolotnikov.
     - Voz'mem,  bat'ko!  - zadorno prokrichal kazak Emoha, poryvistyj,
goryachij detina s dlinnym, gorbatym nosom.
     - Tvoj   desyatok  pojdet  so  mnoj.  Poprobuem  otsech'  ordyncev.
Ostal'nye - k bueraku. S bogom, molodcy!
     Kazaki poleteli  po  stepi.  Bolotnikov  zhe,  s  dvumya desyatkami,
poskakal v obhod loshchinoj.  Neslis' molcha,  chtoby ne  vspugnut'  ran'she
vremeni tatar.
     Ordyncy stanicu zametili,  totchas vysypali iz bueraka  i  pustili
konej  vspyat',  k  svoim kochev'yam;  naperehvat im stremitel'no mchalis'
kazaki Bolotnikova.
     - Gi! - ohvachennyj azartom pogoni, gromko voskliknul ataman.
     - Gi! Gi! - podhvatili kazaki.
     Kol'co vokrug tatar vse suzhalos',  eshche minuta-drugaya - i ulusniki
okazhutsya  v  gushche  stanichnikov.  No  vot  tatary   na   polnom   skaku
pereprygnuli na bezhavshih obok loshadej i nachali postepenno udalyat'sya ot
kazakov.
     - Ujdut, ujdut, bat'ko! - prokrichal Emoha.
     - Dostanem! - upryamo tryahnul smolyanymi kudryami Bolotnikov.
     Tatarskie koni prizemisty, tolstonogi i dlinnogrivy, oni bystry i
vynoslivy. No i kazach'i loshadi ne ustupayut ordynskim.
     Vse blizhe i blizhe tatarskie naezdniki.  Oni v chekmenyah,  v chernyh
ovchinnyh shapkah  s  otvorotami.  (CHekmen'  -  verhnyaya  muzhskaya  odezhda
vostochnogo pokroya, sshitaya halatom.)
     Vnezapno ordyncy  obernulis'  i  metko  pustili  iz  tugih  lukov
krasnye strely. Troe kazakov svalilis' s konej.
     Bolotnikov vyhvatil  iz-za  kushaka  pistol',  zychno   i   korotko
skomandoval:
     - Pali!
     Kazaki vystrelili.  Neskol'ko tatar bylo ubito,  drugie zhe s voem
rassypalis' po stepi,  no ih nastigali kazaki,  palya  iz  samopalov  i
pistolej.
     Ordyncy otvechali strelami. Eshche chetvero stanichnikov byli vybity iz
sedla,  no  vse men'she ostavalos' i ulusnikov.  Ponyav nakonec,  chto ot
kazakov ne otorvat'sya,  tatary prinyali boj na  sablyah.  Oni  povernuli
konej i ostervenelo nabrosilis' na doncov, reshiv pogibnut' v seche.
     - Ne rubit'! Brat' v polon! - prokrichal Bolotnikov.
     No sdelat'  eto  bylo  ne prosto:  tatary v plen ne sdavalis'.  S
hriplymi ustrashayushchimi voplyami ordyncy otchayanno lezli na doncov, norovya
sokrushit'   ih  ostrymi  krivymi  sablyami.  Odin  iz  nih,  vertkij  i
prizemistyj,  besstrashno  naskochil  na  Bolotnikova,  no   tot   uspel
prikryt'sya  shchitom,  a  zatem  plashmya  udaril tyazheloj sablej ordynca po
golove. Tatarin ruhnul v bur'yan, Bolotnikov sprygnul s loshadi i svyazal
kochevniku ruki.
     - Lovko ty ego,  bat'ka!  - soskochiv s  konya,  progovoril  Emoha,
vytiraya o travu okrovavlennuyu sablyu. - Vseh porubili. Dobro hot' etogo
vzyali. ZHiv li poganyj?
     Ivan tolknul tatarina v spinu,  tot ochnulsya,  vzvizgnul, podnyalsya
na nogi i svirepo metnulsya k  Bolotnikovu,  norovya  vcepit'sya  v  nego
zubami. Ivan otshib ego kulakom.
     - Proch', pes! Svyazhite emu nogi.
     Poka ordynca  vyazali,  on  izvivalsya uzhom i rychal,  kusaya v krov'
guby.
     - Zloj narod, zhestokij, - nasuplenno brosil Bolotnikov.
     - A posech' ego,  bat'ko.  Von skol' nashih poleglo,  - podskochil s
obnazhennoj sablej Emoha.
     - Ne trozh'!  On nam zhivoj nadoben. Orda chto-to zamyshlyaet. Povezem
k tolmachu1. Na konya ego.
     Tatarina kinuli poperek loshadi.
     Bolotnikov prikazal  sobrat' ubityh kazakov.  Sem' stanichnikov ne
vernutsya v svoi kureni. Dorogo dayutsya bitvy s ordyncami.
     Ivan vzmetnul   na  konya  i  oglyadel  step'.  Nevdaleke  tyanulis'
nevysokie, opalennye solncem, ryzhie holmy. Step' kazalas' ubayukannoj i
spokojnoj,  no  Ivan  znal,  chto v lyuboj moment mogut pokazat'sya iz-za
holmov tatary i vnov' nachnetsya lyutaya secha.
     Oglyanulsya. Dozornyj kurgan edva vidnelsya v sinej dali.  Sejchas na
kurgane stoit peredovaya  storozha  i  s  neterpeniem  zhdet  ot  stanicy
vestej.
     "Daleche uskakali",  -  podumal  Bolotnikov,  napravlyaya   kopya   k
blizhnemu holmu.  V容hal na vershinu,  napryazhenno vsmatrivayas' v storonu
krymskih kochevij.
     "Otsyuda horosho vidno. Samoe mesto novomu dozornomu kurganu".
     Bolotnikov poehal po raz容zdam,  mayachivshim v raznyh koncah stepi.
Vnachale  napravil  konya  v  storonu ponizov'ya,  k pravomu beregu Dona.
Proehal s polversty i vstupil v gustuyu vysokuyu  travu,  dohodivshuyu  do
plech.  Zdes'  nachinalsya  odin  iz  samyh  trevozhnyh dozorov:  raz容zdy
teryalis' v bur'yane i zachastuyu ne videli tatar,  nabegavshih s  krymskih
stepej.  Ordyncy,  na svoih nizkoroslyh konyah,  pryatalis' v trave, kak
susliki, ne bylo zametno dazhe ih chernyh ovchinnyh shapok.
     Zastava bespokojnaya,  opasnaya;  chut'  zazevalsya  -  i  tknesh'sya v
bur'yan,   srazhennyj   streloj   tatarina.   Ehal   chutko,   ostorozhno,
prislushivayas' k kazhdomu neznakomomu shorohu.
     V bur'yane tonko  pishchali  bekasy,  golosisto  i  zvonko  bormotali
kuropatki,   ne  umolkaya  treshchali  kuznechiki;  vysoko  nad  golovoj  s
protyazhnymi krikami proletala k Donu  staya  dikih  gusej,  a  gde-to  v
nizine, iz tihogo ozerca, donessya krik lebedya...
     Privychnye, rodnye  zvuki  Dikogo  Polya.  Bolotnikov   davno   uzhe
nauchilsya  slushat'  i  ponimat'  step' so vsemi ee svistami,  krikami i
otgoloskami, s ee udivitel'noj krasotoj i bogatyrskimi prostorami.
     Nepodaleku tiho zarzhal kon'. Bolotnikov ostanovil Gnedka, tyazhelaya
ruka opustilas' na pistol'.
     Kto?.. Ordynec ili svoj kazak-dozornyj?
     Kon' vnov'  zarzhal,  vidimo,  pochuyal  loshad'  Bolotnikova.   Ivan
sprygnul v travu: ne podstavlyat' zhe bashku pod ordynskuyu strelu.
     - I-oje! Urragah! - ustrashayushche doneslos' vdrug iz bur'yana. To byl
voinskij klich tatar. No Bolotnikov vserdcah splyunul, vskochil na Gnedka
i smelo tronul konya v storonu dikogo vozglasa.
     - Opyat' step' bulgachish', Sekira!
     Golos Ivana byl serdit:  ne pervyj raz pugaet ego etot  dozornyj.
Sekira, uhmylyayas', vyshel iz bur'yana.
     - Zdorovo zhili, Ivan Isaevich!
     - Tebe chto, delat' nechego? Skol' raz uprezhdal - ne vereshchi. Pamyat'
otshiblo?
     - Otshiblo, bat'ko. Bej!
     Ustim Sekira  zagolil  spinu,  tknulsya  na  karachki.   Bolotnikov
vytyanul   iz   golenishcha  sapoga  pletku,  hlestnul.  Sekira  podnyalsya,
poblagodaril:
     - Spasibo, bat'ko. Bol'she ne budu.
     - A kol' vdrugoryad' zaoresh' - na krug postavlyu.  Ty zh na  storozhe
stoish',  duren'.  Taem stoish'.  A tebya za tri versty slyshno.  Al' tebe
dozornyj nakaz ne vedom?
     - Vedom, bat'ko. Prosti.
     - Nu smotri,  Sekira, - pogrozil kulakom Bolotnikov. - Vse li tut
ulezhno?
     - Ulezhno, bat'ko. Poganyh ne zreli.
     - A gde vtoroj?
     - Da von zhe bat'ko... Podle tebya.
     Glaza Sekiry  byli  smeshlivy,  smeh  tak i gulyal po ego zagoreloj
lukavoj rozhe.
     Bolotnikov oglyadelsya, no nikogo ne primetil.
     - Breshesh', Sekira.
     - Da net zhe, bat'ko. YAvis' atamanu, Nechajka.
     Sovsem ryadom shevel'nulsya bur'yan,  nad kotorym poplyl zelenyj  puk
travy.
     - Tut ya, bat'ko.
     Pered Bolotnikovym  predstal  mogutnyj  molodoj  kazak  s  kopnoj
molochaya na golove. V pyati shagah dozornyj slivalsya so step'yu.
     Ivan odobril:
     - Pohval'no, Nechajka.
     - Ni odin poganyj ne uzrit,  bat'ko,  - molvil Sekira.  - Na nego
dazhe korshun sel, norovil gnezdo svit', da Nechaj chihnul, spugnul pticu.
A potom, bat'ko...
     - Budet,  - oborval slovoohotlivogo kazaka  Bolotnikov.  -  Step'
doglyadaj.
     - Doglyadim,  bat'ko,  - zaveril Sekira,  a  Bolotnikov  poehal  k
novomu dozoru.

        GLAVA 2
                               STANICA

     Konchalis' zapasy ryby. Stanichnyj ataman prikazal raskinut' nevod.
Kazaki  napravilis'  k Garune,  staromu doncu,  znavshemu bogatye ryboj
toni.
     Garunya lezhal u svoego shalasha, obnyav pustuyu butyl' iz-pod gorilki.
Kazaki vzdohnuli.
     - Ne rybak, staroj.
     Rastolkali Garunyu, usadili, privaliv k shalashu, pozvali:
     - Ajda nevod tyanut', Ivan Dem'yanych.
     Garunya podnyal mutnye glaza na doncov, molvil tiho:
     - Ajda, hlopcy.
     Vstal, zamotalsya,  no nikto iz doncov ne  podderzhal  deda:  lyuboj
kazak,  kak  by on p'yan ni byl,  poschitaet za velikuyu obidu,  esli ego
povedut pod ruki.
     Garunya osilil  dva  shaga  i ruhnul v lopuhi.  Podlozhiv ladon' pod
golovu, bormotnul:
     - Stupajte k Vas'ke.
     Kazaki poshli  k  Vas'ke.  Tot  byl  v  svoem  kurene   i   tiskal
smuglolicuyu  turchanku.  Dobyl  ee v nabege i vot uzhe dva goda derzhal u
sebya.
     Dver' v  kuren'  otkryta  nastezh'.  Voshli YUrko i Denya.  Polugolaya
turchanka metnulas' bylo v temnyj zakut,  no Vas'ka uderzhal ee za podol
sarafana.
     - Kazaki k nevodu klichut, Vas'ka.
     - Stupajte k Garune, - pozevyvaya, otvetil stanichnik.
     - Garunya neduzhit.
     Vas'ka SHestak otpihnul polonyanku, podnyalsya, natyanul rubahu: kogda
Garunya "neduzhil",  on vyhodil vmesto nego na Don,  sadilsya  v  cheln  i
vybiral kazakam toni.
     Denya tiho greb veslami,  a Vasyuta stoyal na nosu chelna i glyadel na
vodu.  Nikto luchshe ego ne vedal ryb'ih stanovishch,  kotorye on opredelyal
po odnomu emu izvestnym primetam.
     Na beregu dozhidali kazaki.
     - Nu kak, Vas'ka, budem li s ryboj?
     - Budem. Tashchite nevod, za leshchom nonche pojdem.
     Kazaki veselo zagaldeli:
     - Leshch - ryba dobraya.
     - I sushit' i vyalit'.
     - I pod charku!
     Ulozhili nevod,  seli na  chelny  i  poplyli.  Vblizi  toni  Vasyuta
vysadil  kazakov na bereg i prikazal,  chtoby derzhali rot na verevochke.
Kazaki kivnuli i molcha zastyli u kamyshej. Odin iz doncov privychno vbil
v zemlyu sazhennyj kol s arkanom.
     - Trogaj, - kivnul grebcu Vasyuta.
     CHeln medlenno   poplyl   k  zavodi,  a  SHestak  nachal  polegon'ku
vybrasyvat' v vodu nevod.  Sperva plyli protiv techeniya,  potom poperek
zavodi.  Dostignuv  serediny toni,  Vasyuta glyanul na verhnyuyu podboru s
motnej.  Nad vodoj kolyhalis' chernye pluty.  Set' horosho legla na dno,
perekryvaya   nizhnej  podboroj  zavod'.  Nad  motnej  chut'  pokachivalsya
derevyannyj bochonok:  esli mnogo ryby zajdet v snast',  to  bochonok  ne
pozvolit utyanut' podboru v vodu. (Plut - poplavok k setyam.)
     Okruzhiv nevodom tonyu,  SHestak stal priblizhat'sya k  beregu.  Kinul
konec arkana kazakam.
     - Tyani, bratcy!
     Kazaki potyanuli.
     - Tyazhelo idet. S ryboj, doncy! - vykriknul Emoha.
     - S ryboj, - poveselel Denya i oglyanulsya na SHestaka. - A ty strahu
nagonyal. Ne edin pud prem. Aj da Vas'ka!
     Kazaki tyanuli  vnachale  za  arkan,  a  potom uhvatilis' za kryl'ya
nevoda.  SHestak stoyal na korme i dovol'no  posmeivalsya.  Bogatuyu  tonyu
zahvatili! Edva tyanut kazaki.
     - Uh,  tyazhko!  Uzh ne soma li pymali?  Druzhnej,  bratcy!  - krichal
Emoha.
     Pokazalas' motnya iz vody.
     - Bozhe!  -:  ispuganno  ahnul  YUrko.  - Da my zh mertvyaka slovili,
stanishniki!
     Sred' gustogo  klubka trepyhavshejsya ryby torchala chernaya chelovech'ya
golova s dlinnymi obvisshimi usami.
     - Da to Sekira, bratcy! - izumilsya Nechajka Bobyl'.
     Vytyanuv motnyu na bereg,  izvlekli utoplennika iz spasti. Nechajka,
pervyj so drug Sekiry, sokrushenno zakachal golovoj:
     - Kak zhe tak,  doncy?  Dobrogo kazaka poteryali. Kto zh ego srazil,
kakoj zlodej v reku kinul?
     - A mozhet, otkachaem? Beris' za ruki, bratcy, - skomandoval Emoha.
     Kazaki prinyalis' otkachivat' Sekiru, a Nechajka vse prichital:
     - SHest' naletij s nim v  Pole.  Skol'  vkupe  basurman  perebili,
skol' gorilki vypili.
     - Uvazhal gorilku kazak, - tyazhko vzdohnuv, poddaknul Emoha.
     - Uvazhal, doncy. Namedni v kabake sideli. Butyl' mne zadolzhal...
     - |to ya-to zadolzhal?  Breshesh',  chert sheludivyj!  - otkryv  glaza,
ryavknul vdrug Sekira.
     Kazaki vnachale opeshili,  a zatem druzhno  grohnuli,  da  tak,  chto
raspugali  pticu  i  rybu  na  tri versty.  Bol'she vseh hohotal Emoha:
davyas' ot smeha,  hodil vprisyadku,  a zatem,  obhvativ  rukami  zhivot,
pokatilsya po trave.
     - Nu, skomoroh! Nu, prokudnik!
     Kogda smeh  nachal  stihat',  kazaki  obstupili Sekiru,  kotoryj s
nevinnym, otreshennym vidom sidel na beregu i vyzhimal krasnye portki.
     - Kak tebya ugorazdilo? - voprosil Nechajka.
     - Ne vse te vedat', - ogryznulsya Sekira.
     A bylo tak.  Nadumal podshutit' kazak. Vzyal da skrytno i podnyrnul
iz kamyshej v motnyu.  Utonut'  Sekira  ne  boyalsya:  nalovchilsya  podolgu
sidet'  pod  vodoj,  da  i nozh s soboj prihvatil na vsyakij sluchaj.  Na
beregu zhe prikinulsya mertvecom.
     - Net,  ty  vse  zh  povedaj,  povedaj,  kak  v  motnyu  ugodil?  -
pricepilsya Emoha.
     No Sekira   tak  i  otmolchalsya.  Emoha  plyunul  i  pozval  doncov
razbirat' rybu.  Ulov okazalsya otmennym:  pudov desyat' leshcha pokidali v
lodku-rybnicu. A Vasyuta tem vremenem vyiskival novuyu tonyu.
     Posle poludnya kazaki varili uhu. I vnov' zdes' verhovodil Vasyuta,
byvshij tyaglyj patriarshij rybak s rostovskogo ozera Nero.
     Varili v bol'shih kotlah.  Vnachale,  po sovetu  SHestaka,  v  kotly
kidali  melkih  ershej i okunej.  Otvarili,  vycherpali,  a zatem v delo
poshla ryba pokrupnej: yazi, okuni, nalimy. Vnov' svarili i vycherpali, a
v  tot  zhe  otvar opustili karasej,  shchuk i leshchej.  Ne zabyl Vasyuta i o
priprave:  ukrope,  petrushke,  luke...  V samyj  poslednij  moment  on
nabrosal v kotly zhguchego tureckogo perca.
     Po stanice  duhovito  pahlo  uhoj.  Kazaki  podhodili  k  kotlam,
kryakali,  neterpelivo poglyadyvali na Vasyutu. No tot ne speshil, stoyal u
kotla s derevyannoj  lozhkoj,  delovito,  so  smakom  proboval  dushistyj
otvar, tomil kazakov.
     - Pora! - molvil nakonec. - Klich'te stanichnogo.
     Denya pobezhal za Bolotnikovym, a vse drugie s miskami i baklazhkami
tesno ogrudili kotly.
     YAvilsya ataman. Emu pervomu podnesli dymyashchuyusya misku s lozhkoj.
     - Snimi probu, bat'ko.
     Kazaki pritihli,  zastyl Vasyuta: ezheli uha atamanu ne ponravitsya,
ne verhovodit' bol'she SHestaku u rybackogo kotla. Takov kazachij obychaj.
     Bolotnikov hlebnul lozhku,  druguyu,  vyglyanul iz-pod gustyh kudrej
na Vasyutu, skrivil guby.
     Vasyuta ves' podzhalsya.  Vse!  Sejchas ataman shvyrnet lozhku ozem', i
stanica podnimet ego na smeh.
     - Znatno svaril, d'yavol!
     Vasyuta raspyalil  rot   v   uhmylke,   a   po   stanice   poleteli
odobritel'nye vozglasy:
     - S uhoj, bat'ko!
     - Nalivaj, Vas'ka!
     - Byt' te atamanom!
     I zagulyal cherpak po kotlam!
     Migom zapolnili miski,  dostali baklazhki s  gorilkoj.  Bolotnikov
podnyalsya  na bochonok,  sverknula na solnce zolotaya ser'ga v levom uhe.
Zazhav v ruke charku, tiho molvil:
     - Vnachale sodrugov svoih pomyanem... Slavnye byli kazaki.
     Doncy vstali,  posuroveli smuglye,  issechennye  shramami  lica.  A
Bolotnikov prodolzhal:
     - Oni pogibli v ratnom poedinke i teper' spyat  pod  kurganom.  No
pust' znayut nashi sodrugi vernye, chto kazach'i sabli eshche ne raz pogulyayut
po tatarskim sheyam. Ne hodit' poganym po Dikomu Polyu!
     - Ne hodit', bat'ko! - druzhno prokrichali doncy.
     - Ne slomit' poganym kazach'ej voli!
     - Ne slomit', bat'ko!
     Kazaki zashumeli,  zamahali obnazhennymi sablyami;  chto-to moguchee i
groznoe bylo v ih gnevnyh i zychnyh vykrikah.
     Perezhdav, kogda smolknet stanica, Bolotnikov vnov' podnyal charku.
     - Pomyanem, doncy!
     Bolotnikov osushil do dna olovyannuyu charu  i  sprygnul  s  bochonka.
Kazaki totchas hlebnuli iz baklazhek i druzhno nalegli na uhu.
     V Rodnikovskoj stanice obitalo trista  doncov.  Domovitye  kazaki
zhili v kurenyah,  a bol'shinstvo yutilos' v shalashah i zemlyankah,  ne imeya
ni kola, ni dvora. To byla golyt'ba, samaya chto ni na est' voinstvennaya
i derzkaya vol'nica, gotovaya po pervomu zovu atamana pojti hot' na kraj
sveta, hot' k chertu v peklo. Iz golyt'by verstalis' dozory i raz容zdy,
iz golyt'by podbiralis' kazach'i sotni dlya stepnyh nabegov.
     Pribyl iz svoego shalasha prospavshijsya  ded  Garunya.  V  pohody  on
davno  ne  hodil,  odnako doncy pochitali ego za prezhnie zaslugi - i ne
tol'ko v Dikom Pole, no i v Sechi, gde zaporozhec provel ne odin desyatok
let.  Ivan Garunya byl odnim iz teh kazakov,  ch'ya ostraya sablya gulyala i
po tataram,  i po nogayam,  i po tureckim yanycharam. Mnogo videl za svoyu
dolguyu  zhizn'  staryj  kazak.  Ne  raz  byval on i stanichnym atamanom.
(Nogai - povolzhskie tatary. YAnychary - tureckie pehotincy.)
     Kazaki potesnilis',   usadili   Garunyu  podle  Bolotnikova.  Ivan
Dem'yanych skinul s golovy truhmenku,  povel po licam doncov priunyvshimi
ochami.
     - Suho v baklazhke, deti.
     Garune protyanuli srazu neskol'ko baklazhek.
     - Plesni v dushu greshnuyu.
     Garunya otpil  polbaklazhki  i vmig poveselel,  molodcevato krutnuv
dlinnyj serebryanyj us.
     - Znatnaya gorilka, hlopcy.
     Dostal iz shtanov kiset i  korotkuyu  chernuyu  derevyannuyu  trubku  s
mednymi nasechkami, nasypal v nee tabaku, raskuril ot ugol'ka.
     V stanice  "bogomerzkoe  zel'e"  kurili  mnogie:  nalovchilis'  ot
zaporozhcev,  kotoryh nemalo perebyvalo na Donu. Vot i sejchas tut i tam
potyanulis' nad lohmatymi golovami povol'nikov edkie sizye dymki.
     Ustim Sekira,   sidevshij   obok   s  Mironom  Nagiboj,  molvil  s
podkovyrkoj:
     - Nu chto, esaul, dobra li gorilka?
     Miron poperhnulsya: vechno sunetsya etot chertov kazak!
     Nedavno Nagiba   dyuzhe   provinilsya.   V   prolet'e   nabezhala  na
Rodnikovskij gorodok malaya tatarskaya rat'  v  trista  sabel'.  Stanica
prinyala boj,  kotoryj dlilsya ot utrennej zari do vechera. Udalo rubilsya
Miron Nagiba,  bolee desyatka tatar razvalil svoej  sablej.  Noch'yu  zhe,
vopreki prikazu atamana, zavalilsya v kuren' i osushil s ustali polvedra
gorilki.  A  chut'  svet  vnov'  nabezhali  tatary,  no  Miron   Nagiba,
vozglavlyavshij  sotnyu  doncov,  na  boj  ne yavilsya.  Lishivshis' atamana,
povol'niki poteryali mnogih kazakov i  s  prevelikim  trudom  ottesnili
ordyncev v step'.  Mirona Nagibu nashli spyashchim v kurene. Krug ognevalsya
i poreshil:  lishit' Mirona charki do sleduyushchego nabega. A nabega ne bylo
tri mesyaca.  Kazaki mirno lovili rybu,  vybiralis' v stepi na olenej i
veprej  i  kazhdyj  bozhij  den'  popivali  gorilku.   Miron   udruchenno
poglyadyval  na zahmelevshih stanichnikov i,  sglatyvaya slyunu,  uhodil so
smertnoj toski daleko v step',  daby ne slyshat' veselyh pesen  doncov.
Taem  zhe  on  vypit' ne mog:  na Donu v odinochku ne p'yut,  da i uchuyat'
mogli,  vinnyj zapah v容dliv,  ego ni chertom,  ni d'yavolom iz nutra ne
vyb'esh'.  Uchuyut - i proshchaj tihij Don.  Teh, kto rushil povelen'e kruga,
surovo nakazyvali.  Mogli iz stanicy vygnat',  da tak,  chto nigde tebya
bol'she  v  kazaki  ne primut.  A moglo byt' i togo huzhe:  v kul' - i v
vodu.  Vot  i  terpel  kazak  do  samogo  Ivana  Kupaly,   pokuda   na
Rodnikovskuyu  stanicu  vnov'  ne napali ordyncy.  Togda sablya ego byla
samoj yaroj.
     Krug skazal:
     - Liho bilsya Nagiba. Dopustit' k chare.
     Teper' Miron  Nagiba veselo sidel u kotla i blazhenno potyagival iz
baklazhki.
     No chem  bol'she  hlebali  doncy  uhi,  tem  vse  men'she ostavalos'
gorilki v baklazhkah.
     Ustim Sekira, glyanuv v pustuyu charu, poshchipal smolyanye usy, malost'
pokumekal i, prishchuriv glaza, obratilsya k Bolotnikovu:
     - Dozvol' slovo molvit', ataman?
     - Molvi, Sekira.
     Kazak podnyalsya na bochonok, skinul s plech zipun, a zatem sbrosil s
sebya i rubahu. Uhvatilsya rukami za golyj pup, skorchilsya, stradal'cheski
zakatil glaza.
     - Al' prispichilo, Sekira? - zagogotal Emoha.
     - Prispichilo, bratcy. Oj, puzu momu toshno!
     - Nikak rozhat' sobralsya.
     - Huzhe, bratcy. CHert v puze zavelsya. Muchaet, okayannyj!
     - Tak izbav'sya, Sekira!
     - Pytal, bratcy. Sidit!.. A nu posluhaj, Bobyl'.
     Nechajka podoshel, prilozhil uho k zhivotu.
     - Sidit, doncy!
     - Vo!  CHuete, bratcy. Kakovo mne, vol'nomu kazaku, cherta terpet'!
Oj, toshno, stanishniki! - pushche prezhnego zaoral Sekira.
     K nemu podoshel Emoha, tknul v pup rukoyat' sabli.
     - Daj vyzvolyu.
     - Ne! CHert sabli ne boitsya.
     - A chego zh on boitsya?
     Sekira kartinno podbochenilsya, kriknul zadorno:
     - A nu skazhi, skazhi, kazaki, chego nechistyj boitsya?
     - Gorilki, - izrek vdrug dotole molchavshij Garunya.
     - Gorilki!.. Gorilki! - gromoglasno poneslos' po stanice.
     Sekira molitvenno vozdel ruki k nebu.
     - I do chego zh razumnoe vojsko u tebya, gospodi!
     Sprygnul s bochonka i stupil k Bolotnikovu.
     - Gorilki  treba,  bat'ko.  Inache  ne  vybit'  cherta.  Dozvol' iz
pogrebka bochonok vykatit'. Dozvol' na hristovo delo.
     Tak v pogrebe zhe poslednij.
     - Vedayu, bat'ko. No uzhel' kazaku s chertom hodit'?
     Sekira pal na koleni, sotvoril skorbnuyu rozhu.
     - Izbav' ot nechistogo, bat'ko!
     Bolotnikov rassmeyalsya, obratilsya k krugu:
     - Muchaetsya kazak, doncy. Izbavit' li ego ot satany?
     - Izbavit', bat'ko! - ryavknulo voinstvo.
     - Kati bochku, Sekira! - mahnul rukoj ataman.
     Do peretemok gulyali kazaki: plyasali, borolis', gorlanili pesni...
A po mglistoj stepi raz容zzhali storozhevye dozory,  oberegaya stanicy ot
basurmanskih nabegov.

        GLAVA 3
                               RAZDORY

     Plennyj tatarin tak nichego tolmachu i ne povedal.  Ne ispugala ego
i  sablya Emohi,  kogda tot zahotel otrubit' ordyncu golovu.  Zakrichal,
zabryzgal slyunoj.
     - CHto on lopochet? - sprosil Bolotnikov.
     - Laetsya,  ataman. Nazyvaet nas prezrennymi shakalami i sheludivymi
sobakami, - poyasnil tolmach.
     - Derzok ordynec.
     Emoha vnov' podstupil k tatarinu s sablej.
     - Ne pora li k allahu otpravit', bat'ko?
     - Allah  podozhdet,  Emoha,  -  ostanovil  ego  Bolotnikov.  - Nam
tatarskij umysel nadoben. Nesprosta yurtdzhi v Pole lezli.
     - A mozhet, na ogne ego podzharit'?
     - |tot i na ogne ne zagovorit.
     Bolotnikov proshelsya po kurenyu.  Upryam ordynec! Svirep, otvazhen, i
pogibel' emu ne strashna.
     - Uvedi ego poka, Emoha, i poklich' mne starshinu.
     Vskore v kuren' yavilis' starshina  -  pyatero  vybornyh  ot  kruga.
Sredi nih byl i Garunya.
     - Nuzhen sovet,  doncy,  - pristupil k delu Bolotnikov.  - Ordynec
upersya. Nichego ne skazhet on i pod pytkoj. Kak byt'?
     Kazaki ne speshili: ataman zhdet ot nih razumnogo soveta.
     Pervym zagovoril domovityj stanichnik Stepan Netyaga, pozhiloj kazak
let pyatidesyati.
     - Dozory  molchat,  ataman.  Tatar  v stepi net.  Myslyu,  poka nam
nechego opasat'sya...  A poganogo posadi v yamu,  i ne davaj emu ni vody,
ni pishchi. Ne projdet i dvuh dnej, kak on vse vylozhit.
     Vybornye soglasno zakivali golovami,  odin lish' Garunya  okamenelo
zastyl na lavke.
     - A ty chto molvish'? - obratilsya k nemu Bolotnikov.
     - Nel'zya  meshkat',  hlopcy.  Lazutchiki zrya k zastavam ne polezut.
Nado, chtoby poganyj zagovoril nemedlya.
     - No  tatarin  i  pod  pytkoj  nichego ne vydast,  - pozhal plechami
Netyaga.
     - Vydast...  Vydast za den'gi.  Nado otdat' poganomu chast' nashego
duvana.  Ne  bylo  eshche  tatarina,  chtoby  na  zoloyu  ne  pozarilsya,  -
progovoril Bolotnikov. (Duvan - dobycha.)
     - Duvan... poganomu?! - vskinulis' vybornye.
     - Ne  delo  gutarish',  ataman.  Duvan my bol'shoj krov'yu dobyvali.
Skol' dobryh kazakov za nego polozhili.  I teper' vykinut' basurmanu? -
osuzhdayushche vyskazal Netyaga.
     - Ne delo?  - posurovel Bolotnikov.  - A delo budet, koli Orda na
Rus' hlynet.  Ezheli my razgadaem pomysly tatar, to uspeem upredit' vse
zasechnye kreposti. I togda speshno soberetsya rat'. Soberetsya i dostojno
vstretit  poganyh  v  Pole.  Ni odin ordynec ne pogulyaet po Rusi.  Tak
neuzhel' svoih poltin pozhaleem?
     - Dobro gutarish', ataman, - molvil Garunya. - Na chto kazaku zlato?
Byl by kon',  step' da trubka.  Nehaj  beret  zlato  tatarin.  On  ego
povsyudu ryshchet, on za nego i bashku poteryaet. Nehaj!
     - Znatno molvil, Garunya. Znatno.
     - Tak li, doncy?
     - Tak, ataman, - soglasilas' starshina.
     Odnako Bolotnikov zametil,  chto Netyaga kivnul neohotno: zhaden byl
kazak na den'gi.
     Podnyali iz  podpol'ya  okovannyj  med'yu  sunduk,  otomknuli zamok,
otkinuli kryshku.  Rezanuli glaza  samocvety,  zolotye  kubki  i  chashi,
ser'gi, perstni i kol'ca, podveski i ozherel'ya.
     - Dobraya kazna, - kryaknul Emoha.
     Stepan Netyaga  molcha  tknulsya na koleni i zapustil ruki v dorogie
kamen'ya; pal'cy ego slegka drozhali.
     - Bogat, bogat sunduk, stanishniki.
     - T'fu!  - ravnodushno splyunul Garunya,  edko dymya lyul'koj. - Babam
na pobryakushki.
     Bolotnikov otsypal v karman tri gorsti  zolotyh  monet  i  gorst'
samocvetov.
     - Podi, hvatit poganomu?
     - A ne lishku? - nasupilsya Netyaga.
     - V samyj raz.  Ordynec na maloe ne pol'stitsya. Spuskajte sunduk,
drugi.
     Bolotnikov prikazal  privesti  tolmacha  i  tatarina.  Kogda   tot
poyavilsya v kurene, Ivan vysypal na stol zoloto i kamen'ya.
     - Vot tvoya dobycha, poganyj.
     Glaza tatarina alchno zagorelis'.  Takoj dobychi on ne mog by vzyat'
dazhe v samom udachnom nabege:  ne tak uzh i mnogo  ostavalos'  v  chuvale
posle  hana,  temnikov  i  sotnikov.  A  na  eti samocvety i den'gi on
zavedet sebe tabun loshadej i stado baranov.  U nego budut novye yurty i
mnogo yunyh krasivyh zhen. (Temnik - voenachal'nik, komanduyushchij tumenom.)
     Ordynec metnulsya k stolu i nachal bylo sgrebat' dobychu  v  karman,
no na ego ladon' opustilas' tyazhelaya ruka Bolotnikova.
     - Ne toropis',  poganyj.  Vnachale ob Orde povedaj.  CHto zamyslila
ona protivu Rusi?
     - YA  vse  skazhu,  inoverec.  CHerez  desyat'  dnej  vsemogushchij  han
Kazy-Girej  sotret  s lica zemli vse vashi porubezhnye goroda i pojdet k
Moskve. On sozhzhet vashu stolicu i polozhit k svoim nogam Rus'.
     - Zamolchi,  sobaka!  -  podskochil  k tatarinu Emoha,  vyhvativ iz
nozhen sablyu. No Bolotnikov ostanovil ego dvizheniem ruki.
     - Ne yaris'. Syad'! - sohranyaya spokojstvie na lice, proiznes on.
     Emoha opustilsya na lavku, a Bolotnikov vstal podle tatarina.
     - Mnogo li u Kazy-Gireya tumenov?
     - Mnogo, urus. Pyatnadcat' temnikov s容halis' v Bahchisaraj.
     - A chto yurtdzhi iskali v stepi?
     - Dorogi dlya hanskoyu vojska.
     - CHto eshche?
     - My hoteli uznat',  velika li rat' urusov stoit na  zaseke.  Nam
nuzhen yasyr'. (YAsyr' - nevol'nik, plennyj.)
     - Pognalsya za lomtem, da hleb poteryal, - usmehnulsya Bolotnikov. -
V yasyr'-to sam ugodil. Zabiraj svoyu dobychu.
     Tatarin provorno podmel so stola samocvety  i  zoloto,  shagnul  k
Bolotnikovu.
     - A teper' otpusti menya v step', urus.
     - V  step'  ty  ujdesh'  pozdnee,  kogda  pojdet  na  Rus'  vojsko
Kazy-Gireya. A pokuda posidish' u nas v polone.
     Ivan vyehal v Razdory s Vasyutoj,  YUrko i Sekiroj. Speshno gnali po
stepi konej:  nado bylo kak mozhno  bystree  dostavit'  vest'  glavnomu
kazach'emu gorodu.
     Mimo, cherez kazhdye dve-tri versty,  mel'kali storozhevye  kurgany;
na vershinah ih stoyali kazach'i posty i zorko vglyadyvalis' v step'.  Tut
zhe,  u podnozhij kurganov,  raz容zzhali konnye  stanichniki,  gotovye  po
pervomu prikazu dozornogo skakat' v zasechnuyu krepost'.
     Ot Rodnikovskoj zastavy do  kazach'ej  stolicy  -  bolee  dvadcati
verst.  Gnali  loshadej  bez  peredyshki,  i  vot  za holmami pokazalis'
Razdory,  obnesennye vysokim  zemlyanym  valom  i  dubovym  chastokolom.
Krepost' imela dvoe vorot i neskol'ko derevyannyh bashen s karaulami.  S
treh storon Razdory okruzhal glubokij vodyanoj  rov,  a  s  chetvertoj  -
krepost' zashchishchal Don.
     Stepnye vorota byli zakryty: oni raspahivalis' lish' v den' vyhoda
kazach'ego vojska v nabeg ili dlya otrazheniya kochevnikov.
     Obognuv krepost',  poskakali k Zasechnym vorotam.  CHerez  rov  byl
perekinut legkij most na cepyah, kotoryj v lyuboj moment mog podnyat'sya k
bashne i perekryt' vorota.
     Karaul'nye, zametiv za kushakom Bolotnikova atamanskij bunchuk,  ne
meshkaya,  propustili kazakov v krepost'. (Bunchuk - simvol vlasti, imeet
vid  dlinnoj  trosti  s  sharom,  pod  kotorym  prikreplyalis' volosy iz
konskoyu hvosta.)
     - U sebya li ataman? - priderzhivaya loshad', sprosil Ivan, znaya, chto
ataman Vasil'ev chasto vybiralsya v step' na ohotu.
     - V kurene. Al' s hudymi vestyami? - sprosil dozornyj.
     No Bolotnikov uzhe ne slyshal:  ogrev pletkoj  konya,  on  pomchal  k
atamanskomu kurenyu.
     Vozle prostornoj i naryadnoj izby Bogdana Vasil'eva  prohazhivalis'
dvoe kazakov s sablyami i pistolyami za sinimi kushakami. Ivan sprygnul s
konya i stupil k kryl'cu, no karaul'nye dal'she ne propustili.
     - Spit bat'ka. Nel'zya!
     Bolotnikov povel shirokim plechom - kazaki otskochili v storonu.
     - Ne do sna, drugi.
     Vzbezhal na kryl'co, pnul nogoj dver'.
     - Kuda?  Kuda,  chertov syn! -