Boris Grinchenko. Opovidannya
------------------------------------------------------------------------
Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
OCR: Evgenij Vasil'ev
Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
I,i (ukr) = I,i (lat)
------------------------------------------------------------------------
KATORZHNA
I
Katorzhna - tak ¿¿ vsi zvali.
- Unesi drov u hatu, chi chuºsh, katorzhna ti! - krichala machuha.
- Get' z-pered ochej, katorzhna! - vizviryuvavsya na ne¿ bat'ko, vertayuchis'
p'yanij z shinku i zatochuyuchis' po hati.
- Za sco ti mene stovhnula, katolzna! - pishchav dvorichnij machushin
hlopchik, b'yuchi ¿¿ kulakami.
I tak usi!.. Navit' hlopci ta divchata na vulici hoch i ne tak chasto
zvali ¿¿ katorzhnoyu, ale zh i na jmennya malo koli zvali, a yak zvali, to vse
zh iz dodatkom:
"Ota katorzhna_ Dokiya..."
Ta j bulo za shcho. Vidkoli machuha vvijshla v bat'kovu hatu, cya malen'ka,
semi rokiv, divchinka j razu ne glyanula na ne¿ po-lyuds'komu, a vse z-pid
loba. Mozhe, vona boyalasya machuhi, ne znayuchi shche, yaka vona, a til'ki tim, shcho
vona machuha; a potim ne kidala boyatisya tim, shcho vzhe znala, yaka vona.
Mozhe... A vse zh buv u ne¿ zavsigdi vovchij poglyad. Ta j ne samij poglyad!
Tret'ogo chi chetvertogo dnya pislya svogo vesillya machuha zvelila ¿j
gorshchiki poperemivati, a v ne¿, bachite, chomus' zatrusilisya ruki, i vona
vpustila ta j rozbila gorshcha. Ne mozhna zh bulo durnu ne povchiti - i machuha
dala ¿j shturhancya. I os' pislya c'ogo - hoch ti ¿j shcho, a nichogo ne vmiº do
puttya zrobiti: abo pob'º shcho, abo napluta, nakrute j ne tak zrobit', yak
treba. Dovelosya vchiti trohi ne shchodnya, a dali j shchodnya... Tak shcho zh vona -
pokaºt'sya? pereprosit'? Taka! Hoch ti ¿¿ vbij, od ne¿ slova ne pochuºsh i
nikoli ne zaplache,- najgirshe, shcho j ne zaplache nikoli!
- Dokiº! - spershu shche ¿¿ taki na jmennya zvali,- chomu hvirtki ne
prichinila? Telya vibiglo.
Movchit'.
- Komu ya kazhu? CHi ya tobi ne nakazuvala?..
Movchit', u zemlyu ochi vtupivshi. Ubiv bi na c'omu misci!
- CHi ti ogluhla? - I machushina ruka z usiº¿ sili b'º ¿¿.
Sto¿t', movchit'.
- Tak sluhaj zhe! sluhaj! Os' tobi, shchob sluhala, shchob sluhala, chuºsh ti?!
Ni pari z ust!. Ni sl'ozini z ochej, mov ¿j i ne bolit'! Odnogo razu
machuha ne vterpila:
- Hoch bi ti zaplakala koli, katorzhna!.. A vona til'ki glyanula na ne¿
z-pid loba, yak vovk, i movchit'. I tak zavsigdi. B'º ¿¿ machuha, b'º, poki
vtomit'sya, poki zabolyat' ruki,- azh todi kine:
- U-u!.. proklyata! Katorzhna!..
A do bat'ka yaka vona? SHCHe yak mati ¿¿ zhiva bula, tak todi til'ki do ne¿ j
mostilasya, ta vdvoh use plakali. Todi hoch plakala! Ta shcho z togo?.. Taka zh
i mati ¿¿ bula - abo plache movchki, abo dokorya: "Nashcho p'ºsh, nashcho zhidovi
hlib nosish!.." Davav ¿j vin dobrogo prochuhana, yak pid p'yanu ruch. Nu, to zh
matir biv, a cya zh chogo tikaº vid jogo? Ne zavsigdi zh vin i p'yanij, inodi
shochet'sya jomu pozhaluvati ¿¿ - vona zh taki ridna ditina,- oce j pokliche:
- Dokiº!
Pidijde, golovu pohnyupit'.
- Dokiº! Dochko...- pochne bat'ko ta j zupinit'sya: mov koloda, vona pered
jogo sto¿t'. SHtovhne ¿¿ spereserdya, vstane, plyune ta j pide z hati,
promovivshi: - Nu, katorzhna!
A z machushinimi dit'mi shcho vona viroblyala? Malo vona ¿h bila ta shtovhala?
YAk machuhi v hati nema, tak i ºst' ¿m! A odnogo razu taki rozmanizhilas':
uvihodit' mati tihen'ko v hatu z gorodu, divit'sya - sidit' -vona na polu i
hlopchika - rokiv pivtora jomu bulo - machushinogo na rukah derzhit' ta tak
ciluº ta primovlyaº :
- Golubchiku ti mij, manesen'kij! Pociluj mene,- nihto shche mene ne
ciluvav, yak mama vmerli... Machuha yak skrikne:
- Ba, yaka nizhna! A Orishku nashcho na gorodi vdarila? Ivasiku, bij ¿¿, bo
vona Orishku bila. Bij kulachkom, kulachkom ¿¿...
Vono, manen'ke, vzyalo ta j shtovhnulo ¿¿ kulachkom. YAk skochit' vona, yak
kine jogo na pil - trohi ditini ne vbila - ta z hati! Ne potrapila ¿¿
machuha j popobiti. I bil'she do ditej ne pidhodila j na ruki sama ne brala,
til'ki yak machuha zvelit'.
Ot tak zhe vona j na vulici. Z ne¿ pochnut' smiyatisya:
- A za shcho tebe machuha za volossya z dvoru v hatu tyagla?
A vona zaraz kulakom!
I zla zh vona bula, na vsih zla! I vsi ¿j buli vorogi, j vona vsim
vorog,- katorzhna, ta j godi! Mabut', u ne¿ ne serce, a kaminyuka bula.
I vse hovaºt'sya vid lyudej - mabut', zazdro, shcho lyudi veseli, tak shchob ne
bachiti. Pide v sadok, azh u gushchavinu, ta j sidit'. I shcho vona tam robit' -
hto ¿¿ znaº! Diti machushini hotili dovidatisya i nazircem odnogo razu
pobigli za neyu. Tak, kazhut', prolizla azh u gushchavinu ta zaraz do kalinovogo
kushcha - ris tam kushch kalinovij velikij,- sila tam pid nim i golovoyu do jogo
pripala, i rukami jogo obhopila, j kazhe:
- Kalinon'ko,- kazhe,- moya chervonaya, ridna moya matinko! Pokrij mene
svo¿m liston'kom zelenim, svo¿mi yagidkami chervonimi! Odna ti v mene
ridnaya, ulyublenaya! - kazhe, a sama plache...
Ege, vona plakala tim, shcho v ne¿ ne kamin' u grudyah buv, a manen'ke
dityache serden'ko! I te serden'ko tak hotilo lyubiti, tak hotilo! Ale zh
lyubiti bulo nikogo!.. Nedobrogo i chasto j gusto p'yanogo bat'ka vona ne
lyubila, materi ne bulo, machushinih ditej machuha lyubiti ne davala...
I vona plakala ta obnimala chervonu kalinu, polivala ¿j zemlyu svo¿mi
sliz'mi; i nahilyala todi do ne¿ kalinon'ka svo¿ viti, i zdavalos' divchini,
shcho to mati ridna ruki do ne¿ prostyagaº... I tak vona plakala, poki pochuº,
yak machuha krichit':
- I de vona, ta katorzhna, zabigla?!
Todi vstavala vona z zemli i vtirala sl'ozi. Vidrazu zastigalo ¿j
oblichchya, mov kaminyuka, i ochi vtuplyuvalis' u zemlyu, i vona znovu bula todi
spravdi katorzhna, shcho ¿¿ nichim ne doshkulish - ni slovom, ni lomakoyu. Takoyu
vona jshla vid kalini.
Takoyu vona j teper vijshla i vidrazu strashenno poblidla: vona pobachila,
yak od gushchavini pobigli machushini diti. Nevzhe voni znajshli ¿¿ shovanku? A
mozhe, ni, mozhe, voni til'ki tak bigli?
Ale zh voni ne tak bigli, voni znajshli, pobachili, pochuli i rozkazali pro
vse machusi.
Dniv cherez dva Dokiya znovu bula pid kalinoyu, zasidilas' i ne pochula, yak
machuha ¿¿ klikala. Uzhe todi pochula, yak machuha znajshla ¿¿ v gushchavini i
potyagla za volossya v hatu.
- Strivaj zhe ti, katorzhna, ya tobi dam, yak tikati vid roboti pid svoyu
kalinu!
Vhopila machuha sokiru j pobigla v sadok. Dokiya vidrazu tak i zanimila.
Sluhaº, koli zadzvenila sokira v sadku, zatrishchali gilki - os' shche, shche...
Vona kinulas', sebe ne pam'yatayuchi, probigla sadok, dobigla do
gushchavini... Machuha rubaº kalinu.
Divchina nesamovito skriknula, kinulas' tudi i stala mizhdo kalinoyu i
machuhoyu. Machuha azh zlyakalas'.
- Ti chogo pribigla?
- Ne zajmajte moº¿ kalini!.. Ochi ¿¿ gorili, a shchoki buli bili-bili;
grudi tak i zdimalisya.
- Ah ti zh padlo! Get'!
I zdorova machushina ruka vidkinula get' malen'ku divchinku. Sokira
rubonula, zhalibno hryasnula civka kalinova, i vpala steblina, tremtyachi
listom.
- Mamo! golubon'ko! ridnen'ka! Ne rubajte, pomilujte!
- Get', -katorzhna!
Vona kinulas' do machuhi, ciluvala ¿j ruki, zatulyala svo¿m tilom ostanni
kalinovi steblini.
- Get', katorzhna!
Ale katorzhna obhopila rukami kushch, i ¿¿ tonki malen'ki pal'ci tak i
zaklyakli na civci. Trohi pal'civ ¿j ne polamala machuha, poki vidirvala vid
kalini, vidvolokla get' i ostannimi razami dorubala derevo...
Tak rosla Dokiya: bez miluvannya, bez zhaluvannya, bez lyal'ok, bez dityachih
igrashok, bez kalini,- til'ki spivala inodi tiho, yak znala, shcho ¿¿ nihto ne
chuº, tiho ta zhalibno. De vona tih pisen' uchilasya - bog ¿¿ svyatij znaº, a
vmila bagato - i vse zhalibni,- tak, mov sami voni v ne¿ z sercya lilisya:
On do kogo zh bi ya prihililasya?
Prihililas' bi ya do kalinon'ki,
Do kalinon'ki, do chervono¿,
A kalinon'ka nahilyaºt'sya,
Moº serden'ko rozrivaºt'sya...
A yak oce pobachit' kogo, zaraz i zmovkne, i znovu taka, yak i bula: ochi
dodolu, oblichchya zakam'yaniº...
I tak minali roki...
Minuli - iz malen'ko¿ divchinki virosla dorosla divchina. Ta zhittya ¿j ne
pereminilosya: tak, yak i poperedu, bila ¿¿ machuha i znevazhav p'yanij bat'ko;
yak i poperedu, ne mala vona na vulici podrug i bula vsim chuzha, ne mayuchi
nikogo do sebe prihil'nogo, ta j sama ne bula vona ni do kogo prihil'na -
zostalasya vona "katorzhnoyu", yak i bula.
Ni, bula j vidmina.
Kolis' mov zakam'yanilij upertij viraz na oblichchyu teper nenache
zlagodniv. Ale zh ce zrobilosya ne tim, shcho vona pom'yakshala svo¿m sercem do
lyudej, a lyudi do ne¿,- ni; vidminu tu na oblichchi zrobila strashna nevsipushcha
zhurba, shcho gnitila ¿j dushu, rozrivala grudi i, ne mavshi vzhe sili hovatisya v
serci, viyavlyalas' i na oblichchi. Cya zhurba obnimala ¿¿ j todi, yak Dokiya bula
shche malen'koyu divchinkoyu, ale zh bula ne taka duzha, ta j upertist' peremagala
¿¿.
Potim pomalu-malu zavorushilis' u divchini v golovi dumki. YAki? Pro vishcho?
Vona spershu j sama ne znala do puttya, yak i pro vishcho vona duma: dumaºt'sya,
ta j godi. A dumalosya vse same smutne, same nevesele, i os', nareshti, z
c'ogo bezladdya rozumovogo vibilasya, viyavilas' viraznish od usih odna dumka:
"Za shcho mene tak muchat'?" A potim: "Hiba ya girsha vid inshih?" I ci dvi dumki
ne davali ¿j spokoyu. Vona ne mogla bachiti, shcho j vona bula inodi vinna:
koli ¿¿ krivdzheno j znevazhuvano, to j vona, yak mala silu j zmogu, ne
lishala c'ogo bez pomsti, a inodi j nadto. Vona ne mogla zrozumiti, shcho vona
sama bula vinna, vidiphnuvshi vid sebe Hristyu todi, yak ta na vulici kolis'
pidijshla do ne¿ i skazala:
- Dokijko! YA... ya...
Pravda, vsi voni - i hlopci j divchata, i cya Hristya z nimi - yakos'
osoblivo doshkulyali ¿j togo vechora svoºyu znevagoyu, ale zh Hristya ohanulas',
¿j shkoda stalo bidno¿ Doki¿, i vona, malo ne plachuchi, promovila:
- Dokijko! YA... meni tebe... ya...
Mozhe, vona hotila dali skazati, shcho vid c'ogo chasu bude virnoyu podrugoyu
Doki¿,- ale zh c'ogo nichogo ne skazala, bo Dokiya skriknula: "Get'!",
odiphnula ¿¿ i vtekla z vulici.
Vona, kazhu, ne mogla shche zrozumiti togo, shcho v takih vipadkah sama inodi
bula vinna, ne mogla, bo duzhe vzhe veliko¿ krivdi zaznala vid lyudej. I vona
vinuvatila cih lyudej za vse: za svo¿ muki j sl'ozi, za svoº ditinstvo
bezradisne, bezlyubovne, za svo¿ molodi lita, shcho marno ginuli,- za vse, za
vse. I lyudi buli spravdi vinni. Odni pekli ¿¿, muchili.- taka bula p
machuha. Drugi ne hotili zrozumiti ¿¿ muk, a til'ki gluzuvali z ne¿ (abo ¿j
tak zdavalosya, shcho gluzuvali),- taki buli divchata, parubki. I vona ce vse
terpila i ne znala, chim posobiti sobi. I otodi prokinulas' U ne¿ v serci
zhurba taka strashna, sum takij velikij, shcho vin paliv ¿j usi grudi, ne davav
spokoyu ni vden' ni vnochi.
Katorzhna! Vid usih layana, vid usih znevazhena! Za shcho? Navishcho? Gospodi!
Krashche j na sviti ne zhiti!
I vona to plache, to strashne oburyuºt'sya na lyudej za ¿h nepravdu i dumaº
pro pometu.
Ege, ¿¿ serce bazhalo teper pomsti, vona zadushila b usih tih, hto
znevazha ¿¿, hto gluzuº z ne¿! A prote ¿¿ serce ne zle bulo, vono vmilo
lyubiti i prihilyatisya do chuzhogo gorya.
Vona ne divuvala tak, yak divuyut' inshi divchata. Na vulicyu chi na
vechornici vona hodila malo: raz te, shcho machuha ne puskala; druge - shcho vona
¿h ne lyubila - tih hlopciv ta divchat - i... boyalasya; tretº- ne mala v chomu
j piti, bo vsi smiyalisya z togo drantya, shcho v jomu vodila ¿¿ machuha. Ni,
vona ne divuvala! I hocha deyaki parubki taki zadivlyalisya na ¿¿ stan
visokij, rivnij, na ¿¿ ochi temni, na kosi chorni, na brovi, ale zh til'ki
zadivlyalisya, a dali jti ne zvazhuvalis', bo do ciº¿ katorzhno¿ ne mozhna j
pristupitisya - taka zla, zaraz stusanami nagoduº. A sama vona pro ce ne
dumala: mozhe, vona j urodliva bula, mozhe, mati j dala ¿j brovenyata, ta ne
dala doli,- vona c'ogo ne znala i ne dbala pro ce, bo pro ce divchata
dumayut' i dbayut' todi, yak parubki ¿m zgaduyut'sya, a ¿j shche niyaki parubki ne
zgaduvalisya...
I tak vona zhila sobi vidlyud'kom z svoºyu zhurboyu, z svoºyu mukoyu, a inodi
- i ostannimi chasami duzhe chasto - iz bazhannyam pomstitisya...
II
Odnogo razu machuha poslala ¿¿ do titki Odarki glechika poprohati.
U Odarki vechornici. Uvijshla Dokiya v hatu,- azh tam shahtari. Usi v
chervonih sorochkah navipusk, u chobotyah z vimerezhanimi halyavami, z pistonami
ta z kiticyami, u suknyanih chumarkah. Usi veseli, odin na garmoniyu graº, a
ti pisni shahtars'ko¿ spivayut':
Pozaviduvav muzhik,
SHCHo shaht'oru dobre zhit':
SHaht'or pashen'ki ne pashet',
Kosi v ruki ne ber'ot'!
Na stoli gorilka, lasoshchi divchatam. Ce zh s'ogodni na shahti groshi
zarobleni davano: rubliv po dvadcyat', po dvadcyat' p'yat' za misyac' shahtari
vzyali ta vsi otut za den' chi za dva progulyayut'. A j garno zh otoj na
garmoniyu graº! Ta j sam garnij - odezha azh viliskuºt'sya, a poyas tak i syaº
ves' od blishchikiv ta vid gudzikiv. A z licya? Brovi taki!.. Ne vstigla shche
Dokiya j dobrivechir skazati, vzhe vin uglediv ¿¿ ta j kriknuv:
- A os' i divka jde nova!
Ta yak kinet'sya do ne¿, ta j obnyav. Vona jogo dobre phnula - azh
potochivsya,- a sama navtiki. Vsi yak zaregochut'sya, a vin za neyu z hati ta j
pijmav u dvori:
- A stij, divchino, yaka ti shvidka! Hochu na tebe podivitisya, chi garna ti?
Ta postaviv ¿¿ proti misyacya - misyac' yasno svitiv,- ta j divit'sya ¿j v
oblichchya, ne puska. To gnivna vona bula na jogo, a to vzhe gnivu nema, sorom
til'ki zrobilosya hto j zna j yak! YAk kinet'sya vona, vihopilas' ta tikati
znovu. A vin krichit':
- Postij, divchino, pidozhdi! Ot zhe, ¿j-bo, ti garna!
Utekla ta sprozhogu yak uletit' u hatu, azh machuhu zlyakala:
- Tyu na tebe! CHi ti skazilasya? De zh glechik?
De glechik?.. Vona j zabula pro glechik! Skazala, shcho ne dala Odarka.
Polyagali spati - ne zasne vona. Use misyac' povnij pered ne¿, prosto ¿j
v oblichchya divit'sya... A vin nahilivsya do ne¿: chi garna? Oj, sorom! Oj,
sorom!.. A vin zhe skazav, shcho garna... Nevzhe?.. Ot yakbi teper glyanuti v
dzerkalo, ta ne mozhna!.. YAk jogo zvut'? Vin ne z Kovalivki - mabut',
ovramivs'kij... Ta chogo vin na ne¿ tak divivsya?
I spala j ne spala vona... Drugogo dnya machuha dobre popobila ¿¿ za te,
shcho stane ta j sto¿t', yak stovpec', a dila ne robit'.
Ta darma! U subotu vvecheri vzhe vona bilya vikna v Odarki j divit'sya, chi
tam vin. Nema! I v drugu subotu, i v tretyu - vse jogo nema, i ne jde vin
¿j z dumki. Koli v nedilyu smerkom ide vona levadoyu hmizu nabrati, azh
htos':
- A zdorova, divchino! CHiya ti?
Glyanula - vin! Tak na ¿j i zatrusilos' use. Sto¿t' - z miscya ne rushit'.
A vin pidijshov ta:
- Te-te-te! Ta se ta, shcho ya pri misyaci divivsya! CHogo zh ti todi vtekla?
Ta za ruku ¿¿. Zlyakalasya vona chogos', chi shcho,- hotila bigti. A vin ne
pustiv. Obnyav ta yak prigornuv... Nichogo vona vzhe potim ne znala, nichogo ne
chula, ni togo vechora, ni drugogo dnya,- nichogo! Til'ki chula, yak ¿j na gubah
jogo pocilunki gorili.
SHCHo dali bulo? Te, shcho vona pokohala, ¿¿ serce nareshti znajshlo kogo
lyubiti i viddalos'... Ni pro vishcho vona ne dumala todi: nehaj b'yut' i layut'
- bajduzhe! ¯j ne bolit' pislya ciluvannya solodkogo, prigortannya shchirogo.
Bajduzhe!..
Prijshla vesna vesela, verba zazelenila, solovejko zat'ohkav, vishni
cvitom ukrilisya. U sadok vona vijde,- serce z grudej virvatisya hoche. Nebo
siniº daleke j shiroke, hmarki po n'omu, yak yagnyatka, bizhat', stepi, lisi
zeleniyut', sadok uves' pahoshchami obnimaº,- oh i kraso zh bozhaya, yaka zh ti
garna! Oj i svite mij milij, svite veselij ta krasnij, yak zhe na tobi garno
zhiti, virno lyubiti!..
Zaspivaº vona - sama pisnya z grudej rvet'sya; serce rozcvitaº, dusha
vgoru line. A zustrinet'sya z nim pid verboyu zelenoyu, pid vishneyu zapashnoyu,
ryasno kvitom ukritoyu, zustrinet'sya - nich ¿j mala, ne nagovorit'sya, ne
namiluºt'sya. Oh, i lyubila zh vona! Tak lyubila, shcho vsyu dushu viddala i nazad
ne dumala brati. Viz'mi mene, milij mij, kohanij! Mene shche nihto ne lyubiv,-
viz'mi mene, bo vsya ya tvoya! Nochi tihi¿, zirki nebesni¿! Til'ki vi chuli j
bachili. Svite mij yasnij, svite mij krasnij!
Minula vesna, lito minaº... CHi ne mina z nimi j shchastya?
III
Ni, shche ne minulo...
Sadkom zelenim z povitki Dokiya Semena viprovodzhaº. Dijshli do perelazu.
SHCHe b dali divchina jshla, tak lyudi pobachat'. Obvila vona jomu shiyu svo¿mi
rukami, prigornulas' do jogo:
- Semenochku, sokole mij! CHogo ti takij neveselij stav? CHom ti ne takij,
yak spershu buv?
Osmihnuvsya Semen:
- Ot durna! Tobi til'ki pocilunki na dumci. Ne vse zh ciluvat'sya, ne
doviku zh obnimat'sya!
- Ne doviku!? Oh, Semene, shcho-bo ti skazav! A ya b umerla kolo tebe...
Til'ki j viku mogo, shcho tvoº kohannya. YAk pokinesh ti mene - zaginu bez tebe.
Ne pokidaj mene, Semenochku, golube mij, sonce moº, shchastya moº!..
Ta j upilas' ustami jomu v usta... I ne odirvalas' bi, mabut', yakbi sam
vin ne odirvavs':
- Proshchavaj!
Perestribnuv cherez tin ta j pishov uliceyu...
Pishov ta znov ne prijshov... I tizhden', i dva minulo, a jogo nema. I
osin' prijshla, a jogo vse nema. Vona ne hotila jnyati viri tomu, shchob vin ¿¿
kinuv. A vzhe z ne¿ vsi divchata smiyalisya...
Vona zhdala i - dizhdalasya...
Strila taki vona jogo, strila vden' sered vulici. Kinulasya vona do
n'ogo - zabula, de j koli ce.
- Semenochku, golubchiku!
A vin:
- Tyu! CHi ti ne zdurila!
Ta j pishov... Krashche b vin ¿¿ vbiv! Sto¿t' vona, koli chuº, regochet'sya
htos'. Ozirnulas' - dvoº divchat z ne¿ smiyut'sya.
- Utik? - kazhut'.- Vin uzhe davno do Pris'ki hode...
Nevzhe pravda? Ni, ne viryu! Sama pidu, vpevnyusya! I pishla tudi, na
vechornici. Vin tam, i Pris'ka tam.
I ne divit'sya vin. Vona do n'ogo, a vin vid ne¿,- azh usi pomitili. Ne
mala zmogi j slova jomu skazati. Til'ki yak vihodili, pochula,- kazhe vin:
- I chogo vona, katorzhna, tak do mene v'yazne?
Oce vzhe vona j od jogo pochula ce proklyate slovo, i jomu vona katorzhna
stala. Usim vona katorzhna, usim na sviti. Usi ¿¿ nenavidyat'! A yak vona
jogo lyubila! Bozhe, yak lyubila!.. I vin zradiv. I vin takij, yak usi. O,
proklyati! rozirvala b usih, zadushila b, spalila b i jogo, i tu Pris'ku, i
tih parubkiv ta divchat, shcho z ne¿ smiyalisya, gluzuvali, znushchalisya! Ot yakbi
bulo chim - vona zaraz bi pidpalila cyu hatu...
Golova ¿¿ gorila, dumki plutalis', grudi peklo... YAkbi chim zapaliti? CHi
nema v ne¿ v karmani sirnikiv? Vona pochala shukati, chi ne zostalosya yakogo
sirnika, chi ne shovala yak-nebud', roztoplyuyuchi pich. Vivernula karman,
vitrusila - nema.
Vona shvidko pishla z dvoru, probigla vuliceyu dobigla do svoº¿ hati. U
viknah ne svitit'sya,- vzhe polyagali. Sini nezasuneni, hata tezh. Vona
vvijshla v hatu.
- Hto tam? - spitavsya sprosonnya bat'ko.
- YA! - skazala Dokiya i zaraz zhe znajshla na komini sirniki ta j pobigla
z hati.
- Kudi ti? - guknuv bat'ko.
Vona ne vidmovila, vibigla z dvoru, znovu probigla vuliceyu, ale ne
pishla v dvir, de vechornici, a perelizla na gorod i zajshla zzadu, shchob nihto
ne bachiv. Velika povitka bula priroblena do hati. Dokiya zupinilasya pid
neyu.
Vona chirknula odin sirnik. Vin zajnyavsya i zaraz zhe pogas. Serdito
kinula vona jogo ostoron' i zapalila drugij. Vin goriv. Dokiya pochala
pidpalyuvati ¿m solomu u strisi. Ale soloma bula mokra, i sirnik znovu
pogas. Te same bulo z tretim i z chetvertim.
"Ni, treba znajti suho¿ solomi. Tut ºst' - tut, mozhe, yak teplo bulo,
vin, proklyatij, z Pris'koyu spav. Nu, teper, uzhe ne bude spati!"
Vona znajshla suho¿ solomi, zgrebla ¿¿ v kupku pid ocheretyanoyu stinkoyu i
zapalila. Soloma zatlilas' i pochala goriti nareshti.
"Os' koli zajnyalosya! Gori shvidshe, zajmajsya! Ot garno! Vid povitki
vogon' na hatu. I vsi voni zgoryat'".
I Doki¿ zgadalasya pozhezha, shcho vona bachila,- uh, strashno! Tak i tut bude.
Ale tam nihto ne zgoriv, a tut usi zgoryat'... I San'ka zgorit'? San'ka -
malen'ka divchinka, dochka dosvitchano¿ materi. Dokiya za ostannij chas duzhe
vlyubila garne divchatko, i divchinka lyubila ¿¿. Ale zh i vona zgorit'... Taka
garna, laskava. I Doki¿ v'yavilosya vse: yak hata goritime, yak San'ka
prostyagatime ruki z polum'ya j krichatime: "Ryatujte! Dokiºchko! vityagni
mene!"
Gospodi! Za vishcho zh? Za vishcho vona spalit' ¿¿? Ce zh grih! Lyudinu spalit'
zhivu. Ta j ne ¿¿ samu. Gospodi, mozhe, vse selo zajmet'sya! Nashcho zh ce vona
robit'?
A soloma shipila, shkvarchala i pochinala rozgoryatisya. Os' polum'ya vibuhlo.
Os'-os' povitka zajmet'sya.
Ta bozhe mij!.. Ta nashcho zh ce vona?..
Treba gasit', gasit' mershchij, a to vse zajmet'sya. Vona kinulas' do
vognyu, hotila zatoptati jogo nogami. Ale vin goriv. A ¿j uzhe vchuvalosya, yak
San'ka krichit':
"Dokijko, ryatuj!.."
Vse zakrutilos' ¿j u golovi. CHervone polum'ya odno pered neyu. Treba jogo
pogasiti. Vona vidrazu zirvalasya z miscya i vpala na polum'ya. Vono peklo
¿¿, na ¿j zajmalas' odezha. Ale vona togo ne chula. Vona hapala rukami
vognyanu solomu, pidgortala pid sebe i silkuvalasya gasiti. Ale vzhe vsya
odezha gorila na nij. Todi, ne znayuchi, shcho robiti, vona skriknula:
- Ryatujte, hto v boga viruº! Ryatujte! - i bil'she nichogo vzhe ne
pam'yatala...
Ochutilas' vona doma. Ni, ne ochutilas', a vpershe rozplyushchila ochi. De vona
i shcho z neyu,- togo vona ne rozumila.
¯¿ obryatuvali parubki ta divchata, vibigshi na ¿¿ krik ta pogasivshi
pozhezhu. Vona strashenno popeklasya, ale togo ne chula: ¿¿ shche duzhche pekla
garyachka...
Strashno vona muchilas'. Usi ¿¿ rozpaleni dumki krutilisya teper krug
odnogo oseredku: ¿j vse zdavalosya, shcho vona gasit' pozhezhu, i vona
borsalas', kidalas', davila popechenimi grud'mi pil, de lezhala, krichala:
- Ryatujte! Lyudi goryat'! San'ka-golubochka zgorit'!..
* * *
Pered smertyu vona ochutilas' zovsim. Vona zrozumila, shcho vmiraº. Bilya ne¿
stoyav bat'ko. Machuhi v hati ne bulo. I bil'she ne bulo nikogo. Vona piznala
bat'ka, ale nichogo ne skazala. Promovila til'ki:
- Za shcho? Gospodi, bozhe mij! Za shcho? - pidvelasya i, skriknuvshi, vpala
znovu na podushku. Za kil'ka hvilin vona bula mertva.
¯¿ pohovano, i nihto ne pozhaliv ¿¿. Vona vsim ostalas' katorzhnoyu.
San'ka til'ki plakala. I nihto j ne dumav odmoviti sobi na te pitannya, shcho
vona kinula vmirayuchi: za shcho? Za shcho stil'ki muki, gorya ta sliz dodayut'
lyudyam lyudi, koli j tak zhittya take korotke i take sumne?..
1888.XII.31. U s.Oleksi¿vci v Katerinoslavshchini
BATXKO TA DOCHKA
I
Mala Marusya zostalasya doma sama. ¿¿ bat'ko pishov na robotu v shahtu. Ni
brativ, ni sester u ne¿ ne bulo;
Mati ¿¿ vmerla, tim vona zavsigdi zostavalasya sama, yak bat'ko jshov na
robotu.
Voni prijshli syudi z sela. Marusya zalyubki zgaduº toj chas, yak vona tam iz
matir'yu zhila. Til'ki ce davno, davno bulo! Vona ledve prigaduº molode
vrodlive oblichchya z velikimi temnimi ochima. Vona prigaduº, yak ce oblichchya,
bez krayu laskave, shilyalosya do ne¿, a dbajlivi ruki vkrivali ¿¿ teplishe, i
tihij materin golos kazav:
- Spi, moya golubko! Spi, moº serden'ko!
Bagato z togo, shcho todi bulo, pozabuvalosya - adzhe ¿j til'ki chotiri roki
bulo, yak mati vmerla,- ale cej charivnij obraz nikoli ne znikav z dushi
bidno¿ divchini-siroti.
¯¿ bat'ka zvali Maksimom. Vin buv bezzemel'nij, bo Marusin did, za
pans'kogo shche prava, buv pri panah, a ne hliborobom, i cherez te zemli jomu
ne dano. YAk Maksim druzhivsya, to jogo materi vzhe ne bulo na sviti, ta j
bat'ko nezabarom po tomu vmer. Zostavsya Maksim sam iz zhinkoyu.
U ¿h bula til'ki hatka ta dvorishcha klapot', a zemlyu hliborobnu najmati
dovodilos'. Poki mati Marusina zhiva bula,- voni tak-syak gospodaryuvali; a
vzhe yak vona vmerla (til'ki p'yat' god za cholovikom i pozhila), to todi
gospodarstvo zovsim zanepalo, bo j ne mozhna bulo hazyajnuvati bez
gospodini. Maksim ne shotiv zhenitisya vdruge; vin oddav Marusyu v sim'yu do
svoº¿ sestri, a sam pozabivav vikna ta dveri u bat'kovij hati ta j podavsya
zaroblyati na shahti.
U titki Marusya vizhila chotiri roki. Vazhko ¿j tam bulo zhiti!
Vona zavsigdi bula yak chuzha, yak prijmachka u cij sim'¿. Tam bulo vzhe
chetvero ditej ta dvoº starih,- to Marusya bula azh s'omoyu. Usim treba bulo
nadati ¿sti, vsih treba bulo yakos' odyagti. Titka z dyad'kom z usiº¿ sili
pracyuvali, goduyuchi sim'yu,- tozh ne divno, shcho voni chasom natyakali Marusi, shcho
vona ne "svoya". Pravda, Maksim plativ sestri za dochku skil'kis' tam
groshej. Titka z dyad'kom znali, shcho cih groshej stane, shchob progoduvati
divchinu. A vse ¿m zdavalosya chasom, shcho Marusya - zajvij klopit u ¿h;
zdavalosya ce ¿m togo, shcho vazhka robota v uboztvi zuchila ¿h trusitisya nad
kozhnoyu krihtoyu.
CHerez te Marusya ne znala zhaluvannya v cij sim'¿. Vono i svo¿ diti titka
ne duzhe miluvala, ta vse zh to buli svo¿: hoch i pokartaº, ta j pozhaluº
potim. A Marusya bula "ne svoya", hoch i rodichka. Tim vona chula vid titki
zdebil'shogo same burchannya ta grimannya i malo, duzhe malo koli zaznavala
zhaluvannya.
Ege, vona ne znala zhaluvannya, togo pestlivogo materinogo zhaluvannya, shcho
tak dobre jogo vidko navit', yak glyane mati, yak poglade ditinu po golivci.
Oce same j bulo najbil'shim gorem bidnij urazlivij divchini. Tim i obraz
toj, yak mati ¿¿ pestuº, nahilivshis' do ¿¿, Marusinogo, prigolov'ya,
zberigsya v dityachij dushi takij zvablivo-charivnichij.
Najbil'sha radist' Marusi bula, yak u nerobochij den' chasom prihodiv do
ne¿ bat'ko.
Vin duzhe lyubiv Marusyu, zavsigdi prinosiv ¿j yakogo gostincya, sadoviv ¿¿
do sebe na kolina, yak vona bula malen'koyu, i tak bagato rozmovlyav iz neyu,
yak vona pidrosla. Z samim bat'kom til'ki rozmovlyala vona zovsim shchiro, sam
bat'ko til'ki j znav, chim vona zhurilasya ta z chogo radila.
I oto, yak odnogo razu sidili voni vdvoh u sadku, ¿¿ zhurba za ridnim
pestuvannyam vibuhnula vidrazu.
- Viz'mit' mene, viz'mit' mene do sebe, tatku! YA ne hochu tut bil'she
zhiti! - blagala, ridayuchi, divchina, pripadayuchi svoºyu malen'koyu chornyavoyu
golivon'koyu bat'kovi do kolin.
- Serden'ko moº, kudi zh ya tebe viz'mu? Adzhe ya v kazarmi zhivu,- tam tobi
ne mozhna zhiti,vpevnyav ¿¿ bat'ko.
- YA budu tam zhiti, ya budu vam posoblyati,- til'ki viz'mit' mene!
- Durnen'ke! Ti ne znaºsh, shcho to take kazarma. Tam kisno, nechisto, tam
zhivut' sami veliki choloviki, a dityam tam ne mozhna zhiti. Niyak meni tebe,
dochko, vzyati.
I spravdi ne mig bat'ko vzyati Marusyu. Kazarma, de shahtari zhili,- ce
bula dovga, kisna j brudna budivlya. V nij zhili robitniki j spali vsi
pokotom na odnomu polu, a pil tyagsya cherez usyu hatu. Budivlya bula duzhe
vuz'ka, bo mizh polom ta drugoyu stinoyu ledve mozhna bulo projti, shchob lyagti
na pil. Tut ne mozhna bulo zhiti sim'ºyu - os' cherez vishcho Marusin bat'ko ne
mig ¿¿ do sebe vzyati.
Ale ¿¿ sl'ozi zvorushili jomu serce, i vin pochav dumati, yakim bi
sposobom zrobiti, shchob dochci bulo zhiti krashche. Vin zgaduvav usih svo¿h
rodichiv, silkuyuchis' ugadati, hto z ¿h buv bi laskavishij do Marusi, shchob
tudi viddati ¿¿, u sestri zabravshi. Ta nichogo ne nadumav. Takih rodichiv ne
bulo; buli j garni lyudi, ta hto zh jogo znaº, yak u ¿h Marusi bude. Adzhe j
sestra jogo - lyudina garna, a Marusi vazhko v ne¿ zhiti. Ta shche j te: sestra
gnivatimet'sya, koli vzyati v ne¿ divchinu, a komu inshomu viddati.
Vidrazu jomu zgadalosya: a shcho, yakbi j spravdi posluhatisya Marusi ta j
uzyati ¿¿ zhiti do sebe? Til'ki ne v kazarmu, a v zemlyanku. Bo na shahtah
robitniki zhili to v kazarmi, a to shche j u nizen'kih, poganen'kih, zemleyu
kritih hatkah, shcho zvalisya zemlyankami. Taki zemlyanki, davano samim tim
shahtaryam, shcho v ¿h sim'¿ buli. A shcho, yakbi j vin poprohav sobi zemlyanku?
Zvisno, mabut', tak bude, shcho ¿¿ ne dadut' jomu, ta ale zh: dognav - ne
dognav, a pobigti mozhna. Ta j ºst' odna zemlyanka-pustka,- pravda, taka, shcho
vzhe girsho¿ j ne buvaº, tak shcho zh jogo zrobish? A prote, taku negodyashchu, mozhe,
shvidshe j dadut'. Ce vzhe yak upravitel' nad shahtami skazhe,- yak potrapish do
jogo v slushnij chas, to mozhe j dast'.
A vzhe j tarno bulo b zhiti z Maruseyu vdvoh! Pogano samomu, vazhko zhiti! A
yakbi Marusya - ot bi dobre bulo!.. Maksim uzhe sobi v'yavlyav te radisne -
zhittya...
Tak dumayuchi, podavsya Maksim do upravitelya. Mabut', u slushnij chas vin
prijshov.
- Nashcho tobi zemlyanka? - dopituvavs' upravitel'.
- Ta dochka v mene manen'ka, dak ne mozhna ¿j u kazarmi zhiti,- kazav
Maksim.
- A chom zhe vona z matir'yu ne zhive?
- Bo nema v ne¿ materi, a v lyudej vazhko zhiti. Oto j dovodit'sya meni do
sebe vzyati ¿¿. A hiba zh mozhna v kazarmi z neyu zhiti? Dozvol'te vzhe, spasibi
vam, zhiti v tij zemlyanci,odnak vona bez doglyadu rozvalit'sya, a mi ¿¿
derzhatimem cilu.
- A vono j pravda, shcho rozvalit'sya,- podumav upravitel' i zgodivsya.- Nu,
garazd,- mozhesh tudi perehoditi.
Niz'ko vklonivshisya, vijshov od upravitelya Maksim, ta j pishov prosto do
zemlyanki. Vona spravdi bula poganen'ka: shparuni poobpadali, hvorostyana
pokrivlya (steli po zemlyankah ne buvaº) pognulas' u seredinu vid zemli, shcho
na ¿j bulo nasipano; odno vikonce, ta j te bez shibok, a dveri visili na
bik na odnij zavisi. Ne dozhidayuchi, poki vse te zvelit' upravitel'
polagoditi, Maksim zahodivsya svo¿m koshtom use, shcho treba, robiti. Vin
polagodiv dveri, zaskliv vikno j navit' dumav buv zahodzhuvatis' hatu
mazati, ta ne bulo koli.
- Haj uzhe Marusya sama vimazhe,- podumav Maksim i, skoro prijshla nedilya,
uzyav Marusyu vid sestri do sebe, u svoyu novu hatu.
Vesela bula Marusya bez krayu. Bajduzhe ¿j bulo, shcho cya hata taka obidrana:
vona zdavalas' ¿j chudovo garnoyu,- bo zh vona v ¿j poryadkuvala j
hazyajnuvala, yak hotila. Vona, yak zdolala svo¿mi malimi rukami, vimazala
hatu, a komin pomalyuvala chervonimi ta sinimi krivul'kami, shcho buli taki, yak
kvitki, i kvitkami, shcho buli taki, yak krivul'ki, i te malyuvannya ne to ¿j, a
j Maksimovi navit' zdavalosya chudovim. Maksim priladnav stil ta lavu,- i ot
uzhe j hata taka, yak treba, stala.
Vzhe zh, mabut', yak i radila Marusya, a shche duzhche Maksim! YAkij vin buv
radij, shcho vzyav Marusyu do sebe! SHCHodnya teper vin prihodiv z roboti ne v
brudnu, vonyuchu j kisnu kazarmu, a v chisten'kij bilen'kij zahistochok, i tam
jogo strivala dochka, i vin mig vidpochiti j poraditi, divlyachis', yak vona
gospodaryuº, mov i spravzhnya gospodinya.
Z togo chasu zhittya Maksimove ta Marusine pishlo rivno ta spokijno. SHCHodnya
vranci rano Maksim ishov na robotu, a Marusya lishalasya doma sama. Vona
pochinala gospodaryuvati.
YAk zhila vona v titki, to bula najbil'shoyu divchinoyu v sim'¿. Tim na ne¿
nakinuto bulo bagato roboti, shcho ¿¿ roblyat' zvichajno til'ki bil'shi divchata.
Todi ¿j ce bulo vazhko, a teper vona rada bula, shcho tak trapilosya, bo vona
navchilasya bagato dechogo robiti za spravzhnyu gospodinyu, a teper same c'ogo
¿j i treba bulo. Otozh, shcho sama znayuchi, a shcho bat'ka pitayuchi,- vona, yak
umila, varila ¿sti. Ne zavsigdi ¿j shchastilo, a najbil'she otoj borshch davsya ¿j
uznaki,- niyak, zvichajno, ne hoche buti dobrij na smak! Nu, ta ce shche ne
velike liho bulo, bo bat'ko j dochka ne zvikli laso ¿sti, a pislya shchodenno¿
vazhko¿ roboti v shahti Maksimovi zavsigdi dobre hotilosya ¿sti vvecheri.
Kazhu - vvecheri, bo til'ki vvecheri prihodiv vin z roboti dodomu. Vin biv
vugil', toj, shcho ¿m toplyat', a vugil' toj gliboko v zemli lezhit'. SHCHob
dosyagti do jogo, kopayut' gliboki kolodyazi (shahti) ta j kopayut'sya na vsi
boki popid zemleyu,- skriz' takih nir ta pecher ponaroblyayut'. Otozh yak zalize
Maksim u taku noru, gliboko-gliboko pid zemlyu, dak uzhe j ne vilazit'
zvidti vves' den',- tam i obida te, shcho z domu viz'me. A Marusya doma sama
obidaº- tak, ne duzhe varit', a bil'she vchorashnº do¿daº. A vzhe vvecheri yak
treba voni ¿li.
YAk uporaºt'sya Marusya, to zvichajno shiº. SHila vona poganen'ko, ta vse zh
polatati odezhinu yaku mogla,- to j dosit' c'ogo bulo. A shiti nove vona u
susidi Gorpini vchilasya. CHolovik Gorpini tezh na shahti robiv, a Gorpina
chasom uchila divchat shiti. Marusya zamkne svoyu hatku ta j bizhit' do ne¿
vchitisya. A to chasom dvi-tri divchini-podrugi pribigali do ne¿ shiti,- shchob
veselishe bulo. Pribizhat', nabalakayut' povnu hatu i zveselyat' Marusyu.
Uvecheri prihodiv Maksim, a v svyato, to j uves' den' doma buv. Otodi
Marusi najveselishe bulo. ZHde bulo - ne dizhdet'sya, yak zagude mashina
vvecheri,- oto, shchob robotu shahtari kidali. Til'ki zagude,- vona tak i
metnet'sya gotuvati vse, shcho treba. Ot uzhe j hodu chuti, dveri vidchinyayut'sya i
znajoma chorna postat' staº na porozi.
- Oj, yaki zh vi chorni, tatu! - malo ne shchorazu skrikuº Marusya, skoro
bat'ka vzdrit'.
I spravdi, ne to odezha u Maksima vsya chorna vid vugillya, a j oblichchya
take chorne vid sazhi, yak u arapa,- til'ki zubi ta ochi blishchat' na chornomu.
- A tobi ne do vpodobi? - smiºt'sya Maksim.- Nu, to davaj umivat'sya!
Marusya tikaº azh na pich, u kutochok, a Maksim tim chasom umivaºt'sya ta
peredyagaºt'sya.
- Ot i vzhe! - kazhe vin.
Marusya vilazit' zi svoº¿ shovanki, pribiraº shviden'ko, shcho treba, i vzhe
trohi zgodom sidyat' oboº za stolom, a na stoli v misci garyachij borshch paruº.
Povecheryavshi, voni rozmovlyayut'.
V starovinu, zhivuchi v kazarmi, Maksim, prijshovshi z roboti, pospishavsya,
zvichajno, shvidshe spati. I ce ne cherez te same, shcho vin utomlyavsya, a j tim,
shcho jomu zovsim gidke bulo zhittya v kazarmi - z brudom, z piyactvom ta inshim.
Vin pospishavsya shvidshe zasnuti, shchob hoch ne bachiti togo brudu j gidoti, shcho
sered ne¿ dovodilos' jomu zhiti. A teper jomu ne hotilosya spati, i shchovechora
voni vdvoh rozmovlyali, chasom i dovgen'ko. Marusya cikavo sluhala, shcho
opovidav ¿j bat'ko pro shahti, pro te, yak u ¿h roblyat'. Vona zdrigalasya z
ostrahu, uyavlyayuchi sobi, yak ¿¿ tatko lezhit' gliboko pid zemleyu v nori, a ta
nora os'-os' zavalit'sya j zasiple jogo naviki,- lezhit' i b'º kajlom
vugil'... CHasto zgaduvali voni pokijnu Marusinu matir, i ce buli taki
sumni, taki solodki rozmovi!
Ale shche bil'she rozmovlyali voni pro svo¿ zamiri. Timi zamirami voni zhili,
ti zamiri zveselyali ¿m vazhke ta hmurne zhittya.
U Maksima bula odna mriya. Vin buv bezzemel'nij, i jomu zdavalosya, shcho
nema bil'shogo shchastya nad te, koli cholovik maº klapot' svogo polya. Na shahti
vin pishov tim, shcho niyak bulo hazyajnuvati, a yakbi hazyajnuvati mozhna bulo, to
zalyubki kinuv bi vin shahti. I oto rozmovlyayuchi odnogo razu tak uvecheri, vin
zviriv dochci svo¿ mri¿.
- Znaºsh, Maruse, shcho ya dumayu?
- A shcho, tatku?
- A dobre bulo b zhiti ne tut i ne hoditi v shahtu, a zhiti doma u svo¿j
hati ta gospodaryuvati yak treba.
- Oj i garno zh bulo b, gospodi! - skrikuº Marusya, j ochenyata v ne¿
blishchat'.
- Ege, garno...- kazhe Maksim.- YAkbi to zibrati groshej hoch troshki ta
kupiti pole...
- Oj kupit', tatku, kupit'!
- Ne duzhe shvidko j kupish! Na ce treba groshej. Ta shche hiba z samim polem
shcho zrobish? Treba shche j strumentu skil'ki, paru voliv abo hoch konyaku...
CHornyava golivka Marusina, sumuyuchi, shilyaºt'sya, ale zaraz nadiya znovu
zajmaºt'sya u ditini v ochah.
- Nu, to shcho? Mi nazbiraºmo groshej na strument, i na voli, j na vse.
- Ne legen'ko jogo zbirati, dochko! A prote - bog pomozhe. Uzhe trohi taki
ya j nazbirav (til'ki pro ce nikomu ne hvalis'). Zarobiti mozhna tut dobre,
a vitra-chuºm na sebe mi ne bagato,- to j mozhna nazbirati hoch na poganen'ke
hazyajstvechko. Til'ki dovedet'sya shche porobitis' dobre.
- A dovgo zh?
- Ta taki dovgen'ko, dochko,- zo dva chi zo tri roki shche.
Marusya zovsim zasmuchuºt'sya.
- Ta j dovgo zh! - kazhe vona, znovu pohnyuplyuyuchis'.
- Dovgo? Ni, ce shche ne dovgo! Ta j ne mozhna ranishe. Treba, shchob ti
pidrosla, spravzhn'oyu gospodineyu stala. Bo hto zh u mene hazyajnuvatime?
Teper tobi desyat' rokiv, a za tri roki bude trinadcyat'. I to shche mala
budesh,- ne vporaºshsya. Ta darma! Viz'memo do sebe babu Oksanu,- vona
poryadok davatime.
Baba Oksana bula pid litami, ta shche kripka sobi zhinka, bezditna,
bezhatnya; kolis' bula vona hazyajkoyu, I' a yak umer cholovik, pishla hoditi po
najmah ta j hodila vzhe rokiv z desyatok. Maksim znav, shcho vona mogla b ;
posobiti jomu i zalyubki pishla b do jogo, bo v jogo hati bula b vona ne za
najmichku, a za gospodinyu.
- Ta navishcho zh ¿¿ brati? - sperechaºt'sya Marusya.- Nache ya sama ne
vporayus'! Ta ya i vden', i vnochi robitimu.
- Nu, vono trohi vazhken'ko bez vidpochinku den' i nich robiti,- smiºt'sya
Maksim,- a baba Oksana tobi shkodi ne zrobit', a poryadok dast', bo ti
poryadku ne znaºsh.
- Ta vzhe haj prihode! - govorit' vreshti Marusya.- Vona ne serdita.
Otake nadumali bat'ko z dochkoyu ta j zavzyalis' dosyagti svogo.
Voni zostalisya na shahtah i tak prozhili shche dva roki. Uves' cej chas odno
marili voni pro te, yak voni kolis' zhitimut', ta trohi ne shchovechora
vishukuvali voni vse nove cikave v cij spravi ta rozmovlyali pro jogo. Timi
mriyami ta rozmovami krashchalo zhittya Maksimovi ta Marusi, a bez ¿h vono bulo
b duzhe nevesele, bo j bat'kovi, j dochci dovodilos' bagato j vazhko robiti.
YAkbi ne bulo v ¿h nadi¿, shcho tiºyu robotoyu osyagnut' voni metu bazhanu, bulo b
zhittya ¿m bezradisne. A teper Maksim z usiº¿ sili gnavsya za zarobitkom i
robiv chasto nad miru. Marusya zh ne til'ki klopotalasya hatnim dilom (a ce
takij malij divchini bulo vazhko), a shche j shchiro vchilasya shiti,vona-bo hotila,
shchob use vmiti shiti, yak doma gospodaryuvatime.
Otozh, porobivshis' tak shche dva roki, Maksim zibrav stil'ki groshej, shcho mig
bi vzhe sobi klapot' polya kupiti, a do jogo konyaku ta shche deshcho. Vin pole j
kupiv (prodav u jogo slobodi odin cholovik), a bil'she nichogo ne kupuvav, bo
dozhidavs' yarmarku vesnyanogo, shcho buvav u blizhnij slobodi. YAk zhe prijshla
vesna, kupiv Maksim zerna, najnyav cholovika zorati ta zasiyati jomu nivu. A
sam zostavsya poki na shahti, bo trapilas' taka robota, shcho duzhe dobre
zarobiti mozhna bulo. To j zvazhivsya Maksim perebuti na shahtah vesnu do
zelenih svyat, a vzhe todi podavatisya dodomu na selo.
I bat'ko, i dochka tak-to vzhe dozhidalisya tih svyat! Marusya lichila b ne to
dni, a j godini, shcho do tih zelenih svyat zostalisya,- ta shkoda, shcho na godini
lichiti ne znala! A j dovgij zdavsya ¿j cej chas,- dovshij za ti tri roki, shcho
voni vizhili tut. Ta vzhe zh hoch i yak dovgo chas toj tyagsya, a taki j jomu kraj
prihodiv. S'ogodni vranci polichila Marusya, shcho zhiti ¿m na shahtah us'ogo
shist' den' zostalosya, i skazala pro ce bat'kovi, yak vin ishov na robotu.
- Pravda, pravda, dochko,- vidmoviv Maksim,- u subotu groshi za tizhden'
viddavatimut',- a todi gajda!
- Oj, gospodi! yak zhe zh to shche dovgo do suboti! - zithnula Marusya.
- Ta vzhe yakos' dozhivemo! - rozvazhav ¿¿ bat'ko.---Nu, zostavajsya
zdorova, yasochko!
II
Pishov bat'ko, a Marusya zostalasya sama. Vona shviden'ko popribirala v
hati i vizirnula u vikonce. Tam sonechko vzhe zijshlo. Na dvori bulo veselo
ta lyubo. Marusi zamanulosya tudi. Ta v ne¿ bula robota: vona doshivala
s'ogodni sorochku bat'kovi, ta taku, shcho sama vsyu poshila, a ce bulo vpershe.
Cya robota bula ¿j taka lyubi, shcho vona shvidshe odvernulas' od vikna, shchob i
spokusi ne bulo, ta j zahodilasya shiti.
YAk shiºsh, to mozhna j dumati.
I Marusya dumala sobi pro te, yak voni pere¿zditimut' zvidsi, ta yakogo ce
klopotu bude. Ta darma - yakos' vono bude, a yak ulashtuyut'sya - ot todi
dobre! U svo¿j hati! Svoya hata duzhe bil'sha za cyu zemlyanku ta taka vesela!
A kolo hati Marusya kvitok-kvitok ponasadzhuº,- ot yak u ¿¿ materi bulo - ce
tak kazhut', bo vona sama ne pam'yata c'ogo. Tatko kazhe, shcho vin shche saditime
sadovinu v tomu sadochku, shcho vzhe tam º. Ot dobro - svij sadok! Vijdesh u
jogo: sonechko syaº, ptashki shchebechut', vishen'ki chervoniyut' - vzhe zh i garno!
Marusya vsmihnulas' radisno ta j... shamenulas'. Za svo¿mi dumkami vona
j ne pomitila, shcho vzhe j golku z ruk pustila, i ne shiº vzhe. Troshki
zasoromilas' ta shvidshe znovu do roboti. I tak shchiren'ko shila do obid.
Opivdni chuº,- gude mashina: ce obid shahtaryam. Marusya j sobi kinula shiti
ta troshki pidgoduvalas' tim, shcho vchora ne do¿li, a variti samij sobi vranci
ne shotila, bo duzhe z sorochkoyu pospishalasya. Popo¿vshi,- znovu do shittya. CHuº
j mashina gude,- ce vzhe j tatko poobidav i robiti zahodivsya.
Poshilas' Marusya tak shche z godinu. Koli chuº,- mashina znovu zagula.
Divchina zdivuvalas'. CHogo ce vona? U takij chas vona ne gude,- a teper zhe
nashcho? A prote vona nedovgo tim cikavilasya i zabulasya bula pro ce, dila
svogo pil'nuyuchi. Koli trohi zgodom,chuº, gomin yakijs' na vulici. SHCHos' nache
bizhit', ta shche j ne odno, gomonit' ta krichit' shchos'.
- SHCHo vono za znak? - podumala Marusya j vizirnula u vikonce.
Divit'sya, bizhat' lyudi ta shchos' gukayut'. Zdalosya te Marusi cikave. Vona
viskochila z hati. Lyudi vzhe perebigli, j vona ne mogla ni pro vishcho
dovidatisya. Ta trohi zgodom pobachila,- bizhit' proz ne¿ znajoma divchina
tudi, kudi j lyudi pobigli.
- Gal'ko! - guknula vona do ne¿.- Gal'ko!
Gal'ka spinilas' i vzdrila Marusyu.
- Oj, Marusyu, sestrichko!.. Oj shcho zh tam zrobilosya - shahtu zalilo! -
ledve pospishilas' kazati divchina, bo duh ¿j vid shvidkogo bigu zabivalo.
Marusya spershu ne zrozumila j spitalasya:
- YAku shahtu? de?
- Ta novu shahtu. Tak, kazhut', vodoyu j zalilo!
- A tobi zh hto kazav? - spitalasya Marusya.
- Ta lyudi zh bigli ta j krichali, shcho zalilo. Hodim tudi! - kazala Gal'ka
pospishayuchis'.
Marusya movchala. Vona niyak ne mogla zrozumiti, zvidki vzyalasya voda
zalivati shahtu, koli skriz' bulo suho. Ta vona ne dovgo pro ce dumala.
Insha dumka vrazila ¿¿: u tij shahti robiv ¿¿ bat'ko,- to ce j jogo zalilo?
Cya dumka vdarila ¿¿, mov strel' strel'nuv, i vona trohi ne vpala.
- Oj, Marusyu, yaka ti blida-blida stala! - skriknula Gal'ka, pidbigayuchi
do ne¿.- Ot spasibi bogovi, shcho mij bat'ko ne v novij shahti, a to liho bulo
b! A tvij, Marusyu, v yakij?
- U novij...
- Ot bidna ti!..- pozhalila Gal'ka.- Hodimo zh tudi!
- Hodim! hodim! - odrazu strepenulas' Marusya, vhopila Gal'ku za ruku j
potyagla ¿¿ za soboyu.
- Ta ne tak-bo shvidko, sestrichko! - pruchalasya ta,- a to ya ne pidbizhu.
Vid zemlyanki, de Marusya zhila, do novo¿ shahti bulo ne duzhe daleko, i
divchata shvidko tudi dobigli.
SHCHo blizhche voni pidbigali do ne¿, to bil'she lyudej ¿m strivalosya, shcho tudi
zh bigli, a kolo samo¿ shahti zibralasya vzhe chimala yurma,- tut buv upravitel'
nad shahtami, shteger, shahtari, shcho ne pishli s'ogodni na robotu, kil'ka zhinok
z dit'mi. Deyaki zhinki plakali, navit' tuzhili.
Derzhachisya za ruki, polizli divchata pomizh narod i z bidoyu dotovpilis' azh
na seredinu mizh lyudi. Tam voni pobachili,- yakijs' cholovik sidit' na
kamenyuci, na vugil'nij vagonchik zligshi. Marusya vidrazu jogo piznala: to
buv Semen, shahtar, shcho robiv u odnij shahti z ¿¿ bat'kom. Vin buv teper
uves' mokrij, i vidko bulo, shcho z ¿m stalosya shchos': chi hvorij vin, chi v
shahti pribito. Bilya jogo stoyav upravitel', visokij chornyavij cholovik, i
nakazuvav shtegerovi:
- Pidnimit' dvadcyat' cholovik z shaht! Obidva smoki syudi z
lokomobil'chikom shvidshe!
SHteger pobig. Upravitel' povernuvsya do Semena.
- Nu, ta yak zhe vono bulo?
- Tak! - vidmoviv Semen, sidyachi j krivlyachis' chasom, pevne z bolyu.- Mi
bili vugil' udvoh z Ivanom. Koli ce yak zashumit'! Mi zirk,- a voda tak i
sune! Kinulis' bigti,- tak hiba zh jogo vtechesh? YAk uhopilo nas, yak
poneslo!.. Zaraz ya Ivana j zagubiv,utop, mabut', bidolaha. A ya vzhe
silkuyusya til'ki, shchob dali vid stin ta vid stovpiv buti. A vono mene yak
zakrute ta ob stovp golovoyu - lus'! Pochornilo meni v ochah,- ot, dumayu,
kraj! Azh vono, hvala bogovi, j nichogo - mabut', ne duzhe vdarilo. Potim shche
ne raz bilo, ta ne golovoyu. YAkbi bula storchova shahta,- propav bi! Nu, a z
pohidno¿ vineslo vodoyu na bilij svit.
- A pravda,kazav yakijs' shahtar,- u storchovij kraj! A z pohidno¿ mozhe j
vinesti. SHCHastya tvoº!
- Ta zvidki zh ta voda vzyalasya? - dopituvavsya drugij shahtar. Htos'
odmoviv:
- Ta z staro¿ shahti. Uzhe, mabut', z rik, yak vona povna vodi - zalilo zh.
Voni, mabut', pidijshli pid ne¿ abo do ne¿ ta j probilisya tudi,- ot vono j
zalilo.
- A ti hiba znaºsh?
- Avzhezh znayu, bo v starij shahti bulo povno vodi, a teper u glib voda
pishla.
- Liho ta j godi!
- A skil'ki lyudej u shahti? - spitavs' upravitel' u desyatnika.
- Ta, hvala bogovi, ne bagato: bulo desyatero, odnogo vineslo, a
dev'yatero tam,- vidmoviv toj.
Marusya protovpilasya azh do shahti. Ce bula ne storchova shahta, ne taka, yak
kolodyaz', a bula ce pohidna shahta, taka, shcho yak pechera jshla u zemlyu vglib,
i shahtariv ne spuskano v ne¿, yak u storchovu, a voni prosto hodili tudi...
Teper vona bula vshchert' povna nechisto¿, yako¿s' rudo¿ vodi. Voda dijshla vzhe
doti, poki ¿j treba bulo, i stoyala tiho. SHahta zdavalasya zovsim mertvoyu. I
spravdi,- vona bula mogil'noyu yamoyu tim neshchaslivim, shcho v ¿j robili. I ¿¿,
Marusin, bat'ko v cij yami.
Marucya, znesilena, sila na vugil'nij vagonchik, shcho tam stoyav: Gal'ka
sipala ¿¿ za ruku, kazala, shcho treba vidijti vid shahti, ale Marusya mov ne
chula ¿¿, sidila neporushne, vtupivshi ochi v tu yamu z kalamutnoyu vodoyu, shcho
poglinula ¿¿ bat'ka. Gal'ka pidozhdala trohi, a dali, bachivshi, shcho Marusya ne
hoche jti z neyu, vidijshla.
Tim chasom lyudej pobil'shalo. Popribigali shahtari z drugo¿ shahti.
Privezeno smoki, lokomobil' manen'kij, i pochali ¿h stanoviti.
- A cya chogo tut? - zdivuvavsya shteger, Marusyu vzdrivshi.- Get' zvidcilya,
tut mashina stane!
Marusya ne voruhnulas'; vin uzyav ¿¿ za ruku.
- CHuºsh, idi zvidcilya!
Vin hotiv styagti ¿¿ z vagonchika.
- Ne zajmajte mene! - skriknula vona.- Tam tatko!
SHteger nesamohit' pustiv ¿¿ ruku.
- SHCHo tam take? - spitav upravitel', pidhodyachi.
- Ta os',pokazav shteger,- divchina. Bat'ko ¿¿ tam.
- Odvedit' ¿¿ zvidcilya! - zveliv upravitel'.
SHteger znov uzyavsya do ne¿.
- YA ne hochu! YA ne pidu! - i pruchalas', i blagala Marusya.- Dajte meni
tut siditi: ya nichogo ne robitimu, ya til'ki zhdatimu!
Pochuvshi spirku, zhinki protovpilis' napered.
- Oj, gospodi, chiya zh to? - pochulosya pomizh ¿mi.
- Maksimova.
- Ot serdeshna sirota! To materi ne bulo, a teper i bat'ka nema.
- Odvedit' get' zhinok ta ditej! - znovu zveliv upravitel'.
ZHinok vidshtovhnuli nazad. Ale z Maruseyu sprava bula vazhcha. Vona
pruchalas', krichala j ne hotila jti.
- SHCHo ya vam roblyu? YA budu tut, ya til'ki divitimus', til'ki zhdatimu. Tam
tatko!.. Oj, tam zhe zh tatko!
Upravitelevi zhalko stalo Marusi. Vin pidijshov do ne¿.
- Divchino, jdi zvidcilya,- tut stanovitimut' mashini. Mashini vityagatimut'
vodu z shahti. Hiba ti ne hochesh, shchob tvogo bat'ka viryatovano z shahti?
Pochuvshi ce, Marusya vidrazu vstala j odijshla nabik. Vona sila na tu
kamenyuku, de poperedu sidiv Se'men, toj, shcho voda jogo z shahti vikinula (bo
jogo vzhe kudis' povedeno). Zvidsi vidko bulo vse, shcho kolo shahti robilosya.
Smoki stanovili nedovgo. Trohi zgodom mashina zabuhtila. Marusya
zdrignulasya j ustala.
Po toj bik shahti vzhe lilasya z kishki voda, lilasya prosto na zemlyu j
stikala tudi, naniz, do yaru. Marusya divilasya dovgo na cyu nechistu vodu i
vreshti glyanula na shahtu. Vona dumala, shcho tut vodi vzhe dobre pomenshalo.
Vona pomililasya. U shirokij yami yak bulo povno vodi, tak i teper zostalosya.
Marusya znovu sila na kamenyuku j pochala divitisya na shahtu, dozhidayuchis',
poki pomenshaº vodi. Vona ma¿¿o shcho chula z togo, shcho robilosya navkrug
ne¿,usya-bo ¿¿ uvaga povernulasya na odno - na vodu.
Ale voda ne podavalas'. Prinajmni Marusya c'ogo ne pomichala. Na taku
shiroku yamu malo bulo cih smokiv ta inshih ne bulo, bo shahta bula vboga.
Prominulo pivgodini, godina j bil'sh. Lyudi porozhodilis'. Dvi zhinki, shcho
¿h choloviki v shahti buli, dovgo stoyali j plakali, ale vreshti j ti pishli.
Zostalisya sami ti, shcho robili kolo smokiv, ta Marusya.
Vona j teper sidila na kamenyuci, ¿¿ kil'ka raziv hotili prognati, ta
vse pozhaliyut' i ne prozhenut'. Til'ki godini za dvi roboti pomitila divchina
dobre, shcho voda podalas' nizhche vid kra¿v. Todi vona shche pil'nishe pochala
divitisya. Ta daremno pil'nuvala. Voda podavalas' tak, shcho okom ne mozhna
bulo pomititi. Marusyu pochinala vzhe obnimati beznadijna tuga. Vona dovgo ne
nasmilyuvalas', potim taki vstala i pidijshla do odnogo robitnika.
- Dyad'ku,nesmilivo pochala vona,- chi skoro?
- SHCHo - skoro? - spitavsya trohi serdito, trohi divuyuchis' cholovik.
- CHi skoro vodu vityagnete?
- Ge-ge, divchino! SHCHe dovgen'ko tobi dozhidatisya! SHCHe dniv iz p'yat'
porobimos'. A jdi lishen' zvidsi, ne zavazhaj!
Marusya vidijshla. Ti slova ¿¿ vrazili. Vona spodivalasya, shcho vse
zrobit'sya s'ogodni. Vona bula pevna, shcho ¿¿ tatko shche zhivij. Vin, pevno,
obryatuvavs' u yakij zakapelok,takij, shcho j voda tudi ne dosyagne,- tam vin
sidit' i dozhidaºt'sya, poki vodu vityagnut'. Ale vodu vityagnut' azh cherez
p'yat' den'. CHi vzhe zh c'omu pravda? Ta'dzhe zh u tatka nema chogo ¿sti,- vin
umre z golodu, koli p'yat' den' prosidit' u shahti, ne ¿vshi.
Oj, bozhe zh mij! SHCHo ¿j zrobiti, shchob posobiti, shchob shvidshe obryatuvati
tatka, ne dati jomu vmerti z golodu? Bidolashna Marusya morochila sobi golovu
i z tugoyu beznadijnoyu vpevnyalasya, shcho posobiti vona nichim ne mozhe, shcho
navit', yakbi zhittya svoº viddala, to j todi ne mogla b i na odin stupin'
posunuti napered dilo.
Z takimi tyazhkimi dumkami prosidila vona do vechora. Vona hotila bula
zostatisya tut i na nich, ta ¿¿ vzyato za ruku j odvedeno get'. Vona postoyala
trohi viddalik i pishla dodomu, malo rozbirayuchi, shcho vona robit'.
Vona vvijshla v svoyu temnu hatinu, sila na kavu, ziperlas' na stil ta j
zanimila tak. Vona sama ne pomitila, yak strashna vtoma, shcho vidnyala v ne¿
vsyu silu, kinula ¿¿ v son, i vona zasnula yak mertva, vpavshi na lavu.
Vona prokinulas' nespodivano sered nochi.
Navkrugi bula temryava. Divchina ne mogla zrozumiti, shcho z neyu. Vona
pidvelasya j pochala zgaduvati, shcho stalosya. YAku hvilinu vona dumala,
napruzhuyuchi dumku, j vidrazu zgadala, vse zgadala. Vona skriknula
nesamovito j kinulasya z lavi nasered hati.
¯¿ tatko v shahti, jogo zalila voda, vin umiraº z golodu! Nevimovna,
beznadijna, strashna tuga obhopila divchinu. Vona pochala ridati, ale ridannya
te podibne bulo bil'sh do nesamovitogo kriku, nizh do ridannya.
Okrugi bula temryava - chorna, vazhka, pohmura temryava, i sered ciº¿
temryavi, doli v hati, nikomu ne vidna, vid usih pokinuta, sidila malen'ka
posirotila divchinka i, obhopivshi rukami hudi kolina, bilasya ob ci kolina
golovoyu j ridala, krichala z nesterpuchogo bolyu. Vona gubila vse, shcho mala v
zhitti: oboronu, lyubov, use svoº shchastya - chi to zh mogla vona ne ridati, ne
rozrivatisya z nesamovitogo plachu, ne bazhati, shchob rozpalena golova
rozbilas' ob hudi kolina?
I vona ridala.
CHi dovgo ce bulo,- vona, zvisno, ne znala. Ale dedali plach ¿¿ stavav
use hripkishij, use tihshij ta tihshij. Ridannya shche zmagalosya, shche rozrivalo
grudi, ale v grudyah uzhe ne stavalo sili jogo viderzhuvati, ale v gorla vzhe
ne stavalo zmogi vilivati golosom beznadijnu muku. Ridannya potrohu stihlo.
Divchina pripala golovoyu do kolin ta tak i zanimila, i yakbi ne zdrigalosya
inodi tilo ¿¿ peremuchene, bula b ce mertva postat'.
A tim chasom nich uzhe kinchalas', i pohmurij neveselij den' uzhe zazirav u
vikno. Marusya ne pomichala c'ogo, ne pomichala, yak potrohu bilishali pered
neyu stini, pich, yak visuvalisya z temryavi stil ta ikoni v kutku. Ale yak
rozvidnilos' dobre, vona pomitila svit. Pidvelasya z dolivki i hitayuchisya
vijshla z hati.
Vona pishla do shahti i projshla do ne¿ spotikayuchis'. Tam bula taka sama
robota, yak i vchora. Marusya glyanula na vodu j skriknula z lyaku: za vves'
chas, vidkoli robleno, voda podalas' til'ki yak na pivarshina. Znesilena sila
vona na tu kamenyuku, de j uchora sidila. Ta vona ne hotila koritisya tij
nesili, vona hotila buti tut, dozhidatisya j dizhdatisya.
I vona sidila. Pracyuvali, rozmovlyali, metushilis' robitniki, plyuskala
voda, buhtila parova mashina, ale vse ce Marusya malo j pomichala. Z nimoyu
tugoyu ne spuskala vona ochej z yami, povno¿ vodi, j zhdala. CHogo vona mogla
zhdati?
Tak minuv den', a Marusina postat' use mayachila na kamenyuci. Robitniki
vzhe ne progonili ¿¿. ¿m bulo zhalko divitisya na cyu divchinku, taku bez krayu
sumnu, shcho, zdavalos', to zhivij zhal', zhivij sum prijshov u tili lyuds'komu ta
j siv otut na kameni, nagaduyuchi lyudyam pro te neshchastya, pro te gore, yake
hovalosya tam, gliboko popid zemleyu, zahovane, zapechatane ciºyu kalamutnoyu
vodoyu. Voni davali ¿j ¿sti, ta vona ne shotila. Do ne¿ pribigla Gal'ka,
prihodila Gorpina,- ta zhinka, shcho vchila ¿¿ shiti,- vona ledve promovila z
¿mi kil'ka sliv. Gorpina hotila vzyati divchinu z soboyu, ta Marusya ne pishla.
Odnache Gorpina primusila ¿¿ z'¿sti pirizhok, shcho prinesla ¿j z domu.
Tak pominuv den' do vechora, a vvecheri Marusya vernulasya v svoyu hatu. Ne
znala, shcho ¿j robiti, yak rozvazhitisya. Shotila molitisya. I vona molilasya,
prokazuyuchi ne molitvu,, a svo¿ slova, svo¿ ledve zrozumili blagannya. Ce
nemov zaspoko¿lo ¿¿. Vona zasnula. Ale spala ne dovgo i prokinulas' ishche
vnochi - sidila j dozhidala svitannya.
Ledve svinulo nadvori,- vona vzhe pobigla z hati. Ale bilya shahti bulo te
zh: metushilis' robitniki, buhtila mashina, hlyuskali smoki. Til'ki, yak blizhche
pidijshla, pomitila vona j vidminu: vodi v yami vzhe ne bulo vidko,- vona
bula des' tam gliboko, i zvidti tyagli ¿¿ smoki.
Marusya sila na stare misce.
Vona prijshla z nadiºyu, i nadiya derzhalasya deyakij chas u ne¿'v grudyah. Ale
potrohu nadiya pochinala znikati, i pekucha nima tuga beznadijnaya obnimala
divchinu. V ¿¿ malen'kij golivon'ci plutalis' bezladno chorni, strashni
dumki. Ni, nikoli ne sporozhnyat' ciº¿ klyato¿ bezodni! Adzhe vona pozalivala
vsi zakapelki,- chi to zh viberut' ¿¿ zvidti? A yakshcho j viberut', to koli?
Todi, yak tatko vmre z golodu. Umre? Bozhe mij milij! A teper? Mozhe, vin uzhe
teper umer, mozhe, vzhe davno zalila jogo voda? A koli j ne potopila, to vzhe
s'ogodni tretij den', a zavtra shche robitimut', a tam shche... I tatko siditime
v shahti ne ¿vshi.
Vona pochinala v'yavlyati sobi strashnu smert' z golodu. Tam, gliboko pid
zemleyu, zalizshi u najdal'shu vid vodi noru, sidit' vin, zignuvshis', i golod
jogo muchit', muchit'... Dali vona pro ce ne mogla dumati, bo vzhe j vid
c'ogo samogo krigoyu projmalo ¿j dushu.
A koli vona ne pobachit' zhivogo tatka, koli vona zostanet'sya sama na
sviti, to shcho ¿j todi? Hto ¿¿ tak pozhaluº, tak oboronit', yak tatko? Nihto,
nihto! I, mabut', krashche bulo b, koli b vona ne zhila vzhe na sviti, koli b i
¿¿ ta shahta poglinula. Koli tatko vmer, koli tatko lezhit' u shahti nezhivij,
to nashcho ¿j zhiti?
Vona prosidila vves' cej den' nima j neporushna. Do ne¿ znovu prihodila
Gorpina, ¿sti prinosila, ta ne mogla vona ¿sti.
Na nich vona ne pishla dodomu,- spodivalasya, shcho vnochi, mozhe, viberut'
vodu. Vona lyagla doli bilya togo kamenya, zibgavshisya, yak klubochok. YAkijs'
zhalislivij shahtar ukriv serdeshnu svoºyu svitoyu. Ale vona ne spala. Vona to
lezhala, trusyachisya z holodu, to pidvodilas' i divilasya, yak bilya shahti
robili lyudi, chudno osyayani chervonim svitom od mashini, od lamp. Voni vse
robili, voni ne spinyalis': koli vtomlyalis' odni, prihodili inshi zamist'
¿h, a robota vse ne doroblyalas', a v yami vse bula voda. Marusya daremno
dozhidalasya vsyu nich.
Vranci vona znovu sila na kamenyuku. Sivshi, pochula, shcho ¿j pogano yakos'.
Vona vstala. Ledve vstala,- vidrazu zdalosya ¿j, shcho lyudi kolo shahti,
vagonchiki, shahtova budivlya zdaleka - vse ce vraz yakos' zahitalosya, rushilo
j poplivlo pered neyu. Vona hotila zrozumiti, shcho ce take, i tu zh mit' upala
dodolu, nepritomna.
Prochnulasya Marusya v Gorpininij hati na polu. Spershu vona ne zrozumila,
de vona j shcho z neyu. Ale zaraz zhe pobachila, shcho bilya vikna sidit' Gorpina j
shiº. CHogo zh ce vona, Marusya, tut?
Gorpina ozirnulasya j pobachila, shcho divchina divit'sya na ne¿.
- Vzhe prokinulasya? - promovila vona j pidijshla do Marusi.- A shcho, yak
tobi?
- Ta nichogo,- vidmovila Marusya.- A chogo ce ya, titko, u vas?
- A togo, shcho ti vchora vranci zomlila kolo shahti, a mij Petro tam robiv
i tebe syudi prinis.
- Uchora vranci? A s'ogodni hiba yakij den'? - spitalasya Marusya.
- S'ogodni chetver.
- CHetver? - skriknula Marusya.- A tatko?
- Tatko? - A os' strivaj, skoro j pro tatka dovidaºmos',- os'-os' uzhe
vodu vityagnut' usyu.
- Hiba j dosi shche ne vityagli?
- Ni.
- CHetvertij den'?
- Ege.
- A ya zh yak ce?
- Ta vchora vden' i vnochi, i s'ogodni vse spala, hvala bogovi. YAk tobi
teper?
- Anichogisin'ko, ya pidu tudi.
- Ni, dochko, ti ne hodi! Garazd, shcho hvoroba snom vijshla. Tobi treba
teper popo¿sti.
- Oj, titko, ya ne hochu ¿sti. Piti duzhe hochu!
- Nu, na, napijs', til'ki ne vodi: ya tobi moloka dam.
Marusya zhadibno vipila moloko.
- Nu, lyagaj zhe, dochko, ta lezhi,- promovila Gorpina.- Vidpochin'! A meni
treba na chasinku piti z hati. YA zaraz prijdu,- til'ki do Motri zbigayu.
Gorpina napnulasya hustkoyu j pishla. Marusya zostalasya sama. Ale vona ne
mogla lezhati.-¿j zdavalosya, shcho tam uzhe dorobili vse, shcho tam uzhe vityagayut'
z shahti lyudej. Vona musit' pobigti tudi, shchob pobachiti, shcho tam bude. Mozhe,
vona zustrine tatka.
Vona shopilasya, shviden'ko vbulasya j vibigla z zemlyanki. Za hvilinu bula
vzhe kolo shahti. Tam narodu bulo bil'she, nizh zvichajno. Pidhodyachi, Marusya
pochula slova:
- Vagonchikom spustitisya, vagonchikom!
- Tak ne projdesh tudi - gryazyuka, sliz'ko; a vagonchikom mozhna.
Marusi perehopilo duh. Uzhe, vzhe! Vona proskochila promizh lyud'mi azh do
shahti.
Tam gotovano vzhe vagonchik, toj, shcho v jomu zvichajno vozyat' vugil'. Z
jogo odirvano verhnyu doshku, j odin robitnik siv u jogo.
- Ti zh glyadi,- nakazuvav jomu shteger,- skoro shcho ne tak,- gukaj, shchob
nazad tyagti. Ta rozdivlyajsya dobre, chi mozhna dolizti kudi treba.
- Bozhe blagoslovi!
- Rushaj!
SHahtar perehrestivsya. Povagom pochav iti vglib vagonchik, priv'yazanij do
kodoli, shcho potrohu rozmotuvalasya z barabanu. Ta ce bulo ne dovgo.
- Stij! Stij! - pochulosya zseredini, z shahti. Lyudi spinili konya, shcho
krutiv baraban.
- Nazad!
Baraban zakrutivsya nazad, kodola korotshala, i za kil'ka hvilin vagonchik
z shahtarem vernuvsya z shahti.
- Nema hodu, bratcya! Vsyu dorogu polamalo.
- YAku dorogu?
- Z doshchok namoshchenu, shcho po ¿j vagonchiki bigayut'. Dali ne pro¿desh.
- SHCHo jogo v boga robiti? - bidkavsya shteger,- bizhit' do upravitelya!
Odin pobig. Upravitel' zaraz prijshov i zveliv sprobuvati probitis' u cyu
shahtu z staro¿, z tiº¿, de voda bula. SHahta bula storchova, i v ne¿ mozhna
bude spustitisya prosto v cebri.
Vsi kinulis' do tiº¿ shahti, tyagnuchi za soboyu kodolu, baraban. Marusya
bigla, shchob ne zostatisya pozadu.
- Davaj ceber! CHuºsh, shvidshe! - gukav shteger. Pospishayuchis', postavili
baraban, prichepili ceber. SHteger sam stav u n'ogo.
- Spuskaj!
Baraban zakrutivsya; ceber zdrignuvsya i provalivs' u shahtu. Dovgo
krutili shahtari baraban, a kodola vse rozkruchuvalas' ta rozkruchuvalas',
syagayuchi azh do dna.
Vreshti stali i dozhidalis'. Dzen'knuv dzvonik,- baraban zakrutivsya
znovu, nakruchuyuchi kodolu nazad.
Bez krayu dovgij zdavsya Marusi chas, shcho prominuv, poki shtegera pidnyato z
shahti.
- A shcho? yak? - pochali vsi jogo pitatisya.
- Mozhna! Dirka, shcho cherez ne¿ voda probilasya, strashenna. Kriz' tu dirku
j mozhna tudi dolizti. Haj zo mnoyu shche hoch dvoº stane.
Dvoº shahtariv stalo do shtegera v ceber, ¿m podali kil'ka plyashok z
molokom ta hliba - ce shchob pidkripiti tih, yaki shche zhivi.
- Bozhe pomozhi!
- Spuskaj!
Ceber z lyud'mi znik u yami.
Marusya protovpilas' azh do shahti.
- Ta chogo ce tut divchina? - skriknuv upravitel', ¿¿ vzdrivshi. Ale
zaraz-taki piznav ¿¿ i vzhe bil'she nichogo ne skazav.
Marusya stoyala nad shahtoyu.
Stoyala j dozhidalasya. Dumala, shcho ce skoro, os' zaraz vernut'sya,
vityagnut' ¿¿ tatka. Ale nihto ne vertavsya, ne ozivavsya. Gliboka shahta
proglinula lyudej i ne vertala.
- Dovgo shukayut'! - skazav htos'.
- YAkbi dav bog, shchob hoch zhivih najshli!
I znovu vsi zamovkli, dozhidayuchisya...
Prominula vzhe, mabut', godina. Bez krayu dovgoyu zdalasya vona vsim, a
najbil'she Marusi! Zvistki z shahti ne bulo niyako¿.
Vreshti motuz, provedenij z shahti do dzvonika, zavorushivs', i dzvonik
dzelen'knuv. Vsi strepenulisya.
- Tyagni!
Baraban pishov spershu tiho, a dali vse shvidshe j shvidshe. Marusya ledve
dihala... Hvilina... dvi... tri - i os', os' ceber!..
V cebri stoyav shteger z odnim robitnikom i pidderzhu vav obryatovanogo
cholovika.
Ale ce buv ne Marusin tatko. Oberezhno vijnyali z cebra privezenogo.
- Bagato zhivih? - spitavs' upravitel'.
- Usih troº,- vidmoviv shteger,- oce odin, a dvoº shche tam. Zabilis' u
dalekij zakutok, takij, shcho j voda tudi ne dosyagla.
- A ti?
- Dvoh bachiv - utopli, a bil'she nema. Ta, mabut', ne minula liha dolya.
Ceber znovu pishov naniz, a hvershal kinuvsya klopotatisya kolo
obryatovanogo.
Prominulo shche z pivgodini,- znovu dzelen'knuv dzvonik i zakrutivsya
baraban. Marusya znovu vsya viprostalas' - gotova v cyu mit' do zhittya j do
smerti.
Os' znovu ceber - i v jomu buv ne ¿¿ tatko.
SHteger skazav, shcho zhivih troº. Tretij povinen buti tatko. Ne mozhe bog
tak duzhe ne pozhaliti ¿¿, shchob vidnyati vid ne¿ tatka. Adzhe vin dobrij!
- Gospodi! - molilasya vona dumkoyu: - Adzhe ti dobrij! Verni tatka! A
ni,- to viz'mi mene do jogo!
A tim chasom ceber davno vzhe pishov naniz. I yak pochulosya "pidnimaj!" -
Marusya pritisla svo¿ hudi ruchenyata do grudej z usiº¿ sili i, shiroko
rozkrivshi ochi, vtupila ¿h u chornu gliboku shahtovu yamu.
Povagom pidnyavsya ceber.
Dvoº shahtariv derzhali togo, hto tam stoyav, i ce buv - Maksim.
Ledve stupiv vin na zemlyu,- tu zh mit' Marusini ruki obhopili jogo.
Pripadayuchi do jogo, vona skriknula :
- Tatku! lyubij! zhivij!..
I zmuchena divchina vpala nepritomna do nig bat'kovi.
Maksim prolezhav kil'ka den' u likarni, a potim kinuv shahti. Udvoh z
Maruseyu voni povernulis' u svoº selo.
Teper voni zhivut' u svo¿j hati i gospodaryuyut' shchaslivo.
U Oleks¿ivci, 1893. IV.13.
EKZAMEN
S'ogodni velikij den' u Topolivs'kij shkoli: u cej den' maº vidbutisya
ekzamen, a na jomu povinen buti chlen radi shkil'no¿. Tim-to u shkoli shche z
uchora vse gotuºt'sya. I molodij, shcho til'ki pershij rik uchitelyuº, vchitel', i
storozh Kirilo Krivorukij pracyuyut'sya z usiº¿ sili. SHCHe vchora manen'ka hatka,
shcho volost' viddala u svoºmu budinkovi na shkolu, hatka, zavbil'shki sorok
kvadratovih arshin, pochala chepuritisya. Usi yami v zemlyanij dolivci
pozasipuvano, a potim storozh poprimazuvav ¿h glinoyu i kozhnomu shkolyarevi
prikro nakazuvav, shchob voni, hlopci, yakomoga oberezhnishe pritorkalisya svo¿mi
nogami do primazanih miscin:
- A to syade ta j tovche chobit'mi! De b oberigatisya, legen'ko stupati, a
vin tovche. A ti za nim mazh ta rivnyaj! Ot uzhe pri¿de pan, to vin vam dast'!
Tim chasom uchitel' vlasnoruchno poravsya kolo poobpadalih shparun na stinah
ta na grubi i, zakotivshi rukava za likti, shchiro primazuvav rudoyu j biloyu
glinoyu, zovsim nezvazhayuchi na te, shcho taka pracya anitrohi ne vidpovidala
jogo vchitel's'kim obov'yazkam. Ale shcho zh bulo robiti, koli vin niyak ne
zdolav domogtisya, shchob gromads'kij ataman dav jomu mazil'nic'?! SHkolyars'ki
parti, shcho stil'ki raziv ciº¿ zimi zahodzhuvalis' rozsipatisya pid shkolyarami,
ta j rozsipalisya navit' chasom, ci parti pozbivano teper gvizdkami j
klincyami, i voni pochali pozirati yakos' navit' spishna; ta ce ne
pereshkodzhalo storozhevi Kirilovi podavati vchitelevi do uvagi, shcho koli voni,
shkolyari, ne poberezhut'sya, to "ota gemons'ka zadnya parta koli b ne
obernulas', bo tam niyak ne priladnaºsh odniº¿ nizhki". Ta j uchitel's'komu
stil'cevi, shcho yakos' vipadkom, mabut', potrapiv do shkoli, treba bulo
likarya, i vchitel' dovgo pracyuvavsya, silkuyuchis', shchob zamist' tr'oh bulo v
jogo chotiri nogi, yak to povinno buti v kozhnogo poryadnogo stil'cya. SHCHe dva
stil'ci vzyato v batyushki i v volosti - pro samogo batyushku j pro "chlena".
S'ogodni j shkolyari poprihodili, odyagshis', mov po-praznikovomu: malo ne
na vsih buli novishi svitki, a to j chumarki, bosih ne bulo.
Storozh vostannº vitirav tri vikna shkil'no¿ svitlici. Batyushka ta vchitel'
rozmovlyali promizh sebe i boyalis' za togo abo inshogo shkolyara, shcho mig ne
zdati ekzamenu.
SHkolyari j sobi z zapalom rozmovlyali.
- CHogo zh vin pri¿de, toj pan? - dopituvavsya malen'kij hlopchik, shcho
til'ki odnu zimu pohodiv do shkoli, u svogo starshogo tovarisha.
- A pitatimet'sya, chi navchilisya mi...
- A vin yakij? Strashnij?
- Ta hiba zh ya znayu: ya j sam jogo ne bachiv. Spitajs' u Oleksiya
Petrovicha.
- Oleksiyu Petrovichu,- ozivaºt'sya shkolyar do vchitelya,- a vin strashnij?
- Hto?
- Ta toj pan, shcho iri¿de?
Uchitel' silkuºt'sya vpevniti, shcho strashnogo v "tomu panovi" nichogo nema.
- A vin ne bitime? - ne pokida svogo shkolyar.
- Ta ni! Hto zh tut smiº bitisya? - duzhe zvazhlivo vpevnyaº drugij.
- E, ne smiº! A yak spitaºt'sya, a ti j ne znatimesh, to shcho todi? Todi j
bitime...
U drugomu misci, de sidyat' shchonajstarshi, chuti, yak voni bubonyat' sobi pid
nis, shche raz prochituyuchi vivchene. Kozhen pracyuº, bo kozhnomu hochet'sya mati
"svidoctvo".
Odin manen'kij hlopchik zaliz u kutok i nalyakanimi ochicyami poglyadaº
navkrugi: vin zazdalegid' zlyakavsya "pana".
- YA vtechu, yak vin pri¿de! - shepoche vin na vuho svoºmu tovarishevi.
Znenac'ka rozitnuvsya skrik. To yakijs' zanadto smilivij hlopec', ne
lyakayuchis' nitrohi spodivanogo "pana", gepnuv po spini svogo tovarisha.
- Polovina desyato¿,- promoviv batyushka,- nehaj sidayut': skoro, mabut',
pri¿de.
Vchitel' glyanuv na batyushchin godinnik (shkil'nogo abo svogo dast' big!) i
zveliv dizhurnomu poklikati tih shkolyariv, shcho buli nadvori.
Gurtom sipnuli shkolyari do klasu i, stovpivshis' kolo dverej, pochali
skidati svitki, skladayuchi- ¿h u kupu na dolivci u shkoli. Htos' shtovhnuv
dizhechku z vodoyu, shcho stoyala tut zhe, i pooblivav odezhu. Smih i galas.
Z'yavivsya storozh i, bubonyachi sobi pid nis shchos' i pro "bezrahubnih
shibenikiv", doviv znovu vse do ladu.
Prochitali molitvu, posidali. Vchitel' ta batyushka, podilivshi shkolyariv,
pochali deshcho perepituvati ¿h, perebivayuchi odin odnomu. Ale dilo ne
ladnalosya: i vchiteli, i shkolyari buli sturbovani.
YAkos' minula godina. CHogo zh vin ne ¿de?
Vchitel' znovu vipustiv shkolyariv zo shkoli. Menshi pobigli, a starshi, shcho
zdayut' ekzamen na "svidoctvo", znov do knizhok. Batyushci nadokuchilo zhdati, i
vin pishov dodomu, poprohavshi zaraz zhe prislati po jogo, skoro pri¿de chlen.
A chlen use ne ¿hav. Starshi shche shchirishe vchat', hoch uchitel' i vpevnyaº, shcho
¿m teper krashche bude probigatisya.
Minaº godina, druga, tretya. Strashnij pan, shcho tak dovgo primushuvav sebe
dozhidatisya, shche bil'she teper lyakav shkolyariv. I potomilis' usi, i pana
strashno,- tak bi i vtik.
Nareshti, godini v tri, znenac'ka pochuvsya dzvonik.
-¯de, ¿de!..- rozitnuvsya shepit promizh shkolyariv.
Tu zh mit' storozh Kirilo, vidchinivshi dveri, opovistiv:
- ¯de, uzhe bilya Stec'kovogo shinku.
Vchitel' poslav odnogo hlopcya po batyushku. SHkolyari siponuli v shkolu.
Mittyu posidali, viprostalis' i zatihli. Malen'kij shkolyarik, shcho hotiv
utikati vid pana, shche bil'she zaliz u kutok i vves' zignuvsya, -nenache yakos'
hotiv shovatis'. U bagat'oh perehopilo duh. Voni pivzlyakano, pivdivuyuchis'
prisluhalisya do dzvonika, shcho vse golosnishe ta golosnishe vidzvonyuvav i,
nareshti, vostannº guchno dzven'knuvshi, zamovk bilya samo¿ shkoli. Pri¿hav!
Usi golovi povernulisya do dverej. Oblichchya u bagat'oh pobilili; deyaki
zlyakano shepotili: "Gospodi, pomozhi!.." Dali pochuvsya Kiriliv golos:
- Syudi! Os' syudi pozhalujte!
Dveri vidchinilisya, uvijshov chlen shkil'no¿ radi. SHkolyari povstavali. Ne
vidmovlyayuchi na ¿h poklin, vin pidijshov do vchitelya.
- Vi uchitel'?
- Uchitel'.
- CHlen uchilishchnogo soveta Kucenko.
Pan Kucenko rokiv 25-30 buv volosnim pisarem, a zhinka jogo torguvala
bakaliºyu. I v pisarstvi, i v kramarstvi jomu tak poshchastilo, shcho cherez
desyat' rokiv vin mav uzhe svoyu kramnicyu v povitovomu misti i, potrohu
posuvayuchis' ugoru, zrobivsya z pisarya znachnoyu osoboyu v misti. Nedavnechko
vin buv mis'kim golovoyu, a teper direktorom povitovogo banku, shcho cherez
jogo zh shahrajstva nezabarom mav vpasti, i razom vin - chlen zems'ko¿ upravi
i shkil'no¿ radi,- tim i ¿zdit' vin po sil's'kih shkolah na ekzameni yako
golova "ekzamenacijno¿ komisi¿". Ale yak nepevni golosni j prigolosni,
proklyata litera h ta j usyaki inshi hitroshchi rosijs'kogo pravopisu nikoli ne
davalisya do zrozuminnya panovi chlenovi, to vin, zvichajno, na ekzamenah z
rosijs'ko¿ movi lyubishe movchav. Na ekzamenah zhe z zakonu bozhogo ta z
rahunkiv pochuvavsya vin vil'nishe, najbil'sh yak sprava dohodila do lichbi.
Arifmetiku u mezhah cilo¿ lichbi vin dobre vivchiv shche yak buv pisarem, a
direktoruvannya v bankovi dalo jomu zmogu peremogti j "drobi", i pan chlen
osoblivo na rahunki j napolyagav na ekzamenah. Vin zavsigdi voziv z soboyu
svij zavdachnik, de buli papircyami j olivcem poznacheni zavdachi, yaki vin
zvichajno i bezodminno davav rishati shkolyaram. Do c'ogo treba dodati hiba shche
te, shcho, silkuyuchis' udavati z sebe pana, vin bez zhalyu nivechiv i ukra¿ns'ku,
i rosijs'ku movu, nehtuyuchi pershu i ne znayuchi drugo¿.
Prijshov pip, posidali za stil. CHlen vityag yakis' paperi i porozkladav ¿h
na stoli. Kolo ¿h lig zayalozenij zavdachnik ªvtushevs'kogo z pozakladanimi v
jogo papircyami, potim pero j olivec', shcho z'yavilisya z chlenovo¿ kisheni. Diti
z ostrahom poglyadali na vsi ci prigotuvannya. CHasom htos' tiho shepotiv:
- I v jogo zavdachnik º!
- Pero, yak sribne, blishchit'...
- Dajte spisok uchenikov,- golosno progomoniv chlen.
Reºstr dali, i vin utknuv u jogo nosa. Tiho-tiho stalo,- chuti bulo, yak
muha, letyachi, dzvenila krilami. SHkolyari vzhe ne pereshiptuvalis'; voni
zhdali, shcho to bude...
- Bajdenko Ivan! - golosno viguknuv pan chlen. Viklikanij hlopec'
shopivs' i pochav prolaziti promizh tisno postavlenimi oslonami. Nogi v jogo
yakos' ne sluhalisya, chiplyalisya za nizhki vid osloniv; vidko bulo, shcho hlopec'
lyakavsya. Nareshti, vilizshi, vin nesmilivo pidijshov do stolu i vklonivsya.
- Nu, po zakonu,- murknuv chlen.- CHitaj molitvu gospodnyu.
Hlopec' tremtyachim golosom pochav:
- "Otche nash, izhe ºsi..."
- Troice! - znovu zveliv chlen. Hlopec' i tu prokazav.
- A shto eto takoe trojcya? - zapitavsya vin. Hlopec' silkuºt'sya shchos'
skazati, ale ne mozhe.
- Nu-nu! - pidganya batyushka.- YA zh vam eto ob'yasnyal, kak zhe ti ne znaºsh?
- Trojcya...pochina hlopec' i staº.- Trojcya... ce - bog otec', i sin, i
duh svyatij...
- A sho zh to, tri boga? - dopituºt'sya chlen.
- Ni, odin...
- Nu, kak zhe to odin? Rozkazhi! Hlopec' movchit'.
- Nu, chogo zh ti movchish? - znov pidganya batyushka. - Ti zh znaºsh!
Hlopec' to chervoniº, to biliº, vin tremtyachoyu rukoyu tre cholo, vidko, yak
zamruzhili i zmokrili ochi, zatipalisya gubi. Jomu stalo strashno.
- Eto znachit'... obiknovenno, ce vs'o odno, sho ot svet od soncya,
ishodit' i sho togo... teº...-ob'yasnit' jomu, batyushka! - dokinchiv chlen, shcho
hotiv buv navesti vidome porivnyannya z biblijno¿ istori¿ Rudakova, ale ne
zmig i zaplutavs'.
Batyushka viyasniv.
- Teper po svyashchennoj istori¿...- promoviv uchitel'.
- Rozkazhesh pro Noya i ºgo sinovej? - spitav pip.
- Rozkazhu,vidmoviv, trohi zaspoko¿vshisya, hlopec' i pochav rozkazuvati.
- A sho,znenac'ka perehoplyuº jogo opovid' chlen,- horosho sdelal Ham s
otcom?
- Hi...
- Obiknovenno, on otca ne uvazhal, posmeyalsya s nego... za to emu i
nakazaniº. A ti uvazhaºsh otca? Slushaetsya? - znenac'ka grizno zapituºt'sya
chlen.
- Sluhayus'...- vidmovlyaº perelyakanij jogo golosom hlopec'.
- To-to!.. Vsegda dolzhno slushat'sya, potomu otec obiknovenno ºst'
roditel'! - promovlya chlen, udayuchis' uzhe do vsih shkolyariv, a ti zo strahom
divilis' na vse, shcho robilosya u ¿h pered ochima.
- Teper po arihmetikº! Ot ya vzhe sam ºgo sproshu,- promoviv chlen.
Tut uzhe bulo jogo shiroke pole do diyal'nosti, i vin, rozgornuvshi svogo
zavdachnika i nashukavshi po prikmetah zavdachu pochav neyu muchiti hlopcya. Na
shchastya hlopec' znav.
- Teper po-rus'komu!
- CHitaj! - promoviv uchitel', pokazuyuchi hlopcevi v knizhku.
- "Martyshka v starosti slaba glazami stala, a u lyudej ona slyhala, chto
eto zlo eshche ne tak bol'shoj ruki, lish' stoit zavesti ochki"... i t. i.
- Rozkazhi!
Hlopec' lamanoyu velikorus'koyu movoyu perekazuº prochitane, vsyachinu
plutayuchi:
- ...vona slihala, sho u lyudej bol'shi ruki i ochki... sto¿t' ta j krutit'
hvostom...
- Da, ochki nadela,- dodaº chlen.- Horosho! Budet'! - promoviv vin i,
nahilivshis' nad reºstrom, hotiv 'pisati "balli".
- Mozhet bit', pisat' ºshcho? - spitavs' uchitel'.
- Mm...murknuv chlen, pogadavshi, mabut', pro nedosyazhni pravila
pravopisu.- Nehaj pishet'!..
Vchitel' pochav chitati yakijs' urivok z knigi, a shkolyar pisav na klasovij
tablici. Potim pochali vipravlyati pomilki. CHlen yakos' pidsunuv do sebe
knizhku i, zviryayuchi z neyu napisane, znajshov dvi pomilki. Zostavalos' ¿h shche
z p'yatero, ale chlen skazav, shcho vse ostannº tak, i hlopcya pushcheno.
Same takim robom uzyalisya j do drugogo shkolyara. Til'ki, yak dijshli do
arifmetiki, bidolashnij niyak ne mig rishiti zavdachu - daremno napravlyav jogo
vchitel', daremno pidganyav chlen. Nareshti, chlen ne vderzhavs':
- SHo eto? - znenac'ka kriknuv vin.- Arifmetiki ne znayut', shchitat' ne
umºyut'! Vi uchitel', vi nichego ne delali! YA v uchilishchnij sovet na vas podam
raport!
Bidolashnij uchitel' til'ki krutivs' na odnomu misci. SHkolyari sidili
bili, yak krejda.
Znenac'ka ozvalosya hlipannya, spershu tihshe, a dali vse golosnishe j
golosnishe, i perejshlo, nareshti, u golosni zavodi plachu. Plakav same toj
malen'kij hlopchik, shcho shche zazdalegid' hotiv utikati vid "pana".
- U! YA ne hochu tut!.. YA ne hochu! YA dodomu pidu! - ridayuchi kazav vin.
Pochuvshi ce, chlen zupinivsya. Vchitel' pobig do hlopcya. Ale vin ne zvazhav
na vmovlennya i ne pokidav ridati i namagatisya dodomu. Dovelos' pustiti
jogo z shkoli.
Bachachi, shcho vzhe pereborshchiv, chlen pritih. Ekzamen ostannih shist'oh
hlopciv, shcho zdavali na "svidoctva", vidbuvsya tiho, nadto, shcho vsi voni
"arihmetiku" znali, i pan chlen ne mav raci¿ serditisya.
Nareshti skinchili. Pan chlen ustav.
- A tºh ne budem ekzamenovat'? - spitavs' uchitel', pokazuyuchi na
shkolyariv pershogo ta drugogo roku.
- Nnºt... Ta oni umºyut' chitat'?..- kazav utomlenij chlen, poglyadayuchi na
godinnika: bulo vzhe shist' godin. - Hlopci, chitat' umººtº? - zapitavsya vin
u shkolyariv.
- Umiºm...nesmilivo vidmovili deyaki.
- A shchitat'? Nu: dvazhdi sºm?
- CHotirnadcyat'! - guknuli vsi vidrazu.
- A 25 bez 7?
- Visimnadcyat'.
- Nu...promoviv chlen, vagayuchis'.
- Mozhe, zakusit' bi...- obizvavs' batyushka.
- Obiknovenno... ne mishalo b... Nu, dºti,- znov ozvavsya vin do
shkolyariv, a ti chogos' povstavali,- znachit', vi teper poluchite
svidºtel'stvo - kotoriº ekzamen zdali, a kotoriº net, to, obiknovenno,
uchitesya, potomu sho nauka... to-ºst'... potomu, sho bez º¿ chelovek
t'omnij... A arihmetiku, osoblivo arihmetiku, shob znali. Potomu,
obiknovenno, arihmetika - to velika nauka!..- i pokazuyuchi velikist'
"arihmetiki" yako nauki, pan chlen pidnyav ugoru proti loba pal'cya i
pogrozhayuchi, shtriknuv ¿m u povitrya.
Dali techiya chlenovogo krasnomovstva vsohla, i vin stav, ne znayuchi, shcho
kazati.. SHkolyari, batyushka, vchitel' i sobi stoyali, ne znayuchi, shcho ¿m robiti.
- Tak ot sho... teº...- pochav znovu chlen, zgadavshi, yak vin kolis' buv
ukupi z inspektorom na ekzameni i yak same toj zakinchiv jogo, - shkola u vas
horoshaya, i ya tak dolozhu u sovet. I arihmetiku znayut',- odin ne znaºt', nu,
ta to vzhe nichevo...- I chlen tak samo, yak i inspektor, podav ruku vchitelevi
ta batyushci.
- Tak ¿h raspustit'? - spitav uchitel'.
- Ege, da...
- CHitajte molitvu! - promoviv uchitel'.
Hlopci, tupochuchi nogami, povernulis' do ikoni. Prochitali molitvu.
- Nu, teper teº... domoj idit'! - pochav chlen.- A mi do vas, batyushka.
Obiknovenno treba zakusit'. Mozhe b togo... j vodochka?..
- A vsenepriminno!.. YAk zhe!.. Pozhalujte!..
- Tak, tak... Ot mi tam i protokol ekzamens'koj podpishem...
1884
PANXKO
Pan'ko ostannij uskochiv u derev'yanij velikij ceber do chotir'oh
tovarishiv i guknuv mashinistu:
- Puskaj!
Ceber pochav spuskatisya v shahtu spershu tiho, a dali vse shvidshe j shvidshe.
Vin hitavsya na vsi boki, i shahtari povinni buli chasom vidpihatisya vid
stin, shchob ne vdaritis' ob ¿h,todi b usi storch golovoyu mogli poletiti v
shahtu z rozbitogo cebra. Ale shahta bula ne gliboka; chorni stini promajnuli
shvidko, j shahtari vzhe buli na dni.
- Nu, vilaz'! - skazav Pan'ko j sam viskochiv pershij, derzhachi v rukah
dinamitovi patroni. Tovarishi pochali vilaziti za ¿m z strumentom u rukah.
Zaraz zhe bilya storchovo¿ shahti probivano novij hidnik. Ale velichezna
brila kam'yana, zustrivshis' na dorozi, ne davala jti dali.
SHahtari musili rozbiti cyu kamenyuku dinamitom.
Za kil'ka stupniv voni buli vzhe tam, de treba.
Nahilyayuchis', voni projshli,chi, mabut', krashche skazati - prolizli u pochatu
noru.
Tam bulo mokro j temno. Dvi lampi shahtars'ki, blimayuchi, osvichuvali
chorni stini i ne menshe chorni shahtars'ki oblichchya, til'ki zubi ta ochi bilili
na tih araps'kih oblichchyah.
Robitniki pochali oglyadati kamin'.
- Nu, z ¿m bude moroka! - promoviv odin.
- Ta zdorovij! - dodav drugij.
- To nichogo, shcho zdorovij, a os' podivimos', yak jogo probivati,skazav
Pan'ko.Anu lish davaj sverdel!
Pochali vertiti kamin', b'yuchi po sverdlu molotkom: kamin' malo
podavavsya.
- I shcho b bulo krashchij strument uzyati! - serdivsya Pan'ko, shcho poryadkuvav
dilom.A to cim - do vechora ne zrobish dirki.
- Ta j vechir nedaleko,ozvavsya htos'.
- I dobre, bo vzhe j kistki bolyat' na cij chortovij roboti,dodav odin
shahtar.
- Ne zhuris'! - odkazav molodij visokij parubok,zate zavtra nedilya,
pogulyaºmo!
- Pogulyaºmo! - trohi zlo vidkazav jomu cholovik z borodoyu. Vin prihodiv
na robotu z sela i mav s'ogodni jti dodomu, nesuchi svij zarobitok sim'¿.
Parubok zhe toj zhiv na shahti i vsi groshi vitrachav na sebe. Pershij buv
poryadnij gospodar i ne mig buti prihil'nij do shibajgolovi shahtars'ko¿.
- Pogulyaºmo! Vam use til'ki b gul'ki spravlyati! Za gul'kami j dila ne
znaºte.
- A yakogo ya dila ne znayu? - rozserdivsya parubok.
- A ot takogo, shcho tebe posilano vzyati putyashchogo strumentu, a ti vzyav
kazna-shcho.
- Velike liho! - vidmoviv parubok.YAk treba bude, to pidijmus' ta j
viz'mu krashchij.
- A vono j spravdi treba vzyati,promoviv Pan'ko. - Anu lish dobud'!
- Krut'-vert' - zaraz bude! - skazav parubok.Hodim, Semene!
Drugij parubok, toj, shcho layav robotu, pishov z ¿m do cebra.
Tri shahtari posidali, prihilivshisya spinami do kamenyuki. Dvoº pochali
zaraz zhe krutiti cigarki i pozakuryuvali ¿h vid lampi, shcho prichepili zboku
na stini.
Pan'ko ne kuriv. Vin duzhe vtomivsya. S'ogodni jomu bulo bagato roboti.
Hotilosya vidpochiti. Poki tovarishi kurili j rozmovlyali, vin movchki sidiv,
priplyushchivshi ochi. Zalyubki zgaduvav, shcho s'ogodni pide dodomu, obmiºt'sya,
vidpochine j pobude v svo¿j sim'¿. Sim'¿ vs'ogo - zhinka moloda ta malen'kij
sin, rokiv tri jomu bulo. Vlitku Pan'ko hliborobiv, a vzimku zaroblyav po
shahtah. Cej zarobitok davav jomu zmogu ne vbozhiti, shche trohi j pidpravlyati
svoº gospodarstvo.
Vin teper dumav pro svoyu teplu chisten'ku hatku. Vona tak i v'yavlyalas'
jomu, a sered ne¿ Odarka. I oblichchya v Odarki tak nache vsmihnulosya do
n'ogo. YAkes' lyube, lagidne pochuvannya obnyalo Pan'ka, i jomu tak shotilosya
shvidshe tudi, do ne¿ j do sina. Nu, Dan'ko zapevne spatime, yak vin prijde,
ale zavtra vzhe zh spitaºt'sya:
- A so meni tatko prinesla z sahti?
CHudnij! Zavsigdi z matir'yu, chuº, yak na ne¿ kazhut' "vona", to j sobi na
vsih,i na cholovikiv, i na zhinok,pochav kazati "vona". Treba bude vzyati jomu
v kramnici yaku kanhvetinu. Bo tak tobi lyubo obnime za shiyu ta j kazhe:
- A so prinesla?
A Odarka dozhidatime jogo, hoch yak pizno vin prijde,vona ne lyazhe...
Usmih osyajnuv umazane v sazhu chorne oblichchya Pan'kove. Jomu znovu
shotilosya pobachiti Odarku zaraz bilya sebe... Ni, samomu buti zaraz bilya
ne¿...
- A os' i mi! - guknuv golos malo ne nad samim Pan'kom.
Pan'ko rozplyushchiv ochi. Parubki vzhe vernulisya z strumentom. Treba bulo
robiti. Trohi nehotya vidirvavsya Pan'ko vid svo¿h mrij i vstav.
Z novim strumentom robota pishla krashche. Ale vse yak kamenyuka podavalasya
pogano, bo duzhe tverda bula.
- Ta nu jogo k bisu,vsi ruki obshmuglyavi - promoviv cholovik z borodoyu,
spuskayuchi ruku z molotkom.Bude j stil'ki!
- Ne gliboko bude, ne rozirve vraz,skazav Pan'ko.
- Darma,udruge mozhna, koli treba bude.
Pan'ko pozastromlyuvav u poprovirchuvani dirki patroni.
- Nu, hlopci, gajda v ceber! YA zaraz pozapalyuyu gnoti.
CHotiri shahtari pishli do cebra, pokinuvshi Pan'ka zapalyuvati. Parubok
zachepiv starogo:
- A shcho, ot i prinis, shcho treba, j ne zagayalis'.
- Movchi vzhe! Pro tebe j kuri sokochut' po smitnikah, shcho ti takij
motornij,vidmoviv toj.
- Ta pro mene hoch kuri sokochut', dyad'ku Andriyu, a pro vas i togo nema!
- vidkazav parubok, ulazyachi v ceber.
- Ga-ga-ga! - zaregotalisya shahtari.Ot tak utyav!
- Utyav! - rozserdivsya dyad'ko Andrij, uzhe stoyachi v cebri v toj chas, yak
inshi shche vlazili.
- Utyav! YAkbi jomu yazika vtyati, tak oto bulo b dobre! A to duzhe dovgij,-
shchob ne pridavilo koli v shahti grudyakoyu.
SHahtari znovu zaregotalis', i pid regit parubok guknuv ugoru:
- Pidnimaj!
Ceber smikonulo j pidneslo vgoru.
- Stij! stij! - skriknuv dyad'ko Andrij. - A Pan'ko?
Za regotom ta za spirkoyu shahtari zovsim zabuli, shcho Pan'ko musit' sisti
z ¿mi. Voni zirnuli naniz i pobachili Pan'ka.
- Stij! - zguknuv z usiº¿ sili parubok.
Ceber spinivsya.
Pan'ko vse ce bachiv. Vin odrazu zgadav, shcho patroni pozabivano
negliboko, shcho gnoti buli korotki. Vibuh musit' buti zaraz - os'-os'. Koli
ceber spustit'sya, to kaminnya vdarit' prosto na tovarishiv. Vse ce vin
zrozumiv za odnu mit'.
"SHCHo bog dast'!" - promajnulo u jogo v golovi. I persh nizh tovarishi
vstigli guknuti, shchob spuskati, vin golosno kriknuv:
- Pidnimaj!
Ceber znovu smiknulo j vidrazu vineslo nagoru.
Pan'ko povernuvsya, shchob kinutisya nabik u drugij hidnik.
Ale same v cyu mit' iz temryavi bliskonulo yasnim ognem, potim udarilo, i
vazhkij gugot strusonuv shahtu.
Pan'ko pochuv, yak shchos' shtovhnulo jogo v grudi j kinulo vavznem.
YAk dim rozviyavsya, tovarishi kinulis' u shahtu. Pan'ko lezhav zaraz zhe tut,
i jogo grudi buli odniºyu velikoyu krivavoyu ranoyu...
1893. I. 17. s. Oleksi¿vka.
CAM SOBI PAN
YA ¿hav zalizniceyu, tretim klasom i, yak zvichajno, u vagoni z napisom:
"Dlya nekuryashchih".
Oh, cej napis! Raz u raz dovodit'sya voyuvatisya z podorozhnimi, shchob voni
spravdi ne kurili, - ce znaº kozhen, komu traplyalosya sidati do takih
vagoniv, spodivayuchisya zahovatisya v nih od ogidno¿ otruti dimom z palenogo
listu. Bud' ti ditinoyu, kashlyaj vid tyazhko¿ hvorobi na grudi, - vse darma:
napuvatimut' tebe tiºyu otrutoyu, smiyuchisya i z tvo¿h prohan', i z tvo¿h
protestiv.
C'ogo razu trapilosya, shcho v nashomu vagoni lyudej bulo duzhe malo i z nih
viyavivsya til'ki odin kurij, visokij litnij selyanin u kudlatij kapelyusi,
z-pid yako¿ blishchala para viraznih rozumnih ochej. Vin ¿hav z dvoma svo¿mi
tovarishchami, i z ¿h rozmovi ya dovidavsya, shcho cih tr'oh dyad'kiv uzhe ne vpershe
posilaº sil's'ka gromada do mista klopotatisya za odnu gromads'ku spravu.
Teper voni vertalisya dodomu i buli veseli: sprava klalasya na dobre: ot-ot
uzhe dobudut' svogo. Troshki gluzuyuchi, prigaduvali sobi, yak s'ogodni
tupcyalis' u yakijs' guberns'kij pisarni ta rozmovlyali z pankami. Dyad'ko v
kapelyusi vityag tim chasom z kisheni kritogo kozhuha kurec'ke znadib'ya ta j
pochav povazhno dlubatis' u kisetini, dobuvayuchi zvidti tyutyun ta natoptuyuchi
jogo v lyul'ku svo¿mi tovstimi robochimi pal'cyami. YAk vin uzyavsya buv do
sirnikiv, ya poprohav jogo ne kuriti, pokazavshi na napis.
- Hiba? - pidviv vin golovu i glyanuv za mo¿m pal'cem, chitayuchi: "Dlya
ne-ku-rya-shchih". A j spravdi, shcho tut ne godit'sya. Vibachajte, ne budu: koli
tut take pravo, shchob ne kuriti, to j ne kuritimu. Bo, zvisno, pid yakim
pravom cholovik º, to vzhe togo prava j sluhajsya. Ot yakbi tut ne bulo ciº¿
tablichki, to hoch bi vi buli j duzhe velikij pan, ya vas ne posluhavsya b i
nichogo b vi zo mnoyu ne vdiyali, - kazav vin, pomalu vitrushuyuchi nazad u
kiset tyutyun iz lyul'ki.
- Todi b ya nichogo vam i ne kazav, bo j ya korivsya b todi tomu pravu.
- Hiba? - spitavsya vin, zashmorgnuvshi zrazu kiset i znovu, yak i pershe,
pidvodyachi golovu. - Oce dobre, shcho v vas takij napryamok. A to zvichajno tak
buvaº, shchob lyudi pid pravo hililisya, a pan - ni. Ce vzhe ya viviriv i na
oc'omu kurijstvi, bo meni bula taka pritichina.
- A yaka zh same pritichina vam bula? - zapitavs' ya, zacikavivshis'.
- To spravdi pritichina! - zasmiyavsya starij sivij did, tovarish mogo
kuriya.
- CHudasiya! - dodav tonen'kim golosom drugij tovarish - hudij gostronosij
cholovichok, shvidkij na ruhi. - YA b takogo i ne vdav, yak Danilo - ne
vitrimavsya b. Bo ce treba yak zatyatisya, to vzhe shchob i ne zruhnutisya iz
svogo.
- Tak, mozhe b, vi j meni rozkazali pro vashu prigo- du? - poprohav ya
Danila.
- A taki j rozkazhi, Danile, panovi, rozkazhi! - zadribotiv tonen'ko
gostronosij, krutnuvshis' do Danila. - Vono chudne, nu j chudne!
Danilo pomovchav troshki, vsmihayuchisya z-pid ryasnogo temnogo vusa v
nevelichku borodu, i zagomoniv:
- Ta shcho zh tam takogo?.. Ot sobi, zvichajno, cholovik shchos' robit', a tim
chasom to pro te, to pro se dumaº, mizkuº. Otak i ya... SHCHo tak vono divno na
sviti: usi lyudi, a zhittya v nih neodnakove. Ot hoch bi muzhik - odno zhittya, a
pan - zovsim inshe. I shana kozhnomu ne odnakova: zaraz pan uvihodit' kudi,
to lakej pidbigaº j klanyaºt'sya, i pal'to panovi skidaº, i govorit':
"Pozhalujte, pozhalujte!" SHCHe j dveri shirshen'ko prochinyaº, shchob ne zachepivsya,
buvaº, pap; a nash bratchik, sirom'yaga, tudi zh potknisya, to zaraz: "Nu ti,
murlo! Kudi preshsya? Zavertaj nazad, mugiryako!" I zaraz ti¿ dveri, hoch bi j
navstizh zyali, to zachinit'... Nu, skazati, lakej, to, zvisno, pans'ka
pomijnicya, - yakih pomij tudi vlij, takimi j smerditime... taka vzhe v n'ogo
dusha... tak zhe j inshi tudi zh...
CHogo zh vono tak? Nevzhe cherez groshi? Bo v pana groshej bagato: zaraz vin
lakeºvi tic' u ruku, - vin jomu j kozhushinku skine, i dveri prochine... Abo
hoch ot na mashini: sidaºsh u tretij klas, to tam na tebe konduhtor nagrimaº,
a inodi j mezhi plechi nashtovhaº, a takisins'kij sobi mu- giryaka, yak i nash
bratchik, til'ki shcho z gudzikami... A pan za veliki groshi sidaº do pervogo
klasu, to vzhe vin tam na konduhtora grimaº, a toj til'ki vse - "yak
zavgodno"... Mat-teri jogo kovin'ka, yak zhe vono nedobre na sviti zrob
leno!..
Nu, ta vzhe, - dumka v mene, - nehaj sobi tam hto shcho hoche, a vzhe ya
doznayu, yak vono tak na sviti zhiti, shchob nihto toboyu ne poshturhuvav, a shchob
sam sobi pan buv!
¯zdyat' pani u pervomu klasi, po¿du j ya!
Bis jogo beri, shcho vono dorogo, otzhe ya z togo ne zubozhiyu. Hazyajstvechko v
mene hoch tam i ne velike, ta ne zovsim i male, a sin u mene odin, -
robotyashchij parub'yaga, - to vse vono jomu samomu pripade... ot tam hiba shche
za dochkoyu shcho dam, a bil'she nikogo j nema.
Otak sobi nadumavipisya, - ce bulo ciº¿ oseni, - ta j lashtuyus' u dorogu,
ta j nikomu ne hvalyus'. U mene v gorodi bulo- taki j dilo do znajomogo
cholovika. YAk prijshov toj den' , - udyag dobru chumarchinu, uzyav karbovanciv
iz dvadcyat' groshej ta j na stanciyu vzhe b to jti. A zhinka:
- SHCHo ce ti, choloviche, v dorogu jdesh, a kudi j ne kazhesh? SHCHo vono za
moda? Mabut', uzhe znovu za yakimis' gromads'kimi dilami? Til'ki groshi
perevodish.
A ya na smih i kazhu:
- Pidu pans'kogo prava dobuvati.
- Tyu! - kazhe. - CHi ti ne zduriv? CHi tobi na sviti zhiti nadokuchilo?
- Ni, - smiyusya, - til'ki nadokuchilo muzhic'ke pravo.
- SHCHo zh ti robitimesh? - pitaº, a sama, bachu, vzhe j bo¿t'sya, j robotu
pokinula, i ne znaº, shcho ¿j i kazati.
- A shcho zh ya robitimu? De pani buvayut', tam i ya pobuvayu, podivlyusya, chi ne
mozhna yakos' tak, shchob i muzhik v odnij hati z panom sidiv.
Vona yak zagolosit':
- Oj lishechko! Propav zhe ti, propav zhe ti naviki! Ta tebe zh zakatuyut',
ta tebe zh na Sibir zavdadut' abo na Sokolinij ostriv zaprotoryat'!.. Ta tam
zhe gadu-gadu, shcho j stupnuti hreshchenij dushi nide... (I zvidki vona te znaº -
pro toj gad?) Ta ditochok zhe nashih dribnesen'kih posirotyat'!..
A voni, ti ditochki, taki j dribnesen'ki: sina ciº¿ oseni ozheniv, ta j
do dochki vzhe ti, shcho kunic' shukayut', ripayut'sya... Garazd hoch, shcho oboh pa
toj.chas u hati ne bulo, a to b i ¿h stara do lementu prizvela. Uzhe ne
radij, shcho j priznavsya. Pochav ¿¿ vmovlyati, pochav ¿j ts ta se... Tak-syak
rozvazhiv, zatihla... Zatihla, a sama svoº dumaº: yak viprovadzhala, to tak
sl'ozi i brinyat' na ochah...
I shkoda meni ¿¿, i samomu nenache trohi smutno stalo, - nu, a vse-taki
togo, shcho namisliv, ne kidayus', prostuyu na stanciyu. Prijshov.
Uzyav bileta pervogo klasu... taki dali, nichogo j ne skaza- li... Oiva!
Ta j dorogo zh, nehaj jomu vsyachina!.. Ce tak, shcho ne durno paps'ke pravo
dostanet'sya!.. Nu, ta darma: odin toj den', shcho bat'ko u plahti.
Vijshov ya do vagoniv, podivivsya, de sinim pomal'ovano, - oto j moe. Tak
prosto j chimchikuyu u pervij klas... A nazustrich iz vagona konduhtor.
- Ne syudi, ne syudi!.. - grimas. - Kudi phaºshsya? Napered idi, - tam
tret'ogo klasu vagoni. A ya taki sobi tisnusya.
- CHi ti chuºsh, murlo, shcho ya tobi kazhu? Ne tut tretij klas, a speredu.
- Ta chogo vi gukaºte? - vidkazuyu. - Meni j ne treba tret'ogo klasu, a
pervogo, - ta j pokazuyu jomu bileta.
- A, panovi bileta nesesh, - nu, idi, koli tak... Ta ne baris' tam, bo
skoro po¿zd rushit', - ta j pobig dali.
Breshesh, dumayu, ya sam sobi pan. Ta j posuvayusya u toj pervij klas.
Idu, a samomu taki trohi motoroshno. Uvijshov tudi. Bij tebe sila bozha! -
vidrazu ne rozberesh, kudi j potknutisya. Odnache proliz tisnen'koyu vulichkoyu
ta j ustupiv u take, shcho vono vzhe j ne vagon, a taki zovsim pans'ka
svitlicya: tut tobi j stoliki, tut tobi j posteli, tut tobi j tapchani...
Narodu ne duzhe bagato: paniv kil'koro ta panij dvoº, bachu... Sidyat'
pani, - treba j meni sidati. Nabachiv porozhnº misce, pidijshov ta j siv na
tapchaniku ta tak i pirnuv u n'ogo!.. Nu ta j m'yako!..
- Muzhichok, a muzhichok! - kazhe meni panok moloden'kij z bilyaven'kimi
vusikami pozakruchuvanimi. - Ne tudi popal, tut pervij klas.
- A tak, - kazhu, - pane, pervij.
- Nu, tak zachim zhe ti, - kazhe, - syudi, koli tobi v tretij?
- Ni, - kazhu, - meni imenno v pervij, a tretij meni teper ne v modu, bo
v mene bilet ne tudi.
- SHto ti, - kazhe, - vigaduºsh abishcho!
- CHogo b zhe ya vigaduvav? - odkazuyu. - Podivit'sya sami.
Ta j dayu bileta.
Glyanuv vin raz, dva... zniznuv plechima... Todi zzirnuvsya z inshimi
panami. A ti sluhayut', shcho mi govorimo.
- Spravdi, - kazhe do nih, - u n'ogo pervogo klasu bilet.
Tut ishche dehto z paniv pidijshov, divlyat'sya na mij bilet ta divuyut'sya.
- Hto zh ce tobi dav? - pitayut'.
- Nihto, - kazhu, - meni ne davav, ya sam sobi kupiv.
- Nashcho zh ti jogo kupiv? Ce zh dorogo - u tret'omu klasi deshevshe, -
ozivaºt'sya tovstij pan z takoyu borodoyu, shcho z shchik telipaºt'sya, a poseredini
gole.
- A deshevshe , - odvituyu.
- Tak nashcho zh ti syudi kupiv?
- A vi zh, pane, nashcho syudi kupili, a ne v tretij? Adzhe zh i vam deshevshe
bulo b.
Odin pan, takij ogryadnij sobi, z chornoyu borodoyu, zasmiyavsya ta j kazhe:
- Pravdu govorit'.
A toj tovstij pan, shcho shlyah u n'ogo sered borodi vid gubiv do shi¿, vzhe
trohi j serditen'ko:
- To ti, a to ya! - navchaº. - Ti ne rivnyaj, a koli vzhe siv tut, tak sidi
tiho ta chort zna chogo ne rozkazuj.
- Ta hiba zh to ya vas, pane, zachepiv? To zh vi mene zajnyali, - vidgovoryuyu
jomu, ta bachu, shcho vono serdite, ta vzhe j movchu sobi. 1 vono zamovklo i
pishlo v kutochok do vikna ta j silo navproti mene, til'ki navskosi trohi,
bo ya skrayu sidiv.
Poki mi tak oce balakali, vzhe j po¿zd rushiv, a trohi .zgodom i
konduhtor uskochiv, - toj-taki, shcho mene viryadzhav do tret'ogo klasu.
Divit'sya na bileti ta cokaº po nih. Dijshov i do mene ta:
- Ti chogo tut? YA zh tobi kazav, shcho ne v cej vagon.
- Azh vono taki v cej, - odkazuyu ta j podayu jomu bileta. Vin zirk ta j
ni v sih, ni v tih.
- Tak ce, - kazhe, - tvij... vash bilet? - uzhe ne znaº, yak jomu j kazati.
- Ta mij zhe, mij, - odpovidayu.
Vin todi glyanuv tak nejmovirno po panah, a toj ogryadnij pan z chornoyu
borodoyu, chitayuchi knizhku, ta j kivaº z-za knigi golovoyu:
- Jogo, jogo, - kazhe.
Zdvignuv konduhtor plechima, coknuv po biletovi ta j vernuv. Podavsya
dali.
Koli ce troshki zgodom pidhodit' do mene toj moloden'- kij panok iz
bilyavimi vusikami. Zipersya na stovpchik, utupiv u mene ochi ta j pitaº:
- A ti zh, muzhichok, yak ce: zavsigdi ¿zdish u pervomu klasi? - Vipituº b
to, shcho vono za cholovik. - Tak, yak bog dast', - kazhu. - CHi, mozhe, ti
kozak?..
- Ta kozak.
- A de zh ti zhivesh: na seli chi hutir svij maºsh?
- Na seli.
- Daleko vid stanci¿?
- De tam, zaraz i stanciya.
- Ti zh na stanciyu hodish chi ¿zdish?
- YAk koli jdu, a yak treba, to j ¿du, - vidkazuyu spokijnen'ko, - shcho to
vono dali bude?
- A ¿zdish zhe ti odnim konem chi paroyu?
- YAk treba, to j tr'oma po¿du.
- Vozom, chi, mozhe, chim inshim?
- YAk treba vozom, to j vozom, a yak chim inshim, to j inshim, - odspivuyu
panichevi, zgaduyuchi svoyu garbu.
- Ti zh sam ¿zdish, chi, mozhe, j najmit u tebe º?
- CHomu nema?
- A hata zh u tebe velika? Dokuchilo vzhe meni ce.
- Ta same yak na mene, - kazhu. - A u vas, pane, yaka, - chi velika?
- YAk? - govorit'.
- Ta hata, - kazhu, - u vas velika?
- A tobi yake dilo do moº¿ hati? - vzhe serdit'sya panok.
- Ta vi zh za moyu pitaºte, - vidkazuyu tak sobi plohen'ko. - A najmita vi
derzhite, pane, chi sami na stanciyu ¿zdite?
- CHort zna shcho govorish! - odkazav meni na te panok ta odvernuvsya ta j
pishov.
Nu, darma. Sidimo sobi ta j ¿demo. Pani pro svoº govoryat', a ya sam sobi
pro svoº dumayu ta na vsyachinu rozdivlyayusya. Mene pokinuli, vzhe j ne
divlyat'sya na mene.
Dobrij tyutyun pani vzhivayut', azh pahne. Nash tak smerdit', a cej yak
ladanec'. YAkbi takogo cholovik zazhivav, to zhinka j ne vigonila b u sini z
lyul'koyu.
E, a ce vzhe ne ladanec'! Tovstij pan iz dvo¿stoyu borodoyu ta zakuriv
taku tovstyuchu chornu cigarku, prosto z listya kruchenu. Nu, ta j micna! Cya j
meni duh zabivaº. Treba, mabut', samomu pokuriti, a to zadavit'.
Otak sobi dumayuchi, vityag kiseta ta j nabivayu lyul'ku. Nabiv, zakuriv...
Koli chuyu: khi-khi-khi! YA j ne tudi-to, shcho ce mo¿ pani kashlyayut' uzhe vid
mogo lyulechnogo. Zaraz i pidbigaº toj panichik iz zakruchenimi vusikami:
- Muzhichok, a muzhichok, a zachim ti kurish?
- Ta, - kazhu, - pane, pokuriti shotilosya.
- Ne mozhna tut kurit'! - govorit'.
- Adzhe zh pani kuryat', - odkazuyu, - ot i u vas cigarka v rukah.
- To, chuºsh, tabak ne toj, a v teb'ya tyutyunishche takoj, shto vves' vagon
zasmerdev.
- Koli zh u mene nema inshogo. A hiba zh, - pitayu, - tut muzhic'kogo tyutyunu
ne mozhna vzhivati, a samij pans'kij?
- Avzhezh!
- A de zh ce napisano?
- Otam! - ta j pokazuº na tablichku.
- Ni, pane, ya pis'mennij: tam napisano pro te, shchob ne vihoditi z
vagonu, yak po¿zd ¿de, a ne pro tyutyun.
Koli tut yak zirvet'sya z miscya toj pan z dvoma michkami na shchokah, yak
pidbizhit' do mene, yak gukone:
- Von, muzhlan! Von! Ne smij kurit' svoº¿ smerdyucho¿ gidoti!
A sam azh trusit'sya zo zlosti, a chervone oblichchya azh dvigtit'. Nu, meni
spershu trohi motoroshno stalo, a dali dumayu: chogo? Ta j kazhu, pihkayuchi sobi
lyulechku:
- Vi, pane, ne krichit' i ne tupotit', bo j mo¿ taki sami groshi, yak i
vashi, a ota cigarka, shcho v vas u ruci, mozhe, vona meni smerdyuchisha, nizh vam
moya lyul'ka.
YAk zhe zatupotit' mij pan, yak zhe zarepetuº: - Konduhtor!
konduhtor!
Ta j pobig iz vagona.
Za malu godinu vzhe j z konduhtorom vertaºt'sya. Zaraz toj do mene:
- Ne kuri!
- A hiba zh ne vil'no?
- U pervomu klasi ne mozhna takogo tyutyunu.
- A de ce napisano?
Tik-mik - i cej nichogo ne vidkazhe, til'ki vse:
- Ne kuri, bo ya tebe vivedu!
- Ni, ne vivedete, bo ya bileta mayu. Nehaj pani ne kuryat', to j ya ne
kuritimu, a yak ¿m vil'no, to j meni.
- Dak ti zh bi hoch uzyav vijshov z vagona ta postoyav tam nadvori ta j
pokuriv.
- Koli pani vihoditimut' nadvori kuriti, to j ya vihoditimu, vzhezh!
Tut toj panok iz zakruchenimi vusikami yak pidbizhit' do mene, yak kine
meni na tapchan cigarku:
- Na, - kazhe, - kuri, chort bi tebe vzyav, ta til'ki ne chadi svoºyu
smoloyu!
- Ni, - odvituyu, - u mene j svij º, - nashcho meni cej? Ne kidajte meni,
pane, bo ya ne sobaka.
Ta hop tuyu cigarku pal'cem ta j skinuv ¿¿ dodolu. YAk izchinit'sya tut
lement ta krik! YAk pozbigayut'sya vsi! Pani layut'sya, pani¿ dribotyat' ta
znov-taki layut'sya, konduhtor lize vidchinyati togo vitrogona, shcho vgori, ta
sobi vereshchit', a ya movchki sidzhu ta lyulechku pihkayu.
- Ot bude stanciya, - ya tebe na stanci¿ vivedu, ¿hati ne dam dali! -
kazhe konduhtor.
A toj pan iz chornoyu borodoyu glyanuv na n'ogo pil'no ta j pitaºt'sya:
- Hiba vi maºte pravo ne davati pasazhiram ¿hati? Konduhtor vert', -
pozhivivsya, yak pes makogonom , -
nichogo ne vidkazav ta j podavsya sobi. Zmovkli j pani, til'ki
soput' ta plyuyut', a toj pan iz chornoyu borodoyu chogos' smiºt'sya movchki
z-za svoº¿ knigi. Zagula mashina, - uzhe j stanciya. Dozhidayusya ya togo
konduhtora, - ne jde mene vivoditi. I po¿zd rushiv, a jogo nema.
Nu j garazd!
YA tim chasom davno vzhe j lyul'ku dokuriv, i dim od ne¿ rozviyavsya, zatihli
j pani mo¿ zovsim.
Proskochili mi tak ishche stancij zo tri,-- znov zamanulosya meni kuriti.
Teper uzhe, dumka, - vijdu spravdi z vagona ta nadvori pokuryu - odnak zhe
mene zhinka vigonit', yak ya kuryu v hati, - vona vzhe j zvikla do nashogo
ruchkovogo, a to zh taki pani, - z nezvichki, to ¿m vono i v nosi, i v
gorlyanci teº... Treba j ¿h pozhaliti, avzhezh... A svogo prava ya vzhe dokazav.
Odnache til'ki syagnuv u kiset po lyul'ku, hotiv tut nabiti, bo nadvori
viter, - koli ce toj pan z chornoyu borodoyu, shcho mene oboronyav, peresidaº do
mene.
- Kudi ¿dete? - pitaº.
- Ta do CH. - vidkazuyu.
- Dilo tam maºte?
- Atozh! - kazhu, a togo j ne priznayusya, chogo same ¿du, nabivayu lyul'ku
dali.
- CHi ne hochete, - govorit', - mogo?
Ta j podaº meni poven kapshuchok cigarok pans'kih.
- Ta spasibi, dyakuyu, - u mene shche j svogo potyagne: vzhe koli kurec', to
mayu svoyu lyul'ku j tyutyunec'.
- Ta svij i nadali zdast'sya, - umovlyaº, - a ya buv bi duzhe radij, yakbi
mogo zazhili: yakij vin vam bude na smak.
Podivivsya ya na n'ogo, - smiºt'sya z mene vrazhij pan: ne hoche nyuhati
ruchkovogo, tak pidnosit' turec'kogo. A vtim, vidko, shcho dobrij cholovik, -
mozhe, vin, shchob svarki znovu ne bulo ta napadu na mene. Nema vzhe chogo meni
svaritisya, koli vin do mene po-lyuds'komu ozivaºt'sya.
- Dobre, - kazhu, - koli vasha laska, to j viz'mu. Uzyav, podyakuvav,
zakuriv ta j dumayu sobi:
- Bach, yak vono na sviti diºt'sya: to yak sobaci kidali, a te- per uzhe yak
lyudini podayut' ta priprohuyut'. Ege-ge! Treba til'ki ne podavatisya! Tak zhe
ya teper i robitimu!
Oto sobi dumayu, a tim chasom mashina uzhe j do CH. dobigaº.
Pri¿hav ya do CH., - u mene, kazhu zh, taki j dilo bulo tam do znajomogo
cholovika. Do obid iz tim cholovikom, a todi pokupiv deshcho... Uvecheri b mozhna
j na mashinu, shchob dodomu, ta v mene dumka ne taka. Treba zh ishche podivitisya,
yakovo to samomu sobi panom buti. Kudi b zhe meni piti?
Rozpituvatis' u lyudej ne vazhivsya, shchob, buva, ne nasmiyalisya, a nadumav
sobi tak, shcho pidu do tiyatru. Hoch ya sam u n'omu j ne buv, ta taki popovich
nash meni rozkazuvav, shcho tam shut- kuyuchi take roblyat', nenache spravdi vono
º: i kohayut'sya, j cu- rayut'sya, i miryat'sya, i svaryat'sya, shche j ubivayut' odne
odnogo... a shcho vzhe spivayut' ta tancyuyut'!.. i tak kazhe, shcho bez soromu pri
lyudyah i ciluyut'sya... A pani sidyat' ta divlyat'sya. Otozh pidu j ya podivitisya
ta j kuplyu sobi pans'ke misce.
Pishov, hodzhu po gorodu ta chitayu po tih stovpah, de zdorovi gazeti
naliplyuyut', z ottakeleznimi literami - shukayu, chi nema de tiyatru. Tak use
abo vchora buv, abo zavtra bude, a s'ogodni nema. Ot meni ne shchastit'. Hodzhu
vid stovpa do stovpa, yak durnij... Koli taki natrapiv na svoº. Hoch vono j
ne tiyatr, ta taki shchos' na n'ogo skidaºt'sya: "u zali dvoryans'kogo sobraniya
koncert".
Odmina jogo zna, dumayu sobi, shcho vono za koncert! Odnache, prochitavshi
gazetu, bachu, shcho tam grayut' i spivayut', - nu, to mozhna j sluhati.
A pochomu zh tam platyat'? ª miscya po pivkarbovancya i po karbovancyu j po
dva. Oto vzhe same pans'ki, yak po dva.
A de zh ce vono º? Napisano: "v zali dvoryans'kogo sobraniya". Ce zh,
mabut', tam, de pani-dvoryani zbirayut'sya... to ya zh znayu, bo kolis' tudi sam
do prizvoditelya dvoryans'kogo dostupavsya za gromads'koyu spravoyu. CHogo zh
meni shche j shukati? Oto i moº - de pani, tam i ya.
Nu, poki shche rano, to vernuvsya na kvartiru do znajomogo cholovika, deshcho
rozpitavsya, kudi ta yak u te sobraniº jti, ta, dizhdavshisya togo vechora, j
prostuyu tudi. Pidhodzhu do velikogo togo domu, - ot, shcho, znaºte, pozad
soboru, azh tam uzhe pered dverima narodu-narodu - tisk! Raz u raz ti¿
hvalitoni pid'¿zdyat' ta vse tudi, ta vse tudi! Ce zh bude tisnota taka, shcho
j kiºm ne protisnesh.
Nu, dumayu, golube, derzhis' cupko, bo tut, glyadi, shche duzhche zavihorit',
yak na mashini v pervomu klasi! Ta tak smilivo slidkom za odnim panom u ti zh
dveri.
Til'ki vstupiv, koli yakes' lakejs'ke opudalo zaraz mene za ruku hap!
- Ti chogo syudi?
- Ne hapaj, - kazhu, - ne pospishajs'! - ta odviv jogo ruku ta j podavsya
sobi.
Idu dali tak, yak meni skazano, koli spravdi sidit' za sto- lom yakas'
pannochka i bileti prodaº. Pidijshov i sobi.
- Dozvol'te meni, koli vasha laska, bilet!
- Nºtu, - kazhe, - vsi poprodala, til'ki v pervih ryadah ºst'.
- Otogo zh meni j treba - pervogo ryadu, - davajte jogo meni.
- Dva rubli, - kazhe.
- Darma, - vidkazuyu, - davajte! - ta j podayu ¿j dva karbovanci.
Vzyala groshi j dala bileta.
Tam pani shche rozdyagayut'sya, nu a ya sobi buv u chumarchini, to tak prosto j
pishov u tu zalu, - ne pitavsya j kudi, bo meni vzhe rozkazano, de povertati.
YAk uvijshov, to tut uzhe - ne budu brehati - taki stalo meni duzhe
motoroshno.
Hata taka zdorova, yak klunya, ta de! shche bil'sha!.. ta vsya blishchit', - nu,
nezistino shche duzhche, yak u cerkvi!.. A pov nisin'ko stil'civ nastavlyano...
narod veshtaºt'sya, ta vse pani ta pani, - yaki sidyat', yaki hodyat'...
Zrodu-zviku ne bachiv takogo, - yakbi ne namirivsya jti, to, mabut' bi,
vernuvsya, a to shcho duzhe vzhe zatyavsya.
- Derzhis' cupko! - znov kazhu sobi ta vse posuvayusya, ta vse posuvayusya
pomalu promizh panami ta promizh stil'cyami, do svogo pervogo ryadu cilyayuchi...
Ta shche ti pani¿ z dovgimi hvostami, - nu ¿j zhe ti bogovi moºmu, - odnij tak
u toj volok uplutavsya, yak parubok u garbuzinnya, - malo ne vpav... SHCHos'
meni za ce j skazano, ta ne rozibrav... Divlyat'sya na mene vsi ta
divuyut'sya, odnache puskayut'... Pomalu protyupav ya do togo pervogo ryadu,
znajshov svij s'omij nomer ta j siv. Bilya mene nikogo nema, - til'ki
get'-get' dvoº yakihsya tak, yak ya, u pervomu ryadi sidyat'.
Sidzhu, movchu j ne ozirayusya. Divlyusya na ti zdorovenni patreti, shcho po
stinah, ta na toj hortoplyan, shcho grayut' na n'omu... A pozad mene use
shamotayut'sya pani, use shamotayut'sya, i vzhe chuyu, shcho shchos', mabut', pro mene
gomonyat', bo raz u raz: "Smotri! Smotri!" Zirnuv ya tak trohi cherez pleche,
- koli pani kupkami pozbivalisya, gomonyat' ta na mene pokazuyut'. A ce,
bachu, odin nablizhaºt'sya do pervogo mogo ryadu, krutnuvsya raziv zo dva ta j
stav kolo mene.
- Muzhichok, - kazhe, - ti ne tudi popav.
- Ni, tudi, - os' u mene j bilet º, - vidkazuyu, a sam sobi dumayu:
tochnisin'ko, yak i na mashini.
- To shcho, shcho bilet, - kazhe, - to darma, a mozhna tut siditi til'ki tomu,
hto v pans'kij odezhi, a v muzhichij - ni.
- Hiba, - dovodzhu, - odezha sluhaº? Adzhe lyudi!
- Ta lyudi - lyudi, ta til'ki ne v takij odezhi. Ce dvoryans'ke sobraniº,
tak muzhikam ne godit'sya.
Doshkuliv vin mene. Strivaj zhe ti, dumayu, - zagnu j ya tobi karlyuchku. Ta
j pitayu:
- A hiba, - kazhu, - pani tut shchos' pogane robitimut', shcho ne mozhna j
divitis' na n'ogo?
A vin sobi krut' ta j pobig od mene, nichogo ne skazavshi. Bizhi!
Koli trohi zgodom tupotit' znov shchos' do mene, - zdaºt'sya, toj lakej, shcho
odezhu z paniv iznimav. Prijshov:
- Muzhichok, ustavaj, idi!
- CHogo? - pitayu.
- Nidzya, tut tol'ko gospodam mozhna, panam.
- Hto zaplativ za bilet, toj tut i pan, - odkazuyu. - YA zaplativ, to j
siditimu.
- Idi, bo vivedut'!
- Pobachimo, - kazhu. - Vi luchche jdit' do svogo dila, - chogo vi do mene
prichepilis', yak shevs'ka smola?
Pobig i cej tim slidom. Mozhe, vzhe j godi, i pokinut'? dumayu sobi.
Otzhe ne pokinuli! Bachu, sune do mene otoj hvatal'nij, shcho po bazaryu
hodit' ta perekupok ganyaº, azh zasapavshis', azh stil'ci valya, - tak
pospishaºt'sya. Pribig ta yak zashipit':
- Von otsyuda!
- Vashe blagorodiº, - kazhu, - vi na mene ne krichit', bo ya groshi viddav
tak, yak i pani.
- Vzyat' jogo!
Tut de ne vzyalis' otoj samij lakejchuk ta policejs'kij. Uhopili mene ta
j vedut'. Idu, ne opinayusya, bo bachu, shcho vzhe ne pomozhet'sya.
Nu j sorom zhe bulo promizh togo pans'kogo natovpu jti! A voni,
gemons'ki, shche j smiyut'sya!..
Koli ce yakis' panichi nazustrich:
- Za shcho vi jogo vedete: vin zhe mas bilet.
- Ne vashe dilo, ne mishajtes' u policejs'ki dila! - zagarchav hvatal'nij.
Viveli mene v sini, kazhe hvatal'nij do soldata:
- Zaberi jogo v policiyu, - haj perenochuº, a zavtra ya jomu po-svoºmu
rozkazhu, yak u koncerti hoditi. Ech, hamlyuga, shche j u pervij ryad!
Povij mene soldat.
Idemo vuliceyu - temno vzhe nadvori, lihtari skriz' posvi- tilisya.
Projshli trohi movchki.
- A kudi ce mi jdemo? - pitayusya.
- Hiba ne chuv? - odkazuº. - U policiyu jdemo. A bodaj bi ti pishov
kruga-svita! - dumayu sobi, a sam pitayu:
- Tak hiba ce vi j spravdi v policiyu mene vedete?
- A vedu.
- A nashcho?
- Bo zveleno.
- A shcho zh u polici¿ bude?
- Zakinu tebe v temnu, to perenochuºsh. Hiba ne chuv?
- CHuv, - kazhu. - A yak perenochuyu, to shcho bude?
- A todi nadziratel' bude tobi rozkazuvati po-svoºmu.
- SHCHo zh to vono: po-svoºmu? - pitayu.
- Hiba ne znaºsh?
- Ne znayu.
- Nu, to zavtra tvoya morda znatime. YAk pochuv ya te, to tak meni mov
okropom hto v oblichchya linuv, a dali j duh perebilo. Zrodu mene ne bito, -
hiba koli mati, yak pustuvav malim, storch ganchirkoyu vdarila. Ce vskochiv po
sami vuha!
SHCHe pomovchali. Todi ya j kazhu:
- A shcho yakbi ya zaraz oce vid vas ta vtik?
- YAkij shvidkij! - odkazuº. - Pomalu, bo popa zvalish.
- Nu, a yakbi taki vtik? - znovu ya namagayusya.
- To ya b tebe nazdognav i mordu nabiv. A shchob ti i v starcyah shchastya ne
mav za take slovo! - dumayu ta j znov u mene serce ognem uzyalos'. Ta treba
terpiti, shchob ne bulo girshe. A vin na mene skosa pozira ta:
- Ne ostavajs', ne ostavajs' pozadu, - idi lish poperedu!
- Ta ya , -kazhu , -j ne zostayus', a ya tak sobi dumayu:
shcho yakbi ya vam karbovancya v kishenyu vkinuv?
- To todi b, nazdognavshi, mordi ne biv, a til'ki uzyav za shiyaku ta taki
j potyag bi u policiyu.
- A yakbi dva karbovanci, to, mozhe b, vam vazhko bulo bigti?
- Ni, ne duzhe... Ti bagach, bileti v pervomu ryadi kupuºsh.
- Otozh, shcho bagato vitrativsya ya, - kazhu. - Ni, a yak dva z polovinoyu, to
vzhe, mabut', zavazhut', mabut', ne pidbizhite?
- Hto jogo znaº... A shcho zh ya nadziratelevi kazatimu?
- Skazhete, shcho vtik po temnomu, a vi zachepilis', upali ta j ne
nazdognali.
- Hto jogo znaº... Davaj tri, to, mozhe, j vazhko bude.
Vinyav ya tri karbovanci ta ukinuv jomu v ruku.
A mi dijshli same do temnisho¿ vulichki. YA j metnuvsya
tudi, - bizhu, azh zemlya pido mnoyu gorit', azh duh meni zabivaº.
Ozirnuvs', - uzhe jogo v temnomu ne dobachu.
Todi zavernuv u drugu vulicyu, chuyu - torohtit'... ¿de
zvoshchik. Pidozhdav ta tak na n'ogo j skochiv.
- Na stanciyu, ta shvidshe! CHi vspiºmo na po¿zd?
- Poganyatimu, to vspiºmo.
- Tak panyaj zhe!
Poki do stanci¿, to vse boyavsya, shcho spiznyusya, a yak uvi jshov u stanciyu,
to vzhe ne znayu, yak i bileta vhopiv, yak i u vagon uskochiv.
I shcho zh bi vi dumali? Azh poki po¿zd rushiv, to trusivsya.
Ne strashno meni tih policejs'kih samih, ta strashno tiº¿ gan'bi ta
znevagi.
Otak ya togo prava dobuvavsya... ta j ne dobuvsya...
Vernuvshisya dodomu, to j zhinci dovgo ne priznavavs'. A dali taki j
skazav. Vona na mene mokrim ryadnom, shcho stil'ki groshej pereviv.
- Tobi, - kazhu, - bajduzhe, shcho z mene tak naznushchalisya, til'ki za groshi
klopocheshsya!
- Tak tobi j treba! - grimaº, - ne vitivaj abichogo!
Nu, shcho ti ¿j kazatimesh? To, yak ¿hav, tak azh plakala, a yak cilij
vernuvsya, tak i bajduzhe, - abi groshi!
Ta to b ishche darma, a to bida, shcho hoch ya ¿j nakazuvav, shchob nikomu
anitelen', odnache vona taki rozkazala pro vse svo¿j sestri Hotini, a v
tiº¿ yazik yak lopaten', - tak usi j dovidalisya.
Smiyut'sya todi z mene: pans'kogo prava, - kazhut', - dobuvavsya.
A vono j nepravda: ne pans'kogo, a taki lyuds'kogo.
Ta de vono v nas º?
1902. XII. 5, m. CHernigiv.
UKRALA
Til'ki vchitel' uvijshov u klas, zaraz pobachiv, shcho tam robit'sya shchos'
nepevne. SHkolyarki ta shkolyari yurmoyu otochili kogos' i pro shchos' palko j
golosno gomonili. Gomin buv nelaskavij, serditij. Zrozumiti poki nichogo ne
mozhna bulo. CHut' til'ki bulo, shcho na kogos' diti serdilis', komus'
dokoryali.
Zaraz zhe dehto pobachiv uchitelya, i pochulos' promizh dit'mi:
- Vasil' Mitrovich prijshov... Uchitel' prijshov.
Diti stihli i vsi povernulis' do vchitelya. Uchitel' pidijshov i spitavs':
- SHCHo tut u vas diºt'sya?
Usi movchali, stoyachi navkrug odno¿ parti. Na tij parti sidila
Oleksandra.
Oleksandra bula shkolyarka pershogo roku, dochka sil's'kogo
pisarchuka-p'yanichki. Vona sidila, niz'ko pohnyupivshi golovu i vtupivshi ochi u
svij stil. ¿¿ bilyave, use u vesnyankah, oblichchya bulo bile yak krejda. Vona
vhopilasya rukami za stil, mov boyalasya, shcho ¿¿ tyagtimut' kudis' silomic'.
Uchitel' shche raz spitavs':
- SHCHo tut u vas stalosya?
Ozvalas' Pris'ka - podruga j tovarishka Olek-sandrina. Bat'ko ¿¿ buv u
ekonomi¿ za prikazhchika. Pris'ka bula divchina sita, dobre godovana - vona
zavsigdi prinosila z domu garnu ¿zhu: pirizhki, perepichki, korzhi toshcho. Vona
pogano vchilasya, ale bula duzhe vesela i ne mogla govoriti ne smiyuchisya. Vona
j teper, osmihayuchis', zagomonila:
- Ta Oleksandra...- Pris'ka pochala j zasmiyalas', ne dokazavshi.
Uchitel' spitavs':
- SHCHo Oleksandra?
- Ukrala v mene hlib! - dokazala Pris'ka i zovsim zaregotalasya, i ¿¿
nerozumni siro-sini ochi z smihu azh shovalisya za sitimi shchokami.
Cya zvistka duzhe vrazila j zdivuvala vchitelya. Takogo v shkoli shche ne bulo.
Uchitel' znav, shcho deyaki z ditej shche doma, persh nizh u shkolu pochali hoditi,
buli de v chomu grishni, ale v shkoli poki nihto v grih ne vskakuvav. Na
Oleksandru vin tezh nikoli nichogo ne dumav. Vona bula prosto divchina boyazka
- mabut', nalyakav ¿¿ bat'ko-p'yanicya.
Uchitel' glyanuv na Oleksandru j spitavs':
- Oleksandre, pravda c'omu?
Vona movchala j sidila neruhomo, yak kam'yana. Uchitel' zrozumiv, shcho
Pris'ka kazala pravdu. A Pris'ka vzhe ne movchala j torohtila:
- Vona ne vpershe ce krade. Vona kil'ka raziv u mene tyagala. Til'ki
kinesh torbu z pirogami - tak i potyagne. Ta ya vse movchala. A oce vzhe
s'ogodni... Bachu, vhopila hlib ta j pobigla z shkoli u dvir, ta zajshla za
derevo, ta j ¿st'. YA pribigla do ne¿, a vona zlyakalas'. "Ne kazhi,-
kazhe,vchitelevi, ya tobi malyunok dam..."
Uchitel' shche raz spitavsya:
- Oleksandre, pravda c'omu?
Ale j teper Oleksandra movchala i sidila neruhomo. Odin velikij shkolyar,
ne zovsim rozumnij i ne duzhe zhalislivij, zagomoniv:
- Ta shcho tam ¿¿ pitat'sya? Hiba j tak ne vidko, shcho pravda. Bach, shcho
vigadala,- krasti! ¿¿ treba prognati z shkoli!
SHkolyari zaguli:
- Treba! Treba!
Uchitel' skazav:
- CHomu zh._ to tak?
- A tomu, shcho vona krade, a vi abo mi na kogo inshogo dumatimemo
po-durnomu.
Inshi kazali:
- Ce nichogo ne mozhna bude j polozhiti v shkoli, yakshcho krastimut'.
- A hiba vono garno, yak kazatimut' na shkolyariv, shcho voni
kradut',dodavali treti.
Uchitel' skazav:
- Os' shcho, divchata j hlopci. Vi on uzhe nalagodilis' vigoniti Oleksandru
z shkoli, a shche ne znaºte do puttya dila. A mozhe, vono j ne tak bulo? Treba
posluhati spershu, shcho Oleksandra skazhe.
Toj-taki velikij shkolyar pochav buv znovu:
- Ta shcho tam sluhati, hiba j tak ne vidko?.. Ale jogo zaraz zhe spineno:
- Cit'! Vasil' Mitrovich pravdu kazhut'. Vzhe zh treba znati, shcho vona
skazhe.
Usi oblichchya povernulisya do Oleksandri, usi ochi vtupilisya v ne¿. Vsi
dozhidali vid ne¿ slova. Ale vona j teper sidila, mov skam'yanivshi. Vona
shovala golovu mezhi plechi j prishchulilas', nenache spodivalas', shcho ¿¿ os'-os'
udaryat', hocha znala, shcho v shkoli ne b'yut'sya.
Uchitel' spitavsya:
- Nu, Oleksandre? Kazhi,- mi zhdemo.
Movchit'. Uchitel' znovu:
- Ne dumaj, shcho mi vsi hochemo napadatisya na tebe. Nam treba til'ki znati
pravdu. Mozhe, ce shche j ne tak, yak kazhut', ta ya j dumayu, shcho ne tak.
Blide oblichchya v Oleksandri zrobilosya vidrazu yak zhar chervone. Ale zh vona
movchala. A vchitel' kazav dali:
- Ege, ya dumayu, shcho ce ne tak. Meni zdaºt'sya, shcho Pris'ka yakos'
pomililasya i shcho ti ne vinna.
Oleksandrine oblichchya nahililosya azh do stolu.
-Pevne, to ti svij hlib ¿la, bo ya nikoli ne poviryu, shcho ti mozhesh
ukrasti.
Golosne girke ridannya rozitnulosya u shkoli. Ce plakala Oleksandra,
pripavshi golovoyu do stolu. SHkolyari vidrazu pritihli. Ochi ¿m yakos' shiroko
porozplyushchuvalisya, i voni movchki, zata¿vshi duha, divilisya na Oleksandru. A
vchitel' kazav:
- Ne plach! Koli c'omu nepravda...
- Pravda!.. Pravda!..- skriknula Oleksandra.- YA vkrala!
I vona zaridala shche duzhche. U velikij klasovij svitlici stoyalo shistdesyat
shkolyariv movchki, ne vorushachis', a sered ¿h, pripavshi golovoyu do stolu,
girko plakala malen'ka bilyava divchina.
Dovgo vona plakala, i vsi movchali, azh poki vona trohi zaspoko¿lasya.
Todi vchitel', sivshi bilya ne¿, spitavs':
- Nashcho zh ti ce zrobila?
Vona movchala znovu i znovu pohnyupilas'. Uchitel' bachiv, shcho skazati te,
cherez vishcho vona ce zrobila, ¿j tak samo vazhko, yak bulo vazhko priznavatisya.
Ale vona peremogla sebe. Kil'ka raziv vona pochinala kazati, vorushila
gubami, ale zupinyalasya. Nareshti promovila:
- YA ¿sti hotila.
- Hiba ti doma ne ¿la?
- Ne ¿la.
- CHomu?
Vona znovu zmovkla i... zovsim nespodivano up'yat' zaridala.
- U nas... u nas... nema chogo ¿sti... Bat'ko nichogo... ne prinosyat' z
volosti... use propivayut'... Mi ¿mo su... su... suhari vzhe drugij tizhden'.
I bil'she vona nichogo ne mogla skazati za sliz'mi. Davno buv chas
pochinati vchittya. Uchitel' tiho vzyav Oleksandru za ruku i, skazavshi ¿j
kil'ka laskavih sliv, poviv u svoyu hatu, shchob vona tam zaspoko¿las'. YAk
povernuvsya vin u klas, to z desyatok ruk prostyaglesya do jogo, i v kozhnij
ruci bula yakas' ¿zha.
- Nate! dajte ¿j! haj popo¿st'!
Uchitel' glyanuv na ditej. Hlopci buli ni v sih ni v tih, divchata deyaki
plakali. Vin zabrav use, shcho diti nadavali, i ponis Oleksandri. Ale vona
nichogo ne hotila ¿sti i vse plakala. Vin, skil'ki mig, rozvazhiv ¿¿, a sam
pishov u klas i zveliv spivati molitvu pered pochatkom nauki.
YAk zaspivali molitvu, vin nepomitno vviv u klas Oleksandru.
* * *
Oleksandra pislya c'ogo dovgo soromilas' glyanuti uchitelevi v vichi. Ale
ni vin, ni shkolyari nikoli ne nagadali ¿j pro te, shcho bulo. Ta j ne treba
bulo ¿j nagaduvati. Z togo chasu vzhe nishcho ne moglo spokusiti ¿¿.
Divchata-tovarishki ¿¿ lyublyat' i chasto dayut' ¿j chogo ¿sti - takogo, shcho z
domu prinosyat'. Ale vona zridka bere, hoch i chasto sidit' na suhomu
hlibovi. C'ogo roku vona zdast' ostann'ogo ekzamena i vijde z shkoli
rozumnoyu, pravdivoyu i chesnoyu divchinoyu.
1891
DZVONIK
¯¿ zvali Nataleyu. Vona bula manen'ka, ¿j bulo til'ki sim rokiv. Mati ¿¿
vmerla rokiv uzhe z pivtora, bat'ko buv kalika, ta shche j p'yanicya. P'yaniceyu
vin buv izdavna, ale poki ne buv kalikoyu ta zhiva bula zhinka, to vin yakos'
tam hazyajnuvav na svoºmu klaptiku zemli. Ale vin, pidkovznuvshisya, vpav na
l'odu, perelomiv sobi ruku j todi vzhe malo shcho mig robiti. A tut zhinka
vmerla. Vin zovsim rozpivsya, progajnuvav gospodarstvo, prodav
zemlyu,zostalasya sama obidrana hatka. Vin malo koli buvav doma, a v tij
hati sidila Natalya.
Sidila j goloduvala. Dobri lyudi pomitili, shcho vona goloduº, pochali
zaklikati ¿¿ do sebe obidati, a potim yakos' poklopotalisya za bidnu sirotu,
shchob uzyato ¿¿ do sirits'kogo domu. Natalyu vidvezeno do guberni¿ j tam zdano
do togo domu.
Dobri lyudi kazali, shcho Natali bude tam krashche. Vona j sama silkuvalasya
tak dumati, ale chogos' ¿j strashno bulo tudi ¿hati.
YAk pri¿hala, to stalo vse ¿¿ zhittya po-novomu.
Doma vona goloduvala chasom, a yak ne goloduvala, to na¿dalasya hliba ta
porozhn'ogo borshchu z buryakami, bo kasha ne shchodnya buvala; a teper vona mogla
¿sti dobru smachnu ¿zhu shchodnya i skil'ki shotila. Doma vona hodila v dranij,
latanij ta zadripanij odezhi, a tut bula v ne¿ odezha chisten'ka: vlitku -
legen'ka, vzimku - teplen'ka, same dobre. Doma vona merzla v obidranij,
nechuparnij hati, spala na golomu polu, til'ki v golovi pidmostivshi
poganen'ku podushechku, a tut hati buli veliki, chisti, tepli, i spala vona
na m'yakomu lizhku, zaslanomu tonen'koyu ryadninkoyu. Doma ¿¿ bat'ko p'yanij
layav, a chasom biv, a tut nihto ne bivsya, ne layavsya: koli shcho treba bulo
robiti chi ne robiti, to nachal'nicya prosto velila chi zaboronyala zavsigdi
spokijnim, rivnim, odnakovim golosom,- vona navit' ne krichala nikoli. Ce
nove spokijne zhittya v dostatkah spershu zdavalos' Natali, pislya ¿¿ vbogogo
sil's'kogo zhittya, yakimis' rozkoshami, yakims' pishnim, pans'kim, trohi ne
cars'kim, zhittyam.
A vse zh Natali tyazhko bulo zhiti.
CHomu?
Vona bula zovsim chuzha sered c'ogo zhittya.
Z samogo pochatku ¿j dovelosya zvikati do bagat'oh rechej, cilkom ¿j
novih,- pochinayuchi z zavichki ¿sti m'yaso ne rukami, a nozhem ta videlkoyu.
Vona niyak ne vmila pristromiti shmatok m'yasa v borshchi videlkoyu, a todi
vidrizati jogo nozhem: zvichajno shmatok viskakuvav z-pid nozha i z-pid
videlki j lyapav dodolu abo na kolina Natali chi yakij podruzi, a borshch
rozhlyupuvavsya na stil. Oblyapana podruga serdilas' i kazala: "Ot, lyapalo
nedotepne! Selyuchka!"
Oleksandra Petrivna, nachal'nicya, zavvazhala Natali, shcho tak ne mozhna
robiti, shcho treba buti oberezhnoyu ta ohajnoyu. Divchina j sama ce dobre znala,
dak koli zh vona niyak ne mogla keruvati timi strumentami! Zaraz zhe, drugogo
dnya, vona znovu te robila, a Oleksandra Petrivna velila ¿j vihoditi z-za
stolu j obidati samij okremo pislya vsih. Vona movchki pokirno vihodila z-za
stolu j sidala v kutochku. Vona divilasya na divchat, yak voni vsmak obidali,
veselo smiyalisya, yak ne bulo nachal'nici (hoch ¿m smiyatisya za obidom i
zaboronyuvano), i dozhidalasya svoº¿ chergi. Vreshti divchata pochinali vstavati,
sovayuchi ta stukayuchi oslonami, deyaki zaraz bigli z hati, a deyaki
zostavalisya pribirati zo stolu, nachal'nicya vihodila. Todi Natalya musila
jti obidati. ¿j hotilosya ¿sti, j vona movchki sidala za stil. Diti chasto
buvayut' nezhalislivi,- oblyapana Natalinim borshchem podruga, a za neyu j shche
dehto pochinali krichati na Natalyu:
- Selyuchka obida! Lyapalo obida¿ Tikajte, a to vsih pooblyapuº.
Natalya kidala ¿sti. ¿j bulo sorom, tyazhko, hotilosya plakati, ale vona ne
plakala, til'ki gubi v ne¿ tremtili i vse ¿¿ oblichchya yakos' krivilosya. Vona
spuskala svo¿ veliki temni ochi dodolu, ¿¿ dovgi vi¿ virazno viznachalisya
todi na zblidlomu oblichchyu. Tak vona sidila movchki, azh poki divchata
oblishuvali ¿¿ j bigli v sadok. Todi vona vstavala, golodna jshla v yakijs'
zakutochok i hovalasya tam tak, shchob nihto ne bachiv, i sidila doti, azh poki
golosno dzen'kne dzvonik, klichuchi vsih do vechirn'o¿ nauki. Vona vsya
zdrigalasya z nespodivanki, todi tiho vstavala i jshla.
Potrohu vona odnache zvikla obidati tak, yak i vsi, ale divchata vse zh
drazhnili ¿¿ lyapalom. Ce nechuparne prizvishche niyak ne pristavalo do ¿¿
tonen'ko¿ nevelichko¿ postati z chornovolosoyu golivkoyu, do ¿¿ zamislenogo
oblichchya z velikimi zasmuchenimi ochima. Ale vzhe yak prilozhili, to tak vono j
zostalosya.
I z odezheyu klopit. Ce bula zovsim ne ta sil's'ka odezha, shcho v nij zvikla
hoditi Natalya,- ta bula taka prosta. A v ¿j Natalya pochuvala sebe niyakovo.
A najgirshe spershu bulo te, shcho vona ne vmila yakos' sama v ne¿ vbiratisya.
Kopaºt'sya, kopaºt'sya j nichogo ne vdiº. Treba dozhidatisya, poki Marinka,
podruga, do ne¿ trohi prihil'na, posobit'. Ale poki ta pospiº, azh tut uzhe
- dzen'! dzen'! dzen'! - kliche dzvonik do snidannya. Pospishaºt'sya Natalya,
ruki v ne¿ tremtyat'... bo¿t'sya vona opiznitisya, bo skoro dzvonik zadzvone,
zaraz bigti treba.
Ta potrohu j do odezhi Natalya zvikla. Ale niyak ne mogla zviknuti do
pans'ko¿ movi. Vona ¿¿ duzhe pogano rozumila, ¿j kazano naditi inshu "yupku",
a vona ne rozbirala, shcho ce govorit'sya pro spidnicyu, i vdyagala pal'to - tu
yupku, shcho zverhu vdyagayut';
¯¿ posilano v "chulan", a vona jshla navmannya v yakus' hatu, bo ne znala,
shcho vono i de vono toj "chulan"; ¿j veleno vchitisya "prilezhno", a vona niyak
ne mogla zrozumiti ..- navishcho ce, vchachisya, treba lezhati, koli ¿j krashche
siditi. Bagato ¿¿ podrug, hoch i sami buli taki spershu, ale teper smiyalisya
z ne¿, a Oleksandra Petrivna zvala ¿¿ nerozumnoyu j kazala, shcho vona zovsim
pogano vchit'sya. Natalya spravdi pogano vchilasya, ale ne cherez te, shcho nibi
nerozumna bula, ni! Doma vona vse rozumila, dotepna bula rozmovlyati, znala
bezlich kazok ta pisen'. Nihto z ¿¿ podrug sil's'kih krashche vid ne¿ ne vmiv
spivati, a kazki opovidayuchi, vona golosom silkuvalasya vdavati tih zviriv
chi lyudej, pro yakih kazala. A tut-tut vona bula nerozumna, bo niyak ne
rrzumila tih sliv, "shcho v knizi popisano"... Vivchivshisya vreshti chitati, vona
nasmishila ves' klas, bo prochitala: "Userdno zanyalsya delom", a perekazala
te tak: "U seredu zanyavsya dom".
- I sgorºl? - spitalasya, gluzuyuchi, vchitel'ka.
- I zgoriv...- odkazala Natalya, ale, pochuvayuchi, shcho shchos' ne tak i
strashenno chervoniyuchi, zaraz zhe dodala: - Ni, c'ogo v knizi ne napisano...
Golosnij regit ne dav ¿j dali kazati. Uves' klas regotavs', azh sl'ozi
vtirav. I v Natali zabrinili na ochah sl'ozi, ale ne z smihu.
Z c'ogo chasu ¿¿ prozvano Seredoyu, a Lyapalom zvati oblishili.
Uves' klas nashoroshuvav uha, yak Sereda vstavala prokazuvati vivchene:
vona ne til'ki pogano jogo znala, a shche j zavsigdi kazala yakus' kumednu
nisenitnicyu, zveselyayuchi tim nudnu lekciyu.
A yak vona shchiro vchila ti zavdannya, skil'ki vona pracyuvala, shchob ¿h znati,
shchob ne buti posmihom us'omu klasovi! I ne mogla, dosi ne mogla poduzhati
nezrozumilo¿ knizhki. I cya knizhka robila z ¿¿ golovoyu shchos' divne. Natalya
blukala po ¿j ochima j dumkoyu, tak, yak ditina blukala b temno¿ nochi sered
nevidomogo bezkrajogo stepu, shukayuchi shlyahu dodomu. Vona stil'ki raziv
pomilyalasya, stil'ki raziv ¿¿ osmiyano za ci pomilki, navit' karano, shcho vona
teper ne bula pevna ni v odnomu slovi, chi rozumiº jogo, yak treba. Napisano
"maslo",- mozhe, ce j spravdi te maslo, pro yake dosi znala Natalya, a mozhe,
j shchos' zovsim inshe: adzhe dumala vona, shcho "orat'" - ce na poli orati, a
s'ogodni ¿¿ vilayano durnoyu j skazano, shcho ce znachit' - repetuvati; abo ot
uchora: vona dumala, shcho "rozha" to kvitka taka, a ¿j kazhut', shcho ce - pika...
Mozhe, j z maslom tak bude... I potrohu Natalya zovsim perestala viriti
svo¿j golovi; vona virila til'ki tomu, shcho skazhe vchitel'ka, a svoya dumka v
ne¿ zamirala, perestavala zhiti, pracyuvati. Divchina spravdi stavala durnoyu.
Znayuchi sebe i svoº znannya, vona boyalasya togo klasu yak ognyu i tim shche girshe
robila sobi, bo strah vigoniv u ne¿ z golovi j te, shcho ta.m uderzhuvalosya
tak-syak.
Ege, vona boyalasya klasu i vsya zdrigalasya vraz, pochuvshi, yak udarit'
golosnij dzvonik, nakazuyuchi ¿j do togo klasu jti. "Dzen'-dzen'-dzen'!" -
rozkotit'sya skriz', a ¿j tak i vyyavit'sya, yak vona sto¿t' pered uchitel'koyu,
blidne, chervyuniº, znovu blidne, muchit'sya, silkuºt'sya shchos' izgadati - i
nichogo ne mozhe...
Oh, cej uzhe ¿j dzvonik! YAk vin ¿j upiksya! Vin dzvoniv na den'
shistnadcyat' raziv! Drugogo zh dnya, yak vona pri¿hala syudi, ¿¿ vraziv cej
dzvonik.
Buv ranok, i vona shche spala. ¯j snilosya ridne selo j te, shcho tak chasto
buvalo z neyu spravdi.
Zelena-zelena, kv.itkami zmerezhena, luka, na tij luci vona z divchatami¿
bigaº j graºt'sya. YAsno syaº nad ¿mi nebo, pishno pahnut', navkrugi kvitki,
vsmihayuchisya do ne¿ svo¿mi chervonimi¿, blakitnimi, zhovten'kimi bliskuchimi
lichkami... Dzvinko ta veselo rozkochuºt'sya po vsij luci dityachij ga¿mir,
smih. I tak ¿m, dityam, garno, tak bez miri garno ji veselo, shcho til'ki
ptashkam vil'nim, shchebetlivim vil'nishe j veselishe, nizh ¿m... Ta j vona,
Natalya, mabut', uzhe ptashkoyu stala, bo os' uzhe vona ne na luci, a na verbi
gillyastij nad vodoyu,- shiroko-shiroko rozlilaasya vesnyana voda, pojnyala luki,
gorodi, i verba taya, de Natalya sidit', tezh u vodi, azh gillya v ¿j kupaº...
Siidit' Natalya j golosno vesnyanki vigukuº:
Rozlilisya vodi
Na chotiri brodi...
I daleko po vodi rozlyagaºt'sya tonen'kij golosok:
Solovej shchebeche,
Sadki rozvivaº...
Rozvilisya sadki, ta gusti-gusti - yak lis. I spravdi, ce vzhe ne sadok, a
lis gustij, a pid dubkom sidyat' voni vdvoh: Natalya ta ¿¿ podruga
Oksanka... Ce voni syudi zahovalisya vid bat'ka Natalinogo: vin prijshov
dodomu p'yanij i hotiv Natalyu biti, a vona virvalas' i vtekla, i tut voni z
Oksanoyu zahovalisya... Voni odna odnu tak lyublyat'... Obnyavshis', opovidayut'
odna odnij pro svoº gore j shchastya... Starsha j duzhcha Oksana prigortaº do
sebe malen'ku Natalyu, prigortaº j ciluº... Oh, yak garno, yak lyubo! Koli ce
vidrazu yak grimne shchos' nad ¿mi... Ozirnulisya voni,- azh pozad nih bat'ko
Natalin p'yanij... Skriknula Natalya yak nesamovita, shopilasya j pobigla...
- Strivaj! Kudi ti? CHi vona zdurila? Kil'ka ruk uhopilo ¿¿, derzhat'.
Vona rozplyushchuº ochi j bachit', shcho nema ni lisu, ni Oksani, ni bat'ka,- krug
ne¿ divchata, derzhat' ¿¿ j govoryat':
- YAk ishopit'sya sonna, yak pobizhit'!.. CHogo ti? Natalya spershu ne znaº,
shcho ¿j kazati, todi vidmovlyaº:
- Zlyakalasya... shchos' zagrimilo...
- Zagrimilo? Ot durna! Ta to zh u dzvonika vdareno, shchob mi vstavali.
Ozirnulasya Natalya j bachit', shcho krug ne¿ divchata vstayut', ubirayut'sya...
SHCHe vsya tremtyachi z perelyaku, vona j sobi pochala vbiratisya, koli ce znovu
nespodivano vdariv dzvonik i primusiv ¿¿ zdrignutisya...
Tyazhko-sumnij buv toj den' Natali. Vona pochuvala vsiºyu svoºyu dusheyu, shcho
minulosya ¿¿ shchastya, shcho ne pobachit' vona sela ridnogo, luk kvitchastih, ga¿v
zelenih; ne obnime ¿¿, ne prigorne, ne prigolubit' Oksanka... Sl'ozi
briznuli z ochej u Natali, yak vona zgadala Oksanku... YAk vona zhitime tut
bez ne¿? Tut i divchat bagato, ta vsi voni ne taki: vsi chuzhi, nema ridnih,
nema podrugi... Vona vtekla vid ¿h, zabilasya v kutochok i sidila tam
movchki. Diti znajshli ¿¿, silkuvalisya vityagti zvidtilya, zajmali ¿¿, ale
vona malo j ozivalasya. Deyaki smiyalisya z ne¿, shcho vona taka dika, deyaki
zhalili ¿¿, ale j ti, shcho zhalili, ne buli taki, yak Oksanka, i Natali voni
buli chuzhi. Vona sidila j movchala. Diti ¿¿ kinuli.
I pishli dni za dnyami. Sered lyudej zhila Natalya v samotini. ZHila? Ni,
vona ne zhila. Vona sluhalasya - dzvonika. Dzvonik budiv ¿¿ - vona vstavala,
klikav snidati - vona jshla, veliv uchitisya - vona vchilasya, vipuskav z klasu
pislya lekci¿ i znovu nakazuvav sidati - vona sluhalasya. I tak use: son,
¿zha, gulyanki, nauka - vse dzvonik veliv, promovlyayuchi svo¿m gostrim, uhovi
doshkul'nim golosom. Teper u ne¿ ne bulo svoº¿ voli - vin usyu zabrav. A
vona ne zvikla do c'ogo. Vona zvikla, rano vstavshi, vibigati na volyu i
vves' den' robiti, shcho hochet'sya: bigati, smiyatisya, boryukatisya, plyuskatisya v
chistih hvilyah otocheno¿ zelenimi ocheretami richki. Oto zhittya! A tut nema
zhittya, bo vin _odnyav volyu.
¯j stalo zdavatisya, shcho vin zhivij i shcho navit' nachal'nicya sluhaºt'sya jogo
j cherez te vona taka zavsigdi odnakova... ¯¿, Natalyu, dzvonik znaº i
vmisne tak vigukuº, bo hoche ¿j doshkuliti. Vona, zvisno, znala, shcho ce ne
tak, ale ne mogla zbutisya tiº¿ dumki. I vona znenavidila jogo.
Vona znenavidila jogo vsiºyu svoºyu dusheyu, vsim svo¿m sercem, vsima
svo¿mi dumkami. Temnimi nochami vona dumala pro te, yak bi jogo zbutisya.
Rozbiti? Ale zh vin micnij i visoko visit'. Utekti vid jogo? Ne bulo kudi.
Znenavist' zadavlena pochala pereminyatisya na od chaj. Nikoli Natalya ne
virvet'sya z tiº¿ tyurmi, ne zbudet'sya svogo voroga. Hiba shcho nadzvichajne
zrobit'sya. Mozhe, hata cya, tyurma cya, zgorit'? Mozhe, prozhenut' ¿¿ vidcilya?
Mozhe, bat'ko shoche nazad ¿¿ zabrati? Mozhe... bagato shche dechogo dumalo bidne
divchatko, ale nichogo togo ne robilosya, i vona znala, shcho nichogo j ne
zrobit'sya. Beznadijnist' strashna obnyala Natalyu...
A zhittya jshlo vse odnim ladom. Vona ¿la, pila, spala, vstavala ne z
svoº¿ voli, a z chuzhogo nakazu. Nezrozumila ¿j shkil'na nauka prignitila ¿j
mozok, upevnila ¿¿, shcho vona, Natalya, durna, nichogo ne hoche sama rozumiti j
povinna robiti odno til'ki: pitatisya starshih ta ¿h sluhatisya. Koli hochesh
stupnuti, to spershu spitajsya, a todi vzhe stupni. Inshi divchata chasto durili
nachal'nicyu: robili krad'koma, ne pitavshisya. Vona tak ne mogla: duzhe vzhe
prignichena v ne¿ golova bula.
Mozhe, shche zanadto pravdiva bula j zanadto polohliva. I vona zhila divnim
zhittyam: zhittyam bez svoº¿ voli, bez nadi¿. Z pokirnim nerozumnim viglyadom
vona sluhalasya vs'ogo, shcho ¿j veleno, ne robila nichogo, chogo ¿j ne
nakazuvano. Z podrugami malo koli j gralasya, ale chasto hovalasya vid usih u
sadku j sidila v gushchavini sama neruhomo. Spershu vona hovalasya takim robom,
shchob viplakatisya, a teper ridko koli plakala, a til'ki sidila j divilasya:
yak listya zelene kolivaºt'sya, yak zhuchok lize. ¿j podobalosya ce: ¿j todi bulo
spokijno. Podrugam i nachal'nici vona zdavalasya bajduzhoyu do vs'ogo, i
divchata vzhe prodrazhnili ¿¿ Sonnoyu Seredoyu - taka vona bula z poglyadu. Hoch
vona spala malo: vnochi bil'she lezhala tiho, neruhomo i zgaduvala, yak listya
zelene kolivalosya, yak zhuchok liz... Inodi svoº selo zgaduvala... V dushi
malen'kij, dityachij gliboko j daleko vid lyuds'kogo oka hovavsya tyazhkij
bil'... I nikoli ne perestavalo boliti.
U dvori v ¿h buv glibokij-glibokij kolodyaz'. Odnogo razu, yak vityagano z
jogo vodu, Natalya perehililasya cherez cyamrinnya j divilasya vniz.
Gliboko-gliboko blishchala tam voda. YAk daleko!..
- Ne perehilyajsya, bo vpadesh ta j utopnesh,- skazali ¿j divchata.
- To shcho? - spitalasya Natalya.
- Ot durna! To zhiti ne budesh.
Vona znovu hotila skazati: to shcho? - ta spinilasya j ne skazala.
Ale drugogo dnya, yak nikogo poblizu ne bulo, vona znovu pidijshla do
kolodyazya j pochala zazirati v jogo. ¿¿ chogos' tyaglo tudi. Same v cyu mit'
dzen'knuv dzvonik, i vona azh usya zatremtila. Ale divna rich: z togo dnya,
til'ki pochuº vona dzvonika, zaraz ¿j zgaduºt'sya kolodyaz', i
gliboko-gliboko blishchit' u jomu voda. SHCHo, yak upade vona v kolodyaz', to chi
dovgo padatime, poki vodi dosyagne?
Z togo chasu dumka pro kolodjz' ne pokidala ¿¿. Vorog ¿¿, dzvonik,
shistnadcyat' raziv na den' nagaduvav ¿j pro jogo. YAk vin dzvoniv, ¿j
zdavalosya, shcho vin tak i vimovlyaº: topis'! topis'! topis'! Vin zuchiv ¿¿ do
ciº¿ dumki, i cya dumka zapanuvala nad neyu cilkom.
Ot til'ki shcho perehilyatisya cherez cyamrinu Oleksandra Petrivna gostro
zaboronila...
Ale zh cya dumka tak ¿¿ peche...
Vona malo ne zovsim perestala spati za neyu.
Zapamorochena golova malo shcho stala rozumiti do puttya. Vona ne pracyuvala,
v ¿j cilkom zapanuvalo til'ki dvi rechi: glibokij-glibokij kolodyaz' i
zaborona perehilyatisya v jogo...
Odnogo razu Natalya obibrala takij chas, shcho Oleksandra Petrivna sama bula
v svo¿j hati. Vona pidijshla do ¿¿ dverej i postukala. Serce v ne¿
zamiralo...
- Hto tam? - ozvalasya Oleksandra Petrivna.
- Ce ya.
- Hto?
- Natalya.
- CHogo tobi? Idi.
Vona vvijshla i stala bilya poroga. Oleksandra Petrivna sidila za stolom
i shchos' pisala, ¿¿ hude, suhe oblichchya virazno viznachalosya proti vikna svo¿m
profilem. YAk i zavsigdi, vono bulo spokijne, bez usmihu.
Natalya stoyala j divilasya na ne¿.
- Nu, dak chogo zh tobi? - I nachal'nicya povernula golovu do Natali i, z
perom u ruci, dozhidalasya, shcho ta skazhe.
- Oleksandre Petrivno, dozvol'te meni vtopitisya v dvori v kolodyazi! -
promovila nesmilivo divchina.
- SHCHo?!
- Dozvol'te meni vtopitisya...
Oleksandra Petrivna vstala, pidijshla do ne¿ blizhche i glyanula na ne¿.
- Ti hvora?
- Ni.
- Dak shcho zh ti kazhesh?
- YA kazhu... YA ne hochu tut zhiti... YA hochu vtopitisya... Dozvol'te meni...
- Ne smij c'ogo j dumati! - azh skriknula nachal'nicya (Natalya shche ne chula,
shchob vona koli krichala).- Bach, shcho vigadala! YA tobi velyu ne dumati pro ce
nikoli! CHuºsh?
- CHuyu...
- YA tobi zaboronyayu ce. Rozumiºsh?
- Rozumiyu.
- Idi!
Divchina tiho povernulasya j vijshla.
Slidkom za neyu vijshla j nachal'nicya - nakazati svo¿j pomichnici, shchob ta
pil'nuvala nerozumnu divchinu.
Togo zh dnya kolodyaz' nakrito vikom i te viko zamkneno.
I togo zh dnya Natalya zaneduzhala, i nezduzhala dovgo... hoch i
vstala-taki...
U CHernigovi, 1897.
9 SICHNYA
Voni jshli povni viri j nadi¿.
Natrudzheni tyazhkoyu praceyu, zashkarubli robitnic'ki ruki nesli emblemi
togo, chomu poklonyalisya ¿h pradidi, didi, bat'ki i pered chim hililis' voni
sami.
Ti emblemi mali ¿h zahishchati, mali govoriti za nih, kazati, shcho jdut'
voni pokirni j smirenni; shcho jdut' znemozheni tyazhkoyu praceyu, bezradisnim
zhittyam, bezpravnim poneviryannyam pid gnobitel'stvom duzhih i zlih, shcho jdut'
voni blagati - blagati slova togo, yake znyalo b vagu z ¿h plich namulyanih, z
¿h spin izgorblenih, yake vneslo b svit i radist' u ¿h temni, sumni hati.
SHCHob hoch ne voni, hoch diti ¿h mogli virosti duzhimi j vil'nimi, shchaslivimi
lyud'mi.
Adzhe j tomu, hto krutit' koleso, hto b'º molotom, hto kopaº zemlyu,adzhe
j tomu treba svitu, voli, shchastya - tak same, yak i tomu, hto p'º z zolotogo
kubka.
Tak same treba - bez niyako¿ riznaci¿.
I voni jshli z dityachoyu viroyu, shcho j ¿m kapne hoch odna krapelina togo
shchastya.
Bez zbro¿ voni jshli.
Zbroya ¿h zustrila.
Prostreleni vpali emblemi pokirnosti, vpali, shchob ne pidnyatisya nikoli...
Nikoli ne pidnyatisya ni v dushah ¿h, ni v dushah ditej ¿h, ni vnukiv.
Prostreleni, vpali voni sami,- polyagli kupami, yak kupami jshli: moguchi
molodi robitniki, znemozheni praceyu didi, materi j sestri, malen'ki diti -
kvitki nadi¿ kozhnogo narodu.
I gusto-gusto zakrasili bilij snig chervonoyu krov'yu...
A ti, shcho zostalisya zhivi, zostalisya na te, shchob nikoli ne zabuti s'ogo
dnya.
SHCHob robitnic'ki grudi nikoli ne prostrelyuvali tyazhki kuli.
SHCHob zhinki ne pripadali, ridayuchi, do trupiv bat'kiv, cholovikiv, siniv.
SHCHob zhivi - zhivi j veseli mogli shchebetati malen'ki diti - kvitki-nadi¿
kozhnogo narodu.
I shchob voni virostali duzhimi j vil'nimi, shchaslivimi lyud'mi.
I shchob se zrobilos' - tverdo, micno, naviki.
Zrobilosya tam, de chervona krov zakrasila bilij snig.
1906.
OLESYA
Ce bulo davno. Ce bulo todi, yak nashu zemlyu sharpali turki j tatari, a
get'mani ukra¿ns'ki hodili z kozactvom odbivatis' od vorogiv.
Todi na Volini bulo nevelichke selo. Vono zahovalosya v ulogovini. Krug
jogo buli lisi. V seli zhili prosti lyudi-hliborobi. YAkbi ne tatari, to ¿m
zhiti bulo b nepogano. A to chasto j gusto nabigali tatari. Voni grabuvali,
palili j rujnuvali sela. Starih ta malih ubivali, a molodih brali v nevolyu
ta j prodavali rabami na tyazhki roboti turkam. Inodi gnali tatari z Ukra¿ni
tisyachi bezshchasnih lyudej.
I c'omu selu dovelosya zaznati liha, ale poki shche til'ki odin raz. Selo
zahovalosya v lisah, i znajti jogo bulo ne legko.
Kraj sela stoyala nevelichka hatka. Bilya ne¿ pishavsya ryasnij sadok. U
sadku guli bdzholi. Tam bula pasika.
U hatci zhiv starij did Danilo. Kolis' vin kozakuvav, buv u nevoli
turec'kij, ale vizvolivsya vidtilya. Teper zhiv doma, pasichnikuvav. ZHinka
jogo davno vmerla. Vin prijnyav do sebe dvoº sirit: divchinu Olesyu ta
hlopca-stribuncya Mihajlika. Olesya vzhe bula velichen'ka divchina, rokiv
shistnadcyati.
Did buv shchaslivij z dit'mi, a diti buli shchaslivi z nim. Diti tak lyubili,
yak did rozmovlyav z nimi. Vin rozkazuvav ¿m pro turec'ku ta pro tatars'ku
nevolyu. Oce, bulo, sidit' did u pasici, robit' shcho-nebud', grabli chi shche shcho.
Mihajlik-stribunec' i sobi shchos' tut majstruº, i divchina Olesya z shitvom
sidit'. Sonce syaº, ptashki shchebechut', bdzholi gudut'. To oce Mihajlik:
- Rozkazhit', didusyu, pro nevolyu turec'ku.
A didus':
- Ta ya vzhe rozkazuvav,- ti zh chuv. SHCHe j ne raz,- hiba tobi malo?
A Mihajlik ta Olesya:
- SHCHe, shche, didusyu! Tak garno sluhati!
I did pochinaº opovidati, a diti sluhayut' i ochej ne zvedut' z jogo.
Olesya shilit' chornyavu golovon'ku na ruku, a Mihajlik-stribunec' uzhe ne
striba, a tezh sidit', sluha. A did rozpovida, yak buv vin na turec'kij
katorzi:
- Tri roki vibuv ya na katorzi turec'kij, prikovanij do miscya. Tak ot za
poperek uzyato lancyugom ta j prikovano. Siditi mozhna, i vstati mozhna, i
lyagti, a piti - ni. A katorga - ce korabel' takij. Tam grebli mi veslami,
zhenuchi sudinu. A za te nashi goli spini raz u raz doglyadachi spisuvali
nagayami ta kolyuchoyu chervonoyu tavolgoyu...
- A nashcho ¿h spisuvali? - pitaº Mihajlik.
- A shchob mi shvidshe grebli... YAk zdast'sya turkovi, shcho pomalu robimo, dak
oto j pokropit' nam goli spini.
- I krov tekla? - skrikuº Mihajlik.
- Tekla,kazhe did.
- YA b ¿h usih povbivav, tih tatar ta turkiv proklyatih! - pogukne
hlopec', stiskayuchi kulaki. Olesya nichogo ne skazhe, til'ki vse oblichchya ¿j
zblidne. A did dali:
- Pokalicheno todi mene dobre. A vzhe shcho goduvali pogano busurmani:
cvilimi suharyami ta smerdyuchoyu vodoyu!. Za takim zhittyam usya sila propala, bo
mene shche j porubano trohi, yak u bran brato. Nu, to yak vizvolili mene kozaki
- ne zdatnij ya vzhe buv kozakuvati. Vernuvs' ya dodomu. Tut ya vashih bat'kiv
zaznav: i tvogo, Olesyu, i tvogo, Mihajliku. Vi buli susidi. Til'ki
Mihajlik buv shche todi duzhe malij - rokiv zo dva jomu bulo. A tobi, Olesyu,
vzhe rokiv iz sim bulo, i ti bigala vzhe shviden'ko. ZHili vi garno. Koli ce
nabigla tatarva... SHCHo tut kazati? Odbivalis' mi zavzyato, ta nichogo ne
vdiyali. Selo tatari spalili, bagato lyudej povbivali, bagato u bran
zabrali. A dehto povtikav. Oti vtikachi vernulis' syudi potim ta j znov tut
pobuduvalis'. Mene vdareno chims' vazhkim po golovi. YA j upav. Ale ya ne vmer
i vnochi ochutivs'. Divlyus': misyac' svitit', vidko. Tiho skriz'. Koli glyanu
krug sebe, azh ya na pozharini, a krug mene vse lyudi lezhat'... YAk
rozvidnilos', pishov ya pomizh trupami ta j znajshov tebe, Mihajliku. Ti lezhav
i plakav bilya mertvo¿ materi. Tut i bat'ko tvij buv z rozrubanoyu golovoyu.
- Proklyati! Oj, proklyati! - skrikuº Mihajlik.
- I tvij tut bat'ko j mati buli, Olesyu, mertvi... A tebe vzhe ya zgodom
znajshov u lisi. Ti zabigla yakos' tudi... Ot i vse...
Zmovkne did. Olesya sidit', ne voruhnet'sya. V ne¿ oblichchya blide, v ochah
pala yakijs' ogon'. Did glyane na ne¿ ta j pohita golovoyu:
- Gaj-gaj! - kazhe.- Zasmutiv ya tebe, moyu yasochku. Ale shcho zh robiti! Bez
liha ne prozhivesh. Ne zhurit'sya, ditochki,- vashi bat'ki polyagli dobroyu
smertyu, ridnij kraj boronyachi. Kozhen cholovik povinen boroniti vid usyakogo
voroga ridnij kraj, ne zhaliyuchi svogo zhittya.
- Ege, ne zhaliyuchi svogo zhittya!..- promovit' divchina tiho ta j
zamislit'sya shche duzhche i dovgo zamislena hodit'.
Oto odnogo razu bula nedilya. Olesya z Mihajlikom lagodilis' iti v lis po
yagodi, a did kazav:
- Glyadit', ditochki, dali vid bagnovici, a to liho bude.
U lisi bulo velichezne boloto-bagnovishche. Inodi, ne znayuchi, nabrede na
jogo lyudina ta j utopne. Did i boyavsya, shchob z dit'mi chogo ne bulo. Olesya
kazhe:
- Ne bijtes', didusyu, hiba mi ne znaºmo?
A Mihajlik-stribunec' i sobi tonen'kim goloskom:
- Avzhezh, znaºmo!
Pobrali diti glechiki ta j pishli. Did dovgo divivs' ¿m uslid.
Idut', a Mihajlik i kazhe:
- Olesyu-sestrichko! Hodim azh na toj bik lisu. Lis ne mozhna bulo perejti,
bo zh boloto tam bulo. A obhoditi daleko - verstov shist'. Olesya kazhe:
- Ale zh ce daleko.
- Darma,kazhe Mihajlik,- tak yagid tam bagato. Hodim, golubon'ko!
- To j dobre! - kazhe Olesya.
I voni pishli. Ne uvijshli u lis, a podalis' uzlissyam. Z odnogo boku buv
visocheznij, starij, temnij lis. A z drugogo boku prostyagavsya step.
Divchina j hlopec' ishli shvidko. Vzhe verstov p'yat' odijshli vid domu. Koli
ce Mihajlik skriknuv:
- Glyan', Olesyu, shcho to take?
Olesya glyanula. Sered stepu ¿hali lyudi. Usi buli verhi. To buli ne nashi
lyudi. Gostroverhi shapki mayachili zdaleka. Takih shapok nashi ne nosyat'. Olesya
bagato chula dechogo vid dida. Vona piznala cih lyudej - ce buli tatari.
Tatari! Voni pri¿hali na Vkra¿nu paliti sela, ubivati abo v nevolyu
zabirati lyudej. Os'-os' voni pobachat' ¿h i zaberut'. Olesya vhopila
Mihajlika za ruku i movchki potyagla v kushchi.
- SHCHo to? SHCHo to? - pitavs' Mihajlik.
- Cit'! Tatari!
Mihajlik tak i zanimiv. Strah obnyav jogo takij, shcho vin i slova ne mig
vimoviti. Olesya z-za kushchiv bachila, yak tatari ¿hali prosto na lis, yak
povodili syudi j tudi golovami. Ce voni shukayut', de selo. SHCHe trohi
poshukayut' ta j znajdut' jogo. SHCHo todi bude?
Selo zapalyat', lyudej povbivayut'. I didusya vb'yut'!.. Bozhe mij!.. Treba
bigti, treba skazati!..
Ale zh tatari ¿dut' kin'mi: voni do¿dut' shvidshe, nizh vona dobizhit'. YAkbi
voni tut zagayalis'! Ta yak zhe te zrobiti, yak ce ¿j zrobiti?
Bidne serden'ko v Olesi muchilos'. A tatari pid'¿zdili vse blizhche ta
blizhche. Uzhe vidko ¿hni oblichchya. I vidrazu Olesya nadumala... Vona vhopila
Mihajlika za pleche:
- Bratiku, bizhi lisom dodomu, skazhi didusevi, shcho ¿dut' tatari. CHuºsh?..
I vona potrusila hlopcya za pleche. Vin nemov prokinuvsya z togo i glyanuv
na divchinu.
- Bizhi, a to didusya vb'yut'.
- A ti zh? - spitavsya hlopec'.
Olesya shtovhnula jogo, shchob big, kazhuchi:
- YA znayu sama, shcho zroblyu,- ne bijs'! Nikoli govoriti - bizhi! Ta vse
ponad kraºm, shchob od bagnovici dali!..
Hlopec' ne dumav dovgo. Vin kinuvs' u lis i pobig z usiº¿ sili.
Olesya zostalasya sama. Vona postoyala shche kil'ka hvilin. Oblichchya bulo
blide. Ale vona ne boyalas'. Vona vijshla z-za kushcha i pishla popid lisom
zovsim ne v toj bik, de bulo ¿¿ selo.
Ishla tak, mov ne bachila tatar. Ale tatari ¿¿ pobachili. Voni kinulis' do
ne¿. Olesya skriknula j pobigla shchosili dali. Ta bigla vona nedovgo. Za
hvilinu tatari nazdognali ¿¿, shchos' zakrichali, zagukali, ¿h bulo cholovik
tridcyat'. Voni zupinilis' i pochali promizh sebe dzherkotiti. A dali odin
visokij pidijshov do divchini. Vin zagomoniv po-nashomu, ale tak pogano, shcho
Olesya ledve rozibrala, shcho vin kazhe:
- Horosha divchina! Horosha divchina! Mi tobi nichogo ne zrobimo, pustimo na
volyu, til'ki ti nam skazhi, de tut ºst' selo?
Olesya kazhe:
- Za lisom. Ocej lis perejti - to j selo po toj bik.
A tatarin ¿j:
- To ti nas provedi cim lisom, a to mi dorogi ne znaºmo.
Olesya kazhe:
- Provedu.
A tatarin znovu:
- Ta ne oduri j ne tikaj, a to bachish oce!
I vin vijnyav z pihov krivu gostru shablyuku ta j lisnuv neyu pered ochima u
divchini.
- Bachish oce? Golovu zrubayu!
- Bachu! - kazhe Olesya.
Olesi nakinuli na shiyu arkan. Visokij tatarin uzyav toj arkan u ruki,
pustiv divchinu popered svogo konya j skazav:
- Vedi!
Olesya povela.
Ale vona jshla zovsim ne v toj bik, kudi Mihajlik pobig. Vona shche trohi
obijshla lis, todi znajshla stezhku, shcho bigla zo stepu, i pishla neyu. Tatari
¿hali slidkom za divchinoyu. Dedali lis use gustishav. Olesya vela vorogiv
prosto v seredinu lisu, de bulo boloto.
Vona vela j dumala: "CHi dobig zhe Mihajlik dodomu? CHi skazav zhe
didusevi? Oh, hoch bi meni dovshe povoditi ¿h, poki vin dobizhit'!"
I vona jshla tiho, inodi zvertala ubik, todi znov nazad vertala's'.
Tatari serdilis', a visokij krichav:
- CHogo ti plutaºsh? Vedi garno, a to os'! - I vin pokazuvav rukoyu na
shablyuku. Divchina kazala:
- Os' zaraz vijdemo z lisu,- tam i selo. I vela dali. Lis zrobivsya
strashenno gustij. Ale zh Olesya dobre jogo znala. Vona tak chasto hodila syudi
po gribi, po yagodi. Vona znala, de boloto. Nevelichka smuzhka tverdo¿ zemli
vganyalas' u dragovinu. Olesya povela tatar tudi. Za derevami bolota ne bulo
vidko. Navkrug bulo temno i pushcha taka, shcho til'ki toj, hto dobre znav lis,
mig vidcilya vijti, ne zagruzshi v boloti. Visokij tatarin skriknuv:
- CHogo zh ti stala? Vedi!
Divchina povernulasya do vorogiv. Na blidomu oblichchi palali temni ochi.
Vona glyanula vorogam u vichi i tiho promovila:
- YA dali ne pidu.
Tatarin pid'¿hav azh do ne¿, pokazav ¿j nagaya j vilayav.
Divchina osmihnulasya:
- YA ne povedu vas dali, hoch bi vi j ubili mene. YA vas, vorogi, zavela v
cej lis, i vi ne vijdete vidcil'.
Ti¿ zh miti nizh blisnuv u tatars'kij ruci i vdariv divchinu v grudi. YAk
bilina pidrizana, vpala vona dodolu.
¯¿ golovon'ka shililas' i chista dusha pokinula tilo. Tatarin plyunuv na
ne¿, i vsi vorogi povernuli nazad.
A Mihajlik tim chasom dobig dodomu. Vin kazav, shcho tatar hto j zna
skil'ki. Lyudi pokidali vse i povtikali u lis. Did Danilo dumav, shcho vin tam
i Olesyu znajde.
Den' prosidili lyudi u lisi. Dali ¿m ne stalo harchu. Drugogo dnya treba
bulo vertatisya. Poslali dvoh parubkiv podivitisya, shcho v seli. Parubki
vernulisya i skazali, shcho v seli vse cile. Lyudi zrozumili, shcho tatari ¿h
obminuli, i pochali vertatis' dodomu.
Ale zh Olesi tam ne bulo. Did Danilo poprohav kil'ka cholovik, i vsi,
uzbro¿vshis', gurtom pishli shukati ¿¿ v lisi. Mihajlik priviv ¿h do togo
miscya, de vin pokinuv Olesyu.
Tut znajshli tatars'ki slidi. Po tih slidah projshli u lisovu pushchu. Dovgo
jshli, azh poki pobachili tatars'kih konej, shcho pozagruzali v boloti. Tatar ne
bulo. Mabut', voni pozlazili z konej ta j potopli u bagnyuci.
Did Danilo jshov poperedu. Vin pershij pobachiv Olesyu. Vona lezhala mertva.
Na shi¿ v ne¿ buv tatars'kij arkan.
Todi zrozumiv did Danilo i vsi lyudi, shcho vona svoºyu smertyu obryatuvala
ridne selo.
Zrobili mari z gilok i ponesli doroge tilo dodomu.
* * *
Drugogo dnya hovali Olesyu. Podrugi-divchata nesli trunu. V ¿j lezhala
Olesya, ubrana, yak moloda knyaginya. Na golovi u ne¿ buv vinok. Navkrugi
spivali ptashki, vgori syalo sonce. A vona lezhala tiha, spokijna. Navit'
zdavalos', shcho na oblichchi v ne¿ syala yakas' radist'.
Ege, ¿j mozhna bulo raditi.
Ridayuchi, proveli ¿¿ do holodno¿ yami; ridayuchi, zasipali zemleyu. Ne sam.
did Danilo plakav, plakali vsi: i stari j mali, i choloviki j zhinki, i
podrugi-divchata.
Ale yak kinuli na mogilku ostannyu lopatu zemli, did Danilo pidviv
golovu. Vin uzhe bil'sh ne plakav. Oblichchya jomu bulo povazhne. Vin prostyag
ruki nad mogilkoyu i skazav:
- Kozhen povinen boroniti svij ridnij kraj, ne zhaliyuchi zhittya! Daj, bozhe,
vsyakomu tako¿ smerti!
1890.
BEZ HLIBA
I
Kraj sela stoyala hata poganen'ka, a v ¿j zhiv selyanin iz zhinkoyu ta z
ditinoyu - hlopchik buv. nevelichkij, nedavnechko narodivsya. Vzhe tretij rik
buv, yak voni pobralisya, - z chuzhogo sela vin ¿¿ vzyav,- a vse niyak ne mogli
zbitisya na hazyajstvo. U ¿h til'ki j bulo hudobi, shcho telichka,- kupili ¿¿
torishnyu vesnu,- ta j ta nedavno zdohla. A hoch bi j ne zdohla, to vse zh
goduvati nichim bulo b. YAk use nedorodi, to j samim ¿sti nichogo - ne to shcho
telichci. Poplakala Gorpina za telichkoyu, tak hiba z togo domozhet'sya?
Na vesnu zovsim u selyanina ne stalo hliba. Tizhniv zo tri pozichkami
zhili, a teper uzhe jogo znaº, yak i zhiti - nihto j pozichati ne stav, usyakij
kazhe:
- SHCHo ya tobi pozichatimu? U mene v samogo, mozhe, diti golodni sidyat', a
tobi davaj, davaj, a nazad i ne spodivajsya. Ti vzhe on u vs'ogo sela
napozichavs'. Tut sam za mishok hliba, mozhe, htojzna-shcho viddav bi!
Rayala zhinka Petrovi do pana piti, najnyatisya. Pishov na susidnij hutir -
ne vzyali: i tak bagato, kazhut', najmitiv. Do drugogo pana pishov, tak toj
glyanuv, shcho v Petra odezha - lata na lati, podumav, shcho gol'tipaka,
projdisvit yakijs',- ne shotiv i govoriti.
- Get'! - kazhe,- bagato vas tut hodit' takih!.
Zovsim ne znav Petro, shcho j robiti. U kogo konyaka bula, tak hoch voziti
pans'ki drova z lisu najmalisya, a jomu j togo ne mozhna.
Odnogo ranku vstala Gorpina vdosvita. Ditina shche spala. Molodicya pochala
tihesen'ko bilya pechi poratisya, a Petra poslala drov urubati. Poraºt'sya, a
sama dumaº:
- YAkbi cej tizhden' tak-syak perebutisya, a tam, mozhe, pomig bi gospod',
to po¿hala b do bat'ka v Sirovatku: mozhe b voni hoch z mishechok dali. Liho
bez konya: to sila b, po¿hala, ta j godi; a teper, poki-to viprohaºsh u kuma
togo konya!
Vidchinilisya dveri. Petro vnis drova, dodolu kidaº.
- Ta ne gryukaj-bo tak, ditinu zbudish! - kazhe Gorpina.
Roztopila molodicya v pechi, postanovila gorshchiki. Todi pidijshla do dizhki
z boroshnom, glyanula:
- Petre, a Petre!
- Ga?
- A shcho mi oce robitimem?
- YAk?
- Boroshna til'ki na raz, ta j to hlibini na dvi. Pomovchav Petro, dali
kazhe:
- SHCHo zh jogo zrobish? YA vzhe j sam ne znayu...
- Hiba shche piti poprohati?..
- Ta do kogo zh iti, koli u vsih napozichalisya tak, shcho nihto vzhe ne daº?
Gorpina j sama ce dobre znala. Zamovkli oboº. Prokinulas' ditina v
kolisci, molodicya vzyala ¿¿ na ruki, pochala goduvati. Vono vhopilosya
golodne, ta j kinulo: moloka nema. Til'ki shche duzhche zaplakalo. Kazhe
Gorpina:
- Hoch bi vzhe sami, ta ociº¿ ditini ne bulo, a to til'ki divishsya, yak
vono muchit'sya: sama golodna j vono golodne shchodnya, bo moloka nema.
Petrovi samomu dityachij plach mov nozhem serce krayav. Tak hiba zhalem
pomozhesh?
- Znaºsh shcho, Petre? Pidi poprohaj starostu - mozhe, vin z gamaze¿v
dast'?..
Movchit' Petro, a ditina vse plache, use mov nozhem serce kraº. Ustav
Petro, kazhe:
- A pidu! Ne zdihati zh iz golodu!
Uzyav shapku, shche postoyav, podumav, a dali j pishov movchki. Vin znav, shcho
starosta ne mozhe sam dati, a vse zh pishov, shchob hoch ne chuti, yak ditina
plakatime.
- A mozhe j dast'? - dumaº,- hto jogo znaº?.. Treba poprohati dobre.
SHkoda, shcho na chvertku ratushnim nema.
Prijshov Petro v ratushu, uvijshov, perehrestivsya:
"Zdorovi, z seredoyu!" skazav i stav bilya porogu. Starosta v kutku za
stolom sidiv, a pisar z shafi paperi vijmav, po stolu rozkladayuchi. Bil'she
nikogo v ratushi nema, til'ki Petro ta ¿h dvoº. Namiryaºt'sya vse Petro
skazati, ta niyak ne zmozhe. Dumaº: "A yak skazhe - ni, ne dam?" I yak poduma
pro ce, poduma, shcho todi v jogo doma i zhinka, j ditina golodni siditimut',
tak duh jomu perehopit', i ne vimovit' vin nichogo, til'ki sto¿t' bilya
porogu ta shapku dranu v rukah mne. Bachivshi starosta, shcho jomu chogos' treba,
a nichogo ne kazhe vin, stav sam pitatisya:
- A chogo tobi, Petre?
Pidijshov Petro blizhche, vklonivsya.
- Do vasho¿ milosti,- kazhe.
- Nu?
- Ne polozhit' gniva, prijshov oce do vas... Ot uzhe tretij den', malo shcho
j ¿vshi, sidimo... S'ogodni j krihti v roti ne bulo i boroshna nema...
- Nu, to shcho?
- Ne polozhit' gniva... YA vzhe vsyudi prohav, tak hto zh jogo pozichit', yak
u samogo, mozhe, nema?.. Tak ya oce... chi ne dozvolili b z gamaze¿v hoch
mishechok dati?..
Glyanuv na jogo starosta ta j zasmiyavsya.
- Ge, hlopche? C'ogo mi ne mozhemo svoºyu voleyu zrobiti, na ce dozvil od
nachal'stva treba.
- Ot upravi zems'ko¿, rozumiºsh? - kazhe pisar.
- Ta vono tak,- kazhe Petro.- Ta chi ne mozhna b yak-nebud' tam, hoch
trishki?..
- Ta j chudnij zhe ti yakij, choloviche! Ti zh chuºsh, shcho ni, niyak ne mozhna.
Petro postoyav, pomovchav, ta j kazhe:
- Ta mozhe vono tak, i bez upravi?.. Hoch nebagato...
- Ta tobi zh kazhut', chi ni? Pozakladalo tobi? - vizvirivsya pisar.
A Petro vse sto¿t', ne jde. Vin i sam ne rozumiv, chogo shche vin zhdav.
Til'ki yak zhe jogo jti bez nichogo? Doma zh i kartoplyu vzhe zatogo po¿dyat'!..
Hiba shche raz spitatisya?
- Ta ya viddav bi skoro, os' til'ki b zarobiv, tak i viddav bi...
Pisar zovsim rozserdivsya:
- Ta kazhut' zhe tobi, shcho ni! SHCHo tobi, sto raziv kazati? Hoch ti jomu
kolyaku na golovi teshi, a vin use - daj ta daj! Nu, lyudi!..
Pishov Petro z ratushi.
II
Zabavila Gorpina ditinu, polozhila,- sama z ostann'ogo boroshna spekla
dvi perepichki, borshchu ta kartopli zvarila. Poraºt'sya, a sama dumaº:
- S'ogodni tak-syak perebudemosya, ta j zavtra... YAk dadut' Petrovi, to,
mozhe, j do bat'ka ne treba bude ¿hati. Ni, hoch i dadut', a vse zh na sivbu
nemaº,- ¿hati ne minet'sya.
Povijmala molodicya perepichki, hatu vimela ta j sila pryasti. U samo¿
pryadiva ne bulo c'ogo roku - siyati ne mali de, tak chuzhe brala vid povisma.
Use za tizhden' yakih dni sorokivki zarobit', a to j kopu.
- Kopu zarobishi za tizhden', a na karbovancya z'¿si,- dumaº Gorpina,
nitku vikruchuyuchi. Koli chuº, ripnuli sineshni dveri.
- Mabut', Petro,- dumaº molodicya, - chi nese zh hoch shcho-nebud'?..
Spravdi Petro. Uvijshov movchki, siv na lavi, nichogo j ne kazhe. Pozirnula
Gorpina na jogo i vidrazu vgadala, shcho durno vin hodiv.
- Petre,kazhe,- nichogo ne dali?
- Kazhut', shcho bez paniv zems'kih ne mozhna...- ponuro vidkazav Petro.
Movchat' obok. Petro, pohnyupivshi golovu, sidit' sumnij-sumnij. A Gorpina
shililas' na pryadku i ne pryade vzhe. Glyanuv na ne¿ Petro,- taka vona
zmuchena, zovsim zmarnila. Tak zhalko jomu stalo ¿¿. Pidijshov do ne¿, obnyav,
ta j kazhe:
- Godi, golubko moya, godi! Ne zhuris'...
Pidnyala ochi Gorpina, a v ochah sl'ozi.
- Mi to pereterpimo,- kazhe,- a ditina yak? YAkovo ¿j terpiti?
Ta j zaplakala Gorpina tiho... Zgodom ozvalasya znovu:
- Ta vzhe zh taka, mabut', nasha dolya. YAk bog pomozhe, to j pereterpimo.
To rozvazhiti zhinku hotiv Petro, a teper chuº, yak u samogo na serci vse
vazhche ta vazhche staº. A yak skazala vona, shcho terpiti treba, to j ne
vderzhavsya:
- Ta doki zh jogo terpiti? - azh skriknuv. -Uzhe zh i tak, zdaºt'sya, dnya ne
minaº, shchob ne terpili!
- Ta vzhe zh, mabut', tak bog dav! - znovu kazhe Gorpina.
Petro nasupivsya.
- Ta hiba zh mi vzhe taki grishni, hiba zh nemaº vzhe j grishnishih od nas, shcho
take liho mi terpimo?
Nichogo ne skazala Gorpina, zamovk i Petro pohmurenij. Movchit', a dumi
snuyut'sya v golovi:
- Hiba zh to pravda? Za vishcho zh musimo z golodu vmirati? Starosta ne dav,
a yak sam, to hiba ne bere vidtilya zh? Torik zhe vkrav chetvert' yachmenyu...
Voni krastimut' nashe dobro, a ti z golodu vmiraj i ditina nehaj umiraº!
Ta j obnyala Petra zlist'; taka zlist' u jogo v serci zavorushilasya
vidrazu na starostu, shcho j ne skazati.
- Vin u dostatkah,- Petro dumaº,- ta shche j krade, a ya golodnij, to shcho
meni robiti?
I htojzna-shcho zrobiv bi vin starosti, tak zapalilosya. Shopivsya pohmurij
z miscya, pishov z hati. Po dvoru blukaº, a dumka ne kida:
- Ne vmirati zh iz golodu! Moº zh dobro, ne chiº tam, bo j ya zh tudi
zsipav, a teper, yak meni ¿sti nichogo, tak dati ne mozhna! Nu, tak ya zh u vas
ne prohatimu! YA j sam bez vas viz'mu!
I skil'ki vin ne dumav, to vse odno v golovi sto¿t': "viz'mu!"
- Ne chuzhe zh ya viz'mu, a svoº. Koli ne dayut' sami, treba kritkoma brati.
I tak vin potrohu do tiº¿ dumki zvik, shcho zovsim ne lyakavs' ¿¿. Spershu
jomu zdavalos' azh strashno, yak vin pro ce dumav, a teper i darma,- zvik. I
yak zvik, i ne stav c'ogo zovsim boyatis', todi navazhivsya zrobiti tak, yak
nadumav.
- Pidu, dirku v gamaze¿ prodovbayu ta j natochu! - dumaº Petro.
Til'ki yak pro ce Gorpini skazati? Vin znav dobre, shcho vona zrodu togo ne
shoche, znav, shcho hoch yak ¿¿ vmovlyaj, a na ce ne pidmovish. A shcho zh jogo bil'she
robiti? Vin bachiv okrugi sebe liho, a ne mig tomu lihovi zapobigti. Bachiv,
shcho j lyudi ne hotili jomu pomochi dati. On starosta krade, a jomu tak ne
dav! Usyudi nepravda!.. I teper jomu ne zdavalosya grihom ukrasti. A
vse-taki boyavsya kazati pro ce Gorpini, bo pochuvavsya, shcho j vin ne po pravdi
robit'.
A Gorpina stala pomichati, shcho z Petrom robit'sya nedobre shchos'. Vse
pohmurij ta smutnij hodit'. Pochne vona pitatisya, nichogo ne kazhe, abo: "Ta
tak... SHCHos' golova bolit'". Inodi zh glyane ponuro tak na ne¿ ta j odmovit':
"A z chogo zh jogo veselomu buti?"
Bachila molodicya, shcho ne takij stav Petro, a zapobigti lihovi ne znala
chim, til'ki zhurilasya shche duzhche.
A tim chasom hliba vzhe ne bulo, kartoplyu vsyu po¿li, zatogo vzhe zovsim
nichogo ¿sti bude. Do bat'ka ne dovelos' Gorpini po¿hati - konya nihto ne
dav, a pishki hiba zh legko sorok verstov do Sirovatki projti, ta shche j z
ditinoyu. A pokinuti doma ¿¿ ne mozhna: i tak ledve zhiva tiºyu krapleyu
moloka, a yak pokinuti, todi j zovsim htojzna-shcho bude.
Bachit' use te Petro i znovu sam sobi kazhe: "Viz'mu! Ne zdihati zh, yak
sobaci! Haj Gorpina shcho hoche kazhe".
Odnogo razu lezhit' vin unochi z zhinkoyu na polu, ne spit'sya jomu, bo
dumki ne dayut'. Ta j dumaº vin:
"A shcho, yak Gorpini zaraz skazhu?"
Ale ne skazav, til'ki shche duzhche pochav z odnogo boku na drugij
perevertatisya.
- CHogo ti, Petre?
- Nichogo,kazhe.
Stala vzhe drimati Gorpina, koli chuº, kliche Petro:
- Gorpino!
- Ga?
- Znaºsh shcho...
- Nu?
Stav Petro, znovu bo¿t'sya kazati.
- Ta ya nichogo... YA hotiv spitati, chi º u nas voda v hati? Piti hochu.
- Ta v dizhci zh...
Ustav Petro, nache vodu pishov piti, a v samogo dumka: "Skazati? Ta vzhe zh
od ne¿ ne shovaºshsya - chi teper, chi todi, a kazati dovedet'sya".
Prijshov, znovu lig bilya zhinki, vkrivsya.
- Gorpino, shcho zh dali robitimem?
Nichogo ne kazhe molodicya: vona vzhe vsi dumki peredumala, ta nichogo ne
vigadala. Todi Petro pochav, zanikuyuchis':
- A ya... ya... Znaºsh, shcho ya dumayu?
- SHCHo?
Ta j znovu Petro zupinivs', dali vidrazu zagovoriv shvidko, nenache
pospishaºt'sya:
- Ne zdihati zh iz golodu!.. ¯m nichogo - on i starosta: sam groshi
gromads'ki krade, a nam hliba shmatka ne daº. Hiba zh nema j nashogo tam?
Haj! Pan'katisya z ¿mi, chi shcho? Hiba voni rozumiyut'? Uzyati ta natochiti z
gamaze¿!..
- Bog z toboyu, Petre! SHCHo ti kazhesh? Azh rozserdivsya Petro:
- A shcho zh, iz golodu,- kazhe,- vmirati?
- Grih, Petre! Na te bozha volya!.. Bog tak dav... A chuzhogo ne rush!
- Grih! A z golodu vmirati - yak? Hiba ya svoºyu voleyu jdu?
- Dak SHCHo, Petre,- pereterpiti treba... Ne hodi!..
Strashno vidrazu stalo Gorpini. Prigornula vona cholovika.
- Petre, godi! Bog pomozhe... Pidesh sam do bat'ka, voni dadut'... A te
pokin', zovsim pokin'! Grih!
To vagavsya hoch trohi Petro, a teper, yak stala Gorpina vmovlyati, znovu
pidnyalas' u jogo na lyudej zlist', tak i klekoche u grudyah.
- Pidu, govorit', - ne kazhi meni nichogo,- pidu!
III
Den' pominuv, nich nasunula. Dizhdavsya Petro pivnochi, odyagsya, uzyav z
soboyu tri mishki j sverdel ta j pishov do gamaze¿v.
Nich bula temna. Petro perejshov svij gorod, vijshov na vigin. Na dushi v
jogo yakos' spokijno bulo. Vin uzhe raz navazhivsya zrobiti ce dilo i bil'she
ne dumav pro te, yake vono. "Pidu ta j ukradu",- dumav vin, i jomu ne
zdavalosya, shcho vin pogano robit', bo vin prosto zabuv pro ce, nenachebto pro
ce j dumati ne bulo chogo. Spokijno ta smilivo jshov, nichogo ne lyakayuchis'.
Os' vigin kinchaºt'sya, shchos' zachornilo zdaleka. "Gamaze¿",-podumav
Petro.-"U storozha gamazinnika vzhe ne svitit'sya,- budut' povni tri mishki".
Legkoyu hodoyu pishov dali. Uzhe nedaleko! Til'ki, shcho ce? Golosno, dzvinko
vidguknuvs' u povitri krik. Mabut', sich. Znovu krichit', "nyavka" - ni, ce
sova. I vidrazu strashno Petrovi stalo. SHCHos' perehopilo duh, serce
zastukalo v grudyah. Vin zupinivsya, stav prisluhatis'. Za spinoyu azh morozom
sipnulo.
- Pijmayut', pijmayut'! Zlodij!..
I znov odrazu, nache snigom obsipalo. To smilivij buv i spokijnij, a
teper use te zniklo. Vin uves' tremtiv.
- Jti, chi ne jti? - dumav vin. - A yak pijmayut'?
Vin znovu pochav prisluhatisya. Ale navkrugi vsyudi bulo tak tiho, shcho vin
mig chuti, yak u jogo v grudyah kolotilosya serce.
- Mozhe, vernutisya?.. A zavtra znovu budemo bez hliba!.. Ni vzhe - pidu!
I vin tiho-tiho pochav prokradatisya do gamaze¿v; pidijshov do ¿h, shche raz
ozirnuvs' okrugi. V temryavi nichogo ne vidko. Todi poliz pid budivlyu.
SHCHoroku zsipavshi zerno u zasiki, znav, z yakogo voni boku. Oberezhno pidliz
vin do togo miscya, lig na spinu. Todi nastaviv sverdlo, pochav vertiti.
Suhe derevo trohi zatrishchalo. Petro zupinivs', prisluhayuchis'. Dali znov
pochav robiti. Sverdlo glibshe ta glibshe vlazilo v derevo - nezabarom i
dirka bude. Petro z usiº¿ sili natisnuv na sverdlo, lezhachi na spini.
- Agov! Semene! E, stonadcyat' kip!..
Petro zdrignuvs'. Hto ce? Storozh? Serce kolihnulos' u grudyah, a dali
nemov zastiglo - Petro sluhav. Holodnij pit vistupiv u jogo na lobi. Vin
tak i zakam'yaniv, pidnyavshi ruki vgoru do sverdla. Znovu chuti:
- Semene! Semene!.. A, shchob tobi! Nu, ya j sam, hiba meni shcho? Ne vmiyu
zaspivati?.. Stonadcyat'!.. Gej!..
Oj tam za bajrakom
Tancyuvala riba z rakom...
P'yanu pisnyu chuti bulo bilya samo¿ gamaze¿. I yak htos' ide, chuti.
Ta gej: tancyuvala riba z rakom,
A cibulya...
- Tyu na tvogo bat'ka!.. CHogo syudi? Ni, ya syudi ne hochu, dodomu pidu!
Gej, a cibulya z chasnikom,
A divchina z kozakom!
P'yanij pishov. Golos i hoda zatihli. Petro ne vorushivs'. Vin zatrimav
duha j zhdav. Os' uzhe nikogo ne chuti. Vin shche prisluhavs'. Ni, nema nikogo.
Todi ostannim natiskom vin dovertiv dirku. Nalapav mishok, pidstaviv, vityag
sverdlo. Zerno sipnulo. Trusyachis', yak u propasnici, Petro ponasipav usi
tri mishki. Gamaze¿ buli niz'ko pri zemli, to ne mozhna bulo povni
ponasipati. Odnache, shcho teper robiti? Pokinuti dirku nezatulenu - zerno
viteche na zemlyu, zavtra pobachat', znajdut'. Treba zatknuti. I chogo ce vin
ne vzyav zatichki?
Petro zatuliv dirku odniºyu rukoyu, a drugoyu pochav shukati travi na
zatichku. Trava ne rosla pid gamazeyami. Zgadav, shcho v jogo º hustka. Znajshov
¿¿, tak-syak zatknuv dirku. Todi vityag odin klunok z-pid gamaze¿, stav i
dumaº:
- Dodomu nesti? Ni, to duzhe dovgo bude. Poperenoshu na mogilu, nehaj tam
perelezhat' poki shcho.
Mogila bula za selom, na c'omu zh vigoni, tam, de kolis' granicya jshla, a
teper til'ki val zostavsya visokij. Pospishayuchis', odnis Petro odin klunok.
Ti dva klunki buli menshi, vin zabrav ¿h odrazu. Usi tri vin zahovav na
mogili v bur'yani. Hotiv buv dodomu jti, ta znovu pro dirku zgadav. Treba
vzyati krashchu zatichku, a to hustka koli b ne vipala. Vin tiho projshov do
chijogos' tinu, vilamav curpalok i pishov znovu do gamaze¿v. Pidliz up'yat',
oberezhno vityag hustku j zatknuv dirku derev'yanoyu zatichkoyu. Curpalok same
prijshovs' i micno strimiv u dirci. Petro sprobuvav - dobre. Mabut', dodolu
trohi zerna rozsipalosya. Vin pomacki pozagortav jogo zemleyu.
Vernuvsya dodomu, uvijshov u hatu.
- Gorpino!
Nichogo ne chuti. Mabut', spit'. Lig vin na pil, ne rozzuvayuchis', til'ki
svitu skinuv.
- Gorpino, ti spish?
- Nu?
- YA zahovav na mogili...
- Pro mene de hoch hovaj, a ya tobi u pomochi ne budu!
Zamovk Petro.
IV
Nikomu j na dumku ne vpalo, shchob mozhna bulo vkrasti hlib iz zamkneno¿
gamaze¿. Ta j kradizhka bula nevelichka, to ne duzhe j pomitna. Bachachi Petro,
shcho nide nichogo pro kradizhku ne chuti, perenis zhito dodomu. Ta jogo stalo ne
nadovgo. Up'yat' hoch znovu krasti jdi. Ta til'ki tut troshki posobila dolya.
U susidn'ogo pana Petro vprohavs' u najmi. Stav vin zhiti v pana, til'ki
nochuvati dodomu hodiv. Doma zlidni zostalisya zlidnyami, ale j za te hvaliti
boga, shcho hoch golodni ne sidili. A pro kradizhku j dosi ne chut' bulo nichogo.
Petro zaspoko¿vsya.
Otzhe ni, ne zaspoko¿vsya... Vin davno vzhe zgubiv svij spokij, davno jogo
ne stalo, azh iz tiº¿ temno¿ nochi, yak vin pid gamazeyami buv. I ne kradizhka
stala jogo muchiti, ni! Pro ne¿ vin spershu j ne dumav. Til'ki zh Gorpina mov
ne ta do jogo stala. Znikli ti rozmovi shchiri ta laskavi,- teper vona z
cholovikom inodi j slova ne promovit' za den' - sumna-sumna hodit'. Dali j
u najmi pishov Petro, stav til'ki vvecheri zhinku bachiti - ne posobilosya. Vse
movchit'. To shchonochi Petro hodiv, a to vzhe til'ki dvichi, trichi na tizhden',
bo znaº, shcho doma ne privitayut', ne zagomonyat', shcho doma shche tyazhche na serci
bude. Vin ne dokoryav zhinci: jogo samogo vzhe pochinala grizti zgadka pro te
dilo. Uden', sered nevgavno¿ roboti, shche ne tak bulo tyazhko - zabuvalosya; a
v ti nochi, shcho vin to v pana, to doma nochuvav, u ti pohmuri nochi ne bulo
jomu spokoyu. Bo zaginulo jogo shchastya, mozhe, naviki zaginulo. A vono zh bulo
kolis', te shchastya, bulo navit' i todi, yak golod ¿h muchiv. A teper use
zniklo. Til'ki grudi peche, tak peche... "Hoch bi kara, ta ne taka. Hoch bi
nalayala mene, hoch bi dokoryala, a to movchit', nichogo ne kazhe, a yak bilina
sohne".
Ce bulo v nedilyu vvecheri. Petro sidiv doma bilya stolu, a Gorpina na
polu ditinu kolihala. Kaganec' potrohu blimav, i pri jogo svitli zhinka
zdavalasya shche bil'she zmuchenoyu, nizh uden'. Oblichchya zmarnilo, ochi pozapadali,
i yakas' muka svitilas' u ¿h u toj chas, yak vona ¿h pidnimala vid koliski.
ZHal' stisnuv serce Petrovi. Ustav vin, pidijshov, siv bilya ne¿.
- Gorpino!
Vona movchki pidnyala na jogo smutni ochi.
- Gorpino! Doki mi budemo tak muchitisya?..
U jogo porvavsya golos; shchos' stisnulo, mov klishchami, gorlo. A vona vse
movchala. Ledve peremig sebe Petro, znovu pochav:
- Oboº mi ginemo... Usya dusha peremuchilas'... Skazhi meni, shcho ti maºsh na
dumci, skazhi, bo doki zh tak zhiti?..
Vona znov glyanula na jogo svo¿mi pozapadalimi ochima i tiho spustila ¿h
dodolu. I Petrovi zdalosya, shcho toj poglyad dosyag jomu azh u serce i yak nozhem
rizonuv jogo.
- A shcho ya tobi skazhu? - pochala vona tiho.- Adzhe ti sam znaºsh... YA kazala
- ne robi... Koli zh ne sila moya... ya lyubila tebe, a ti zlodiºm zrobivs'.
- Nehaj i tak,- govorit' Petro,- ale zh ti znaºsh, ya ne tim ce zrobiv,
shcho... ti znaºsh, shcho ne mozhna bulo c'ogo ne zrobiti...
- YA znayu,tiho vidmovila Gorpina.- Use te ya. znayu... Ale shcho zh ya z soboyu
zroblyu, koli ya ne mozhu, koli meni nesila do togo zviknuti. Krashche b ya z
golodu vmerla, nizh ce stalosya!
Vona vse nizhche j nizhche nahilyalas' do koliski.
- YAke teper zhittya bude?.. Ne zhittya, a muka... CHi zhdala zh ya togo, chi
spodivalasya!
I vona tyazhko zaridala, pripavshi do koliski i b'yuchis' golovoyu ob ¿¿
bil'cya. Zlyakana ditina prokinulas' i sobi zaplakala. A Gorpina mov ne chula
¿¿. Dovgo vona hovala svoyu muku, i os' teper ta muka sl'ozami vibuhnula.
Til'ki zh ne posobili ti sl'ozi, ne vinesli liha z dushi.
V
SHCHe bil'shij sum obnyav Petra. Za ostannij tizhden' vin peremuchivsya tak, shcho
j piznati jogo ne mozhna bulo. Duma po dumi minali v Petrovij golovi, vse
chorni, neprivitni dumi. Raz, sered nochi, u jogo promajnulo v golovi:
priznatisya? V ostrog zamknut'... Tam z zlodiyami, z rozbijnikami... A hiba
vin sam ne zlodij.? Nu j nehaj u puta zakuyut', povedut'... A sin? A
Gorpina? SHCHo todi z sinom bude?
- SHCHo! A teper hiba krashche? Teper meni zhinka - ne zhinka, nache j ditina -
ne moya ditina... Girshe ne bude, ta hoch Gorpini mozhe polegshaº, yak mene ne
bachitime.
I shcho bil'she vin dumav pro ce, to vse duzhche hotilosya jomu vse rozkazati,
kriknuti: "Ce ya!.."
I v jogo obertom ishla golova. Vin hodiv zovsim yak nesamovitij, i jogo
pozapadali ochi inodi tak strashno blishchali, shcho Gorpina chasom lyakalas' jogo.
I os' nastav chas, navazhivsya vin. Ce bulo v nedilyu. Strok u pana vin uzhe
vibuv i zhiv doma. Vin ustav rano i movchki pochav spravlyatisya bilya
hazyajstva.
- Hiba vse skazati ¿j? - dumav vin.- Ni, yakos' strashno. Nehaj
dovidaºt'sya sama, yak uzhe zrobleno bude.
I vin veshtavsya na dvori, ne'vvihodiv u hatu, bo jomu tyazhko bulo bachiti
zhinku. Tak-syak perebuvsya do obid. Po obidi odyags', glyanuv na Gorpinu i
znovu podumav: "Skazati?.." Vona movchki poralas' bilya pechi i ne divilas'
na jogo. Vin odvernuvs', perehrestivs' i pishov z hati.
Gorpinu zdivuvav Petro tim, shcho jduchi pomolivs'. Ale vona ne zupinila
jogo: ¿j tyazhko bulo z nim rozmovlyati. Vona j teper lyubila jogo, i tim-to
shche tyazhche ¿j na serci bulo todi, yak vona prigaduvala, shcho ¿¿ cholovik -
zlodij.
Petro tiho jshov do volosti. Jogo perestrivali lyudi, a vin i ne bachiv
¿h,- tak opanuvali jogo dumki. A prote vin buv yakos' nadzvichajno
spokijnij. Same tak, yak todi, koli vin ishov krasti, same tak i teper
yakijs' divnij spokij obnyav jogo.
Ale zh yak pobachiv kolo volosti gromadu, serce zakolotilosya jomu v
grudyah. YAk vin skazhe pered gromadoyu? Hiba pidozhdati, poki rozijdut'sya, ta
skazati samomu starosti?
Tim chasom vin nablizhavsya do gromadi. Vin i sam ne pam'yatav, yak
protovpivsya promizh lyudej azh do runduka. Na runduci stoyav pisar, shchos'
chitav. Petro stav zhdati. Pisariv golos vidbivavs' u vuhah, ale zh sliv
zrozumiti vin ne mig. Ta vin i ne silkuvavsya prisluhatis' do ¿h. Golova
jomu palala.
SHCHo ce? Gromada zagvaltuvala - ce pisar dochitav.Uzhe chas.
Vin znyav shapku j pochav:
- Lyudi dobri!..
Gromada trohi vshchuhla.
- Petro shchos' kazhe, sluhajte!
- Ta chogo tam jomu treba?
- Ta sluhajte vzhe, shcho cholovik kazhe!
Petrovi perehopilo duh, vin ledve dihav.
- Lyudi dobri! Prostit' mene, bo ya zlodij! YA vkrav z gamaze¿...
I te promovivshi, vin upav do nig gromadi.
* * *
Gromada ledve zrozumila, za vishcho Petro zve sebe zlodiºm, bo nikomu j na
dumku ne vpalo, shcho z gamaze¿ vkradeno. Pisar zveliv buv areshtuvati Petra,
ta gromada ne dala:
- Ce nashe dobro, nash i sud,- gukali lyudi. Ale gromada nichogo ne zrobila
Petrovi. Vin nabrav tri povnih mishki hliba j odviz u gamaze¿. I nemov
udruge na svit narodivsya todi. Gromada ne rozumom, a yakos' sercem pochula,
yak Petro mig dijti do takogo dila, i nihto bil'she ne zgaduvav pro jogo.
Sam Petro potrohu zaspoko¿vsya. I Gorpina znov stala jogo Gorpinoyu, takoyu,
yak i pershe bula... I stali voni znovu zhiti, yak zhili...
1884.
Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT