go stovpa, i vdvoh uvijshli v kramnicyu. Kramnicya bula pidhozha do tiº¿, shcho Levantina bachila i v sebe na seli, til'ki bil'sha. Po nij krutivsya hazya¿n, Stepan Ivanovich Kvasyuk, chi to pak Kvasyukov,- ce vzhe tak vin sebe teper zvav. CHornyavij, z ban'katimi ochima, z pidstrizhenoyu po-gorodyans'komu boridkoyu, ne duzhe garnij z sebe, ta j ne poganij. - Zdorov buv, Stepane Ivanovichu! - privitavsya gist'. - A, zdrastujte, zdrastujte, Platone Grigorovichu! Za¿zdit' zhe v dvir, chogo vi na vulici stali? - zaprohuvav hazya¿n. - Nema koli, treba na bazar pospishatisya,- vidkazav Bovkun.- A os' ya, koli hochete, divchinu vam priviz. CHi, mozhe, vzhe nanyali sobi? - Ni, ni, shche. - Dak ocya hoche u vas stati. Sluzhila v mene misyac',- dobra robitnicya. YA j dali b zostaviv, ta ne mozhna.- I vin pochav rozkazuvati, cherez vishcho musiv Levantinu vidislati. A Kvasyuk tim chasom poglyadav na ne¿ svo¿mi ban'katimi ochima, i Levantini chomus' ne podobavsya toj poglyad. - A yaku cinu viz'mesh, divchino? - spitav vin. - Tri z polovinoyu na misyac',- nesmilivo skazala Levantina. V gorodi sluzhili po chotiri ta po p'yat' karbovanciv, ale Kvasyuk pobachiv, shcho Levantina togo ne znaº, i skazav, shcho bil'sh yak tri karbovanci ne dast', ta shche shchob vona j na svo¿j odezhi bula. Levantina ne dovgo dumala j poºdnalas'. Kvasyuk zabrav u ne¿ pashport i odviv ¿¿ v kuhnyu do svoº¿ zhinki. Kvasyuchka, visoka j huda zhinka, duzhe starisha za svogo cholovika, glyanula takimi serditimi ochima na Levantinu, tak do ne¿ ozvalas', shcho v tiº¿ azh u dushi pohololo. "Bozhe mij,dumala vona.- YAki zh tut neprivitni lyudi! YAk ya tut zhitimu?" Hazyajka zaraz zhe postavila ¿¿ za robotu do pechi. Kil'ka raziv nalayala, shcho selyuchka i nichogo ne tyamit', hoch Levantina robila vse yak treba. Levantina ¿j ne podobalasya, bo bula moloda j garna. Kvasyuk buv na desyat' rokiv molodshij za zhinku i ozhenivsya z neyu cherez groshi. Ti groshi vin davno zabrav sobi do ruk, zaviv na nih cyu kramnicyu, a zhinkoyu pochav poshturhuvati. Vona jomu vzhe naprikrilasya, bo bula stara j negarna. YAk vin najmav molodu najmichku, to Kvasyuchka lyutuvala i silkuvalasya vitrishkati ¿¿ get' usyakimi prichipkami ta znushchannyam. Volila b starih najmichok, bo do tih cej klyatij babij ne v'yaz bi. Ale Kvasyuk proganyav starih tak samo, yak vona molodih. I cherez te v ¿h u hati zavsigdi kipilo, yak u kazani. Togo zh vechora vona skazala cholovikovi, shcho Levantina selyuchka, nichogo ne tyamit', to vona ¿¿ vidishle. Ale Kvasyuk znav uzhe, cherez shcho ce. - Ne vereduj! - kriknuv.- CHerez tebe najmichki ne vderzhish. SHCHomisyacya nova. Odishlesh cyu - zostaneshsya zovsim bez najmichki, bo niyako¿ todi ne najmu. - Pro mene krashche bez najmichki, nizh iz takoyu, yak cya! - krichala rozlyutovana Kvasyuchka, bo v nih shche ni odno¿ najmichki ne bulo tako¿ chepurno¿, yak Levantina. - Ta meni bajduzhe do tebe, chort tebe beri, hoch bi j sama vse robila - yak kobila, zdorova! Dak zhe ne porobish us'ogo sama, to meni cherez tvo¿ veredi kumerci¿ vred bude. - Kumerci¿ vred! YAkraz tobi kumerciya v golovi! Znayu, chogo treba! Dak ya za toboyu i vnochi slidkom hoditimu. Dvoº ditej - hlopec' shesti rokiv i divchina semi - poprokidalisya i sluhali svarku, sluhali ne vpershe. Nezvazhayuchi na ¿h, Kvasyuchka krichala: - YA tebe vnochi z posteli ne pushchu! Ne dumaj, shcho tobi posobit'sya, koli ti ¿¿ zostavish. - Tyu na tebe, skazhenu! YA tobi kazhu: odpravish cyu divchinu, ya ¿¿ znovu, tobi na zlist', iznajdu, a tebe z hati vizhenu,- jdi get' ik tvoºmu durnomu bat'kovi, shcho pustiv na svit taku prishelepuvatu dochku! Kvasyuchka zamovkla, pam'yatayuchi, shcho vzhe odnogo razu cholovik ¿¿ vignav buv, a bat'ko ne duzhe privitav, to ¿j dovelosya vertatisya dodomu j koritisya cholovikovi. Vona znishkla, ale navazhilas' tak doshkulyati Levantinu, shchob ta, ne viterpivshi, sama vtekla. I spravdi doshkulyala. Levantini prosvitku ne bulo za robotoyu, za lajkoyu ta za shturhancyami. Serdita Struchiha bula taka dobra proti ciº¿ hudo¿, yak suha taranya, nosato¿, rudo¿ kramarki, rozpaleno¿ zazdristyu j neviroyu do cholovika. Levantina musila vstavati vdosvita, yak shche temno bulo, a lyagala opivnochi,- i vves' den' na roboti. I shcho ne zrobit', yak ne stupit' - use bulo ne tak, use ne do ladu, za vse grimannya, a to j shturhanec' mezhi plechi. Kvasyuk zhe buv do ne¿ dobrij, i yak ne bulo zhinki, to vse tak poglyadav na ne¿, yak kit na salo. Levantini vid togo poglyadu stavalo tak motoroshno, shcho vona todi bazhala, shchob shvidshe povernulasya Kvasyuchka z svoºyu lajkoyu. Vona silkuvalasya ne strivatisya z nim na samoti, a vin robivsya do ne¿ laskavishij ta laskavishij i nishkom silomic' phav ¿j u ruki kil'ka raziv cukerki z kramnici. Levantina lyubila lasoshchi, ale ti cukerki bulo ¿j chogos' gidko ¿sti, i vona viddavala ¿h dityam abo vikidala. A odnogo razu hotiv podaruvati ¿j garnu chervonu strichku. Vona ne vzyala i vtekla vid jogo. Prominuv misyac'. Levantina stomilasya tak, shcho navazhilasya kinuti sluzhbu i skazala pro ce hazya¿novi. Toj zdivuvavsya: - CHogo? CHerez shcho? Vona pochala kazati, shcho duzhe vazhko zhiti, shcho nikoli spochinku nema, sama lajka, a to j bijka. Ale Kvasyuk niyak ne hotiv ¿¿ puskati: - I ne vigaduj! I ne vidumlyuj! SHCHo ce ti? YAke zh ti maºsh pravo kinuti mene bez najmichki? Musish buti, azh poki ya novu znajdu. A shcho tobi vazhko, dak c'ogo bil'she ne bude. Musila Levantina zostatisya, i spravdi ¿j pokrashchalo: hazyajka vzhe ne goduvala ¿¿ potilichnikami i menshe layala, hoch pozirala na ne¿ shche lyutishimi ochima, bo yak zasvarivsya z neyu cholovik za Levantinu, to azh popobiv ¿¿. Ale sam Kvasyuk pochav chiplyatisya duzhche. Skoro Kvasyuchka odvihnet'sya z domu, vin zaraz posadit' ditej u kramnici, a sam do ne¿ ta j pochinaº pidlabuznyuvatis'. Odnogo razu hotiv obnyati, dak vona jomu takogo stusana dala, shcho azh potochivsya. - Oce, yaka serdita! - kazhe nemov laskaven'ko, a v samogo ban'kati ochi tak i zajnyalisya. - Ne v'yaznit', dyad'ku! - zakrichala Levantina.- Bo, ¿j-bo, vtechu! - Durna ti! - vidkazav Kvasyuk, znovu pidhodyachi do ne¿ ta zastupayuchi ¿j dorogu tak, shcho vona opinilas' azh u kutku bilya pechi.- CHogo tobi tikati? Ne bud' taka serdita do mene, to ya tebe kak kukolku naryadzhu, a hazyajka ne posmiº j slova tobi skazat'. Lyubit' budu tak, shcho azh!..- I jogo nahabni ochi zazhevrili, vpivayuchisya v ne¿. - Ne zajmajte mene, bo krichatimu! - Pustyaki! Razli ya zvºr yakoj, chi shcho, shchob od mene krichat'! Ta ya j zajmat' tebe ne budu, koli ti ne shochesh. YA do tebe dobrij, to j ti bud' do mene dobra. Levantina pochala sovati rogachem u pechi, a vin tim chasom ushchipnuv ¿¿ za ruku. - Ot odijdit', dyad'ku, bo, ¿j-bo, ocim rogachem tak i dam! - skriknula vzhe zovsim serdito Levantina. - A ya rogach u tebe odnimu, a togda tebe pociluyu. - U vas º zhinka,- ¿¿ j cilujte, a ne mene! - Stanu ya taku poganu ciluvat'! - A nashcho brali? - Bo glupoj togda buv. - Nu, to bud'te zh teper rozumni ta ne v'yaznit' do mene! U drugij hati pochulas' Kvasyuchchina hoda, Kvasyuk znik z kuhni v dvir. Prijde Levantina v kramnicyu chogos' uzyati v hazyajstvo,- vin ¿j znov te spivaº. Vona vzhe bula rada, shcho Kvasyuchka ne dopuskala ¿¿ do kramnici, a sama tudi hodila. Ta te malo pomagalo, bo vin zavsigdi tak prirozumiº, shchob de samomu ¿¿ zastukati. - Dyad'ku,kazala Levantina,- koli vi do mene chiplyaºtes', to davajte meni roshchot! -_ Ne dam. - To ya vtechu; haj vam i groshi zostayut'sya. - Ne vtechesh, potomu sho v menya tvoj pashport, a bez pashportu tebe v odnu minutu v policiyu zaberut'. Levantina bachila, shcho vona v nevoli, vse dumala, yak bi z siº¿ nevoli vizvolitisya, i ne mogla nichogo vigadati. II YAk hazya¿n vihodiv chogo z kramnici, to zamisto jogo sidila hazyajka, a yak i hazyajki ne bulo abo ¿j nikoli, to, na drugij misyac' sluzhbi Levantinino¿, Kvasyuk stav posilati tudi Levantinu. Zamkne shuhlyadu z grishmi ta j posadit' divchinu, poki sam uvijde. Zgodom, privchivshisya, vona, bulo, chasom deshcho j prodast' inodi - take, shcho jomu cinu znaº. Odnogo razu vona sidila otak u kramnici, koli vvijshlo shchos'. Buv osinnij hmarnij vechir, a skupi Kvasyuki shkoduvali rano svititi,- u kramnici bulo ponochi, i Levantina til'ki j pobachila visoku postat' yakogos' cholovika v pal'ti. - A dajte chvertku tabaku! - poprohav pokupec'. Levantina zdrignulasya vsya, vsiºyu svoºyu istotoyu. Pered neyu stoyav Roman. I vin piznav ¿¿ i spinivsya zdivovanij, navit' urazhenij, ne znayuchi, shcho kazati. Ta shvidko shamenuvsya: - Levantina!.. SHtuka! Kakim takim obrazom tut ochutilas'? Vona stoyala pered nim neruhoma, i shchos' ne davalo ¿j dihati, ne davalo govoriti. - Sluzhish tut, chi kak? - Sluzhu...ledve vimovila vona, i v cyu mit' uvijshov Kvasyuk. Roman zaraz zhe kinuv rozmovlyati z Levantinom, i vona pishla z kramnici. Ale Kvasyuk, uvihodyachi, dochuvsya, yak voni rozmovlyali, poklikav zgodom Levantinu i pochav ¿¿ dopituvatisya - hto cej parubok i cherez shcho vona jogo znaº. Vona skazala, shcho z odnogo z nim sela. Zdavalasya zovsim spokijnoyu, hoch usya holola. Dozhidala nochi, yak boga, shchob zostatisya samij. Zostalasya, ta ne polegshalo. Ne mogla zasnuti. Vse minule, vse tyazhke j bolyuche vstalo, ozhilo novim zhittyam i peklo ¿¿, morduvalo. Prisyagannya, bozhinnya, i todi zrada j gan'ba, neslava, sorom!.. A vin zhive tut, nikudi ne po¿hav, garno vbranij... zhive dobre, mabut'... i pokinuv ¿¿, zabuv, mov to ne vin prisyagavsya, ne vin zanapastiv ¿j zhittya!.. Nashcho dolya znovu ¿m zustritisya sudila? Krashche b vona jogo ne bachila, ne chula pro jogo nichogo,todi b vona dumala, shcho, mozhe, vin umer abo zhive des' daleko, u zlidnyah, u gori j nichim ne mozhe ¿j dopomogti. Todi b ¿j bulo legshe. A teper!.. Pekuchij zhal' obnimav ¿¿ za molodim zanapashchenim zhittyam... zhal' na sebe j na jogo... zradnika... Samij zhal' na jogo. YAkbi vona mogla jogo klyasti, mozhe b ¿j bulo legshe. Ale vona ne mogla. Vona kazala sobi, shcho ne lyubit' jogo bil'she pislya togo, yak vin tak iz neyu zrobiv, ale zla, znenavisti ne bulo v ne¿ do jogo. A ti zgadki, ti proklyati zgadki minulogo, nedovgogo i tak strashno rozbitogo shchastya!.. Ce zh use minulo, jogo nemaº j ne bude vzhe nikoli... Navishcho zh ¿j zgaduºt'sya, yak jogo ochi zazirali ¿j u vichi pri misyachnomu syaºvi?.. Bachit' toj poglyad... chuº jogo palki usta na svo¿h ustah... i yak jogo duzhi ruki, obnyavshi ¿¿, zabravshi¿ ¿¿ vsyu cilkom, prigortayut' tak moguche i tak bolyache-solodko!.. Bezshchasna kidalasya po lizhku, son utik od ne¿ daleko, zlyakanij palkimi nespokijnimi obrazami... obrazi minulogo shchastya mishalisya z obrazami perebuto¿ gan'bi j soromu... jshli odin za odnim, yak hvili v richci, i ne bulo v ne¿ sili pripiniti ¿h, prognati vid sebe i hoch na mit' ugamuvati cyu muku. I dovgo ce diyalos'... Kriz' malen'ke vikonce vzhe pochinalo siriti pershim uranishnim svitom. CHuti bulo, yak htos' uzhe pro¿hav uliceyu, a Levantina shche ne spala, znemozhena bez krayu svo¿mi dumkami. Lezhala, zaplyushchivshi ochi, a jogo ochi stoyali pered neyu i divilis', divilis' na ne¿... pil'no, neruhomo... taki veliki... azh goryat' na chornomu Romanovomu oblichchi... YAke vono strashne stalo!.. A ochi vse bil'shayut', i vse nablizhayut'sya, i pechut' ¿¿, pechut'!.. Hoche skriknuti - ne mozhe; hoche voruhnutisya - ne zduzhaº. A voni vse pechut' azh u same serce, azh u samu seredinu sercya, i jogo strashna ruka, chorna taka, yak i oblichchya, bere ¿¿ bidne serce, i stiskaº duzhe, duzhe, i hoche virvati z grudej. Kriknuvshi, zirvalasya na rivni nogi i stala sered hati, vsya tremtyachi. To buv son, shcho na mit' odnu do ne¿ zletiv, ale yakij zhe strashnij son!.. Stoyala i tremtila. - Levantine! CHogo visiplyaºshsya? Na bazar treba!- ozvalasya z drugo¿ hati Kvasyuchka. Levantina shamenulasya. Provela tremtyachoyu rukoyu po cholu i stala vbiratisya. Ubralasya, vzyala koshik i vijshla. Nadvori vzhe bulo zovsim vidko, skriz' ishli na bazar lyudi. Ledve zavernula za rig svoº¿ vulici na drugu - pered neyu stav Roman. Z nespodivanki zlyakalasya tak, shcho azh spinilas', i na mit' chorne oblichchya z minulogo snu promajnulo pered neyu, ta zaraz zhe j zniklo, bo zhivij Roman nitrohi ne nagaduvav tiº¿ strashno¿ primari. Vin stoyav pered neyu z bilim vikohanim oblichchyam, shche chepurnishim, nizh vono bulo na seli, i vsmihavsya: - Zdorova bula. Levantine! Vin, vidimo, dozhidavsya na ne¿, stoyav tut, poki vona vijde. - Zdorov...odkazala, ne divlyachis' na n'ogo. - A shcho, ne dumala, shcho vstrºtish menya tut? - Ni... - Dak ti sluzhish u gorodi... Ta chogo zh mi stali? Idi, kudi jdesh, a ya nemnozhko projdu z toboyu... Tak davno sluzhish? - Tretij misyac'... Vona vidkazuvala tiho, spustivshi ochi dodolu, jduchi z ¿m poruch. - SHtuka! Zrodu ne dumav!.. Kakim zhe ce ti obrazom popala syudi? Vin shche pitaºt'sya!.. Ale peremogla sebe i vidpovila, silkuyuchisya govoriti spokijno: - YAk umerla... nasha dochka... to ya j ne shotila vzhe zostatisya v svoºmu seli... i pishla po najmah... - Dak dochka bula... vmerla!..- skazav Roman, trohi pomovchavshi.- Nu, carstvo ¿j nebesne!.. Eto vona j harasho zdºlala, shcho vmerla. - Nashcho ti tak kazhesh, Romane? - A razli b luchche bulo, kak bi vona zav'yazala tobi svit? - Ne vona meni zav'yazala svit, a... mij durnij rozum ta... ti, Romane... - A ti ne napadajs' na menya! Razli ya pro tebe ne dumal? Skol'ko raz! Mozhe b, poletev do tebe, dak chogo letet'? Sluchalos' po skol'ki den' golodnomu hodit'... SHo ya tebe - goloduvat' pozvav bi? A kvatirya bula taka: sad na noch, a na den' - bazar ta vulicya. Kudi b zhe ya tebe brav? Tol'ki nedavnichko bog dal sluzhbu taku-syaku znajtit'; dumal - rozzhivus' nemnozhko, a togda vzhe j do tebe vest' podam, shchob prihodila. - Nevzhe ti dumav mene klikati? - spitalasya Le-vantina, i radiyuchi, i viri ne jmuchi. -_ Nu, ot tak! A to zh kak? Razli ti dumaºsh - ya kakoj? I vin pochav ¿j rozkazuvati, shcho vin za neyu zhurivsya, ta yak vin shukav roboti, ta biduvav, i skriz' pribil'shuvav svoº liho ta roztyagav jogo na dovshij chas. - A ya, bozhe zh, tebe dozhidala na Rizdvo! - Nu j chudna ti! Kak zhe b ya do tebe prijshol, kogda menya doma vorom ob'yavili? - Dak hoch bi zvistochku podav - de j shcho ti, shchob ya hoch znala. - Nu j chudnaya ti! Nu j kakuyu b zhe ya podav zvistochku? SHCHo golodnij ta holodnij? Ne sto¿t' togo dela! Ta j tak skazat': ne hotºl ozivat'sya, shchob Denis ta volosni ne dovidalis', de ya: voni b zhe mene togda sichas u holodnu zapakuvali, a to j u tyuryagu. Razli zh ya durnoj, shchob v ogon' samomu lºzt'? Levantini vse, shcho vin kazav, zdavalosya pravdoyu. Ta til'ki girko, shcho vono tak use zrobilosya. - A shcho zh ti teper robish, Romane? - spitalasya vona. Roman zagomoniv shvidko, mov pospishayuchi mershchij prominuti ce pitannya: - Vot vidish, ya tut na sluzhbi sluzhu... Tut, znaºsh, est' takoj lisnoj sklad, dak ya tam... za prikazhchika... Ne ochen' shchob prekrasno j zhit' - nu ta zhivjom kak-nebud'. Cyu kazku vin usim rozkazuvav, hto ne znav jogo. - Otut nedalechke j zhivu -- u Rivchakah... Prihod' kogda-nebud'. Levantina mahnula rukoyu. Minulosya! Bude vzhe j togo, shcho zaznala. Bin pochav upevnyati, shcho zovsim liha ¿j ne hotiv, shcho robiv z neyu po shchirosti. Govoriv laskavo, prihil'no, i Levantini zdavalosya, shcho pered neyu ozhivav toj davnij Roman, yakogo vona tak kohala. A vin use prohav prijti do jogo. SHCHo vin vigaduº? Hiba vona yaka, shchob do parubka v hatu jti? Ta j koli b vona jshla? ¯j prosvitlo¿ godini nema za robotoyu. Ale vin ne pokidav svogo. Koli do jogo prijti ne hoche, to nehaj viprosit'sya v hazyajki v nedilyu. Voni pishli b udvoh na prohidku,- ot hoch bi v gorods'kij sad... Vin ¿j tak bagato maº rozkazati. Vona jogo robit' vinnim, a vin ne vinen,- treba zh jomu vipravitisya... bo vin ¿¿ lyubit' i ne hoche, shchob vona tak pro jogo dumala. Vona mov togo ne chula. - Kudi ce mi zajshli? Ot ya za balachkami, zamisto bazaru, bozna-kudi pishla. - Pospººsh ishcho na bazar! - Ne mozhna: hazyajka layatime. Voni povernuli do bazaru, i vin shche trohi ¿¿ proviv, use prosyachi vijti. Naprikinci skazav, shcho v nedilyu vvecheri, godin u p'yat', dozhidatimet'sya ¿¿ kolo vorit u gorods'kij sad, i z tim pishov. Vona ne vidkazala jomu nichogo. Ale vves' tizhden' dumala pro ce. Piti chi ne piti? Pislya togo vs'ogo, shcho vin ¿j zapodiyav? I chogo? Vin klikav ¿¿, ale ni slovom ne ozvavsya, shcho teper dumaº robiti. I chogo zh vona pide? CHudna vona. Strilasya z nim raz na vulici na yakus' tam chasinku i hoche, shchob uzhe vse zrobilosya. Mozhe zh, vin na te j kliche ¿¿, shchob ce vse rozkazati ta poraditis', yak zrobiti. Dumki hililisya tudi j syudi. Ne znala, na chomu stati, i rada bula, dumayuchi, shcho odnak hazyajka ¿¿ ne pustit'. Ta zovsim nespodivano stalosya inakshe. U subotu pri¿hav z svogo hutora hazyajchin bat'ko i zabrav dochku do sebe ta j nadovgo: ¿¿ mati zaneduzhala. U nedilyu Levantina ne mala za dumkami spokoyu z samisin'kogo ranku. Prositisya chi ne prositisya v hazya¿na? Cej, pevne, pustit'. Ni, mabut', ne treba. Koli Roman ne zvodit', a spravdi po shchirosti hoche shcho zrobiti, to zrobit', a ¿j nema chogo nazustrich jomu bigti. Mozhe, j tak, a mozhe, j ne tak. YAk teper vona ne vijde, vin podumaº, shcho vona j zovsim odkinulas' od jogo, ta j oblishit' use. I vpustit' vona z ruk te, shcho mogla b mati. Taki nadumala: vijdu chi ne vijdu do jogo, a popro­shus' u hazya¿na. I spravdi poprosilasya pogulyati, podavshi vvecheri samovar. Kvasyuk, bazhayuchi pridobritisya do ne¿, zaraz zhe pustiv, til'ki nakazav nedovgo hoditi. Prijnyavshi samovar, Levantina vbralasya v shcho bulo krashche ta j pishla z domu. Vijshla na vulicyu, a vse z toyu dumkoyu, shcho, mozhe, vijde do jogo v sad, a mozhe, j ni. Pomalu jshla vulicyami, ne duzhe j divlyachis', kudi jde, i opinilas' pered merezhchatoyu bramoyu velikogo sadu. U sadu nikogo ne bulo. Pochalasya vzhe osin', nakrapali chasom doshchi, i gorodyani kinuli hoditi v cej sad, shcho rozrissya azh na krayu goroda, a tovklisya po posilanih piskom stezhkah bul'varu vseredini mista. Ne bulo nikogo j s'ogodni, hoch nadvori bula j godina. Pered Levantinoyu lezhala stezhka, shcho vganyalasya v glib gayu z garnih velikih derev. Postoyala trohi i pishla neyu. I vidrazu golos znajomij promoviv nad uhom: - Spasibi, serden'ko, shcho prijshla! Vin uzhe jshov bilya ne¿, vijshovshi z malen'ko¿ stezhechki zboku. Obviv ¿¿ stan rukoyu, ale vona tiho vizvolilasya z tih obijmiv, i voni pishli poruch pid ryasnim verhovittyam starih visokih derev. Nadvori vzhe smerkalosya, i na stezhci bulo temno. Dijshli do yako¿s' budivli. - Otut ya nochuvav, kak ne bulo den'og na nochlezhnij,- pokazav na budivlyu Roman. - Bidnen'kij! - promovila Levantina i shotila podivitisya vseredinu. Roman odignuv gvizdok toj, shcho ¿m zabito bulo dverci, i voni vvijshli v porozhnij parter. Pered Levantinoyu ledve mrili v temryavi stini, a tam, u tij chornij pashchi, de bula scena, yakis' stovpi... Voni pidijshli blizhche do miscya, de buv orkestr; hoda ¿h guchno ozivalasya po doshchanomu pomostu, kotilasya lunoyu tudi, v temryavu, i shchos' tam zatrishchalo,- mabut', dveri zaripili... - Uh, yak strashno! - skriknula Levantina i nesamohit' pritulilasya do Romana. Vin znovu hotiv ¿¿ obnyati, ale vona zaraz zhe povernulasya j vibigla z teatru. - Bozhe!.. I yak tobi ne strashno bulo tut nochuvati! -promovila vona, jduchi z ¿m dali stezhkoyu.- YA b zrodu ne pishla syudi,- krashche b na vulici! - Na vulici policiya ne dozvolit',- nada hovat'sya tudi, kudi vona ne zaglyada. I vin znovu pochav rozkazuvati pro svoº minule zhittya v gorodi, bagato pribrihuyuchi, kazav, shcho vin ¿¿ lyubit' i nikoli ne pokidav lyubiti. Vona sluhala te, i ¿j zgaduvalos', yak vin pokinuv ¿¿ na potalu, na glum lyudyam, ale vona zaraz zhe proganyala vid sebe ci zgadki, i voni znikali, a vona vpivalasya jogo solodkimi slovami... Vin malyuvav ¿j krashche zhittya. Kazav, shcho nezabarom hazya¿n dast' jomu krashchu posadu, vin odbiratime azh trista rubliv na rik, i todi voni mogtimut' zhiti vkupi. Levantini zdavalosya, shcho voni mogli b zhiti vkupi j teper abo hoch zvinchatisya j teper, ale vona ce til'ki podumala, a chomus' ne skazala... V sadu bulo taºmno j tiho, visoke sklepinnya z vit shilyalosya nad nimi tak zahisno-prihil'no, i voni buli til'ki vdvoh, i vona tak hotila jomu viriti. I sama ne pomitila, yak jogo ruka obnyala ¿¿ stan, i divchina ne pruchalasya. Voni jshli, bliz'ko-bliz'ko pritulivshis' odne do odnogo. YAkas' solodka znemoga pochinala opanovuvati ¿¿ vsyu vid c'ogo dotorkannya, vid jogo laskavogo golosu... I jogo gubi nahililis' ¿j do ust, i, zaplyushchivshi ochi, vona vidpovidala jomu na pocilunok... I vidrazu rozgornulisya vgori viti, i temne, povazhne, visoke nebo glyanulo na ¿h svo¿mi ochima-zoryami. I cej poglyad mov odrazu rozignav Levantini mari. Vona virvalas' od Romana, vidskochila i, prostyagshi popered sebe ruki, mov hotila vid jogo oboronitis', skriknula: - Ni, Romane, ni! Ne zajmaj mene!.. Ne hochu!.. Zrodu ne hochu!.. Vona vsya tremtila. SHCHe raz skazala: "Ne hochu!" - i pishla shvidko, malo ne pobigla, nazad, mov boyachisya jogo, mov utikayuchi vid jogo. Vin pospishavsya slidkom za neyu, kazhuchi, shcho vona durna, shcho nema chogo boyatisya. Ale vona jshla hutko, nichogo ne kazhuchi, ne divlyachis' na jogo. Nezabarom vijshli z sadu. Levantina mov zaspoko¿lasya, pishla tihshe. Roman pochav govoriti pro inshe: rozkazuvav divchini, shcho vin buv u teatri, i yak tam garno, i shcho to teatr. Vona spershu til'ki sluhala jogo, potim pochala j rozpituvatisya, zacikavivshisya. Pro te, shcho bulo v sadu, vzhe bil'she ne zgaduvali. Vin poviv ¿¿ dodomu inshimi vulicyami, ne tudoyu, kudoyu vona jshla. YAk prohodili proz odin dvir, vin pokazav na nevelichku hatku: - Otut ya zhivu. Levantina nichogo ne skazala, til'ki shvidshe pishla dali, mov boyalasya, shchob vin ne poviv ¿¿ do sebe. YAk vijshla na svoyu vulicyu, poprohala jogo ne jti vzhe za neyu i shvidko dijshla dodomu. Vertayuchis' Roman od ne¿, serdivsya, shcho jomu tak ne shchastilo. Ale ce shche bil'she rozpalyuvalo jogo. Vin zovsim ne spodivavsya, shcho Levantina bude taka vperta. Dumav, shcho yak u gorodi sama sobi, to shche krashche... Beri, kazhe, ta vinchajsya... Tudi k chortam! Same teper jomu zhenitis' ta ditej zavoditi. Ale nehaj ne brishkaº! Jogo ruk ne mine. I vin pochav uchashchati v kramnicyu - chi ne pobachit' Levantini. Ale Kvasyuk pomitiv, shcho cej parubok ne durno zrobivsya ohochij u jogo kupuvati, i ne stav zovsim pokidati v kramnici Levantinu. Roman pochav todi steregti divchinu na vulici v toj chas, yak vona mala jti na bazar. Vona znala ce i boyalasya tih zustrichej, razom i bazhala ¿h. Persh nizh vijti z hvirtki, strahayuchis', pozirala, chi nema de Romana, obhodila inshimi vulicyami, a ne strivshi jogo, pochuvalas' tak, mov ¿¿ nadiya odurila... I sama gnivalasya na sebe za te pochuvannya... Ale inodi jomu shchastilo perejnyati ¿¿. Todi vin provodiv ¿¿ do bazaru, silkuyuchisya spershu zavesti divchinu na yaki inshi vulici, shchob dovshe hoditi. I vse tak garno do ne¿ govoriv i prohav vijti. YAkbi vona ne bachila jogo, to ¿j bi legshe bulo: vona b jogo potrohu zabuvala. Ale oci zustrichi, oci vtikannya vid zustrichej i zhal' za ¿mi, oci rozmovi j dumki, dumki pro jogo ta pro jogo slova, ne davali ¿j spokoyu. Liho bulo Levantini z Romanom, a shche girshe z Kvasyukom. Za nim ne bulo ¿j prosvitku. Vidkoli Kvasyuchka po¿hala - v'yaz do ne¿, yak shevs'ka smola, liz obnimati j ciluvati ¿¿. Vona zvichajno shtovhala jogo, vtikala z hati j sidala nadvori, azh poki vin ishov znov do svoº¿ bakali¿. Dobre hoch te, shcho ne mig dovgo siditi v hati. Unochi vona zashchipala na zashchipku dveri z kuhni v svitlici. Ale odnogo razu prokinulasya, pochuvshi bilya sebe kogos'. Shopilasya sprosonnya yak bozhevil'na. - Ne puzhajs'! Ne puzhajs'! Eto ya...- ozvavsya znajomij gidkij ¿j golos, i vona pochula na sobi jogo ruku. Zirvalas' z lavi ta - z hati! Perebigla dvir i zahovalas' azh u drugomu kinci jogo za sazhnyami drov. Bula bosa, v samij sorochci ta v lihen'kij spidnichini. Vona sidila tam dovgo, tremtyachi zo strahu j holodu, cokotyachi zubami. Sidila, azh poki podubili z holodu nogi, i vsyu ¿¿ mov tryascya trusila. Todi dogadalasya zlizti na gorishche nad kinniceyu i zakopatisya v sino. Tam zogrilasya i, drimayuchi ta prokidayuchis', prolezhala do ranku. Uranci, til'ki ripnula dverima v kuhnyu, Kvasyuk zaraz zhe vijshov z drugo¿ hati: - Gde eto ti brodyazhizh po nochah? Davno nada po hazyajstvu porat'sya, a vona biga. Tak govoriv, movbi sam nichogo j ne zrobiv, a vona bula vinna. Ne stala z nim sperechatisya, til'ki skazala: - Oddajte meni pashport ta zarobleni groshi, to ya pidu vid vas. Vin zaregotavsya: - Ish, kakaya umnicya! Hazyajka z domu, a vona budet' roshchituvat'sya, bez robotnici hazyajstvo pokidat'! Dav bi ya ¿j den'gi j pashport! Nichogo ne dam! Hochesh itit' - idi takaya, kakaya ºst', to posidish u polici¿ ta po etapu dodomu poshlyut'. Levantina boyalas' polici¿ ta etapu. Vona zgaduvala, yak odnu z ¿h sela divchinu privedeno dodomu etapom. Bozhe, yakogo soroma bulo! A skil'ki naznushchalis' z bidolashno¿ v polici¿? - A shcho? Vzhe j spuzhalas'? - kazav dali Kvasyuk.- Nu, ºsli ti taka nizhna, to ya tebe bol'she j ne zajmu. ZHivi sibº,- ya do tebe j ne torknusya. I pochav bozhitisya j prisyagatisya, shcho ne zajmatime. Vona ne znala, chi viriti jomu, chi ni. YAkbi ne toj pashport ta groshi, to zaraz bi vtekla. A tak - shcho vona robitime? Zvazhilasya zostatisya, ale togo zh dnya kupila za svo¿ groshi kil'cya do dverej i zamok, bo zashchipku mozhna bulo vidkinuti z Kvasyukovo¿ hati v shchilinu. Prikrutila kil'cya i zamikala na nich dveri, ale ne mogla spokijno spati. Raz u raz prokidalasya, bo ¿j use marilosya, shcho htos' uvihodit' do ne¿. Strivshisya Levantina z Romanom, pohvalilasya, shcho ¿j pogano zhiti, shcho hazya¿n do ne¿ v'yazne. - Dak shcho? Brosaj tut ta stavaj na druguyu sluzhbu! - poradiv toj. - YAk zhe ya kinu, koli vin ni pashporta, ni groshej ne viddaº? - Skvernaya shtuka: bez pashporta nihto ne pri-jmet'... Nu, a ti taki brosaj ta j perehod' do mene zhit'. A tim chasom pozhalººmos' u policiyu, shcho vono pashport ne oddajot'. Poki pashporta poluchit ta sluzhbu najdesh, to zhivi v menya. Levantina ne pristavala na ce i vse dumala, shcho jogo robiti. Pravda, os' uzhe kil'ka den' hazya¿n ¿¿ ne zajmaº, ale hto jogo zna, yak vono dali bude. I spravdi, dali ne bulo nichogo garnogo. Kvasyuk nishkom vismiknuv z dverej kil'ce i znovu jogo zastromiv - abi derzhalosya. Levantina ne pomitila c'ogo. Vnochi vin pophnuv dveri, kil'ce viskochilo, i vin uvijshov u kuhnyu. Levantina pochula ce vzhe todi, yak vin obhopiv ¿¿ rukami. Vona skriknula, prokinuvshis', i shopilasya, ale vin zaraz zhe znovu zvaliv ¿¿ na lizhko. Vona pochala vidbivatisya z usiº¿ sili, ale tiº¿ sili bulo malo, shchob poduzhati zdorovogo cholovika. Vona vzhe znemagala v ostannij borot'bi. Jogo gidka pika lezhala ¿j na oblichchi. Sama ne znayuchi yak, uhopila jogo zubami za shchoku i stisnula zubi tak duzhe, shcho vin skriknuv z bolyu i roznyav ruki. Vona vidiphnula jogo i chula, yak vin upav dodolu, zagryukotivshi. Za mit' vona vzhe bula nadvori. Strah tak opanuvav ¿¿, shcho vona vibigla z dvoru na vulicyu i til'ki tam pishla tihshe. Ishla vuliceyu i vsya trusilasya z strahu, z turboti, z holodu. Pislya pershogo vipadku z Kvasyukom vona spala zavsigdi vbrana, ale bula bosa, i holod doshkulyav ¿¿ u nogi. Pishla shvidshe vulicyami bez niyako¿ meti, ne znayuchi, shcho robiti. Bulo vzhe nerano. Na porozhnih pivtemnih vulicyah dogorali lihtari, ledve blimayuchi. De-ne-de blukali stukachi, rozganyali svij son, kalatayuchi v kalatashku; a deyaki vzhe spali, prihilivshisya do dverej na yakomu runduchku. Levantina jshla, vse jshla vulicya za vuliceyu, bez niyako¿ meti, abi ne stoyati, abi jti. Hodila tak dovgo, azh poki vtomilasya, i sila na oslinchiku pid chi¿mis' vorit'mi, pidobgavshi pid sebe zadubili z holodu nogi. Ne dovgo posidila, bo zaraz zhe stukach prognav ¿¿ zvidti: - Idi, jdi! Bagato tut takih shlyaºt'sya! Ne oginajs', bo svisnu, to pribizhit' gorodovij - zabere v policiyu. Levantina pishla dali. Perejshla kil'ki kvartaliv i znovu pritulilas' uzhe na runduchku. Tut posidila trohi dovshe, bo stukach z c'ogo kvartalu des' zasnuv. Ale nareshti taki prognav, shche j vilayav pogano. Hodila todi znovu z vulici na vulicyu, abi yakos' doblukati do svitu. Hoch ne znala, shcho vona musit' robiti j svitom. Vernutisya do Kvasyuka? Ale til'ki podumala pro ce, to vsyu ¿¿ pochalo trusiti. Krashche z golodu vmerti, zamerznuti, nizh od jogo propasti!.. Piti zranku zh najmatisya, stati na tochku? Hto zh ¿¿ tam viz'me, bosu j prostovolosu, shche j bezpashportnu? Vernutisya dodomu v svoº selo? Ale tudi ¿¿ tak samo ne navertalo, yak i do Kvasyuka. Ta poki vona dijde, to j zadubiº na dorozi. Dumki muchili ¿¿ tak samo, yak holod ta vtoma. Vona vzhe kil'ka nochej spala duzhe potrohu i teper pochuvala, shcho son tak i hilyaº ¿¿: ot-ot upade j zasne na vulici. Z usiº¿ sili bad'orila sama sebe i vse jshla, jshla... Vse vulici, vulici, vulici... Mertvi vulici... Taki chuzhi, yak i lyudi... Ni dushechki ridno¿!.. YAka samotnya, yaka pokinuta... Na vs'omu sviti... Bez pomochi, bez nadi¿... Hoch bi kutochok teplij!.. Hoch bi lyudina dobra!.. Til'ki vulici temni, holodni i shchos' torohtit'-torohtit'-torohtit'... Spitknulasya i trohi ne vpala. Vona spala, jduchi. Ne spala, a tak - golova tumaniº... Lyudi ¿dut' na bazar - torohtyat'. Uzhe pochinaº svitati. Hoch bi de prihilitis'! Kudi vona jde?.. Oh, yak tyazhko,- vse tilo bolit'!.. I dusha... Hoch bi i vmerti... Hoch z mostu ta v vodu - on z togo mostu. Zijshla na jogo, perehililas' cherez poruchchya. Divilas' vniz. Sira, nechista voda plivla linivo, zaspano pid uranishnim tumanom... Taka holodna, negarna... Dali, dali!.. Zovsim uzhe vidko, po gorodu metushat'sya lyudi. De ce vona? Nenache vona tut bula, a ne piznaº... Stala j divit'sya. Hatki j poganen'ki obsharpani budinochki tislisya v yaru popid glinistoyu krucheyu. Zgadala: Rivchaki... Ti, de Roman... CHi ne jogo ce j hata?.. Teplo u jogo v hati... Piti b tudi, bo tam teplo... I zasnuti mozhna... Hitayuchisya perejshla dvir i pishla v hatu. III Romanovi z tovaristvom ostannimi chasami ne shchastilo. Pishli voni v Dibli i zovsim uzhe nalagodilisya vivesti paru dobrih konej. Koli tut nechista nagnala gurt p'yanih perezvyan, i vsya sprava lyasnula. Azh do svitu kujovdilasya perezva na tij vulici, de buli koni, i na blizhchih, a tovarishi musili siditi, prita¿vshis' v sutochkah. Dobre popotrusilisya, boyachisya, shcho ¿h tam pobachat', a vzhe yakbi pobachili p'yani choloviki, to pevne, shcho zhivimi ne pustili b. Ledve poshchastilo pomalu-malu vibratisya zvidti ta vinesti cilu dushu. Pislya c'ogo, trohi zgodom, Levdik z dvoma hlopcyami podavsya v Ripaki, i ¿m duzhe dobre poshchastilo vivesti troº konej. Ale zaraz zhe za selom norovista konyaka skinula Lukasha i vtekla v pole. Musiv vin pluganitisya v gorod pishki, a ti dvoº po¿hali, shchob odvesti konej do Gapona. Ta, ¿m na liho, nadvori buv tuman, takij gustij, shcho voni zblukalisya, problukali vsyu nich, ne potrapili do Gapona, a za¿hali v CHornovus i azh todi shamenulisya, yak pobachili pered soboyu hati. Po vulici vzhe veshtalis' lyudi i zaraz zhe ¿h pripinili. Spershu chornovusci podumali, shcho ce prosto z yako¿ slobodi lyudi zblukalisya, pochali ¿h rozpituvati - vidkilya, ta kudi, ta chogo ¿dut'. Ti shchos' ne tak odkazali, shchos' naplutali,- voni ¿h u volost', pochali dopituvatisya, a ti shche bil'she plutali, i viyavilos', shcho ce konovodi. Bito ¿h duzhe, a potim odvezeno do tyurmi. Tovaristvo ne boyalosya, shcho voni vikazhut' na sudi inshih: to dobri hlopci i c'ogo ne zroblyat'. Ale zh ¿h zamknut' najmenshe na rik do tyurmi, a to tak i zashlyut', bo voni vzhe ne vpershe na sudi, a tovaristvo todi vtrachaº dvoh dobrih robitnikiv. A druge - zdobich viskochila z ruk ishche raz. Pislya c'ogo otaman z Romanom ta z Lukashem znovu podalisya v Dibli, ale j s'ogo razu neshchaslivo: pereshkodili stukachi, bo vsyu nich hodili po vulicyah, ne dayuchi pidstupitisya ni do odnogo dvoru. Bo hoch p'yani perezvyani i ne dogledilis' todi do konovodiv, ale potim uden' lyudi pobachili, shcho po gorodah pohodzheno, i hodilo shchos' chuzhe. Dogadalis', yaki to gosti buli, i dodali varti. I ce vzhe tak dva misyaci tovaristvo sidilo bez zarobitku. Poob'¿dalisya j poobnosyuvalisya tak, shcho vzhe dali nikudi. Til'ki YArosh zhiv, yak poperedu, bo vin zavsigdi piv potrohu i ne duzhe shikuvav grishmi, yak voni jomu potraplyali do ruk. CHerez te vsi teper do jogo prihodili pozichati groshej, i vin pomagav tovarisham potrohu. Same za takoyu pozichkoyu zajshli do n'ogo vvecheri Patrokl Hvigurovs'kij ta pohmurij Kuchma. Sidili, narikayuchi na lihi chasi, koli pochuli, shcho htos' ishche jde, i nezabarom u hatu vskochiv novij gist' - Lukash. Vin buv shche obidranishij, nizh poperedu, a na dovgih nogah ne bulo chobit: vin uzhe davno ¿h propiv "z gorya" i teper hodiv tak, shcho odna noga bula v rezinovij kaloshi, a druga obgornena onuchkoyu ta uv'yazana motuzkom. Darma shcho tak, a buv veselij, uskochivshi, mahav rukami j vigukuvav: - Zdrastujte vam! CHogo kisnete? Dºla - pervij sort,- krichav vin p'yanim golosom i bryaznuv na stil kil'koma sribnimi groshinami, shcho voni azh rozkotilisya po stolu i dvi vpalo dodolu. Perelyakana ditina zaplakala v kolisci, i blida j movchazna YAroshiha nahililas' nad neyu, shchos' ditini shepochuchi, golublyachi ¿¿. A Lukash stav posered hati, z shapkoyu na potilici, ruki v boki, i vsmihavsya bezgluzdim p'yanim usmihom. YArosh iz Kuchmoyu glyanuli, divuyuchis', na n'ogo, a Patrokl Hvigurovs'kij pidnyav ti moneti, shcho popadali dodolu. - CHi ti ba! - skriknuv.- Glyan'te lish: karbovanec' i tri chetvertaki! De ce ti dobuv, hlopche? Mozhe, v kogo "zagubiv"? - Ovva! Kak uzhe ya, to j ne mozhu dobut'! Pal'to pervij sort, a dveri lakej ne zaper, a ya pal'to nadel ta j poshov na bazar, yak pan! - Ege! Lukash starovinu zgadav, svoº davnº remeslo. - A chim stare moº remeslo pogane? - pitav zaderikuvato Lukash.- Ot vi z svo¿m novim bez kopºjki sidite, a v mene bryazhchat'? - Velichaºt'sya! - gariknuv pohmurij Kuchma.- Pocupiv yakes' drantya ta j radij. CHort vit' shcho! - CHogo zh vono chort vit' shcho? - pitav obrazhenij Lukash. - A togo, shcho chort vit' shcho, ta j godi! Nashe dilo starosvits'ke, vil'ne... Viviv konya, siv na jogo - yak majnuv polem-stepom... gej!.. A to laz' po viknah ta vityagaj manatki! Phu!.. Kuchma plyunuv i serdito odvernuvsya. Vin buv starij konovod i ne lyubiv ligatisya z zvichajnimi mis'kimi zlodiyachkami, shcho zhili z dribno¿ kradizhki. - Bros'te sporit'sya,- perepiniv YArosh.-ªsli Lukashu shchastya, to j garazd. - Nehaj lish stanovit' mogoricha! - ozvavsya Patrokl. - Za pervin sort! - kriknuv Lukash. Uhopiv groshi j metnuvsya z hati.- V odnu minutu? - A stoj, Lukash! - guknuv jomu navzdogin YArosh.- Pozovi tam po dorozi Romana!.. CHuºsh? Dolzhno, ne slishav - podrav kak samashedshij... Nu, po-kudova nema Lukasha, to rozkazhi, Patrokle Stepanovichu, pro Levdika? - zveliv YArosh.- Vidal ti Laz'ka? Laz'ko to buv areshtant, shcho hodiv z tyurmi na robotu v gorod; cherez n'ogo Levdik podavav pro sebe tovarisham zvistki. - Bachiv... YA j zabuv pak rozkazati... Na bul'vari vin robiv... Pishov i ya na bul'var: palichku v ruki ta j idu sobi - ot, kavaler na gulyannya,tudi-syudi palichkoyu krutyu... A voni yamki kopayut', derevo saditi. Nu, ya siv na osloni zaraz bilya Laz'ka - odpochivayu b to. I vin mene bachit', i ya jogo bachu, ta proklyatij soldat stirchit'... A, kanis pekel'nij! Hoch bi tebe trichi Tartar poglotiv!.. Odnache divlyus' - odhodit', odhodit' soldat get' dali... Todi vzhe Laz'ko j skazav... CHiplyayut'sya do Levdika ne za sami Ripaki, a shche j za Panasovku,- pam'yataºte, vin todi hodiv? Dak kazhe: treba svidºtºlya, shcho tu nich vin doma buv. - Ta-ak!.. Svidºtºlya... Kogo zh bi to?..- zamislivs' YArosh. - Kogo zh? Hvedorchenka! - poradiv Kuchma. - Aj pravda! Dak ya zavtra zajdu do Hvedorchenka, skazhu, shchob gotovij buv do sledovatelya jti, a Patrokl Stepanovich pojde up'yat' na bul'var ta perekazhe Laz'kom. - Garazd! - odkazav Hvigurovs'kij. Ce bula zvichajna sprava: konovodam, yak voni potraplyali do tyurmi, treba bulo takih svidkiv, shchob vipravlyali ¿h. Zdebil'shogo ¿m shchastilo perekazati tovarisham, chogo same ¿m treba, a ti postachali svidkiv z svo¿h zhe lyudej. Tim chasom prijshov Lukash z dvoma plyashkami j z zakuskoyu, a za ¿m i Roman. Stil zastavili plyashkami, charkami, tarilkami, zalozhili vsyakoyu ¿zheyu. Patrokl, ne gayuchis', oditknuv polamanoyu dvozuboyu videlkoyu plyashku j naliv. Pochali piti j ¿sti. Pobachivshi, skil'ki prineseno gorilki, YArosheva zhinka podala mershchij na stil use, shcho treba, a sama, poki ti pili j zakushuvali, nishkom uzyala ditinu, viskochila z hati ta j podalas' do susidi. Vona zvichajno tak robila, yak YArosh gulyav. Vin piv ne chasto, ale pid chas veliko¿ gulyanki buvalo, shcho j dobre vipivav, i todi biv ¿¿ j nivechiv tyazhko za te, shcho vona zavsigdi grebuvala jogo dilom i tovaristvom. - A slihali - vzhe Mikita vijshov na volyu?..- popitav Roman. - Hiba? Ni, ne chuv,- odmoviv Patrokl. - Vijshov? - spitav zlisno Kuchma.- SHCHo zh, oce tak jomu j minet'sya? - Nº,- vidkazav YArosh,- tak ne minet'sya. Slºduºt' nakazat'. Ot zberemos' gurtom ta podumaºm, shcho z nim delat'. Mikita - ce buv tezh konovod z ¿h tovaristva. Jogo pijmano, sudzheno, i vin vikazav shche na kil'koh dush - ti j dosi vidbuvali karu v ostrozi. Zvichajno konovodi ne proshchali tako¿ zradi. - Treba tak nakarat',- govoriv Kuchma,- shchob uzhe bil'she ne mig takogo robiti. A to teper strahu niyakogo nema. U starovinu ne tak bulo - v starovinu strogo bulo. - Nu, a kak zhe v starovinu karali? - spitav Lukash. - A tak!.. Odnogo razu... davno bulo... god desyat'... Todi v nas buv otamanom Homenko,- ot zapal'nij buv!.. A gnizdo v nas bulo pid Borznoyu. Dak odin na sudi j proshkodivsya tak, shcho cherez jogo dvoh u Sibir zaslali. Nu, mi pidozhdali, poki vin vijshov z ostroga. Vijshov vin i ne podaº znaku, a sam na CHernigiv pobravsya. A otaman kazhe: "Nevzhe zh oce vin i vteche nashih ruk? Ne popustimo, hlopci!" Nu, zaraz dvoº j obizvalis': odin ta shche drugij, molodij buv hlopec', Gric'ko... a zdorovij buv, yak tur!.. "Mi jogo,- kazhut',- pristavimo". I pristavili! - Ta kak zhe voni jogo pristavili? - A tak, shcho na dorozi perejnyali. Perejnyali, ta nazad ruki skrutili, ta rota ganchirkoyu zatknuli, ta j vedut'... Doveli do nashogo yarka... buv tam u nas takij yarok, shcho mi v jomu zbiralisya... Odin zhe pobig tovaristvo klikati, a Gric'ko beregti zostavsya. - Zachim tovaristvo? - SHCHob sud buv... Ne hotili sami poryadkuvat'... Nu, zbigav... Malo ne vse tovaristvo zibralosya. Stalo kruzhka, a jogo poseredini... Oditknuli jomu rota,- kazhi, koli hochesh!.. A vin sto¿t' proti misyacya bilij-bilij ta trusit'sya... - Nu? - Nu, j prisudili! - I Kuchma vihiliv charku. -_ SHo zh jomu zdºlali? - SHo zdºlali, to zdºlali, a tol'ki bil'she nikogo ne paskudiv!.. YAk zakopali na tomu zh misci, to tak i zogniv,- nihto ne shukav... A hoch bi j znajshli, to nihto b ne vikazav, bo vsi hlopci dobri ta j bili vsi... po cherzi kozhen brav kijok ta j biv... shchob usim vinnim buti... - I vi tam buli? - spitav Lukash. - Mozhe, buv, a mozhe, j ni,- odkazav Kuchma, nalivayuchi novu charku.- Tak u starovinu bulo! A teper rozpusta pishla, nihto ne shanuºt'sya, nihto chesti ne znaº: vikazav na tovarisha ta j prav, i hodit' sobi na voli, mov i nichogo ne zrobiv. Hiba shcho popob'yut' inodi, ta j to ne duzhe... - Nu, ne ochin' to j teper budem proshchat'...- stiha, ale gostro promoviv YArosh, i jogo holodni, zli ochi blisnuli. - Ni, shcho ne kazhi, a v starovinu ne tak bulo! - znov praviv svoº Kuchma.- Todi ti znav, shcho ti v tovaristvi vo¿n i shcho vsi za tebe, yak odin, stoyat'! Po pravdi robili! A teper takogo vzhe nema... I togo ne bulo, shchob konovod poganiv ruki pal'tom yakim aboshcho. Todi kozhen znav: nashe dilo - step! Tam ti sobi vol'nij,- shukaj vitra v poli! Ta j konovodi zh yaki buli! Homenko, otaman, dak toj raz za odnu nich sam viviv p'yatero konej!.. Oto lyudi!.. A teper shcho? Phu!.. Dribnoduhi vsi! Kuchma vzhe zdorovo vipiv, a vipivshi, vin zavsigdi vihvalyav starovinu, shcho yak dobre todi bulo, i layav molodih... - Brehnya! - grimnuv kulakom po stolu Patrokl, azh plyashki j charki zadzvenili.- Brehnya! ª j teper taki konovodi - orli! - A de zh ti ¿h bachiv? - spitav, gluzuyuchi, Kuchma. - De? Na Kubani! - A hiba ti tam buv? - O, stul'tus maloumnij! Da ti spitajsya, de ya ne buv! - Anu zh, nu, rozkazhit' pro Kuban'! - poprohav Roman. - Sluhajte! Pochnu ab ovo, spochatku. Ot yak turnuli mene z konduktoriv, zahodivsya ya torguvati. Golki-shpil'ki, pundiki-mundiki, tabachok-sirnichok - at, chort zna shcho! Bachu, shcho vono ne pidhodit' ni do mogo imeni, ni do moº¿ hvamili¿, ni do mene samogo. Bo im'ya v mene gerojs'ke, hvamiliya - obrazec', ta j sam ya takij, shcho hoch zaraz idi troyanciv voyuvat'. A tut golki-shpil'ki!.. CHort zna shcho! Likvidaciya i akva vita. - SHo, sho? - pitali Roman ta Lukash. - Azinusi j stul'tusi! Te, shcho prodav svoyu bakaliyu, a groshi z gorya progulyav. Nu, zostavs' u mene v kisheni, yakos' zavalyavsya, karbovanec'. Podivivsya ya na n'ogo: ge-ge, bratiku, z toboyu dovgo ne prozhivesh!.. Ni, tisno tut zhiti!.. Mahnu na Kubans'ki stepi! Hoch z cherkesom budu bit'sya,use luchche, nizh iz p'yanicyami v trahtiri. Nu, idu do znakomogo konduktora: "Pusti na Kuban'!" Posadoviv u konduktors'ku, a na drugij po¿z