Berlini. YA zh cherez Berlin ¿du. Nu, shcho meni robiti? - zakinchila vona tim zhe, shcho pochala. - A ne treba bachitis', - moviv Turgenev. - Z Berlina po¿dete na Drezden i vse. Mari¿ raptom stalo spokijno. A spravdi. Hiba nebo zavalit'sya i vona perestane pisati, koli ne pobachit'sya u Berlini z Kulishem? Po¿de prosto u Drezden - i kraj. - Po¿du u Drezden - i kraj! - zasmiyalas' vona. I vsi ci prikri neporozuminnya i, zdavalos', skladni vzaºmini raptom znikli takozh za povorotom karetki. - SHkoda til'ki, shcho mi z vami rozstanemos'. SHkoda, shcho vi pospishaºte do Parizha, - priznalas' Mariya. - I meni shkoda. U Drezdeni ya vas poznajomlyu i doruchu Rejhelyam, druzyam Gercena. A meni treba shvidshe do Parizha - pobachiti dochku... Potim ya po¿du do mo¿h druziv Viardo na ¿hnyu villu u Kurtavneli. Ta mi zustrinemos' z vami nezabarom. Vi zh budete v Parizhi? YA poznajomlyu vas z dochkoyu, vona podobaºt'sya meni, pravda, trohi linuvata, ale duzhe dobra i mila. - Vona shozha na vas? - spitala Mariya, ¿j divno bulo, shcho vin kazhe "podobaºt'sya". Hiba vona mogla b skazati tak pro Bogdasya? Ce buv shmatok ¿¿ samo¿. - Shozha. Visoka taka zh, til'ki ochi majzhe chorni. Rosijs'ku movu zovsim zabula, govorit' z takim pariz'kim akcentom, a zovni zvichajna rosijs'ka divchina... YA poznajomlyu vas obov'yazkovo z mo¿mi druzyami Viardo... Skil'ki rozmov i plitok nachulasya vona pro ce v Peterburzi, pro ce bagatorichne divovizhne kohannya. Vona b nikoli ne zgadala b pro ce i ne natyaknula b, ale Ivan Sergijovich tak spokijno kazhe: "Mij drug madam Viardo napolyagala, shchob ya priviz dochku u Franciyu, shchob vona vihovuvalas' u ne¿, razom z ¿¿ dit'mi". Znachit', nichogo taºmnogo v c'omu nema, koli vin tak spokijno govorit'. Mozhe, ce vse prostishe, nizh pletut' dobrozichlivi yaziki? Ni, naspravdi ce bulo daleko skladnishe, zaplutanishe, i ne mozhna bulo ni rozv'yazati, ni rozrubati. Smutok opovivav Ivana Sergijovicha shchorazu, koli vin ¿hav z bat'kivshchini, smutok opovivav jogo, koli vin povertavsya z-za kordonu. Koli zh vin, vlasne, "povertavsya"? Koli ¿hav z Parizha, z Kurtavnelya do Peterburga, do Moskvi, u svoº Spas'ke iz zdichavilim zanedbanim sadom, vikovimi lipovimi aleyami, starim budinkom, vethi stini yakogo zberigali ne til'ki mili dityachi, a j strashni spogadi? CHi todi, koli pid'¿zdiv do to¿ rozkishno¿ ºvropejs'ko¿ villi, de lishiv tak bagato, bagato svogo zhittya? Jomu zahotilosya rozpovisti milij svo¿j molodij suputnici, yak stiskalo dihannya, bilosya serce kolis', rokiv p'yatnadcyat' tomu, koli nablizhavsya tudi, znav, shcho ot zaraz znovu pobachit', pochuº tu istotu, bazhannya yako¿, slovo yako¿ stalo dlya n'ogo zakonom. ZHittya bulo mozhlivim til'ki kolo ne¿, v chuzhomu budinku, v chuzhomu parku, z chuzhoyu movoyu. A mozhe, spravdi lyudina, yak derevo, shcho puskaº korinnya v ridnu zemlyu i ne maº shchastya poza bat'kivshchinoyu? YAk inkoli vazhko vidchuvati, shcho lipishsya do chuzhogo gnizda i ne maºsh svogo vlasnogo. Vin skazav til'ki ce. Pro gnizdo. I vona z ostrahom podumala pro sebe. A u ne¿ zh º, º ce gnizdo? Bogdas', cholovik - ce zh ¿¿ gnizdo? CHomu zh tak tisno ¿j stalo v n'omu? Vona rvuchko povernulas' do vikna. Bogdas' zakujovdivsya, rozplyushchiv ochi. Spochatku nichogo ne zrozumiv, de vin, hto z nim. Potim piznav dyad'ka-veletnya. Usmihnuvsya napivsonnoyu usmishkoyu i proburmotiv: - A shchob vas liho ne znalo! - pritulivsya micnishe shchichkoyu do ruki Turgeneva i znovu zasnuv. - Ce SHevchenkova pripovidka, - poshepki poyasnila Mariya. - Koli vi SHevchenka zgaduºte, vi zovsim inshoyu staºte. - YAk mi proshchalisya pered vid'¿zdom, - skazala vona, - vin meni podaruvav perepisanu nim samim svoyu poemu "Neofiti" i nadpisav: "Lyubij mo¿j doni". Vin zvav sebe i ridnim, i hreshchenim mo¿m bat'kom. Vin meni ridnishij za ridnogo. Vona zamovkla. Zamislilas'. YAkbi hto znav, shcho znachiv Taras Grigorovich u ¿¿ zhitti! Ot skazav Ivan Sergijovich: "Vi zh orlovs'ka, moya zemlyachka", - a vona tak perekonlivo dovela jomu, shcho Nemiriv, Ukra¿na - ¿¿ bat'kivshchina, i vona ne licemirit', koli kazhe, shcho ukra¿ns'ka mova ¿j ridna. Vazhko lyudyam rozpovisti, roz'yasniti, navit' samij proanalizuvati - yak, koli narodzhuºt'sya slovo, obraz, yak z'yavlyaºt'sya poshtovh, yakij primushuº sisti za stil. Zgadalos' - skrivila gubi Kulishiha: "YAk ce vona, moskovka, ukra¿ns'koyu movoyu tak ovolodila - i pishe?" A vona vse-taki znaº, yak ce narodilos', yak z'yavilos'. Zvichajno, Opanas tezh dopomig u c'omu. Ta vid n'ogo buv til'ki poshtovh. Vin z takoyu pekuchoyu lyubov'yu rozpovidav pro svoyu Ukra¿nu, pro svij poetichnij, volelyubnij i skrivdzhenij kraj, a ¿¿ dusha, shcho ne terpila niyakogo nasil'stva, zhadala voli, prostoru, bula blagodatnim polem. Vin rozpovidav pro Kirilo-Mefodi¿vs'ke bratstvo i pro te, yak z'yavivsya Kobzar... Doki ne bulo Tarasa, dlya vsih provodaryami buli Kulish i Kostomarov, ale ne mogli voni vitrimati j porivnyannya z Tarasom! Taras ne znav mezh ani v lyubovi do narodu, ani v nenavisti do paniv, do carya. Tomu j postrazhdav najduzhche. - Me.ni shcho, ot ya navit' nagorodzhenij, bo tut, v Orli, z vami zustrivsya, - kazav ¿j todi Opanas. Vin buv skromnij, Opanas, nikoli nide ne vipinavsya, i ce duzhe privablyuvalo shchiru Marusyu. - YA prinesu vam prochitati "Kobzarya". "Kobzarem" zvalasya tonen'ka knizhechka - ale skil'ki vona vazhila dlya vsih! Marusi bulo cikavo chigati ukra¿ns'koyu movoyu, ¿j vona ne bula chuzha, adzhe vona vchilasya v Harkovi, pam'yatala - v ditinstvi tato spivav ukra¿ns'kih pisen', i mama znala ¿h, nagravala na royali sumni melodi¿. Marusya vse zrozumila v tomu "Kobzari". A golovne, ¿¿ poloniv duh tvoriv, spivzvuchnij ¿¿ yunim porivannyam. Ukra¿ns'kij narod postavav u romantichnomu oreoli odchajdushno¿ borot'bi za volyu, i v oreoli geroya, borcya-muchenika postav obraz avtora. Mariya ne mogla ne lyubiti jogo narod, yak svij ridnij. Skriz' bulo vazhko, ale, zdavalos', tam, na Tarasovij zemli, najvazhche. I vona zrozumila yakos' usim svo¿m ºstvom: navit' pisni, virshi, perekazi istori¿ ridnoyu movoyu - ce tezh borot'ba za prava narodu! Do sercya dohodili ryadki: Smijsya, lyutij vrazhe, Ta ne duzhe, bo vse gine, Slava ne polyazhe. Nasha duma, nasha pisnya Ne vmre, ne zagine. Ot de, lyudi, nasha slava, Slava Ukra¿ni. Opanas govoriv i sam ne zdogaduvavsya, yakim nasinnyam zasivaº ¿¿ dushu, yaki shodi, spovneni zhivotvornih sokiv, zijdut'. Prochitavshi "Gajdamaki", "Gamaliyu", vona zacikavilas' istoriºyu Ukra¿ni, Zaporoz'koyu Sichchyu - cim divovizhnim yavishchem v istori¿ lyudstva, pro yake znala dosi til'ki z "Tarasa Bul'bi". Zrozumilo, z yakoyu radistyu ¿hala vona z Opanasom na Ukra¿nu. Pislya "Katerini", "Sovi" ¿j zdavalisya usi divchata, molodici, stari zhinki takimi bliz'kimi, ¿j hotilosya rozmovlyati z nimi, diznatisya pro ¿hni pechali i radoshchi ne vid cikavosti, ne zverhn'o, a skromno, iz shchirim spivchuttyam, po-sestrins'komu. Adzhe vona vzhe znala pro nih vid SHevchenka. Bozhe mij, gospodi, yak polyubila vona toj kraj... Vin stav ¿¿ bat'kivshchinoyu. Luki, richki, dibrovi z stolitnimi dubami i moloden'ki ga¿, zeleni pagorbi i skeli z potochkami nad porozhistim Bugom. Ce nedaleko vid togo starodavn'ogo nevelichkogo mista Nemirova. A vid n'ogo, vid Nemirova, jshli shlyahi na Tul'chin, na Vinnicyu, na Uman'. Skil'ki sil vihodila vona, Mariya, pishki, skil'koh lyudej pobachila, skil'ki zhurlivih pisen' ta vidvertih rozpovidej pochula. A potim, potim... Ce zh zovsim inshe zhittya, koli sidish, i pishesh, i pospishaºsh use viklasti, i ne pomichaºsh chasu, nichogo ne pomichaºsh. Til'ki vidchuvaºsh - oce j º zhittya. Ni, vona taki duzhe shchasliva. SHCHo Kulish! To zvichajna lyudina. Nu shcho zh, vin praviv, redaguvav, "scherkuvav", rozbiv na pidrozdili, - ale zh Taras spravdi buv ¿¿ "bat'kom" zadovgo do togo, yak sam pro ce skazav, yak pobachilis', shche todi, koli "Narodni opovidannya" ¿¿ prochitav, na dorozi do voli, u Nizhn'omu Novgorodi. SHCHo b tam ne stalosya, yak bi tam ne bulo skrutno, vazhko, - zazdrist', borot'ba chestolyubciv, raptovi godini znevir'ya v svo¿ sili, v svoyu tvorchu nasnagu, - z neyu zavzhdi blagoslovennya Tarasove i jogo naputnº slovo. I z neyu ¿¿ robota. Raptom oboº pomitili, shcho rozvidnilos'. Ne potrohu, yak zvichajno buvaº, a nemov shiroko rozkrili veletens'ki dveri, i svitanok -zletiv u nih. Nich minula. Nich pered kordonom. 2 Oj chi ti mene zgadaºsh Hoch razok na dninu? A ya tebe izgadayu Sto raz na godinu. Narodna pisnya_. Z provodiv Opanas Vasil'ovich povertavsya movchaznij. Nadvori bulo holodno, vitrilos', nemov navmisne u taku negodu, zovsim ne vesnyanu, dovelos' rozstatisya. Ta hiba zh nadovgo? Oderzhit' pasport, oderzhit' ¿¿ groshi i v Drezdeni nazdozhene. A vtim, prikro, shcho ne razom z nim upershe stupit' na chuzhu zemlyu, ne chekayuchi jogo, pide divitis' na vsi ºvropejs'ki diva. Zvichajno, ne chekatime. Navpaki, pospishit'. Hocha Turgenev ¿de dali, do Parizha, po dorozi vzhe napevne postaraºt'sya, shcho til'ki zmozhe, pokazati. Kolis' tak zhadalosya pobachiti Mariºchchini ochi, yak vpershe mala glyanuti na Ki¿v, Lavru, Hreshchatik, universitet, Dnipro! Skil'ki ¿j todi bulo? Simnadcyat'? Visimnadcyat'? ¿¿ shchaslivi ochi, shcho vse te pobachila... Hto teper divitimet'sya na nih, ¿¿ ochi, cikavi, zhadibni do vs'ogo novogo? Ni, vin ne revnuº. Vin prosto sumno konstatuº. Vin girko vsmihnuvsya. Ta j ce vse dribnici. Adzhe podorozhuvala bez n'ogo z samim Bogdasem i do Kiºva, i do Orla. YAk potim pro vse pisala, yaskravo, cikavo, z pritamannim ¿j gumorom i sposterezhlivistyu: i pro zustrich v dorozi, z rodichami, i yak Bogdas' malij vchit' starih "odpalih ukra¿nciv", i pro pershe znajomstvo z Kulishem... I pro smutok za nim, za Opanasom... - Otak nakine us'ogo, cilij viz, i te zrobit', i se zrobit', i ne zabud'te, ne zvolikajte... Nache z yakogos' inshogo svitu dolitali slova, shcho torochiv, pohituyuchi dokirlivo golovoyu, Danilo Semenovich. Z samo¿ Birzhi vin shchos' rozpovidav Opanasovi Vasil'ovichu, a toj movchav i dumav pro svoº. Shopiv cej urivochok, zbagnuv, shcho, pevne, pro Kulisha, i kinuv: - A potim: "Ce mij podvig". - I tak vdalo imituvav zverhnij kulishivs'kij ton, shcho Kamenec'kij zakivav, pidtakuyuchi: - Tochnisin'ko tak, tochnisin'ko tak govorit'. YA jomu kazhu: domovtesya odrazu z Bilozers'kim, z Makarovim, z Tarasom Grigorovichem. Hiba zmozhe sam zhurnal potyagti? Golovne, z Tarasom Grigorovichem. Koli ne bude jogo tvoriv i Marka Vovchka, shcho to za zhurnal ukra¿ns'kij? Hto chitatime? Gadaº, shcho yak sotnyu prizvishch sobi viz'me, psevdonimiv, tak uves' zhurnal sam zapovnit', usi rozdili? - SHCHo zh, vin takij, vin use mozhe! I ne rozibrav Kamenec'kij, chi to ironichno, chi to shval'no kinuv znovu Opanas Vasil'ovich, ale pidhopiv: - SHCHo pravda, to pravda. Skil'ki zrobiv za ci roki! U n'omu taki demons'ki sili! Ale Opanas Vasil'ovich zovsim ne hoche sluhati, yak Kamenec'kij, zabuvshi, shcho til'ki-no remstvuvav na Kulisha, pochinaº pererahovuvati vsi jogo zaslugi, vsi jogo roboti - istorichni, etnografichni, literaturni, usi jogo vidannya, klopit. I navit' koli uvazhno prisluhatis', vazhko zrozumiti, chi to z zahoplennyam zgaduº pro vse cya prosta shchira dusha, chi z oburennyam', bo taki nide pravdi diti, - skil'ki to¿ chorno¿ roboti pererobiv Kamenec'kij z lyubovi do Ukra¿ni, do vs'ogo ukra¿ns'kogo, do krasnogo pis'menstva, do pis'menni-kiv, ta j do samogo himernogo Kulisha. Ale Opanas Vasil'ovich ne sluhaº. Jogo dumki til'ki navkolo Marusi. SHCHo zh, i vona skazala pro Kulisha v Peterburzi: - Vin ne takij, yak ti rozpovidav meni. Ot Taras Grigorovich shche krashchij, nizh gadala. Vin shche v Orli rozpovidav i pro Tarasa, i pro Kulisha. V Orli vin sam buv "postrazhdalij za ideyu", vislanij tudi pislya rozgromu Kirilo-Mefodi¿vs'kogo bratstva. Kara, porivnyuyuchi z inshimi "bratchikami", pripala nevazhka. V Orli vin vlashtuvavsya na sluzhbu v kancelyari¿ general-gubernatora. Kul'turne tovaristvo mista odrazu prijnyalo jogo v obijmi - zaklikali na literaturni vechirki, cha¿, obidi. SHCHe b pak - zakinchiv Ki¿vs'kij universitet, znajomij Gogolya, SHevchenka, chudovij rozpovidach i spivak, i do togo zh garnij, priºmnij na oblichchya. Same pro ce ostannº vin ne dumav, nikoli ne dbav pro svoyu zovnishnist'. Vin zustriv "spravzhnih" lyudej, yak zauvazhiv dlya sebe. ZHiv tam fol'klorist YAkushkin, molodij literator Leskov, shcho til'ki robiv svo¿ pershi kroki. I na odnij vechirci, u vidomo¿ v Orli pani Katerini Petrivni Mardovino¿, yaka pishalas' svo¿mi liberal'nimi poglyadami, lyubov'yu do literaturi i osoblivo do lyudej, zv'yazanih tak abo inakshe z literaturoyu, vin zustriv shche odnu "spravzhnyu" lyudinu - hoch bula vona majzhe divchinka. ...Skil'ki tam zibralosya narodu, starih i molodih cholovikiv, molodih i tih, shcho pidmolodzhuvalisya, pan', pannochok, i sered usiº¿, - nache rizno¿, ale, koli vgleditisya, chimos' duzhe odnomanitno¿ yurbi, - vin pobachiv veliki blakitno-siri ochi. Ne po litah serjozni, voni rozglyadali jogo z odvertoyu cikavistyu i yakoyus' vimoglivoyu dopitlivistyu. Nache divchinci konche treba bulo diznatis', hto vin, shcho za lyudina, a yake vrazhennya vona sama spravlyaº - ce ¿¿ zovsim ne obhodilo. I jomu vzhe rozhotilosya shchos' dotepno i krasnomovno rozpovidati i buti centrom sered zhinok, yaki koketuvali, zasipali zapitannyami, abi vikazati svoyu kmitlivist', upadali kolo n'ogo u riznij sposib. Vin postaravsya zakinchiti shvidshe rozmovu j nepomitno pidsiv do divchinki v skromnomu temnomu plattyachku z bilim komircem i bilimi manzhetami. Nache nichogo nezvichajnogo i nadzvichajnogo ne bulo v nij, a vidriznyalas' vid usih "lica neobshchim vyrazhen'em" - spav jomu na dumku ryadok Baratins'kogo, i vin zagovoriv z neyu i na proste pitannya, a zvidki vin rodom, pochav rozpovidati ¿j, til'ki ¿j, bez dotepiv i krasnomovstva, z shchirim dushevnim pochuttyam pro ridnu Poltavshchinu, yak vin lyubit' sam blukati po selah i zapisuvati pochuti vid didiv rizni perekazi, divochi i paruboc'ki pisni, sil's'ki zvicha¿, shcho mayut' gliboke korinnya v narodnomu zhitti. Vona sluhala duzhe uvazhno, yavno zacikavivshis', majzhe ne perebivala pitannyami. "Pevne, rodichka", - podumav vin. Z dochkoyu hazyajki, baluvanim, ale z rozumnoyu hitroyu mordochkoyu divcham rokiv desyati, vin uzhe mav nagodu poznajomitisya. Same cherez veredlivij viraz bulo vidno, shcho ce dochka gospodini domu. I odrazu bulo vidno, shcho cya divchina - til'ki rodichka. Ne dochka i ne gostya, a rodichka. - Marie, venez-içi, s'il vous plait, (Mari, pidijdi, bud' laska_ (franc.)_ - poklikala ¿¿ nestara i yavno z tih, shcho molodilisya, gospodinya. Vona stoyala kolo chajnogo stolu z dvoma zhevzhikami. Divchina vstala, skazala prosto: - Excusez moi (Probachte_ (franc.)_, meni treba piti. "Mozhe, guvernantka", - podumav Opanas Vasil'ovich i navit' chomus' zradiv. - Ale povertajsya shvidshe, haj Katya tebe ne zatrimuº, yak zavzhdi! - priºmnim, ale z vladnimi notkami, golosom movila gospodinya. - Ccrtcnaiment, ma tante (Zvichajno, t'otyu_ (franc.)_. -Divchina podivilas' na n'ogo i skazala bez manirnosti, privitno: - YA shvidko povernusya, meni treba podivitis', chi lyagla Katya i chi vse tam yak nalezhit'. Trohi zgodom, koli poznajomilis' blizhche, vin pobachiv, shcho divchina divilas' na ce svoº stanovishche, yak timchasove i skorominuche. YAk, koli vono minet'sya - vona ne znala. Til'ki bula pevna, shcho ne tak, yak gadala titka-blagodijnicya. Do chogo cij pani hotilosya grati rolyu blagodijnici, i shchob pleminnicya divilasya na ne¿ pokirno i vdyachno! Pleminnicya, shcho kazati, bula garna, osvichena - vchilasya zh yakijs' chas u harkivs'komu pansioni! - na ne¿ zadivlyalis' i molodi zhevzhiki, i statechni choloviki. Titka, zvichajno, najbil'she v cij najvazhlivishij zhinochij problemi hotila rozigrati rol' dobro¿ fe¿ - pidibrati takogo zheniha, shchob z oboh storin ¿j dyakuvali, sluhalis' i shanuvali. I nasampered, shchob ce bula v usih vidnoshennyah vigidna partiya! Golovne, shchob cholovik mav i stanovishche, i dostatok. Ta zavzhdi chemna i strimana Masha ne viyavlyala, yak nalezhit' bidnim rodichkam, ani palko¿ vdyachno¿ lyubovi, ani pokori. Ne shilyalas' vona i pered "duhovnimi" zahoplennyami titki, i vzagali yak lyudina titka bula ¿j chuzha i neprivabliva. Opanas Vasil'ovich vzhe nevdovzi vidchuv: u ciº¿ divchinki svoº zhittya, svo¿ pravila, svo¿ kriteri¿ us'ogo i yakijs' svij, po-svoºmu vporyadzhenij svit, yakij vona revno oberigaº vid zovnishn'ogo, spovnenogo suºti. Vona sluhala jogo uvazhno, shiroko rozkrivshi ochi, chastishe movchki, ne perebivayuchi zauvazhennyami, nikoli ne kazhuchi, yak to chasto traplyaºt'sya u zhinok z kozhno¿ nagodi, "a ya...", "a u mene". Vona vmila sluhati. Vin bachiv, vona zamislyuºt'sya nad usim, shcho vin kazhe, i vin zahoplyuvavsya tim, shcho zmozhe zlipiti z ne¿ svij ideal. YAka pomilka kozhnogo cholovika! Ale Opanas Vasil'ovich i dosi ne zbagnuv ¿¿! Vin mriyav: ce zh shchastya - vvoditi v zhittya, vihovuvati, nastavlyati taku yasnu golivku, take gliboke serce! Adzhe vin starshij za ne¿ na dobrij desyatok rokiv z gakom! Voni zapriyaznilis'. Nasampered zapriyaznilis'. CHi ne najduzhche pidkoryaº cholovika otake movchazne zahoplene sluhannya? Jomu zdavalos' - zahoplene! Rozuminnya jogo pragnen', jogo naturi najbil'she viyavilos' u neudavanomu interesi do jogo roboti, zvichajno, ne v kancelyari¿ general-gubernatora, a do pristrasnogo zbirannya fol'kloru. Vona mogla godinami sluhati, koli vin spivav svo¿ ukra¿ns'ki pisni, zalyubki perepisuvala jogo pohapcem nakresleni notatki, zapisi prisliv'¿v. Vin pomitiv u ne¿ nadzvichajnij, vinyatkovij hist di mov vzagali, a jogo ridna - ukra¿ns'ka, yaka dlya n'ogo bula jogo zhittyam, jogo sancta sanctorium (Svyataya svyatih (lat.)_, odrazu stala ¿j zrozumiloyu, bliz'koyu i nemov vidpovidala ¿¿ muzichnij naturi. Titka - pani Mardovina - skarzhilasya, shcho Masha ne hotila vchitis' muzici, ale zh vin chuv, yak vona dobre spivaº abo graº naodinci. Vona bajduzhe, navit' z pogano prihovanoyu neohotoyu sluhala, koli znajomi pannochki vikonuvali svij obov'yazkovij repertuar: "La prière d'une vierge" (Molitva divi_ (franc.)_ abo "Les cloches de cloître" (Dzvoni monastirya (franc.)_. Ale na ridkih vipadkovih koncertah za¿zhdzhih muzikantiv u Dvoryans'komu zibranni vona pro vse zabuvala, tak viddavalasya nasolodi sluhannya. ...A interes do ukra¿ns'ko¿ movi vin sprijnyav todi yak bazhannya buti blizhchoyu jomu... Use zdalosya omriyanim, davno zhadanim, bo vin polyubiv pleminjicyu pani Mardovino¿ Mashu Vilins'ku, i vona, vsuperech bazhannyu i planam titki, yaka gotuvala ¿j inshu "partiyu", zabezpechenu i statechnu, pogodilas' vijti za Opanasa Vasil'ovicha Markovicha. I ¿j bulo bajduzhe, shcho u n'ogo ne til'ki ni kola ni dvora, ale j sluzhbi na toj chas ne bulo. Vona odverto zviryala jomu svo¿ dumki, svo¿ bazhannya, a vin pochuvavsya starshim drugom i navchatelem, i vimagav shche bil'sho¿ odvertosti, i z pershih zhe dniv ocinyuvav i kvalifikuvav vsi ¿¿ vchinki, ne rozumiyuchi, shcho peredaº kuti medu. "Tvoya Marusya nadto serjozna, - skazali brati i rodichi, koli vin priviz poznajomitisya druzhinu. - Taku moloden'ku ani tanci, ani rozvagi ne cikavlyat'". Todi Opanas Vasil'ovich zadovolene posmihnuvsya. YAkos', shche buduchi narechenoyu, Marusya v odnomu listi (vin ¿zdiv do ridnih) napisala, shcho bula na vechirci i ¿j nespodivano bulo duzhe veselo, vona bagato tancyuvala. Opanasa ce oburilo. U kil'koh listah pisav pro ¿¿ "zlochin", vimagav dokladnogo opisu, analizu, samoosudu ¿¿ povedinki. YAko¿? YAko¿? Vin uyavlyav ¿¿ usmishku (yaka ridko z'yavlyalas', ale bula taka charivna!), zhvavu, cikavu rozmovu z yakimis' kavalerami. Nevzhe jogo Marusya taka zh, yak usi pannochki? Ce buli, bezperechno, zvichajni revnoshchi, ale yaku teoretichnu bazu vin zavzhdi vmiv pidvesti! Movlyav, za ¿¿ dushu turbuºt'sya, za ¿¿ napryamok, ¿¿ dumki! SHCHo zh, i v c'omu vin buv yak bil'shist' cholovikiv, yaki ne pripuskayut' u sobi takogo niz'kogo pochuttya - revnoshchiv, i dovodyat' - ne proti nih grih, a proti sebe! Vin ne zvernuv uvagi, yaka bula zdivovana cim Marusya, ale ne zaperechuvala. Vona legko vidmovilas' vid tanciv i inshih veseloshchiv, do yakih vona j ne duzhe zvikla! Stil'ki novih obov'yazkiv lyaglo na ne¿. CHomus' Opanas u simejnomu zhitti stav zovsim neveselij. Vin namagavsya pidtyagti vse do yakogos' idealu, ale zhittya azh niyak ne nalagodzhuvalosya. Jomu prosto ne shchastilo z robotoyu, ot chim use poyasnyuvav.. SHCHo tam torochit' i torochit' Danilo Semenovich? Nache viz ripu chij povoli po kaminnyu posuvaºt'sya - gurkoche, gurkoche. - ..koli jomu shchos' ne zrobish abo ne zgodzhuºshsya nache ne z nim, a z usiºyu Ukra¿noyu sperechaºshsya, ¿j navproti jdesh, bucim vin ¿¿ ºdinij zastupnik i predstavnik... A! Vin use pro Kulisha! I Kobzarevi tvori vin "procindriv", i Marka Vovchka vin odkopav. A koli b jogo ne bulo - shcho zh, i Taras Grigorovich movchav bi? I Marko Vovchok ne pisav bi? Opanas Vasil'ovich usmihaºt'sya. ...Majzhe porozhnya kimnatka. Ledve dotyagayut' vid poluchki do poluchki. U ne¿ zajvogo plattyachka, pristojnih cherevikiv nema. Ne til'ki vona sama, yak zhe ce j vin bajduzhij do c'ogo: do ¿¿ cherevikiv, ¿¿ plattya? Vona sidit' i pishe. Unochi pishe. Ne perepisuº zibrani nim prisliv'ya ta perekazi, a pishe shchos' svoº, i koli potim, hvilyuyuchis', sama ne rozumiyuchi, shcho zh ce stalosya, chitaº jomu, jomu pershomu! - pri chomu tut Kulish? Pershe jogo pochuttya nejmovirna radist'! Ce zh talant! YAka mova! Ridna jogo mova Nache koshtovnim riznobarvnim biserom rozshito dorogocinni rechi I yak korotko, stislo, u kil'koh storinkah vilite vsen'ke girke zhittya lyudini Z kim ¿¿ porivnyati? Ta ni z kim! Hto tak pisav? Talant i vse! "Mariechko, Marusen'ko, Manichka moya, yak ya tebe pogano znav! Ti zh persha ukra¿ns'ka pis'mennicya! Ukra¿ns'ka!" Tak, najpershim pochuttyam bula shchira, chista radist'. Hiba ce pochuttya zminilos' zaraz? Ni, ni, radist' za kozhnu novu rich bula, º j bude. Vin, pravda, uvazhno perechitav, poradiv, pidchistiv adzhe shcho-shcho, a movu vin znaº, chuº, ce ne te, shcho jogo "sluzhba", ba navit' vikladannya geografi¿ ta istori¿ v molodshih klasah Nemirivs'ko¿ gimnazi¿. I vin znav, perekonanij buv: ne bulo shche takih opovidan', napisanih ridnoyu ukra¿ns'koyu movoyu - takoyu mal'ovnichoyu ta melodijnoyu, yak napisala jogo Marusen'ka. Jogo! Jogo druzhina! Vin pishavsya neyu! Ce druge pochuttya inkoli perebil'shuvalo pershe. A yak jomu bulo ne iiisha¿isya v koli ichntslii, u ¿hnij molodii "komuni", de v Marusyu vsi buli potaj zakohani. Ale vin znav svoyu bajduzhu do zalicyan' Marusyu... i holodnu... Ce vin takozh znav... YAk chasto vid c'ogo jomu bulo prikro. Teper vin mig sobi poyasniti - vsya ¿¿ pristrast', zhaga, temperament, pevne, zberigalis' pidsvidome dlya roboti, vilivalisya v ci zoshiti, v ¿¿ nichni pisannya. Ot yak pidzemni dzherela, nevidimi dlya ochej, dovgij chas nurtuyut' des' u glibinnij glibini i raptom virivayut'sya potokom na svit, na sonce, na zhittya - tak, pevne, i ¿¿ talant! ¯¿ strimanist', movchaznist', uvazhlivist' do vsih i v toj zhe chas bajduzhist' i navit' yakas' bezsuperechna pokora vazhkim obstavinam, niyakih remstvuvan' na zligodni zhittya, ¿¿ spokijne, druzhnº stavlennya do n'ogo, - bez palkogo kohannya, ale j, boron' bozhe, bez svarok - oce vse bulo nakopichennyam, zberezhennyam sil dlya inshogo? Radili vsi druzi. Bidolaga Illya Petrovich, najshchirishij drug, uchitel' matematiki, vin perezhivav kozhen ¿¿ ryadok, kozhne slovo majzhe tak samo, yak i vin, Opanas Vasil'ovich. Voni udvoh sidili i mirkuvali nad rukopisom, pered tim yak nadislati Kulishevi, i dovodili vdvoh Marusi, koli treba bulo shchos' vipraviti, ale obidva divuvalis', zvidki ce u ne¿, take chuttya ¿hn'o¿ ridno¿ movi? Pidsluhani pisni divchat ta parubkiv? Rozmovi z zhinkami na bazarah, yarmarkah, v mandrah po selah? YAk vona vmila odrazu stati dlya nih svoºyu, bliz'koyu; yak ¿j zavzhdi zviryalis' susidki, najmichki, vipadkovi zustrichni! - A ti zh chuv, Il'ku, - kazav Opanas, - vona zavzhdi zakolisuº Bogdasya nashimi pisnyami. - CHuv, ne raz chuv. Znachit', ridna ¿j mova. Ridna. - Talant! - perekonano kazav Opanas. - Talant, - pobozhno shepotiv Doroshenko. I nevdovzi prijshla slava. A koli pri¿hali do Peterburga, shcho b tam ne bulo, dlya vsih stalo yasno: Taras Grigorovich i Marko Vovchok - voni nagori, na vershechku, a reshta - des' gen unizu. - ...Hto kazhe, zvisno, vin vbolivaº za vse nashe, ukra¿ns'ke, - znovu vidlunyuºt'sya negolosnij gurkit voza. - Ta najduzhche, shchob usi znali, shcho vin same boliº, i shcho vin golova us'omu, i vin til'ki maº pravo suditi vse. A odnakovo jomu do "bat'ka", do Tarasa, yak do zirki chi do soncya! - Kulishevi? Olel'kovichu? - zasmiyavsya Opanas Vasil'ovich. - On "bat'ko" i ni pro yake misce ne dbaº, a odnakovo jomu najpershe, i dlya vsih nas vin najvishcha sila, "bat'ko". Komu z nim rivnyatisya? Kulish vid svoº¿ milosti i Vovchka mogo nagorodiv pohvalami i pevne misce vidviv - movlyav, "artist, shcho perevtilyuºt'sya majsterno", "etnograf"! - A bat'ko prochitav i napisav, shcho bog "poslav nam krotkogo proroka i oblichitelya zhestokih", - pidhopiv Kamenec'kij, i vzhe ne gurkotiv viz po kaminnyu, a zhivi zvuki zabrinili v golosi, i vzhe ne hitav golovoyu, a tepla usmishka z'yavilas' na dobromu, zavzhdi zaklopotanomu oblichchi. ...A vona zh zovsim ni pro yaku slavu, ni pro yake misce ne dbala, jogo Marusen'ka, a najmenshe pro te, shchob verhovoditi, ocholyuvati, buti centrom. Vona b zasmiyalas', koli b pro ce pochula. ªdine - na svij shlyah tverdo stala, i znav Opanas Vasil'ovich - vzhe ne zverne z n'ogo. Vona sama bula osheleshena takim uspihom, takoyu nespodivanoyu slavoyu. Skil'ki lyudej - pis'mennikiv, hudozhnikiv, riznih pan' - osoblivo zemlyachok-ukra¿nok - bazhali poznajomitisya z neyu, zaproshuvali do sebe, vidviduvali ¿h. U kogo inshogo golova obertom pishla b. A vona skazala jomu: - Opanasyu, druzhe mij, koli tak povedet'sya, ya j pracyuvati ne zmozhu. Davaj yakis' dni viznachimo dlya gostej - koli mi prijmaºmo, koli mi vidviduºmo. A vranci - vzagali nikudi i ni z kim. Treba pracyuvati. I pracyuvala. Pisala "Institutku". Radilas' z nim menshe. Ne z usim, shcho vin kazav, pogodzhuvalas'. Kulishevi takozh zaperechuvala. Pravda, chastishe movchki. Stisne gubi, ochi primruzhit', oblichchya zovsim zminit'sya, i movchit'. Opanas Vasil'ovich uzhe znaº - zrobit' po-svoºmu, shcho b tam ne kazav. Vin, Opanas, dlya godit'sya pidtakuº, pidtrimuº ¿¿. Vin odmahuºt'sya vid pochuttya, shcho inkoli mimovoli, nevchasno vinikaº - nibi sam vin prosto "p'yate koleso do voza", "cholovik Marka Vovchka". Inkoli Opanas lovit' na sobi spivchutlivo-licemirni poglyadi Kulishihi ta inshih zhinok. Kudi b voni z Maruseyu ne z'yavilis' - odrazu ¿¿ otochuyut' choloviki. Turgenev, Taras Grigorovich... Poznajomilis' z profesorom Kavelinim, z bratami Kurochkinimi, Pisems'kim, u Peterburzi zaraz i davnij orlovs'kij znajomij - Leskov. A skil'ki zemlyakiv! Kostomarov, CHestahivs'kij, ZHemchuzhnikov, Makarov. Pro Kamenec'kogo i kazati nema chogo - yak rodich. Ot til'ki Kulish. Nezrozumile yakos' povodit'sya... Sam tak zaklikav Markovicha pere¿zditi do stolici, vpryagtisya v robotu dlya ridnogo krayu, ridnogo pis'menstva. Spodivavsya Opanas Vasil'ovich, shcho bude dlya n'ogo pracya v drukarni, v redakci¿, po vidannyu al'manahiv, a teper u Peterburzi privitaºt'sya z nim, ne divlyachis', nedbalo, a koli zagovorit' - til'ki tak rozpituº pro Mariyu Oleksandrivnu, nemov vichituº jomu i za ¿¿ hvorobi, i nastrij, i znajomstva z rosijs'kimi pis'mennikami, i druzhbu z polyakami - ZHeligovs'kim, Serakovs'kim, Krunevichem, nache pered nim, Kulishem, Opanas Markovich vidpovidaº za Marka Vovchka. Ta chort vas poberi! Adzhe vona zh jogo zhinka, jogo druzhina! Vin raptom tak zcipiv zubi, shcho azh skregotnuli voni. Stalo niyakovo, nemov Kamenec'kij znav, pro shcho vin dumaº. - Holodno yak, - proburmotiv. Spravdi, holodno bulo. - Oj-oj-oj! - zithnuv Kamenec'kij. - Oj daremno Mariya Oleksandrivna teperen'ki za kordon po¿hala. Peresvaryat'sya tut usi z zhurnalom cim. I Vasil' Bilozers'kij, i Kulish, i Kostomarov Mikola Ivanovich - use sperechayut'sya, a j samim dosi nevidomo, komu dozvolyat' redaktorom buti. Krashche Mariya Oleksandrivna tut bula b. - Vona musila ¿hati, - azh serdito kinuv Opanas. - Vi zh sami znaºte, likari napolyagali. Poyasnennya dlya lyudej. Dlya godit'sya. Likari napolyagali, shchob negajno ¿hala likuvatis'. CHasom vin sam hotiv, shchob shvidshe ¿hala, bo buvala taka vidchuzhena, nezvichno nervova, zanepokoºna - ne piznati jogo Vovchka! Ni, ne prinesla poki shcho peterburz'ka slava ani ¿j, ani jomu shchastya. - Kulish "CHar" Vovchkovih ne hotiv do zbirki davati, a Kostomarov azh pidstribuvav chitayuchi, - viv svoº Kamenec'kij. - Peresvaryat'sya, usi peresvaryat'sya. Opanas Vasil'ovich usmihnuvsya. Ocya prohodka, ocya "rozmova", yakshcho mozhna bulo ce nazvati rozmovoyu, nagadala tipovij ukra¿ns'kij anekdot. Idut' dva dyad'ki. Movchki. Prohodyat' povz stavok. "A on kachki plivut'", - kazhe odin. "Otak i lyudina - zhive, zhive ta j pomre", - vidpovidaº drugij. - Zajdemo, chimos' pogriºmos', - zaproponuvav Kamenec'komu. Obom bulo neveselo. 3 ...I yak bomba rozrivaº. Os' shcho znachit' pogovir... Bomarshe_ Do port'º pidijshov pan z kimnati ¹ Z8 na bel'etazhi. Spitav po-nimec'ki, pidkresleno vimovlyayuchi kozhne slovo, ale z yavnim chuzhozemnim akcentom i nadto vzhe pravil'no za gramatikoyu buduyuchi rechennya: - Skazhit', bud' laska, chi nema telegrami abo lista Pantelejmonu Oleksandrovichu Kulishu? - Nema, na zhal', nichogo. Haj shanovnij pan Kulish ne turbuºt'sya. Koli shchos' nadijde, mi negajno prinesemo. Pan Kulish nervovo zdvignuv plechem, nasupiv tonki brovi i vijshov z gotelyu. Kudi zh zaraz piti? Mozhe, Zoo (Zoopark (nim.)_? Unter den Linden (Pid lipami (nim.). Vulicya v Berlini)_? Kupiti zazdalegid' kvitok do operi? Znovu samomu buti skriz', skriz', de tak zhadalosya buti vdvoh! Vin uzhe tretij tizhden' zhive u Berlini j chekaº na Mariyu Oleksandrivnu Markovich. Pershi dni buv ne te shcho zadovolenij, a vse zh taki v krashchomu nastro¿ pislya svogo vkraj nervovogo stanu u Peterburzi. Tam usi i vse doshkulyalo. Tam desyatki ochej nache shpil'kami projmali dushu, zamist' togo, shchob divitis' viddano i sluhati z blagogovinnyam. Mozhe, hto zvik tertisya mizh usyakoyu ledar'yu, tomu bajduzhe, shkira u togo tovsta i dusha nechula. Ale zh u n'ogo - vin buv perekonanij u tomu - kozhna zhilochka vidchuvala gostrij poglyad. SHCHe girshe, koli j taki poglyadi shchezali. Vin ne priznavavsya sobi - jogo navit' pochali unikati. SHCHe b pak! Povernuvsya Taras! Oreol muchenika, til'ki-no zvil'nenogo z soldatchini, z zaslannya, zrobiv jogo modnoyu postattyu v Peterburzi, i ne na n'ogo, Kulisha, a na Tarasa glyanula odrazu Mariya blagogovijnimi ochima. Vse, vse, shcho mav oderzhati Pantelejmon Oleksandrovich za svoº, pikluvannya, za uvagu do opovidan', - vse ce vililos' ne na n'ogo, a na SHevchenka,, yakij c'ogo i ne chekav, i ne pragnuv, a, navpaki, sam gorlav, koli vona chitala u tovaristvi svo¿ tvori: "SHekspir! SHekspir!" A vin zhe. Kulish, sam, na svoyu golovu poslav "Narodni opovidannya" Tarasovi shche u Nizhnij, koli jogo tam zatrimali po dorozi z zaslannya. Kulish znajshov ¿¿, cyu pis'mennicyu. Zaraz vin ne brav do uvagi, shcho Markevichi sami nadislali jomu opovidannya, i vin, Kulish, napisav velelyubnu peredmovu, ta ne tak, yak pro pis'mennika-tvorcya. A Taras, nu, Tarasovi virshi, Markovi Vovchkovi prisvyacheni, vsya ukra¿ns'ka gromada v Peterburzi napam'yat' znala - "Nedavno ya poza Uralom...". I zblid poryad z cim kulishivs'kij obraz, shcho "zibrav Marko Vovchok med z usih kvitok ukra¿ns'ko¿ movi". Ce bulo lishe chastkove, porivnyuyuchi z nathnennim, visokim obrazom Tarasa. A yak nosivsya Taras z ciºyu zolotoyu obruchkoyu! I shcho jomu na dumku spalo, shchob usi zemlyaki, usya ukra¿ns'ka gromada pidnesla Markovichci podarunok - sam vigadav - zolotu obruchku. I sam vibrav u yuvelira. Dumka Tarasa dlya vsiº¿ ukra¿ns'ko¿ gromadi - zakon. Skil'ki raziv sperechavsya z Tarasom z privodu zhurnalu, yakij, nareshti, zdaºt'sya, bude, i z privodu okremih tvoriv, dovodiv jomu logichno nezdijsnennist' i navit' nebezpeku jogo, Tarasovih, nastanov, chasto prosto bezpidstavnist'. I hocha naspravdi treba bulo buti oberezhnim i pomirkovanim, - odnakovo Tarasove slovo za ideal pravit'. Koli ne mozhna zaraz zrobiti - vidno, do chogo musimo pragnuti! Nache ne vin. Kulish, vidav svo¿ "Zapiski o YUzhnorusskom krae", napisav "CHornu Radu", pracyuº nevtomno i bezupinno dlya rozkvitu ukra¿ns'ko¿ kul'turi. YAk nihto. Til'ki vin mav posisti pershe misce! Nide vin jogo ne posidaº, - sam sobi girko ziznaºt'sya Kulish. Vin yak Prometen, shcho pidnyavsya vishche za svo¿h brativ i zdobuv vogon' z neba. CHomus' til'ki sam sebe v dumkah nazvav Prometeºm i til'ki v odnomu listi pro ce prohopivsya. A pri n'omu yakijs' student-gruzin krichav pro Tarasa: "Prometej! Prometej!" I ce za Tarasom lishilos'. I "Kobzar", i "Prometej". Z Tarasom pislya jogo povernennya vzaºmini zovsim ne bliz'ki. Taras z nim ne odvertij. Mozhe, ne proshchaº, shcho ne po¿hav do n'ogo pershij na poklin u Nizhnij? Dobre staromu SHCHepkinu - vin ne literator, nezaplyamovanij, - mig vil'no po¿hati, ta shche j na teatri vistupiti - hto prichepit'sya? A mozhe, tomu, shcho napisav todi zh: "Buli b groshi, kupiv bi tvo¿ rosijs'ki povisti ta j spaliv bi". Ani slivcem ne zgadav pro ce Taras pri zustrichi. Ta j ne bachat'sya voni teper, yak kolis' u molodi roki vich-na-vich, a til'ki na lyudyah, u yakihos' spravah, abo na vechornicyah u peterburz'kih zemlyakiv, i blizhche Tarasovi jogo rosijs'ki i pol's'ki druzi, nizh Kulish. V "Sovremennike", dlya yakogo Kulish lishivsya vipadkovim, epizodichnim avtorom (a chekav zhe triumfu!), stavlennya do Tarasa navpaki - yak do zovsim svogo. Cikavo, chi vstigla poznajomitisya z grupoyu "Sovremennika" Mariya Oleksandrivna? Z polyakami Taras ¿¿ odrazu zviv - z poetom Sovoyu-ZHeligovs'kim, z Zigmuntom Serakovs'kim. Mozhe, j ne vstigla. Mozhe, nadto pidpala pid vpliv Turgeneva, a toj ne v velikih ladah z CHernishevs'kim i Dobrolyubovim, yaki zaraz zapravlyayut' u "Sovremennike". Kulish pohmurniv. Nevidomo, shcho prikrishe u c'omu razi - chi "Sovremennik", chi Turgenev, vid yakogo vsi zhinki tanut', a vin skriz', de traplyalos' ¿m zustritisya, ochej z Mari¿ ne zvodiv. "YAk kit na salo", - skazala grubo Sashunya, Kulisheva druzhina. YAk vona zminilasya! Vid ne¿ thne chadom kuhni, drib'yazkovih peresudiv z zhinkami. De vono vse podilosya, ote visoke, shcho marilos' pered shlyubom? "CHi ti carivna, chi ti korolivna?" - spitav todi Taras na ¿hn'omu vesilli. A teper - popervah, zdaºt'sya, i ne piznav. A potim, koli zustrichalisya, majzhe i ne balakav z neyu, shchos', pevne, bevknula Sashunya z privodu Markovichki. Nu, pri n'omu i slovom kritichnim ne zachepi. Hocha, pravdu kazhuchi, yaka tam kritika u Sashuni? ZHinochi revnoshchi ta zazdrist'. Jomu j samomu davno nesterpno ne til'ki zhiti z neyu - divitis', sluhati. Jomu zazdalegid' staº nespokijno, koli vona potraplyaº v kul'turne tovaristvo. CHoloviki - ti shche tak-syak, voni hoch i pomityat' shcho, pochuyut' yakus' nedorechnist', ta til'ki potim pomizh sebe, mozhe, posmiyut'sya. Nu, a zhinochki, ta shche osvicheni! O! Ti zumiyut' i shpigonuti, i vsi kistochki perebrati. Vin ne znav, shcho "osvicheni zhinochki", navpaki, vzyali pid zahist Oleksandru Mihajlivnu, nevinnu zhertvu, a kistochki perebirayut' Markovichci, z usim pritamannim ¿m zapalom ta tonkoshchami u cij spravi. Osnovne, chogo vin zhadav kolis' vid shlyubu, vid "druzhinidruga", ce shchob rozumila jogo, jogo vrazlivu, vidminnu vid inshih naturu, shchob ne posyagala na te "bogove", shcho º v n'ogo, a zadovol'nyalas' tim, shcho vin sam dast' ¿j vid svoº¿ dushi. Jomu potribna palka zhinocha dusha, shcho virila b ne jomu, a v n'ogo! Vin pomilivsya v Sashi. Ce vin davno zbagnuv. Vona ne zumila zberegti jogo zhittya vid drib'yazkiv pobutu, sama porinula i vtopilasya v nih. Vin zabuv, shcho til'ki ne robila vona, abi v Tuli, na zaslanni, jomu bulo bil'sh-mensh dobre, shchob mig vin pisati. YAku energiyu vona viyavila v klopotah pro n'ogo, zovsim zabuvshi pro sebe. SHCHo zh, ce bula zvichajna nevdyachnist' cholovika, yakij rozlyubiv i znovu zh taki namagavsya pidvesti teoretichni obgruntuvannya, udayuchi z sebe zhertvu nerivnih duhovnih interesiv. Majnula yakos' odna hutoryans'ka pannochka. YAki listi vin ¿j pisav, yak visoko staviv! Adzhe ne mig vin abikomu dushu vidkrivati j chekati druzhbi. Vin ¿¿ tak visoko pidnosiv, shcho tij pannochci i ne snilosya nikoli v ¿¿ hutors'kih mriyannyah. I raptom z'yavilasya Marko Vovchok, Mariya Markovicheva, i ¿¿ vin zbiravsya postaviti na p'ºdestal, ta yak ce tak vijshlo, shcho vona sama stala, ne til'ki dlya n'ogo, dlya vsih, spokijno, bez vladolyubnogo, chestolyubnogo zapalu. YAka strimana z'yavlyalasya vona na vechornicyah, yak viriznyalisya sered pan' i pannochok ¿¿ spokijna hoda, spokijnij poglyad velikih yasnih ochej, rusyavi kosi, zakrucheni na golovi (a vdoma spushcheni, yak u divchini, - vin ne raz zastavav ¿¿ tak, koli zahodiv do Markevichiv). Ni, godi chernectvuvati! (Pro ce vin, mizh inshim, i tij pannochci torik pisav). Zaraz vin tut sam. Napruzhenij do nestyami. Syudi pri¿dut' Markovich!. Opanas? Komu i chomu zavazhatime Opanas, cya malen'ka, nikchemna, porivnyuyuchi z nim, lyudina? Vin shchiro dumav, shcho Markovicha ne obhoditimut' jogo vzaºmini z Mariºyu Oleksandrivnoyu. Ce navit' musit' pidnesti Opanasa u vlasnih ochah, shcho jogo zhinka - "drug i sestra" samogo Kulisha! Cya formula - "drug i sestra" - vzhe ne raz vzhivalas' ranishe i do inshih zhinok, ale Marko Vovchok - ce shchos' nebuvale. Vona take pristrasne pochuttya viklikala v cim, yak zhodna zhinka v jogo zhitti. Koli vin buv za kordonom torik, upershe v Nimechchini, jogo spochatku vse divuvalo, uves' toj zovnishnij ºvropejs'kij komfort, shcho prigolomshuº kozhnogo, hto pri¿zdit' z Rosijs'ko¿ imperi¿,- z ¿¿ brudnimi gotelyami, poshtovimi stanciyami ta za¿zdami, z ¿¿ grubimi lakeyami, netipahami-poko¿vkami... Jomu podobalis' chistota, poryadok, nimec'ka pedantichnist'. Ale vin ne zrobiv ani cikavih znajomstv, ani znachnih sposterezhen' ta uzagal'nen'. Jogo nezabarom potyaglo dodomu. Skriz' u ªvropi vin pochuvav sebe hutoryaninom. CHi krashche jomu bulo na hutori? Tam vin, navpaki, pochuvav sebe ºvropejcem i takozh nud'guvav. C'ogo razu vin vzagali nichogo ne pomichav, pered ochima ves' chas bula vona, Mariya Markovichka, i vona musila, musila buti z nim navspravzhki! I vranci i vvecheri, prohodyachi povz port'º, vin ne vitrimuvav i pitav, chi nema lista dlya pana Kulisha? Ta chuv tu zh samisin'ku vidpovid': "Nichogo nema, pane Kulish, koli bude - mi negajno prinesemo". Vin ne rozumiv, chogo jogo virnij "spis i ruka" Kamenec'kii ani slivcem ne vidpovidaº? Nevzhe Mariya Oleksandrivna vserjoz zahvorila? Ni v yaki hvorobi zhinok, persh za vse hvorobi vlasno¿ zhinki, vin ne viriv. To vse buli nervi i veredi. Markovichi! prosto do smerti kortit' pobachiti svita, pobuvati za kordonom. Vin zustrine ¿¿ pershij, vin zustrine ¿¿ odin (Opanas ne beret'sya do uvagi), pershij znajomitime ¿¿ z pershim zakordonnim mistom. YAki cikavi povchal'ni rozmovi, prosto lekci¿, vzhe skladalisya v jogo golovi! I to vse bude prelyudiºyu... Vin zabuv, shcho v Peterburzi vona j pershi dni ne sluhala jogo, ne kazhuchi vzhe pro ostannij chas. Ta ¿j zhe, vlasne, ne davali mozhlivosti pobachitis' iz nim. To vona bula u Kartashevs'kih, de vid ne¿ ne vidhodiv brat Varvari Petrivni Makarov, to ¿hala z Turgenºvim do SHevchenka, to sidila z svo¿m hlopcem. Usi nache navmisne zmovlyalis' proti n'ogo, ne rozumiyuchi, yak vin, vin potribnij ¿j dlya roboti, dlya rostu, dlya slavi. YAkos', opinivshis' z neyu naodinci, trohi vidokremivshis' vid tovaristva, - vona til'ki-no chitala urivok z "Institutki" i bula zbudzhena, rozchervonila (chastishe vona bliduvata, mozhe, j spravdi hvoriº?), - vin ne vitrimav i pochav nathnenno kazati pro svo¿ visoki pochuttya do ne¿, i yak vona primushuº jogo strazhdati tim, shcho postijno unikaº. Vona vraz zminilas'. Holodno glyanula, pidvelas' iz krisla j pishla. - Darujte, mene klichut', - til'ki kinula, nibi mizh inshim. Vona ne zrozumila, ne zrozumila jogo! A pro tu scenu v nih udoma, koli vona zajshla po rukopis, krashche ne zgaduvati. YAk vona virvalasya, vibigla, pevne, zlyakalas', pochuvshi chi¿s' kroki. Vin vinnij - pospishiv, ale raptom golova pishla obertom, shcho voni vdvoh, lishe vdvoh, a vona zajshla taka mila, privitna, yak u kolishnih nemirivs'kih listah. Tut, u chuzhomu misti, v chuzhij kra¿ni, daleko vid "Blatens'ka" - Peterburga, sered chuzhih bajduzhisin'kih do nih lyudej, vse, vse bude inakshe. CHomu nichogo nema vid Kamenec'kogo? Jogo hochet'sya vilayati vsima mal'ovnichimi ukra¿ns'kimi slovami, shcho yaskravo viznachayut' taku netyamushchu lyudinu: jolop, telepen', bovdur, nedotepa... Vin ne zgaduvav zaraz, ta j ne dumav vzagali pro te, skil'ki poslug zrobiv i robit' jomu Kamenec'kij. Zaraz toj til'ki dratuvav jogo svoºyu nekmitlivistyu. Adzhe Kulish yasno napisav jomu - daremno vin dumaº, shcho to zhart, shcho