d drugomu konduktorovi zdav... Ot ya vzhe j na Kubani... Dobra shtuka Kuban', da til'ki bida, shcho j ostann'ogo karbovancya v dorozi pro¿v. Nanyavsya do odnogo bagatogo pana, a v n'ogo tabunshchik Artem Gajda. A vi znaºte, shcho vono tam tabunshchik? CHort, a ne cholovik! YAk virvet'sya u shirokij step z orkanom u rukah, dak vin tam orel! Skazhenogo konya-neuka pijmav, siv na jogo, stisnuv kolin'mi - eh! azh step gude! Kin' b'º i peredom i zadom, ta de jomu skinut' Artema! Z skazhenogo - ovechkoyu stane! A vzhe nichiya chuzha konyaka ne strivajsya z Artemom u stepu - jogo bude. I bulo v nas tovaristvo dobre: shestero nas, ta taki!.. Odnogo razu tridcyatero konej viveli, za odnu nich za dvisti verstov perekinuli, prodali i v obid drugogo dnya doma buli. - Nu, ta nevzhe? - pochulisya zdivovani golosi.- Ta yak zhe ce vi zrobili? - Uzhe znali - yak!.. Eh, otam sprava! Tam konovod ne zlodiyachka - takij, shcho pered policiºyu trusit'sya, yak ot mi, klapouhi azinusi. Tam vin nikogo ne bo¿t'sya, a jogo vsi boyat'sya! Vijdemo na yarmarok - gulyaj dusha bez kuntusha! Morem kolo nas gorilka, tanci, muziki bilya yatki na majdani, a lyudi zbirayut'sya!.. A divchata zadivlyayut'sya!.. Ah, sto chortiv!.. A mi gulyaºmo, gopaka vitinaºmo, do divchat zalicyaºmos', ta velichaºmos', ta hvalimos' - yak konej peremknuli ta yaki buli koni... - Nu, ce vzhe brehnya! - perepiniv Kuchma.- Tobto stali rozkazuvat', de koni brali? Ta zaraz bi j vas samih zabrali. - Susa tuporilogo u hvist pociluvali b, a nas ne zabrali b! Tam ne na nas, a vid nas strah buv. Tam na vsyu okrugu zvisno, hto takij Artem Gajda, a jogo zrodu nihto ne zajme, lyudi shapki jomu skidayut', bo boyat'sya. A pan azh prosit': "Ostavajsya v mene, Arteme, zhiti!" Bo pan znaº, shcho yak u jogo svij konovod zhitime, dak cili budut' koni svo¿, a do chuzhih jomu bajduzhe. - Ot tam zhist'! - skriknuv Roman. - Vol'ne, vesele zhittya!.. Koli, buvalo, j napadut' na nas, dak mi znali, yak oboronyat'sya... Raz yak zastukali nas v ocheretah! Dva dni oboronyalis'... rushnicya dobra v Artema bula i pistoletiki v mene... Voni do nas posunut'sya, a mi - bah! Voni j zahovayut'sya, bo kul'ka ne dul'ka: yak urazit', to zabolit'. A na tretij den' umknuli od ¿h, shche j z kin'mi... Go-go-go! Azh step zastognav, yak u kopita vdarili!.. Gej! Sto chortiv!.. I vin znovu grimnuv kulakom po stolu. Stan jomu viprostavsya, vsya jogo kudlata velika postat' divno vidminilas' pid vplivom zgadok pro minule, dikoyu stepovoyu siloyu spravdi poviyalo vid ne¿. I oblichchya v s'ogo p'yanici j zlodiya mov osyayav yakijs' svit, ochi jomu zablishchali divnim bleskom... Vsi glyadili na jogo zachudovani. Roman uves' chas sluhav, vtupivshi v n'ogo svo¿ palki ochi, boyachisya slovechko zgubiti. I yak udariv po stolu zdorovennij Patrokliv kulak, parubok uraz tak i kinuvsya j skriknuv: - A shcho zh, spravdi? Razli zh i mi ne lyudi? Razli zh uzhe kak mi, dak i ne zumiºm nichogo zrobit'? Da ya vam taku shtuku vshkvaryu, sho na vsyu gubernyu bahnu, a v karmanah azh zasmijot'sya!.. Hochete? Zavtra v Dibli i p'yatero konej voz'memo. - Nu, nu, ti ne ochen' zarivajsya! - promoviv YArosh neprihil'ne.- Znaºm uzhe, kak tam brat'... - A ya vam kazhu, shcho voz'memo! Sluhajte. Kolo mogo dvora zhive susºd Struk. A v jogo na shpili klunya. I tak vona sto¿t', shcho z us'ogo sela ¿¿ vidno. Nu, ya zapalyu klunyu, narod pobizhit' na puzhar, a vi tim chasom vivedete koni. Na hvilinu vsi stihli, a todi vraz "ura!" zarepetuvali Patrokl, Kuchma j Lukash. - Tihshe! Cit'te! Z ulici pochuyut'! - pripinyav YArosh. - Darma! CHort ¿h beri! Nehaj chuyut'! - ne vgavav Patrokl.- Romane! Bratiku! Amikus lyubeznij, daj ya tebe pociluyu! I jogo velichezni lapi obhopili Romana, a shchetinyasta pika pritislasya do parubkovogo oblichchya. - Vipijmo zh!.. Vipijmo zh ishche!.. I vin piv sam, nalivav Romanovi. - Ot tak molodec'!.. Ce ponimayu!.. SHCHob nasha slava ne propadala!.. A, proklyati deri¿! - repetuvav uzhe zovsim p'yanij Patrokl.- Vi radi b nas u lozhci vodi vtopit', bo mi zlodi¿, a vi chesni! Breshete! Sami vi zlodi¿, use po zakonu kradete. A mi ne zlodi¿... Treba ¿sti - prihodimo j beremo!.. Tak, beremo!.. I voyuºmos' z vami!.. Vi nas ubivaºte, a mi z vami voyuºmos'!.. Hto poduzhaº, toj i prav. Homo homini lupus est. A hto voyuº, toj - geroj! A vi chort zna shcho, muzhla¿!.. A ya - Patrokl Hvigurovs'kij... Patrokl - geroj. Hvigura - obrazec'... I jogo p'yana golova vzhe shilyalasya na stil. IV Roman hoch i lig zvechora p'yanij, ale hazya¿, klopochuchis' pid viknom, zbudili jogo duzhe rano. Ledve prokinuvsya, zgadav pro vchorashnij svij zamir, i dumka pro ce nove dilo vzhe ne dala jomu spati. Jomu ne lezhalosya. Vin shopivsya, odyagsya... V cyu mit' pochuv, shcho htos' beret'sya za dveri i hoche do n'ogo vvijti. Dveri vidchinilisya. - Levantina!.. - Romanochku! Bratiku! Ne zajmaj mene!.. Daj meni vidpochiti!.. YA vid hazya¿na vtekla... Usyu nich blukala... Ne zajmaj mene... Zabozhis', shcho ne zajmesh!.. - Nu, ta sho ti! Ta hrest menya pobej, koli ya shcho-nebud'!..- zabozhivsya shvidshe Roman, izradivshi.Idi ta lyagaj spat'! A, bidnyaga!.. Jogo malen'ka svitlichka perebita bula v kinci, i za tiºyu leresichkoyu shal'ovochnoyu vin spav. Tudi vin i poviv Levantinu. Vona vpala na lizhko i zaraz zhe zasnula. Vin postoyav, podivivsya na ne¿, usmihnuvsya, todi zachiniv za neyu dveri v svitlicyu i pishov z domu, zamknuvshi kvatiryu. Ishov vuliceyu takij zadovolenij ta radij. Sama pribigla! Nu, nehaj vispit'sya,- odnak vona jogo ruk ne mine. Ta teper jomu j ne do ne¿. Adzhe vin uchora zabozhivsya, shcho s'ogodni pidut' u Dibli. Treba vmovitis', shchob hlopci buli gotovi. Vin pishov do YArosha, ale togo ne bulo doma. Ne znala j zhinka, kudi pishov. Roman zazirnuv do chajno¿,- i tam jogo ne znajshov. I de vin u chorta podivsya? Roman pishov blukati po gorodu po vsyakih zakutkah, de mig zustriti YArosha. Nihto nide jogo ne bachiv... A Levantina tim chasom spala. Spala dovgo, do pizn'ogo obidu. SHCHos' ¿¿ nareshti zbudilo. Rozplyushchila ochi, glyanula na hatu i spershu ne mogla zrozumiti, de vona. CHi se shche nich? U malen'kij komirchini temno. Ni, on kriz' ne zovsim prihileni dveri vidko shchilinu svitu. CHi ce ¿j snit'sya? Ba ni, za dverima shchos' gomonit'... Romaniv golos... Vidrazu zgadala vse. - YAv tebe dva raza bil, usyudi shukal,- kazav komus' Roman. - Hodil do Hvedorchenka, shchob za svidetelya bil,- odpoviv htos' nevidomij. - Da, ya j zabul... Nu, a v Dibli hlopci gotovi? Dibli? Levantinine selo? - A ti taki dumaºsh? - pitavsya neznajomij golos.- A ºsli ne poshchastit'? - SHCHe j kak poshchastit'! - odkazav Roman i pochav upevnyati svogo gostya: rozkazuvav use, yak treba zrobiti, dovodiv... Spershu Levantina malo shcho rozumila. Ale dedali vse viraznishe j zrozumilishe viyavlyalosya ¿j te dilo, shcho malo statisya... - YA vas brosyu v yarku,- skazav nareshti Roman.- Kak zapalyu, to vi nemnozhko posidit', poka narod zgvaltuºt'sya ta pobizhit' na puzhar. Togda vzhe j vi... Najluchche berit' u tretij hati skrayu zlºva,- Panas Gaman,- u jogo ha-aroshih konej troº. Ot tr'om i bu-det' robota. A skol'ko vseh nas budet'? - 3 toboyu shestero. - Harasho. Dak dvom prikazat', shchob seli azh vozli mlina. Znaºsh? Tam same vozli mlina u Seredenka koni - velika hata, a vozli ne¿ topolya... Use lyudi j storozhi budut' na puzhari, to vam volya budet'! - Smotri, sam ne popadis'! - peresterigav gist'.- Teper voni znayut', hto v ¿h koni bral, to budut' na tebe zasidat'. - CHortovogo bat'ka popadut' menya! - vidkazav Roman.- YA znayu, kudi tikat'... At, chort! - shamenuvsya vin. - CHogo ti? - Ta ya j zabil, sho mi ne sami v hati. Vin pidijshov do dverej i zazirnuv u shchilinu. - Nº, spit'. - A hto tam? - Dºvka odna. - Tudi k chortu! CHogo zh ti ne skazal? Ot rozzyava! Usºm bi ti mastak bil, ºsli b tol'ko ne tak pan'kavsya z babami. Nu sho, ºsli poslishala? - Nº, tak spit', sho ne poslishit'. - Hod'om u seni, chi shcho. Voni vijshli i rozmovlyali dovgen'ko shche v sinyah. Todi Roman vernuvs' u hatu, mabut', po shapku, i kudis' udvoh pishli. A Levantina chula vzhe dosit', shchob zrozumiti vse... Teper vona znala, chim zrobivsya Roman i hto brav u ¿h na seli koni... Konovod!.. Zlodij!.. Bozhe ºdinij! Za shcho ti tak karaºsh ¿¿? Pokarav kohannyam, pokarav i kohanim!.. Zlodiya pokohala!.. Tyazhkim bolem projmalo ¿j dushu, rozrivalo serce. Malo vona zaznala, dak shche ce!.. Zirvalasya z lizhka: tikati! Tikati zvidsi! Pobigla do dverej, torknulasya do nih,- dveri buli zamkneni. Kinulasya do vikna,- vono ne vidchinyalosya. Vona sidila yak u tyurmi. Vona zh musit' tikati vidsilya shvidshe, shvidshe. Musit' bigti v svoº selo, peresteregti Struka, peresteregti lyudej, shchob bereglisya, shchob zapobigli lihovi. Vona povinna skazati... SHCHo skazati? SHCHo Roman - zlodij, palij! I jogo viz'mut' do tyurmi, suditimut', mozhe, j na Sibir zashlyut'... I vona poshle jogo na Sibir? Cya dumka vidibrala v ne¿ vraz usyu tu silu, shcho bula prokinulas'. Znemozhena vidrazu, sila i shililas' na stil. Ne vvazhayuchi na vse, shcho bulo, u ne¿ v serci zavsigdi zhevrila iskra kohannya do Romana, i ostannimi dnyami cya iskra rozgoralasya vse bil'she j bil'she. Ege, vona teper tak dobre, tak virazno pochuvala, shcho vona jogo kohaº, shcho vona nikoli ne pokidala jogo kohati. I vona poshle na Sibir togo, kogo kohaº! Togo, kogo kohaº? Ni! Vona kohala Romana, hoch i grishnogo proti ne¿, ale chesnogo parubka, a ne konovoda, ne zlodiya, ne paliya! A teper vona vzhe jogo ne... Ale zh ni! Vona jogo lyubit', lyubit' takogo, yak vin est', i ne mozhe virvati, vikinuti z sebe togo. Lyubit'! A nashcho zh vona jogo lyubit', shcho z tiº¿ lyubovi bude? Hiba vin bude ¿j druzhinoyu? Hiba vona pide za zlodiya, za paliya? SHCHo zh ¿j robiti? SHCHo? Uhopilasya za golovu rukami. Golova palala, rozskakuvalas' od dumok, ale ne davala poradi. A mozhe... buli vsyaki grishniki ta j kayalis'... CHomu zh bi Roman ne mig pokayatis' i znovu chesnim zrobitis'? Vona jogo prohatime, blagatime, vona jomu ruki ciluvatime, abi til'ki vin ne robiv togo, ne jshov tudi, pokinuv svo¿h tovarishiv... Vona blagatime jogo doti, azh poki vin posluhaºt'sya ¿¿, pokine vse, i todi voni budut' znovu shchaslivi... A yak zhe ne posluhaºt'sya? I shchos' pochinalo ¿j kazati, shcho daremna ¿¿ nadiya, shcho ne maº vona tako¿ sili, shchob virvati Romana z togo bagna, v yakomu vin opinivsya. Vona silkuvalasya zadaviti cej golos, ta ne mogla... CHi posluhaºt'sya, chi ni, a vona jogo blagatime. Koli ne pomozhe, todi - dijsya volya bozha! Vona vzhe nichogo ne zdoliº tut zrobiti. YAk to? To vin todi pide pidpalit' selo, obkradatimut' lyudej? I vona te znatime i nichim ne pereshkodit' tomu, ne oboronit' lyudej? Ta hiba zh todi ne vpade j na ne¿ toj grih? Lyudi kidayut'sya v polum'ya, ryatuyuchi lyudej, a vona ne obryatuº ¿h, hoch ¿j v polum'ya ne treba kidatis', a til'ki pobigti v Dibli j skazati... Grih strashennij, neproshchennij grih - zadlya svogo kohannya popustiti zanapashchati lyudej. I vona hoche zrobiti toj grih! Ale zh, bozhe mij... Vona zh jogo lyubit'! Bilas' golovoyu ob stil, ne znayuchi, yak poºdnati kohannya z povinnistyu - z tim, chogo vimagalo sumlinnya. Taki navazhilas'. Vona blagatime jogo, a koli vin ne posluhaºt'sya, pobizhit' u Dibli. Cim trohi zaspoko¿las'. Ta ne nadovgo. Bo nova dumka znovu rozbila vves' toj spokij. Koli vona skazhe jomu, shcho vse znaº, to vin zhe ne pustit' ¿¿ z hati, zv'yazhe ¿¿, zamkne... YAk zhe vona todi pobizhit' u Dibli? I muchilas' ciºyu novoyu dumkoyu dovgo-Nareshti zachula, yak bryazkaº na dveryah zamok. Utekla v temnu hatchinu i sila na lizhko. Uvijshov u hatu, vidhiliv do ne¿ dveri: - Ustala vzhe? - Siv na lizhkovi bilya ne¿.- Ot ne nadºyavs', shcho ti do mene prijshla s'ogodnya! Savs'om ne dumal! SHCHo zh tam zdºlalos' z hazya¿nom? Vona pochala rozkazuvati - vse, yak bulo... - O durnen'ka, durnen'ka! CHogo zh ti prosto do mene ne prijshla? - Ta... adzhe prijshla... Vin obnyav ¿¿ j pociluvav. Pershij ruh ¿¿ buv - vipruchatis'. Ale zaraz zhe vona pripinila sama sebe i skorilas' jogo pocilunkovi - odnomu, drugomu. Vin radiv z ciº¿ nespodivano¿ laski, vona ce bachila, i nova nadiya prokinulas' u ne¿; vona cim ne pustit' jogo vid sebe. - A ya tobi ºsti prin'os. Hochesh? Hod'om! Vijshli vdvoh. Na stoli lezhali pirogi, kovbasa, hlib, yabluka. Nadiyuchis' na zdobich, Roman pozichiv groshej u YArosha. - YA tut v odnogo znakomogo harchuyus', ta s'ogodnya hochu z toboyu obidat', dak vot i prin'os togo-s'ogo. - Spasibi, moº serden'ko! Posidali za stil. Vin ¿v dobre, ¿j shmatok ne jshov u gorlo, ta siluvala sebe ¿sti. Vona tulilasya do n'ogo, zazirala jomu v vichi, vsmihalasya, hoch u ne¿ hololi j tremtili ruki. Vona zazhivala vsih hitroshchiv, na yaki bula zdatna, bo ce buv ostannij sposib zatrimati, vderzhati jogo, zberegti jogo sobi. I zvazhilas' iti do krayu... S'ogodni ne pustit' jogo, a tam... pobachit', shcho robitime. Korotkij osinnij den' uzhe nablizhavsya do vechora, yak voni poobidali. - YAk meni garno, Romanochku, shcho mi vdvoh, i budemo vdvoh uves' den' s'ogodni... Adzhe ne prozhenesh mene, koli ya zostanus' u tebe nochuvati? - CHogo b to ya tebe proganyal? Ta ya takoj rad!.. ZHal' tol'ki, shcho ne dovedet'sya s'ogodni doma nochuvat'. Uzhe skoro i jti nuzhno. - CHogo? Kudi? - Hazya¿n posilaºt'... Na mashinu... - Nadovgo? - Zavtra dn'om vernus'. - Oj Romanochku! YAk zhe ya sama budu? Ne ¿zdi! - Nel'zya, Levantinko: hazya¿n velit'. - Ot, velike liho, shcho hazya¿n velit'! A ti zaneduzhav ta j ne mozhesh ¿hati. - Ne, jomu to bez nadobnosti... Dolzhon ºhat', dak ºd'... - Romanochku! Golubchiku! Bratiku! Ne ¿d'! Zostan'sya zo mnoyu! Bud' zo mnoyu uves' den' s'ogodni, vsyu nich! - Zavtra budu vves' den' i vsyu nich i zavsegda potom budu. - SHCHo zavtra! S'ogodni hochu! Vona obvilas' krug jogo yak hmelinochka, zazirala jomu v vichi, ciluvala jogo, obsipala laskavimi, zakohanimi slovami charivnimi, obhoplena neperemozhnim, malo ne bozhevil'nim bazhannyam zatrimati jogo, ne pustiti... ¿¿ rozpalenij, znemozhenij dumkami golovi zdavalosya chomus', shcho v cij nochi vsya sila: abi til'ki vin s'ogodni zostavs', abi s'ogodni, a todi vzhe vse, vse dobre bude! Nikoli shche vona z nim ne bula taka - navit' tam, na seli. U n'ogo tumanila golova. - Nel'zya, serce!.. Kogda b mozhna - ya b i slova ne skazal... Nu, a to zh nikakim sposobom. - YAkij ti nedobrij!.. Zostan'sya, Romanochku, serden'ko doroge! SHCHo hoch zo mnoyu robi, ciluvatimu tebe, miluvatimu tebe, til'ki ne hodi syu nich! - Ta shcho vona tebe, eta noch, taka doroga? Pochemu? - Tak hochu! Hochu, shchob ti ni z kim s'ogodni ne buv, til'ki zo mnoyu! Mi taki shchaslivi, taki shchaslivi budemo, yakshcho ti zostaneshsya zo mnoyu syu nich. I teper, i potim shchaslivi budemo! Vin prigortav ¿¿, ciluvav, ale virvavsya nareshti: - Nu, nuzhno jtit'! Vona tak i pripala do n'ogo: - Ne hodi! Ne pushchu! Zostavajsya zo mnoyu! I ciluvala jogo bez liku, silkuyuchisya timi pocilunkami sp'yaniti jogo, primusiti zabuti pro vse, zostatisya z neyu. - Koli zostaneshsya syu nich zo mnoyu - budu tvoºyu, ne pidu vid tebe. A pidesh - utechu zaraz. Syu nich! Til'ki syu nich... U cih, stil'ki raziv uzhe skazanih, slovah "syu nich" chuti bulo stil'ki blagannya j natisku, shcho Roman pochav prisluhatisya do ¿h pil'nishe. Vin shche derzhav ¿¿ v sebe, yak malu ditinu, na kolinah, ciluvav ¿j ochi, gubi, shiyu, golova shche tumanila, a vzhe yakas' nepevna dumka vorushilas' tam. I vidrazu vin povernuv ¿¿ oblichchya do sebe: - Anu, glyan' meni v ochi! Vona glyanula. - Levantine, ti ne spala togda, kak ya prihodil pervoj raz? Vona pochervonila vraz, pijmana na garyachomu vchinku. - Dak on sho! - Vin zsadiv ¿¿ z kolin.- A shcho zh ti chula? Vse zaginulo, vse!.. Til'ki odno zostaºt'sya... Vona kinulasya pered nim navkolishki, obhopila jomu kolina rukami: - Romane! Bratiku! Ridnen'kij! Ne robi c'ogo!.. Ne hodi z nimi!.. Ne zanapashchaj lyudej!.. Ne zanapashchaj svoº¿ dushi!.. Pokin' ¿h... tih, nedobrih!.. Zabud' use te!.. Budem chesno zhiti!.. Po vik vichnij ne rozluchusya z toboyu!.. Til'ki ne hodi!.. Vtechemo vid ¿h!.. Utechemo zaraz! Roman ustav, odirvav ¿¿ ruki vid svo¿h kolin i vidijshov. - Bros' chort zna shcho patyakat'! - Ni, Romanochku, ne kazhi tak! - Vona lizla za nim navkolishkah, chiplyayuchis' za n'ogo.To zh grih!.. Pidpaliti!.. Krasti!.. Bozhe mij!.. CHi ya zh dumala?.. Ne pushchu tebe! Pokajsya!.. Treba, Romanochku, pokayatisya, spokutuvati svij grih! - Proch! - Ne vidpihaj mene!.. Mij bratiku! Mij ridnen'kij!.. Ti zh meni milim buv!.. YA zh tebe, yak dushu, lyubila!.. YA zh tebe blagayu!.. Ta pomiluj zhe ti j mene!.. I lyudej zhe! Voni zh ne vinni!.. Hiba zh ne mozhna z inshogo zhiti? Mi budemo pracyuvati, zaroblyati... YA robitimu... nochi ne spatimu... Romanochku!.. Romanochku!.. I ne puskala jogo kolin z ruk, divilasya na jogo znizu, blagayuchi slovami, ochima, sl'ozami... - Levantine! Ne durij! Ustan' sichas! Sluhaj, shcho ya skazhu! Vona pidvelas'. - SHo ti chula, sho vidila,- shchob tol'ki ti sama jogo chula j vidila. SHob nihto bol'sh! ªsli zh ti hoch odnim slovom komu probovkneshsya, hoch natyaknesh, to zadushu, svo¿mi rukami tebe zadushu i kriknut' ne dam! Stisnuvshi kulaki, uves' trusyachisya z gnivu, vin stoyav pered neyu takij strashnij, nelyuds'kij... A ¿¿, mov grim, pobivali ti jogo slova, odnimali v ne¿ movu, ruki... - CHula? - CHula... - Smotri zh! Abo movchi, abo na sviti ne budesh zhit'! Ta znaj - to ne shutochki! YA shutit' ne vmºyu! Sidi tut do zavtr'ogo. Tikat' ne dumaj! YA tebe zamknu i skazhu hazya¿nu, shchob doglyadal... ªsli b tol'ki zdumala navt'ok, to on tebe z'yazhet': u jogo klyuch od hati budet'. Razumiºsh? - Rozumiyu... - Dak ºsli hochesh na svºti zhit', to sidi tiho. Ne budesh sidºt' - zadavlyu i v rºchku vkinu. Nu, marsh tudi v zakamarok i ne smºj studova vihodit'! Sluhnyano pishla. Vin zachiniv za neyu dveri i zamknuv ¿h na zamok. Sam ishche shchos' uzyav i pishov z hati. Levanti-na chula, yak vin zamknuv i drugi dveri. Prisluhalasya do togo, yak pishov. Sidila na lizhkovi prignichena, zlamana usim tim, shcho stalosya. CHi mogla zh vona c'ogo spodivatis'! Vin, Roman, nahvalyaºt'sya zadaviti ¿¿! Vin - propashchij zlodij... Vse, shcho bulo v ne¿ v dushi garnogo, yasnogo, kupchilosya v ¿¿ zgadkah pro togo, davn'ogo, Romana z pershih dniv kohannya. I vin roztoptav te vse nemiloserdnoyu i nechistoyu nogoyu!.. Dumka znovu vertalasya do podij ciº¿ nochi. SHCHo zh vono bude? Vin zapalit' selo, pogoryat' lyudi, pograbuyut' ¿h. I vona nichim ne mozhe zapobigti lihovi!.. Vona shopilasya z miscya. Ta ne mozhna zh tak!.. Vona bude krichati, stukati, poki ¿¿ vipustyat',todi pobizhit'... Ale zh, vin oddav hazya¿novi klyuch. Hiba zh ¿¿ hazya¿n vipustit'? Ni, ne tak, a treba nishkom utekti. Vona pidijshla do tonen'kih shal'ovochnih dverej i potorsala ¿h. Z togo boku bilya nih buli kil'cya, zamkneni nevelichkim zamkom,- ce bulo vidko, bo dveri trohi vidhilyalisya,vona mogla prosunuti v shchilinu palec'. Levantina z usiº¿ sili natisnula na dveri plechem raz, udruge, vtretº, silkuyuchisya, chi ne virve takim robom kil'cya. Dveri trishchali, ale kil'cya ne virivalisya. Vona opituvala shche kil'ka raziv, napruzhuyuchis' shchosili, ale nichogo ne pomagalos'. Zadihana, sila znovu na lizhko. YAkbi v ne¿ tut bulo shchos' - sokira, molotok,- vona b todi znala, shcho zrobiti. Pochala nishporiti po zakamarku, macayuchi v temryavi rukami, ale ne znahodila nichogo. Nareshti, pislya dovgo¿ shukanini, azh u dalekomu kutku, pid lizhkom, nalapala yakus' zaliznu rich. Vityagla ¿¿ na svit do dverej: ce buli stari obcen'ki. Levantina sprobuvala prosunuti ¿h kriz' dveri, ale voni ne prolazili. Povernula tonkimi kincyami i zmogla zalozhiti ¿h u kil'ce. Todi pochala rozhituvati jogo. Robiti bulo duzhe nezruchno, kil'ce hitalos' vel'mi malo, ale taki hitalos'. SHCHe trohi tako¿ roboti, i kil'ce viskochilo z dverej. Dveri vidchinilisya, Levantina bula v drugij hati. Kinulas' do drugih dverej. Ale ci vzhe ne na kil'cyah zamikalisya. Vazhki, debeli dveri zachineni buli shchil'no i zamkneni, mabut', na zasuv aboshcho: Levantina potorsala, ale nichogo ne zrushila ¿h. "Budu shtovhati plechem,- podumala sobi,- a mozhe, vidhilyat'sya hoch trohi, shchob prosunuti obcen'ki". Pochala natiskati, silkuyuchis' yakomoga tihshe robiti. Spershu natiskala ne pospishayuchis', ale z usiº¿ sili. Dveri stoyali neruhomo. Pochala todi shtovhati palkishe, b'yuchisya ob dveri plichmi, obbivayuchi ¿h do sinyakiv, do krovi pid rukavom sorochki. Zabula, shcho ¿¿ mozhut' pochuti, i bila na odchaj plechima, liktyami, v zapali malo pochuvayuchi bil', sama rozumiyuchi, shcho ce ne pomaga, ale ne mozhuchi pokinuti, bo hotila virvatisya z ciº¿ tyurmi. Bilasya ob micni dveri, yak ptashka-ne -vil'nicya b'ºt'sya ob nevblaganni grati klitki-tyurmi. Nareshti, znemozhena, znesilena, spinilasya, pohilivshis' na ti dveri, vazhko dihayuchi. Pobiti plechi j likti duzhe bolili. Vidpochivala tak kil'ka chasu. Kriz' nevelichke vikno bachila, shcho nadvori vzhe smerkalos'. Pidijshla do vikna i stala jogo oglyadati. SHibki buli taki malen'ki, shcho yakbi vidaviti odnu, to ne mozhna bulo b prolizti, a zrobleno vikno bulo tak, shcho ne vidchinyalosya. Polamati jogo? CHi .vona poduzhaº te? A koli b i zdolila, to pochuyut' zhe hazya¿, yak trishchatime vikno, bryazhchatimut' pobiti shibki. Pochala rozdivlyatis' u vikno nadvir i pobachila pered sebe yakus' zamknenu shopu chi vozivnyu. Lyudej ne bachila, shchob hodili. Ale mozhut' poblizu hoditi, otut zaraz taki, to j pochuyut' ¿¿. A yakbi vse vikno viphati,- mozhe b, ce tihshe bulo? Vono bulo pribite znadvoru gvizdkami. Ale gvizdki ti davno vzhe poirzhavili, a yak Levantina natisla na vikno z odnogo boku, to voni polamalisya, i vikno zaraz zhe pochalo vipiratisya z lutok. - I yakogo tobi chorta treba? - grimnuv pid viknom prosto Levantini serditij tovstij golos. Divchina vmit' zahililasya za stinu i stoyala, vsya poholovshi, tremtyachi. Ce zh pobachili vzhe ¿¿, ce zh hazya¿n! - Hodi ponochi, vishukuj! CHort bat'ka zna shcho! - kazav toj golos znovu, i Levantina pochula, yak zabryazkav zamok bilya vozivni. - Ta vona tut skrayu zaraz i lezhit',- odpovidav zhinochij golos. Levantini polegshalo: ce ne do ne¿, ce, mabut', hazya¿n z hazyajkoyu shchos' iz vozivni berut'. Prisluhalasya, yak voni vidimknuli, vvijshli v vozivnyu, sperechayuchisya, znajshli yakus' rich, zamknuli i pishli get'. Vse znovu zatihlo. Perechasuvavshi trohi, Levantina znovu zahodilasya bilya vikna. Oberezhno, pomalu natiskayuchi, vona vihitala vikno z lutok tak, shcho mogla v shchilinu prosunuti ruku spershu z odnogo boku, todi z drugogo. Vijnyati vikno i postaviti jogo na zemlyu nadvori bulo vzhe todi legko. Tim chasom nadvori vzhe zovsim stemnilo. Prisluhalas' odnu mit', chi ne chuti kogo, i legko j oberezhno vilizla z hati v dvir. Tremtila zo strahu, shcho zustrine zaraz kogos'. U dvori nikogo ne bulo i nihto ne berig ¿¿, bo to Roman zbrehav, shcho viddast' klyuch hazya¿novi. Perejshla dvir hutko i opinilasya na vulici. Vona bigla b, ta boyalas', shcho ¿¿ pripinyat', dogadayut'sya, shcho tikaº. Ale pishla shvidko, yak mogla, silkuyuchis' iti v temryavi vulic', i nezabarom bula za mistom. Spinilas' na hvilinu peredihnuti i pobigla po dorozi do Dibliv. Probigla verstov zo dvi. I vraz dumka odna pripinila ¿¿: ta j voni zh cim shlyahom itimut'. SHCHo, yak nazhenut' ¿¿? A shcho, yak voni vzhe popered ne¿? SHCHo, yak vona spiznilasya? Vona znala inshu dorogu: cherez lis, todi cherez bajrak. Cya doroga bula korotsha duzhe, ale tudi nihto ne ¿zdiv, bo ne bulo shlyahu, til'ki hodili lyudi vuzen'koyu stezhkoyu. Levantina tezh neyu hodila, ale vden', z lyud'mi, a teper... Iti vnochi lisom - ce bulo zanadto strashno. A jti tut, to znov - abo vona spiznit'sya, abo ¿¿ nazhenut', Roman pijmaº ¿¿ - i shcho todi bude? Glyanula livoruch,- tam lis chorniv temnoyu, pohmuroyu hmaroyu na kinci neba. Zbochila z shlyahu i pobigla tudi. Poki bigla polem - bulo nichogo. Ale yak pidijshla do c'ogo vnochi takogo ponurogo lisu - obnyav ¿¿ strah. Vona znala, kudi jti, vona stoyala na pochatku stezhki, ale cya stezhka vtopala v taku chornu j strashnu temryavu, shcho v bidno¿ Levantini stiskalosya pered neyu serce. Ale vagalasya nedovgo. Perehrestilasya i vstupila v lis. Tut uzhe ne bigla, bo raz, shcho vtomilas', a vdruge, shcho boyalas' zbigti z tropi j zblukatis'. Ale jshla shvidko pomizh velicheznimi stovburami starogo lisu. Zridka til'ki rozrivalosya vgori posplutuvane gillya, i todi vidko bulo ¿j klaptik neba z dvoma-tr'oma zirkami. Zvazhilas' ne divitisya nabik, ne prisluhatisya, a vse jti, jti... Ale ochi nesamohit' zazirali inodi vbik, vuha lovili taºmnichij golos velikogo lisu. A vin ozivavsya tihimi shepotami, shelestami i zithannyami, i kozhen takij zguk odbivavsya golosno, gostro v napruzhenomu vusi bidolashno¿ divchini. Vona vse jshla. Osin' uzhe strusila z derev chastinu ¿h litn'ogo vbrannya i nasipala na zemli m'yakij kilim mertvogo listya. Levantini dobre bulo stupati po stezhci, hoch vona chasto bolyache bila svo¿ bosi nogi ob ne vidne ¿j korinnya. Ta vona na te ne zvazhala i vse jshla. CHasom pered ochima mriyalis' yakis' chorni velichezni postati, chasom ¿j zdavalos', shcho ot-ot zasvityat'sya pered neyu dvi svichki vovchih ochej... Vona todi zaplyushchuvala svo¿ ochi... Vona chasto hodila v cej lis z divchat'mi po yagodi, yak zhila v najmah u bliz'komu vid lisu seli, i dobre jogo znala. Koli b ne ce, to zblukalas' bi davno. Nareshti ¿j zdavalosya, shcho vzhe pidhodit' do krayu. Todi, sama ne znayuchi cherez shcho, vraz kinulasya bigti, rozbivayuchi do krovi nogi, obdryapuyuchi sobi gilkami ruki, oblichchya. Bigla, bo gnav ¿¿ velikij strah,- azh poki viskochila na pole. Vtomlena, vpala na zemlyu i trohi polezhala, vidpochivayuchi. Ale nedovgo. Zirvalas' i pishla znovu. Ta ne pishla vzhe cherez bajrak, a zbochila pravoruch i zijshla znovu na shlyah. Ce bulo trohi dali, ale zh bajrak buv ¿j shche strashnishij za lis. Nogi pochinali duzhe boliti, ale vona ne smila spinitisya. Kozhna hvilina vgajki mogla zanapastiti vsyu spravu. Treba jti, hoch trohi j tihshe. Skil'ki shche ¿j zostalosya? Verstov chotiri? Ishla... SHCHos' zamrilo livoruch. Oce zh i bajrak pid Diblyami. SHCHe verstva - i vona v seli. SHCHo ce? Temne osinnº nebo zazhevrilo z krayu - tam, nad selom. Ce misyac' zihodit'? Ege, mabut', misyac'... Tak ni zh bo, misyac' ne zvidtilya shodit'... Use bil'she j bil'she... Vognyani pasma vibivayut'sya ugoru, strilyayut' po nebu. Pozhezha!.. Levantina skriknula yak nesamovita i pobigla nazustrich strashnomu chervonomu promittyu. V YArosh taki trohi boyavsya tiº¿ shtuki, shcho vigadav Roman. Diblyani stali vzhe taki zli na konovodiv i tak ¿h pil'nuvali, shcho bulo nebezpechno tak skoro tudi potikatis'. Ale Patroklovi Hvigurovs'komu ta j us'omu tovaristvu do vpodobi pripala taya vigadka. Patrokl, trohi vipivshi zvechora, vsyu dorogu, poki jshli do Dibliv, buv strashenno veselij, smishiv tovarishiv svo¿mi zhartami j lajkami i vse zachipav pohmurogo chogos' otamana. Ale toj movchav na vsi jogo vigadki. Podililisya voni tak: YArosh z Patroklom ta z Lukashem v odnim gurti sili v yarku, chigayuchi na troº konej Panasovih Gamanovih, a Kuchma z odnim hlopcem zahovavsya bilya mlina, vzyavshi na svij paj paru Seredenko-vih. Roman, pidpalivshi, povinen buv zaraz zhe tikati v gorod. Tr'om u yaru bulo duzhe dobre siditi, bo ne vidno bulo ¿h nikomu, ale voni bachili toj shpil', de mala buti Strukova klunya i zvidki Roman povinen podati ¿m svoº vogn'ove gaslo. Hoch otaman i ne dozvolyav rozmovlyati, ale v golovi v Patrokla shche gulo vid goriluhi, to j yazik u jogo niyak ne hotiv odpochivati, a vse shepotiv do Lukasha. Toj pirhav zo smihu, a rozlyutovanij YArosh nareshti ne vitrimav: - Ot kak dam shvorinem po golovi, to ti shvidko zamovknesh! - proshepotiv vin, shtovhnuvshi tim shvornem parubka v bik. Todi obidva zamovkli, znayuchi dobre, shcho z otamanom ne zavsigdi mozhna zhartuvati, bo chasom zarobish za zharti takogo, shcho j doviku zgaduvatimesh. Usi sidili movchki, vtupivshi ochi v toj bik, zvidkilya dozhidalis' oznaki. Sidyachi tak dovgen'ko, pomitili, shcho ¿m stalo vidko daleki verbi na pochervonilomu nebi. I nezabarom zharke polum'ya vdarilo vgoru, osyavayuchi kupi sonnih hat i derev. Skriz' po selu zagalasuvali, zabigali lyudi, zagavkali sobaki. Spershu kriki j tupotnyavu chuti bulo j poblizu, ale zgodom use vshchuhlo tut, i til'ki tam, de yasno shugalo vgoru polum'ya, chuti bulo nevgavnij poplutanij galas lyuds'kogo stovpishcha. Konovodi zrozumili, shcho-lyudi z bliz'kih do krayu vulic' uzhe pobigli na pozhezhu. - Anu lish! - promoviv tiho YArosh.- Ta shvidko!.. Malo ne bizhachi, perejshli nevelikij klapot' vigonu vid yaru do pershih hat. Po livij peri¿ tretya hata skrayu - Panas Gaman. SHvidko j movchki vvijshli v pokinuti vidchinenimi vorota, vstupili v dvir. Velika povitka z kin'mi bula pered nimi. V dvori nikogo ne bulo, til'ki sobaka viskochila z-pid hati i kinulas', zagarchavshi, prosto na YArosha. Vin ubiv ¿¿ za odnim mahom, rozbivshi ¿j golovu shvornem. Za odnu hvilinu vin svoºyu duzhoyu rukoyu, zalozhivshi za pribo¿ shvorin', odirvav ¿h, i kinnicya vidchinilasya. Lukash iz Patroklom ubigli vseredinu i nedovgo barilisya, vivivshi troº konej. Skochili na ¿h i buli vsi vzhe za vorit'mi. - Anu, pripusti! - skazav otaman. Ale v cyu mit' stalosya nespodivane. CHetvero lyudej v'¿zdilo verhi z polya v vulicyu. Ce nochlizhani, pobachivshi z luki pozhezhu, kinulis' u selo. - Hto ¿de? - guknuv perednij. YArosh udariv svogo konya i tri zlodi¿ movchki proskochili proz nochlizhan. Ti ne vidrazu rozibrali, shcho ce, a zrozumivshi, pognali za ¿mi slidom, gukayuchi: - Lovi!.. Zlodi¿!.. Konovodi!.. YArosh biv konya bez zhalyu shvornem, a Lukash ta Patrokl shmagali svo¿h nagayami. Koni bigli z usiº¿ sili. Ale vidko bulo, shcho v nochlizhan koni krashchi chi ne taki potomleni. Voni nasidali na shiyu konovodam, os'-os' nazdoganyali ¿h. YArosh ozirnuvsya j pobachiv, shcho daremna rich utikati. Treba bulo inshim robom ryatuvatisya. - Puskaj koni!.. Sami - v yar! - kriknuv do tovarishiv. Same dobigli do yaru. Stribnuli na odchaj dushi dodolu. Koni porsnuli v pole, a za nimi j nochlizhani. Troº konovodiv popadali na zemlyu trohi ne pid kopita konyam, ta, na ¿h shchastya, til'ki Lukasha zachepiv kin' zadnim kopitom. Popadali same nad kraºm i, ne vstayuchi, ne mozhuchi vderzhatis', pokotilisya vniz u yar. Ta ¿m c'ogo j treba bulo. Spinilis' azh na dni i zaraz zhe poshoplyuvalis' na nogi. Ne chuli, shcho j zabilisya, hoch gupnuvsya kozhen zdorovo. Ale buli cili, nichogo ne polamali sobi. - YArom dal'she! - zveliv YArosh. Pobigli yarom i dumali, bizhachi, shcho kudis' zhe toj yar vihodit', to tudi j voni vijdut'. Probigshi chimalo, pochuli, shcho v ¿h pid nogami vzhe ne zemlya, a kaminnya. YAr nizhchav, glibshav, i vraz voni opinilisya v yakijs' kam'yanij yami, a pered nimi strimko j visoko, yak kruchi, stoyali kam'yani stini glibokogo yaru, i nide ne bulo vihodu. Zadihani vtikachi spinilisya. Voni pijmalisya v pastku, ne znayuchi c'ogo proklyatogo zradnogo yaru. - Nazad! Mozhe, vspº¿m viskochit'! - kriknuv YArosh. I vsi troº povernuli nazad i pobigli skil'ki sili. Ne perebigli j polovini yaru, azh pered nimi zachornilo kil'ki verhivciv i lyuds'kih postativ pisho. Ce dvoº nochlizhan, pobachivshi, shcho konovodi vskochili v yar, pokinuli gnatisya za kin'mi, lishayuchi ¿h dvom svo¿m tovarisham, i vernulisya do yaru. Do ¿h tim chasom nadbiglo kil'ki cholovika z sela, pochuvshi ¿h gukannya, bo uves' chas voni ne pokidali lementuvati, sklikayuchi lyudej. Ne spodivayuchisya togo, konovodi tak i naskochili na ¿h u temryavi. - Bij! Bij! Voni! - zagukano vraz, i kil'ka kijkiv gupnulo po plechah i po rukah konovodam. Voni vidskochili nazad, povernulis' i, yak zahopleni v sutochkah zviri, ne znayuchi vzhe z odchayu, shcho robiti, pobigli vid vorogiv znov tudi, v kam'yanij kutok yaru. Teper selyani buli pevni, shcho voni vid nih ne vtechut'. U c'omu yaru pan biv kolis' kamin' na svoyu kam'yanicyu ta j vibiv otu gliboku yamu z kruchuvatimi stinami. Zvidti vzhe ne viskochish. Galasuyuchi, pobigli vsi slidom za konovodami. A ti vskochili znov u tu yamu i postali neruhomo, shchob hoch peredihnuti. - Ot koli tak propali! - promoviv Lukash. - Nu, ti! Patyakaj! - vizvirivs' na jogo YArosh. Hmari rozijshlisya, i z-za nih vizirnuv misyac', osyavayuchi vse navkrugi. Vtikachi buli sered nabitogo dribnogo j velikogo kaminnya. Deyake bulo poskladane sazhnyami, deyake zgornene prosto kupami. V odnomu misci, malo ne bilya samo¿ stini, kaminnya bulo nalozhene stovpom sazhniv na pivtora. Patrokl glyanuv na n'ogo. - Berit' kaminnya, nakidajte, shchob mozhna bulo zlizti na ce! - skomanduvav vin. - Nashcho? - spitav Lukash. - Stul'tusyaka chortiv! Beri shvidshe! - I vin zagrib svo¿mi lapishchami cilu kupu kaminnya i potyag do stovpa, muruyuchi tam nemov shidci. Lukash dopomagav jomu. Ta til'ki pochali robiti, a vzhe djblyani nabigli, mahayuchi kijkami j lomikami ta gukayuchi: - A, bisovi shkuroderi, popalisya!.. Bigli prosto na konovodiv, ¿m ne vidko bulo za stovpom, shcho robili Patrokl ta Lukash, ale voni bachili YArosha. Vityagshi z halyavi velikogo nozha, vin derzhav jogo v livij ruci, a v pravij buv napogotovi zaliznij shvorin'. I yak selyani, z rozgonu nabigshi, buli vid n'ogo za tri-chotiri stupni, vin skriknuv, stribnuv napered i vdariv peredn'ogo svoºyu prostoyu, ale v jogo rukah strashnoyu zbroºyu. CHolovik ojknuv, zahitavsya... YArosh odskochiv. Selyani tezh na mit' podalis' nazad, odbigli, ale zaraz zhe shamenulis'. - Dak vi tak! - zagukali rozlyutovani.- Bij ¿h! Bij na smert'!.. I voni kinulis' znov z pidnyatimi vgoru kijkami. - A, padlyuki, psi! - revnuv strashnij Patrokliv bas, i tu zh mit' zdorovezna postat' viskochila pered YArosha, shiroko rozmahnulasya rukoyu i poshpurila vazhku kamenyuku. Odin z selyan skriknuv, uhopivshisya rukami za zhivit, ta tak i siv na zemlyu. - Raz! - revnuv Patrokl.- A oce vam dva! Nova kamenyuka primusila selyan odbigti shche dali. - Nazad, kanisi kucohvosti, bo i rebra, j zubi vam sokrushu! - gukav Patrokl.- Beri j ti, otamane! CHogo sto¿sh durno? YArosh i sobi zhburnuv kamenyuku, ale zaraz zhe skriknuv: - Berezhis'! Ledve vstigli zahovatisya za kaminnya, bo selyani kinuli na ¿h kijkami j lomakami. Lusnuli j zatrishchali ob kam'yani kupi kijki, rozkidayuchi dribne kaminnya, ale shkodi konovodam ne zrobili niyako¿. - Kidajte! CHort vas beri! Vashim lomachchyam vam zhe j golovi porozbivaºmo,- gukav na svo¿h vorogiv Patrokl. Hmara znovu nabigla na misyac'. Potemnilo vraz. Selyanam stalo zovsim ne vidko konovodiv. Pevni buli, shcho ti ne vtechut' z gliboko¿ yami, ale ne mogli dobrati rozumu, yak ¿h uzyati. Znali j bachili, shcho konovodi, ne spodivayuchis' miloserdya, boronitimut'sya do zaginu, i dvoh selyan dobre vzhe bulo vdareno kaminnyam, a tretij buv uves' u krovi pislya YAroshevogo shvornya. Kinutisya na ¿h u temryavi, dak shche j girshogo dobudesh. - Pobigti v selo po rushnicyu ta j postrilyati ¿h,- radiv htos'. - Ucilish u temryavi! - A hoch i vcilish, dak na Sibir pidesh! Treba zhivcem uzyati ta dati takogo gartu, shchob ostrog ¿h zhivimi vzyav, ta zhivimi ne vipustiv. - Dak pidozhdemo do svitu. - A tam selo gorit'! - To ne z nashogo krayu. - A tam i do nas dijde, yak ne pogasyat'. - Vitru nema. Nareshti navazhilis' poslati parubka verhi na selo, shchob podivivs', yak tam pozhezha, a koli mozhna, to shche j lyudej na pomich poklikav. Pevni buli, shcho pozhezha do ¿h hat ne dijde, i mali vartuvati do ranku: povidno-mu zruchnishe bude brati. Ledve parubok pobig, koli vraz odna kamenyuka, druga, tretya gepnula-poblizu selyan. - CHi ti ba! Znovu kidayut', chorti! - Haj kidayut',syudi ne syagnut'. A kaminnya vse gupalo. Nikogo, shchopravda, ne zachipalo, ale vse padalo. A ce ko¿v Patrokl. Poki oto muzhiki radilisya, i konovodi ne gayali po-durnomu chasu i naskladali cili shidci vgoru na kam'yanij stovp. - Anu, skoch, hlopche, na kaminnya,- zveliv stiha Lukashevi Patrokl,- chi syagnesh rukoyu azh nagoru, do berega. Lukash skochiv. - Z arshin ne staº. - Durnicya! Na kaminnya, beri, muruj tam!.. Ni, ne tak! Ti, YAroshe, podavaj jomu kaminnya, a ya shpurlyatimu na toj plebs svinyachij, shchob ne pomitiv nasho¿ roboti. I oto pochalasya kidanina. Patrokl zovsim ne silkuvavsya vluchati, ta j ne mig bi c'ogo zrobiti, bo selyani stoyali taki daleko i bulo temno. Jomu ne togo treba bulo: vin kidav, abi ti znali, shcho voni v yami, i dumali, shcho voni til'ki te j roblyat', shcho kaminnya kidayut'. SHvirgav i do kozhnogo razu dodavav slovami: - Oce tobi galushka u tvij svinyachij rot!.. SHCHo? Podavivsya? A oce tobi krashanka mezhi ochi v lob,- bodaj tobi z jogo tvo¿ chortovi slipaki povilazili! Maºte shche, azinusi, os'!.. - Gotovo! - ozvavsya Lukash stiha. - Nagoru, bratci!.. Ta zhdit' mene tam,- ya zaraz. I, vhopivshi dvi zdorovenni kamenyuki, Patrokl viskochiv z yami, nadbig u temryavi blizhche do svo¿h vorogiv i kinuv odnu kamenyuku za drugoyu. I, mabut', kogos' uluchiv, bo sered selyan kriknulo. Patrokl zasmiyavsya, murchachi sobi stiha: - SHCHo? Do smaku pripala? Nu, grizit' sobi na zdorov'ya, cuciki slinyavi! Ne viskalyujte zubiv, lyupusi zadripani, bo ne vkusite! Murmotav i vilaziv nagoru. - Otamane! - Tut. - Gajda! Ale v cyu mit' hmari znovu rozirvalisya i zradlivij misyac' syajnuv na vtikachiv. Krik zchinivsya sered selyan: - Tikayut'! Tikayut'! Lovi!.. Polem zatupotilo tri pari motornih nig, a slidom za vtikachami, vidirayuchisya z yaru nagoru, kinuvsya gurt selyan. VI Struchisi ne spalosya. To dumki vsyaki rozganyali son, to blohi naposidalisya. Vona krutilasya po polu, shtovhala cholovika, serdyachis', shcho vin tak spit', azh hrope. Uzhe vona peredumala j te, skil'ki v ¿h hliba na cej rik bude, i skil'ki polotna vitchet'sya z togo pryadiva, shcho natipala, i dogaduvalasya, yake telya privede ¿¿ vlyublenicya Liska. Uzhe ¿¿ pochinala znovu dratuvati vchorashnya svarka z zizookoyu YUhimihoyu, i vona zhalila, shcho ne vstigla us'ogo ¿j vikazati... Same na c'omu u dvori zagavkala sobaka. "CHogo ce SHarka gavkaº? - podumala Struchiha.- Vona po-durnomu nikoli ne gavkaº". Hoch SHarka gavkala zvichajno po bagato raziv na nich, abi zachula, shcho des' ozvalisya sobaki, ta Struchisi kortilo zbuditi cholovika, i vona pochala shtovhati jogo v bik: - Musiyu! Musiyu!.. CHi ti chuºsh? Musij nichogo ne chuv i cherez te ne ozivavsya. Ce vzhe zovsim rozserdilo Struchihu. Vona torsonula jogo tak, shcho musiv pochuti. - Odchepis', Ohrime, ne zajmaj mene! - probuboniv sprosonnya Struk. - YAkij ya tobi Ohrim? Ustavaj, bisova sonyugo! CHi ne chuºsh hiba, yak SHarka gavkaº? - I vona tak jogo stusonula v rebra, shcho vin azh shopivsya. - Ga? sho? sho tam take? - SHarka gavkaº. - SHo? - SHarka gavkaº, ya tobi kazhu. - Gavkaº, kazhesh? - Azh zalivaºt'sya. - Dobra sobaka!.. Nehaj zhe gavkaº, spasibi ¿j!.. I vpav sonnij. - Ce meni liho, a ne cholovik! Til'ki b spav, a nema togo, shchob svogo dobra doglyanuti! Ce ne hazya¿n, a yakas' koloda, yakas' splyuga opivnichna!.. Ta jogo j lomakoyu ne zvedesh, yak rozispit'sya!.. A SHarka tim chasom gavkala duzhche, i Struchiha vzhe j spravdi pochinala cikavitisya neyu. Ne dizhdavshisya Musiya, vona, yak bula bosa j rozdyagnena, tak i viskochila z hati. U dvori ne bulo nikogo. Pobachivshi hazyajku, SHarka zagavkala shche duzhche i pobigla do perelazu na tik. Struchiha j sobi za neyu. SHarka zip'yalasya na perelaz i gavkala tudi. Struchiha zazirnula na tik. I tam nikogo. Skirti hliba chornili sered toku, yak i poperedu, za ¿mi klunya vitikalasya svo¿m verhom. I vidrazu Struchisi zdalosya, shcho tam z-za skirtiv, kolo kluni, chi shcho, blisnuv yakijs' ognik... Sirnik, mozhe, hto zasvitiv aboshcho... "Zlodi¿ hlib kradut'",- podumala zhinka i prozhogom uskochila v hatu. - Ustavaj, proklyatij lezhnyu! Zlodi¿...- Vona vhopila cholovika za nogi i v odin ment istyagla jogo malo ne zovsim z polu. Vin uraz prokinuvsya z tako¿ nespodivanki: - Tyu, durna! CHogo ti? - Zlodi¿ hlib kradut'. - Nu?! - Vin tak i poholov. - CHogo stav? Bizhi shvidshe! Voni viskochili vdvoh z hati i kinulisya do perelazu. Zamisto zlodi¿v voni pobachili na toku vogon'. Teper uzhe vidko bulo, yak vin vibivavsya z-pid strihi i chervonimi pasmami big po solom'yanij kluni. - Ryatujte, lyudi dobri!.. Pozhezha!..- kriknuv Struk i kinuvsya na tik. Ale zaraz zhe zaplutavsya u yakijs' hmiz i vpav. Ustayuchi, vin chuv, yak jogo zhinka gukala vzhe v Sivashevomu dvori: "Ryatujte!" - i gryukala v vikno, azh shibki bryazhchali. Potim pobigla vuliceyu, stukayuchi v vikna i krichachi: "Ryatujte!.. Gorimo!.. Ryatujte!.." Struk tim chasom pidbig do kluni. Uves' zadnij rig ¿¿ vzhe goriv, palahkayuchi polum'yam ta dimom. Uzhe azh pidbigshi do polum'ya, Struk zrozumiv, shcho ne mozhe nichogo zrobiti, bo pribig z porozhnimi rukami. Metnuvsya nazad po vodu. Vhopiv u hati vidro, zbudiv dochku j najmichku, shcho spali v sinyah. Tim chasom Denis ta Zin'ko, prokinuvshisya vid Stru-chishinogo gryukotu j kriku, poviskakuvali z hati. Zirnuvshi na tik, voni pobachili na svo¿j kluni odsvit od Strukovo¿ pozhezhi i podumali spershu, shcho gorit' ¿h vlasna klunya. Ale, nadbigshi do polovini toku, pobachili, shcho pomililisya: sadki Sivashiv ta Strukiv, shcho buli mizh dvoma klunyami, vidko bulo naskriz' od pozhezhi na toku v susidi. Pohapavshi vidra z vodoyu, brati kinulis' do Struka. Pribigli na pozhezhu razom z nim i vihlyupnuli na vogon' usi troº po vidru vodi. Buhnulo vgoru dimom, ale za mit' ogon' zagrav shche duzh