odyat'sya, vin tisne Mari¿ ruku j nagaduº: - Nash Novij rik mi strichaºmo razom, tak? - Zvichajno, Ivane Sergijovichu, dorogij! - Mariya z nizhnistyu i viddanistyu divit'sya jomu v ochi. * * * Nevzhe znovu rik minuv? SHCHe rik na chuzhini. Til'ki skazati - rik. Od l'odu do l'odu... A v roci dvanadcyat' misyaciv, a v misyaci, v kozhnomu misyaci skil'ki dniv! I kozhnogo ranku spodivaºshsya na shchaslivij den'. Hiba shchoranku ne gadaºsh, shcho zrobish, kogo pobachish, kogo zustrinesh, ¿j zdavalos' - vona oglyadaº cej rik, usi misyaci, usi dni - nevzhe te vse perezhite umistilosya v odin rik? Znovu vidchuttya bulo v ne¿: daleko bil'she prozhito za cej chas, bo merehtili v ochah rizni mista, rizni lyudi; zavzhdi pospishala , pisala, i vse zdavalosya - u dorozi. Ot zakinchu cej tvir - todi zupinyus', u vs'omu zupinyus', podumayu, virishu. Pisala Opanasovi druzhni horoshi listi - pro Bogdasika, pro robotu. U kozhnim listi pro groshi. Zakinchuvala odin tvir, a inkoli shche j ne zakinchivshi, pochinala drugij, pospishala, i nikoli bulo zupinitis', shchob otyamitis', virishiti, yak zhe ¿j, vlasne, zhiti dali? I den' zbigav po dnyu, i pariz'ka metushnya taka bula vidpovidna i nastroyu, i roboti. Vona vtyagalasya u cej temp, ¿j podobalos', shcho tut mozhesh zhiti j inshim, krim najblizhchih, do tebe dila nema. ¿¿ ne prignichuvali cya metushnya, ruh, gomin, bagatolyudnist' na vulicyah. A ot ªshevs'kogo ce prignichuvalo. Profesor lishe radiv z odnogo, shcho v usij cij bagatolyudnosti vin, vlasne, sam na sam z svoºyu robotoyu, a strichaºt'sya z takimi priºmnimi j milimi lyud'mi, yak Mariya Oleksandrivna, Ivan Sergijovich, Oleksandr Porfirovich Borodin ta Oleksandr Vadimovich Passek. Voni razom zbiralis' striti "nash" Novij rik u Ivana Sergijovicha, radili c'omu. I gospodar radiv. Nelegkij u Ivana Sergijovicha buv cej rik - ani v roboti, ani v Kurtavneli. Robota nad novoyu povistyu spochatku posuvalas' mlyavo. Vin chekav, shcho ot-ot spalahne ta iskra, vid yako¿ vse, shcho vzhe zarodilosya i nache gotove v golovi, povinno zagoritisya. Vin inkoli navit' dumav, shcho nadto trudne zavdannya vin sobi dav, pevne, jomu vidpushcheno sili ne na taki znachni spravi. Vin mig tak shchiro dumati! Ale - vin sam shche togo ne usvidomlyuvav - iskra vzhe spalahnula, vin ne mig uzhe vidijti vid togo zhittya, shcho vilivalos' na paperi, vid tih lyudej, na yakih davno zaviv "formulyari", a osoblivo vid togo novogo, nezvichajnogo, shche nezrozumilogo j navit' chuzhogo jomu po duhu, - nastanovami, povedinkoyu, dumkami, - molodogo cholovika, vid imeni yakogo vin navit' viv shchodennik! Tak pragnuv zhiti jogo zhittyam! Popri vse vin znav: vin musit', povinen napisati cej roman, vklasti v n'ogo vsi svo¿ dumki, sumnivi, viru j turboti, a todi, zdavalosya, uzhe kinec', todi vin uzhe vidijde vid literaturi. Skil'ki raziv vin uzhe tak dumav! Na shchastya, c'ogo ne traplyalos'. Ivan Sergijovich zhadav rozibratisya v novomu molodomu pokolinni, i, pevne, ni v yakomu jogo tvori hudozhnya pravda ne peremagala tak vlasni nastanovi i perekonannya, bo inakshe yak mig z'yavitisya Bazarov? Pis'menniku zavazhala dumka, shcho vin u Parizhi, cya stolicya svitu, yak ne divno, bula jomu ogidna. Ivanu Sergijovichu zdavalos', shcho same pariz'ke povitrya, "gnusne", yak vin kazav, diº zhahlivo na jogo uyavu. Vin shche ne buv todi bliz'kim z timi francuz'kimi pis'mennikami, z yakimi tak zijshovsya piznishe. Turgenev oderzhuvav listi vid druziv - rosijs'kih pis'mennikiv, literatoriv Polons'kogo, Feta, Annenkova, na n'ogo viyalo rosijs'koyu zdorovoyu osinnyu, polyuvannyam - shcho za nikchemne polyuvannya u Franci¿! Vin nache chuv chovgannya chobit starosti z Spas'kogo, i navit' zapah jogo siryaka zdavavsya jomu takozh zdorovim, chesnim... Ale vin ne mig zaraz po¿hati z Parizha. Vin perekonuvav sebe j priyateliv, shcho Polin'ka ne povinna povertatisya do Rosi¿. Nikoli. Vona virosla francuzhenkoyu, vona vijde zamizh za francuza i lishit'sya tut nazavzhdi, zvichajnoyu povnopravnoyu lyudinoyu, a ne "nezakonnonarodzhenoyu". "SHCHo na ne¿ chekaº tam? Fal'shive stanovishche v suspil'stvi, fal'shive stanovishche z matir'yu", - tak dovodiv vin usim. Vin dav ¿j osvitu, zabezpechiv majbutnº. Teper vlashtuvav podibnist' rodini - zhiv "svo¿m domkom": vin, dochka, rozumna, osvichena i, golovne, taktovna staren'ka miss Innis, yaka polyubila Polinett i duzhe povazhaº jogo. Ale spil'nogo u n'ogo z samoyu Polin'koyu duzhe malo. Mozhe, vin sam vinnij, shcho vona ne lyubit' ani poezi¿, ani prirodi, ani polyuvannya... Vona pishaºt'sya nim, ta yaki daleki ¿j jogo tvori, vsi ti problemi, shcho postayut' na ¿hnih storinkah pered rosijs'koyu moloddyu! ...U ne¿ take horoshe, odverte oblichchya, taki shchiri ochi... Zovni vona daleko bil'she rosijs'ka mila divchina, nizh francuzhenka. Ale vnutrishn'o - azh niyak ne shozha na ulyublenih gero¿n' jogo romaniv. U nij nema pol'otu, porivu, shukannya istini, zhadannya diyal'nosti. Vin vinnij u c'omu? Vin pevnij - Polin'ka bude horoshoyu druzhinoyu, zrazkovoyu matir'yu, praktichno rozumnoyu vzagali. Ale shcho porobish - Klodi vin lyubit' bil'she! Prosto lyubit'! Dobre vzhe, shcho z dochkoyu teper nema sperechan', vzaºmini rivnishi, spokijnishi... Mozhe, tomu, shcho, jomu zdavalos', serce jogo vzhe zavmerlo? Teper jomu zdavalos', shcho minule vidijshlo vid n'ogo. Minule - ce Kurtavnel'. Ale vin vidchuvav sebe tak, nemov u n'ogo vzhe nichogo ne lishilos' osobistogo. SHCHo zh, zhiti bulo mozhlivo. Novij roman. Dochka. I des' u glibini dumka: "A shcho, yak znovu vse povernet'sya tam, u Kurtavneli, i znovu timchasovo?" Ce bulo b nadto vazhko! Na shchastya, zaraz, na kinec' grudnya, vin vidchuv uzhe zahvat, tu garyachku v roboti, yaka peremagala vse, vse! Jomu hotilosya shvidshe zakinchiti, shvidshe po¿hati do Rosi¿, povezti novij tvir! Hazyajs'kim pil'nim okom Ivan Sergijovich oglyanuv stil u nevelichkij ¿dal'ni i tut pochuv dzvonik i golosi, metushnyu v peredpoko¿. Vin radisno pobig zustrichati, dobre, shcho vin usim inshim znajomim vidmoviv, majzhe vtik vid usih. Tak i º. Mariya Oleksandrivna z svo¿mi virnimi licaryami - profesorom ªshevs'kim ta Oleksandrom Vadimovichem. Vesela i zbudzhena, vona niz'ko, poselyans'ki vklonilas' i zaspivala: SHCHedrik, vedrik! Dajte varenik, Grudochku kashki, Kil'ce kovbaski! I raptom, vijnyavshi z sumochki zhmenyu dribnih cukerok, sipnula nimi v Ivana Sergijovicha: - Na shchastya, na zdorov'ya, na toj Novij rik, shchob bulo lipshe yak torik! Otak u nas shchedruyut'. Trohi ne tak, zvichajno, i ne cukerkami posipayut', ale zh mi j ne doma, a v Parizhi. - Haj s'ogodni mi budemo vsi yak doma, - rozvivshi obidvi ruki, moviv Ivan Sergijovich. - Proshu do stolu, dorogi druzi. Tost ªshevs'kogo za novorichnim stolom: "Za novu povist' nashogo velikogo majstra!" - Ivan Sergijovich sprijnyav dobrodushno, veselo. Z palkim pochuttyam coknulasya z nim Marusya, z shanoblivim zahoplennyam - Sasha Passek. SHkoda, shcho ne prijshov priºmnij Borodin. - Budemo spodivatisya, shcho dolya c'ogo tvoru bude lipshoyu, nizh "Nakanune". A vtim, yak kazav odin mij tovarish po universitetu, ce vse v rukah "urny sud'by", - moviv z usmishkoyu Ivan Sergijovich. - YAk? YAk? "Urny sud'by"? CHudesno! - zasmiyalas' Mariya. - Vi vzhe zakinchili pisati? YA chekayu neterplyache. - Hotiv bi zakinchiti do bereznya. Povezu v "Russkij vestnik", i koli, bog dast', mo¿ simejni spravi nalagodyat'sya, z dochkoyu... Pri cih slovah Mariya trohi nasupila brovi. Ivan Sergijovich bazhav shvidshe vidati Polin'ku zamizh. Ale zh vona shche nikogo ne lyubila! I vzagali ce bulo ne do sercya Mari¿... - Tak ot, koli vse bude garazd, - viv dali Ivan Sergijovich, - ya lishusya vzhe zovsim u Rosi¿, ya nikoli ne povernusya syudi zhiti. Vin spravdi dumav pro ce, i hotiv c'ogo, i hotilosya viriti, shcho ce mozhlivo. - Gercen b'º po zhivomu, koli kartaº, dorikaº, shcho ya ne povertayus' same teper dodomu. YA obrazhayus', dovodzhu, shcho ce zaraz nemozhlivo, a pravdi nide diti. hiba ne tam treba buti zaraz pis'mennikam, doma, de vidbuvayut'sya taki dokorinni zmini. Nam treba ce bachiti na vlasni ochi. Mariya pochervonila, i v ne¿ zashchemilo serce. A vona, vona, zvichajno, musit' buti "vdoma", ne til'ki bachiti! Teper, koli vona pobuvala v Londoni, koli taki micni zv'yazki z Gercenom, koli diznalas', shcho robilosya i robit'sya v Harkovi, v Kiºvi, - treba buti blizhche z timi lyud'mi, z tiºyu moloddyu. Z yakim hvilyuvannyam prochitala vona pro sebe v statti Dobrolyubova: "Marko Vovchok º odnim z pershih borciv u literaturi proti kriposnictva". Ale zh... - A ya tak hochu zaraz po¿hati do Itali¿, - movila vona naperekir svo¿m dumkam. SHCHo zh, v Italiyu ¿j legshe bulo po¿hati! - Ot Stepan Vasil'ovich zbiraºt'sya do Itali¿, i ya duzhe bazhayu. - Prosto do Garibal'di? - spitav Ivan Sergijovich, a pro sebe podumav osudzhuyuchi: "Nu, chogo ¿¿ ponese do Itali¿, til'ki zh nibito vlashtuvalas' i trohi ugovtalas'". - Garibal'di zrobiv chudesa z svoºyu "tisyachchyu" v Sicili¿. Uyavlyayu, shcho zaraz v Neapoli. Ni, navit' uyaviti nemozhlivo. Adzhe ya bachiv Neapol' zovsim za inshih obstavin. Vi zaraz v Itali¿ u samij vir potrapite: tam po vsih usyudah spalahne vijna. - Ot tomu j treba shvidshe po¿hati, - uperto movila Mariya, - a to zovsim ne mozhna bude. A koli povernus' dodomu, todi vzhe napevno ne pobuvayu v Itali¿, ne pobachu Rima, Veneci¿, Neapolya. - Vedi Napoli e poi mori (Pobachiti Neapol' i potim umerti (ital.)_, - nagadav ªshevs'kij. - Todi til'ki j zhiti. Nide meni ne pracyuvalos' tak dobre, yak u Rimi, - skazav Ivan Sergijovich. - Rim - divovizhne misto! - zamisleno dodav vin. - Meni zdavalos', do deyako¿ miri vono mozhe zaminiti vse - tovaristvo, shchastya, navit' lyubov. - Tak obov'yazkovo treba po¿hati! - viguknula Mariya. - A hiba ce tak potribno zaminyati? Navishcho? - spitav Passek, usmihnuvshis'. Turgenev, takozh usmihnuvshis', glyanuv na n'ogo. Vin buv milij i priºmnij molodij cholovik; cej Oleksandr Vadimovich, ale zh shcho osoblivogo znajshla v n'omu Mariya? Vse-taki ne slid ¿j iti po cij dorizhci. - Panove, dvanadcyata godina! Haj zdijsnyat'sya nashi bazhannya! I pershij mij-tost: haj pochuºmo mi svyatu vist' - shcho nareshti ukaz pidpisano i reforma zdijsnena! YA blagav Annenkova spovistiti mene negajno telegramoyu. Vse osobiste vidhodilo na zadnij plan. Pershij tost povinen buv buti til'ki za ce, chogo tak neterplyache chekali mil'joni lyudej, - znishchennya kripactva. Po-riznomu chekali. Po-riznomu uyavlyali majbutnº, a uyaviti bulo duzhe vazhko, osoblivo tut, u Parizhi, shcho robit'sya tam, na bezmezhnih prostorah Rosijs'ko¿ imperi¿. 3 Opanasa Vasil'ovicha zustrili v Peterburzi spochatku zdivovano, potim zhinki divilisya zi spivchuttyam, zhalislivo. Kulish, primruzhivshi svo¿ garni z povolokoyu ochi, usmihnuvsya. Kulishiha - Ganna Barvinok - gliboko zithnula, pohitala golovoyu. - Otakogo cholovika, nashu kvitku... - ne dokazala... Opanas glyanuv na ne¿ azh lyuto. - SHCHo vi govorite? YA zh ¿¿ spravi pri¿hav poladnati. Bo vi vsi: Marko Vovchok! Marko Vovchok! A yak do groshej - to haj ta nehaj, yakos' vikrutit'sya, a vona zh na chuzhini! Nam vi¿hati ne bulo za shcho, ledve dlya mene nashkryabali. YA priviz novi tvori: i povist', i opovidannya. Marko Vovchok pracyuº azh shkvarchit', til'ki drukujte! "Osnova" mala nareshti ot-ot vijti. Po ponedilkah buli "zhurfiksi" - zbiralis', yak u klubi, vsi spivrobitniki i znajomi. Koli vpershe pishov tudi z CHubins'kim i znajomim kompozitorom Sºrovim, znovu pochuv shepotinnya: "Ce cholovik Marka Vovchka!" Profesor Kostomarov zradiv, pitav, chi viduzhala, shcho pishe, shcho priviz novogo. YAk zavzhdi, diyal'nij, ne rozberesh, chi dobrodushno, chi serdito sperechaºt'sya z Kulishem, obidva pidkolyuyut' shpilechkami odin odnogo. Bagato neznajomo¿ molodi, studentiv - toj z Kiºva, toj z Harkova, yakijs' dobrodij priviz statti z Poltavi. Molod' shanoblivo pitaº, cikavit'sya, yaka zh vona - Marko Vovchok? YAk bi hotilos' ¿¿ pobachiti! O Marusen'ko, ti j ne uyavlyaºsh i viddalya ne pripuskaºsh, shcho ti vazhish dlya vsih! ...Ta vin i sam ne osyagav us'ogo, ne usvidomlyuvav. Opanas Vasil'ovich pobuvav u redakciyah zhurnaliv, kudi nakazala zajgi Marusya, de vona drukuvalasya, perekazuvav vid ne¿ privitannya, i koli oderzhuvav listi z-za kordonu - usi druzi znali. Mozhe, rozumila Marusya, yake jogo stanovishche, i pisala dosit' chasto, pidpisuvalasya: "Obnimaºmo tebe, nash druzhe, tvo¿ M. ta B. Markovich!". Blizhchi druzi ce bachili... I Tarasovi Grigorovichu listi j pokloni perekazuvav. Ale Taras Grigorovich divivsya pidozrilo i vidchuzheno, nemov dogaduvavsya, shcho ne vse garazd u jogo "doni", i, nichogo ne znayuchi napevne, zvinuvachuvav u dushi Opanasa. Nihto, mabut', do kincya ne rozumiv, yak jomu, SHevchenkovi, vazhko, yak nesterpno girko bulo tiº¿ zimi... Bezgluzde svatannya, brutal'nij rozriv z Likeroyu... Usi zh zasterigali, a vin ne viriv. Ne rozumili jogo - hotilosya tepla, sim'¿, svoº¿, najridnisho¿, ditok. Hiba zh vin starij buv? Sorok sim rokiv... Hiba vin starij rokami? To vin zistarivsya bidami... Taras Grigorovich serdivsya na Opanasa. Znachit', shchos' ne do ladu v ¿hnij rodini, znachit', ne zumiv Opanas dati Marusi shchastya. A mozhe, vid zazdrosti pleshchut' lyudi na jogo "donyu", povtoryuyut' ºhidni kulishivs'ki vigadki? CHiya b korova michala, a chiya b i movchala! Sam bigav, yak navizhenij, za neyu, spokoyu ne davav, lyutivsya, koli bachiv ¿¿ z nim, z Tarasom... I Taras Grigorovich zgaduvav ¿¿ golos, yak vona tut u jogo majsterni spivala ridni jogo pisni, ¿¿ ochi - shchiri, laskavi, nizhni do n'ogo... ¿¿ malogo Bogdasika... Perechituvav ¿¿ "Institutku", jomu, "bat'kovi", prisvyachenu. Vin pishavsya neyu. Pri n'omu j slovom nedobrim teper nihto ne prohoplyuvavsya pro Marusyu Markovichku. - Hvoriº mij Vovchok! - skazav jomu sumno Opanas. - A chogo zh ti ne berezhesh ¿¿? - burknuv Taras. Na novomu "Kobzari", shcho vijshov u 1861 roci nakladom Simerenka, SHevchenko postaviv prisyatu: "Marku Vovchku". Nache spravu zhittya svogo v ¿¿ ruki, yak spadshchinu, peredav. Vona jomu bula blizhcha za vsih, hto buv tut, poryad. ...Z neyu vin mig bi j pro Likeru govoriti. A koli b i ne govoriv, to vona svo¿m chulim sercem use b zrozumila. I ne gluzuvala b iz "starecho¿" nedorechno¿ lyubovi, yak dehto poza ochima gluzuvav. SHCHe vazhche, shche bolyachishe bulo jomu vid spogadiv pro podorozh na Ukra¿nu, pro sester, brativ, pro YArinu, beztalannu serdechnu ulyublenu sestru YArinu, z vikupom yakih na volyu sprava niyak ne posuvalas'. Literaturnij fond uzyavsya za ce, osoblivo Ivan Sergijovich Turgenev, koli buv tut. Razom z Kavelinim i Kovalevs'kim pisali listi i panovi, - najmodnishij besti¿ c'ogo chasu, - hitromu j lukavomu, yakij duriv, obplutuvav, petlyav, yak toj zaºc', i lishe zabivav pamoroki bidolashnim, zaturkanim bratam i sestri. A volya, reforma... vidtyagalasya, vidtyagalasya... I Taras Grigorovich divuvav usih pohmurim svo¿m viglyadom. Do togo zh duzhe hvoriv. Ne mig iz nim govoriti, raditis' Opanas Vasil'ovich pro svoº osobiste zhittya. Ta j pro shcho vin mig govoriti? Skarzhitis'? Na shcho? Marusya pracyuº, priviz ¿¿ tvori, dala bagato vsilyakih doruchen'. Na pros'bu Turgeneva, Kovalevs'kij napisav lista, shchob ulashtuvavsya Opanas tut, u Peterburzi, na yakus' pidhodyashchu robotu. Poki shchos' ne vihodilo, nezvazhayuchi j na list. Pobachivsya z ¿¿ rodichami. Nasampered z Varvaroyu Dmitrivnoyu Pisarºvoyu - matir'yu troyuridnogo brata Miti. Marusya cyu titku zvala, yak usi, - "maman", vona ¿¿ lyubila bil'she, nizh inshih rodichiv. Marusya Miteyu duzhe nepoko¿las'. Spravdi, vid perevantazhennya toj nervovo zahvoriv, navit' buv u psihiatrichnij likarni. - O, vi ne uyavlyaºte, Opanase Vasil'ovichu, shcho dovelos' perezhiti! - strimano, ale stiskuyuchi ruki, kazala Varvara Dmitrivna. - Vi ne uyavlyaºte, yakij ce buv zhah! I raptom ya diznayus', shcho vin utik iz likarni! Tak, tak, vin utik! YA po¿hala na korotkij chas iz Peterburga dodomu, a vin utik do dyadi svogo tovarisha, i toj ne viddav jogo likaryam, koli za nim pri¿hali. Znaºte, vin dobre zrobiv, cej starij divak, inakshe Miten'ka zaginuv bi v .tij likarni. A starij skazav likaryam: "YAkshcho vi jogo ne vberegli, to nema chogo j zabirati. YA ne viddam. Dobre, shcho same do mene prijshov". I dijsno, Miten'ka vidpochiv u n'ogo, potim doma, na seli u nas, i zaraz uzhe zakinchuº svoyu disertaciyu. Skil'ki knizhok perechitav za cej chas - strashno skazati! - Mozhe, jomu j ne mozhna tak uzhe perevantazhuvati sebe, - vstaviv Opanas Vasil'ovich, - shchob znovu pogano ne stalo? - Vin i sluhati pro ce ne hoche, kazhe, i tak cherez hvorobu chas zagubiv, use hochu nadoluzhiti. I uyavit': vstigaº shche j statti pisati. Jogo duzhe cinuyut' v "Russkom slove", bagato zamovlyayut', i vin duzhe radiº svo¿j zhurnal'nij roboti. YA, zvichajno, volila b, shchob vin ishov svoºyu naukovoyu stezhkoyu, ya pevna, shcho jogo disertaciya pro Apolloniya Tians'kogo matime visoku ocinku, ale ya ne mozhu protidiyati jogo zahoplennyu literaturnoyu praceyu, vin tam dokonche potribnij, pryamo-taki golovnij u redakci¿. Vona i perezhivala, zgaduyuchi strashnij chas Mitino¿ hvorobi, i pishalas', yak kozhna mati, jogo uspihami, i navit' cikavilas' zovsim ne cikavim dlya ne¿ Apolloniºm Tians'kim, pro yakogo j Opanas Vasil'ovich malo znav. I, zvichajno, na jogo shchastya, bil'she rozpovidala pro svogo Miten'ku, anizh rozpituvala. V ¿¿ ochah use bulo normal'no. Opanas Vasil'ovich pri¿hav vlashtuvatisya, a Masha poki shcho lishilas' za kordonom i nevdovzi tezh povernet'sya. Opanas Vasil'ovich u dumkah mimovoli porivnyav Varvaru Dmitrivnu z inshoyu matir'yu - Tetyanoyu Petrivnoyu Passek. Ta tezh zhila svo¿mi sinami, ale perevagu vin viddav Varvari Dmitrivni. Ta j sini vdacheyu buli zovsim rizni - Mitya Pisarºv i Sasha Passek. Tam - sini buli pri materi. Tut - mati stala pri sinovi, nestrimnomu, nevrivnovazhenomu, ale samostijnomu, palkomu. Takij molodij, a skil'ki vlasnih dumok i upodoban' navit' u kozhnij recenzi¿, ta hiba v n'ogo recenzi¿? Zapal'ni statti, yaki vsi z cikavistyu chekayut' i perechituyut', haj hoch i ne zgodzhuyut'sya! YAku shchiru, horoshu stattyu, zovsim svoºridnu, napisav pro Marusyu! Za ce vzhe Opanas z simpatiºyu o spivchuttyam sluhav pro n'ogo. Daleko nepriºmnishim bulo korotke pobachennya z starshim Marusinim bratom - Valerianom. Valerka Masha ne lyubila. Voni zhili v ditinstvi u riznih rodichiv, nikoli ne druzhili, ne listuvalisya. Vona lyubila, yak mati, molodshogo - Mityu, yakogo odrazu zabrala do sebe, koli vijshla zamizh, i vin buv yak sin i dlya Opanasa Vasil'ovicha, a teper lishivsya na pikluvanni virnogo Doroshenka. Valerko - yak jogo zvala Marusya - i zaraz z yakoyus' ºhidnoyu usmishechkoyu rozpituvav pro sestru, nemovbi vin znav pro ne¿ daleko bil'she, nizh sam Opanas. YAk ce zavzhdi dratuº! A yak pis'menniceyu vin nikoli neyu ne cikavivsya, hiba shcho til'ki tim, skil'ki ¿j platyat'. "Zazdrit'! - podumav Opanas. - Ta vin zovsim chuzha lyudina". Opanas vvazhav, shcho vsi rodichi musyat' pishatisya neyu. Vin lyubiv pokazuvati ¿¿ listi, v yakih vona pisala: "Bula na lekci¿ Labule", "Sluhala obidnyu Kerubini", "Vidvidala muzichnu vechirku u Trubec'kih", "Poznajomilas' z pis'mennikom grafom Tolstim, Levom, tim, shcho napisav "Detstvo", "YUnost'", "Semejnoe schast'e". Bachit'sya z ZHeligovs'kim-Sovoyu, a najchastishe strichaºt'sya z profesorom ªshevs'kim ta Ivanom Sergijovichem Turgenºvim, yaki zavzhdi peredayut' jomu druzhni vitannya. Pro togo, Passeka, ani slivcya... Hoch bi vona shvidshe pri¿hala!.. SHCHemit' serce za neyu i za hlopcem. Mozhe, pravij Taras Grigorovich, shcho z takim osudom movchki divit'sya na n'ogo? Koli chitaº jomu Marijchini listi, Opanas zavzhdi propuskaº ryadki, de jdet'sya pro groshi. V ostannih listah vse nastijnishe zvuchit' pros'ba. "...YA vzhe kil'ka raziv tobi pisala, shcho hotilosya b uzhe meni po¿hati v Italiyu, shcho ¿de ªshevs'kij tudi, i koli b groshi, ya b z nim pobralas'. Ta shche groshej nema, otzhe, j "Osnovi" nema. Zaraz odibrala tvij list, to dumaºsh prodati Tiblenu "Opovidannya". Koli se luchche, ti dumaºsh, to proshu tebe duzhe - hutche groshi. Meni tak groshej treba, shcho j skazati ne mozhu. Zaraz, zaraz-taki i prisilaj, prisilaj hutko. Polons'komu ya klanyayus' i dlya n'ogo shchos' postarayus' zrobiti, koli vin prositi bude". Poet YAkiv Polons'kij pracyuº v redakci¿ "Russkogo slova", vin dobrij znajomij - treba jomu perekazati. "Teper ya hochu perevesti "Tri doli" i perevod prodati". Oj, bidna Mariºchka, ¿j taki neperelivki. Krashche ne perekladala b sama, a pisala. Ale chogo ce ¿j tak do Itali¿ zakortilo? "V Italiyu duzhe b hotilosya meni teper z ªshevs'kim, a to j ne mozhna bude, kazhut', bude bil'sha vijna". Vono j teper nebezpechno. Ne mensh rozmov, yak pro reformi v Rosi¿, pro italijs'ki podi¿, Garibal'di, Kavura. Pro Garibal'di navit' sered prostih lyudej nejmovirni balachki. Oce na "zhurfiksi" v "Osnovi" rozpovidali: yakijs' odchajdushnij hlop'yaga kolo zastavi zibrav yurbu j trohi ne vgolos dovodiv: "Poki Garibalka za nashih paniv ne viz'met'sya - nichogo ne bude!" Opanas Vasil'ovich rozumiº, shcho ce znachit' vzagali pobuvati v Itali¿, a vse zh taki dumaº timi zh slovami, shcho j Turgenev podumav: "I kudi ¿¿ ponese?" Ale zh pishe, pishe jogo nevgamovna Marusya: "Proshu tebe, hutko prodaj ti vzhe komu-nebud' i ti 300 karbovanciv meni hutche visilaj. Ne mozhna vibirati, shcho krashche i vigidnishe, koli meni tut konche treba. Proshu zh tebe duzhe, yak cej list odberesh, zaraz visilaj groshi. Zaraz napishi meni odvit. Podumaj, shcho yak meni tut treba. Proshu, proshu tebe. Zrobi use te hutko, yak til'ki tvoya sila. Meni, znov govoryu tobi, meni groshi treba konche". Lishen'ko zh ti moº, shche tak napoleglivo nikoli ne pisala. Probig ochima kil'ka ryadkiv. Ot ryadochok, nemov vona sama, usmihnuvshis' jomu, skazala: "S'ogodni znov yak vesna, teplo, slavno, yasno..." A vono zh lyutij, i tut zimno, vitri, ogidno, yak i na dushi... I znovu! "Proshu zh tebe, groshi prisilaj hutko. Proshu tebe, proshu. Bogdasya z jogo pisannyam ne dozhidayu. ªshevs'kij duzhe klanyaºt'sya. Mi zdorovi oboº. YA robotayu bagato, ta dumayu, koli b meni hoch chotiri ruki! Buvaj zdorov, nash druzhe. M., B. Markovich!". Vin uzhe znaº. Nichogo ne vdiºsh. CHi budut', chi ne budut' groshi - vona po¿de do Itali¿. Krashche, zvichajno, rozdobuti ci osoruzhni groshi, yaki vin ne vmiº ani zaroblyati, ani svoºchasno distavati neyu zh zarobleni. "Koli b chotiri ruki"! I odniºyu stil'ki napisala! Zaraz v Itali¿ Dobrolyubov, golovna teper postat' v "Sovremennike". Pevne, pobachat'sya, poznajomlyat'sya, domovit'sya i pro "Sovremennik", ¿¿ tvori same dlya nih. ...A jomu tak hochet'sya na Ukra¿nu, "dodomu"... 4 SHCHo tam kazati, avzhezh ªshevs'komu bulo b priºmno, koli b do Itali¿ razom z nim po¿hali Mariya Oleksandrivna, Borodin, Passek, i v toj zhe chas bentezhilo: po-pershe, yak ce Mariya Oleksandrivna govorit' pro podorozh, ne mayuchi absolyutno na ne¿ koshtiv? Po-druge, navit' ne bazhayuchi vstryavati v chuzhi spravi, vse zh taki zamislyuvavsya nad ¿¿ vzaºminami z Oleksandrom Vadimovichem Passekom i niyak ne mig zrozumiti ¿h. A vtim, rozroblyali marshrut: Lion, Marsel', morem do CHivita-Vekkiya, potim zalizniceyu do Rima. Turgenev zovsim neshval'ne stavivsya do togo, shcho Mariya Oleksandrivna zbiraºt'sya ¿hati. Ale vona perekonlivo dovodila, shcho ¿j treba neodminno pobuvati v Itali¿, i, golovne, z profesoram ªshevs'kim. yakij stil'ki pokazhe, poyasnit'. Plan nespodivano zirvavsya, i, nide pravdi diti, ªshevs'kij zithnuv z polegshennyam i virushiv u podorozh sam. Mozhe, YUlen'ka turbuvatimet'sya, shcho ¿¿ nepristosovanij do zhittya profesor mandruº sam-odin, ale shcho porobish - jomu vidkladati podorozhi ne mozhna bulo. Z Marselya vin pisav druzhini: "Mariya Oleksandrivna lishilas'. Ne znayu, chi po¿de vona do Itali¿, chi lishit'sya v Parizhi, chi po¿de kudis'-inde, ¿¿ zhahlivo shkoda. Passek poproshchavsya z svo¿mi, shchob ¿hati do Itali¿..." (YUlen'ka znala, shcho osnovnim suputnikom cholovika mav buti cej milij posluzhlivij Passek). "...ta lishivsya v Parizhi na kil'ka dniv, shchob pochekati ¿¿ vid'¿zdu, i raptom zahvoriv tak, shcho musiv chotiri dni lezhati v lizhku i til'ki naperedodni mogo vid'¿zdu (2/14 lyutogo) mig vstati i peresisti v krislo. Vijti z kimnati nemozhlivo ranishe, yak za dva tizhni... Do togo zh M. O. majzhe bez groshej i chekaº nadaremno prisilki cherez Stankevicha groshej z "Russkogo vestnika" za povist', yaku vona poslala naprikinci lyutogo i za yaku musili vislati groshi napered". I zhadana podorozh do Itali¿, i cya hvoroba Sashi buli prichinoyu takogo nesterpnogo chekannya groshej. Oh, chasto yakes' neshchastya, yak, primirom, hvoroba, buvaº prichinoyu i nespodivanih povorotiv u zhitti j rishen', yaki kardinal'no vidminni vid poperednih, nachebto obgruntovanih i ostatochnih. Lyudina vdaºt'sya do zovsim nejmovirnih dlya sebe vchinkiv, yaki stayut' ºdino mozhlivimi, neobhidnimi, neminuchimi. Vazhka hvoroba. Uyava kincya. Bezpovorotnogo, nevblagannogo kincya. YAke znachennya mayut' umovnosti, osud, usi ci nikchemni zemni pereshkodi, koli jdet'sya pro zhittya i smert'? Vona divilas' na palayuche shudle oblichchya, bezsili ruki na kovdri... Vin, yakij kohav ¿¿ yak nihto, yakij tak viddano dopomagav, koli zahvoriv Bogdasik, i nache bajduzhe znosiv usi dokori materi, yaku garyache lyubiv i povazhav. Ni, ne bajduzhe, a terplyache, vin girko use perezhivav, ale lyubov do ne¿, Mari¿, bula nad use. I shcho vin mav za ce? Vin prosiv til'ki buti kolo ne¿, ne proganyati jogo, ne zaboronyati lyubiti ¿¿. A vona? Vona sama vzhe vidchuvala, shcho ne mozhe buti bez n'ogo, bez jogo viddanogo pochuttya. Vona ne kazala jomu, ale vin stav yakoyus' nevid'ºmnoyu chastkoyu ¿¿ zhittya, i koli jogo ne bulo poryad, jogo vzhe ne vistachalo, spochatku vona kazala sama sobi, shcho vin ¿j prosto ne zavazhaº, ni v chomu ne zavazhaº, i ne hotila j sobi priznavatisya, shcho ne til'ki ce... A ot zaraz vin lezhav bezpomichnij, bezsilij pered neyu. I likari shepotilis' shchos' pro spadkovist' - bat'ko jogo pomer vid suhot, - pro nebezpechnij stan, i vona mahnula na vse i na vsih rukoyu i lishilasya z nim. Vona stoyala navkolishkah kolo jogo lizhka - tak samo, yak zovsim nedavno bilya lizhka Bogdasika, golubila ci bezsili ruki, ce yune zmarnile oblichchya, i koli vin pochinav mariti, shepotila shvil'ovano: - Zaspokojsya, ya z toboyu, ya budu zavzhdi z toboyu, ya tebe ne pokinu nizashcho, durnij mij hlopchiku. Til'ki viduzhuj, til'ki viduzhuj. Mi po¿demo vdvoh do Itali¿, mi pobuvaºmo v Rimi, Neapoli, Veneci¿... Til'ki zhivi... til'ki viduzhuj... Mi budemo shchaslivi... SHCHaslivi? Hiba vona zmozhe buti shchaslivoyu za takih obstavin? Hiba ce ne bude gorem dlya ne¿, dlya n'ogo, dlya Opanasa? "SHCHo zh, koli ne sudilosya shchastya, nehaj mile gore bude". Najmenshe vona dumala, yak deyaki teperishni zhinki, pro pravo na vil'nu lyubov, shchastya, navit' novi formi sim'¿, adzhe stil'ki, primirom, govorilosya pro nadzvichajnu druzhbu i lyubov podruzhzhya SHelgunovih i literatora Mihajlova, zahisnika zhinochih prav. Ni, vona, Mariya, ne dumala pro ce, nichogo ne hotila dovoditi, nichim ne "kidati viklik suspil'stvu", yak, zahlinayuchis', bazhali deyaki molodi divchata, vbachayuchi v svo¿h zahoplennyah yakijs' podvig. Ni, ce bulo i prostishe, i skladnishe, ce bulo ¿¿ "mile gore"... Vona vidchuvala, shcho vidpovidaº za zhittya c'ogo hlopchika, bo polamala jomu spokijne, zvichajne, vporyadkovane zhittya, i zaraz ¿j hotilosya vse zrobiti, shchob vin buv shchaslivij. Til'ki shchob viduzhav! Til'ki shchob zhiv! Nevzhe ce kinec'? A yak zhe vona bude bez n'ogo? Bozhe mij, gospodi! YA budu z nim, lishi jogo meni, daj, bozhe, zrobiti jogo shchaslivim! I haj bude, shcho bude! Adzhe vazhlivishe buti chesnoyu u vchinkah z najblizhchimi, z lyubimimi, anizh udavati sebe poryadnoyu pered chuzhimi lyud'mi. Ta ce zaraz i ne nepoko¿lo ¿¿. Abi vin zhiv! Vin prijshov do tyami i pershe, shcho pobachiv, usvidomiv - ¿¿ usmishku. Nikoli ne bachiv vin ¿¿ takoyu - bliz'koyu, ridnoyu, zovsim svoºyu. Mariya nahililasya nad nim i, prigladzhuyuchi spitnile chorne kucheryave volossya, tihesen'ko zaspivala: Nehaj breshut', breshut', dobreshut'sya liha. A mi z toboj, moº serce, kohajmosya stiha. I todi til'ki zrozumila, vidchula, pro shcho pisala kolis' - yak mozhna opinitisya, nache v bozhomu ra¿, v svoºmu nepevnomu shchastyachku. * * * Use bulo znajome z ditinstva, prinajmni z shkolyars'kih rokiv, koli zahopivsya istoriºyu, i vse vrazhalo tak, yak zhodne misto, zhodne misce na sviti. Velichno i vrochisto promovlyali ru¿ni tisyacholitn'o¿ davnini - forum, Kolizej, hram, a poryad, i navit' vperemishku, guli suchasni vulici, lunala temperamentna i v toj zhe chas nezrivnyanna muzichna italijs'ka mova. Sered mal'ovnicho-kol'oristo¿ yurbi hlopchakiv, krasun' divchat chornimi voronami migotili chernici riznih ordeniv, monahi j katolic'ki popi riznih rangiv. I hocha prohodili zagoni stril'civ, nagaduyuchi pro napruzhenij i nespokijnij stan u kra¿ni, na kozhnim kroci strichalisya grupi turistiv z usiº¿ ªvropi. Bezpomilkovo mozhna bulo piznati rosijs'kih hudozhnikiv. YAk zavzhdi, v Rimi ¿h perebuvalo bagato i teper - stipendiativ akademi¿ i "samih po sobi". YAk zavzhdi, bil'shist' biduvala, ale ne zvertala na ce uvagi. "Hoch goli, ta na voli". Niyakoviyuchi naspravdi vid neznannya movi, nedoskonalo¿ pidgotovki, robili voni nezalezhnij viglyad, rayuvali, shcho voni virvalis' na cej rozkishnij pivden', omriyanij Rim. Voni porinali v zhittya mistectva i nachebto stavali v svo¿h postijnih rozmovah, sperechannyah, studiyah, roboti na pleneri, v muzeyah, yakshcho ne bliz'kimi znajomimi, to v usyakomu razi abo zakohanimi, abo norovistimi uchnyami starih bogorivnih mitciv, zhili perekazami pro nih. I vse zh taki, vse zh taki ci rosijs'ki molodi hudozhniki hoch i sperechalisya, i diskutuvali bez kincya, do svarok pro zavdannya, metu, napryamki mistectva, - voni buli spivvitchiznikami i Karla Bryullova, i Oleksandra Ivanova - takih riznih i popri vse ridnih usim ¿m, genial'nih hudozhnikiv, yakih povazhav sam velikij Rim! Use bulo pereplutano, yak zavzhdi v c'omu svitovomu misti, - starodavnº, suchasne i navit' majbutnº, shcho prorivalos' u shvil'ovanomu nastro¿ rimlyan, u slovah garibal'dijs'kogo gimnu, shcho vinikav to tut, to tam, nezvazhayuchi na nastorozheni pil'ni dozori paps'ko¿ gvardi¿. A gimn cej stvoriv poet Lu¿dzhi Merkantini - boºc'-garibal'diºc'. Bastone tedesco l'Italia non doma; Non crescono al giogo le stirpi di Roma. Ptu Italia non vuole stranieri e tiranni. Gia troppi son gli anni ehe dura il servir. Va fuori d'Italia, va fuori. ch'e l'ora. Va fuori d'Italia, va fuori, stranier! (Avstrijs'ka dubinka ne skorit' lyud Rima, _ Ne zborit' Italiyu nepoborimu. _ Ne sterpit' vitchizna chuzhinciv-tiraniv, - _ Zanadto vzhe dovgo trivaº ¿h gnit!_ _ Get' z Itali¿, get', chas nastav vam tikati, _ Get' z Itali¿, get', chuzhozemni kati!_ (Pereklav z Ital. M. Bazhan)_ ...Profesor istori¿ Stepan Vasil'ovich ªshevs'kij porinuv najduzhche u minule. Vin vidchuvav sebe naodinci z ru¿nami, starodavnimi hramami, z sivimi pam'yatkami divovizhno¿ kul'turi. I ne bulo mezh u chasi. To vin zhiv u vikah do hristiyanstva, i vsya istoriya Rimu, jogo rozkvitu j zanepadu vstavala zrimo pered ochima. To vin opinyavsya v Seredn'ovichchi, v dobi Vidrodzhennya. Vin radiv iz svoº¿ samotnosti. Vin uyavlyav iz zadovolennyam, yak teper ozhivut' jogo lekci¿ z istori¿ pered studentami Moskovs'kogo universitetu, bo vin teper vidchuvav sebe svidkom i navit' chasto spivuchasnikom riznih etapiv velichno¿ istori¿ vichnogo mista. Ale inkoli, inkoli vin shkoduvav, shcho Mariya Oleksandrivna ne po¿hala razom z nim. Vin zvik do ne¿ za zhittya v Parizhi. U listah YUlen'ci, ta j sam sobi, vin dovodiv, shcho daleko krashche bez groshej siditi na odnomu misci, a ne podorozhuvati... I krim togo, z nimi buv bi Passek. Situaciya skladna. "Oh-ho-ho, mila Mariº Oleksandrivno, i ya, i YUlen'ka duzhe vas lyubimo i povazhaºmo - i yak lyudinu, i yak chudesnu pis'mennicyu, ta yakbi deyaki risi znikli z vashogo taºmnichogo harakteru!" I ce legkovazhne stavlennya do groshej - do pozichok, avansiv. Pershij chas vona vidmovlyalas' vid propozicij pozichiti ¿j, boyalas' c'ogo, a teper sama zabuvaº, skil'ki komu vinna, skil'ki ¿j vinni v yakij redakci¿, na shcho vona mozhe rozrahovuvati. Vreshti, dobre, shcho vona zalishilas' u Parizhi. Do Rima pri¿hav Borodin. Z nim nakreslili plan ekskursij. Ot i s'ogodni umovilis' zustritisya uvecheri kolo fontana Bernini, a do obidu ªshevs'kij shche hotiv zajti na poshtu. Ridna YUlen'ka, vona znaº, shcho vin turbuºt'sya pro ne¿ i pro ditej, osoblivo pro novonarodzhenogo Petrusika, zaochnogo hreshchenika Mari¿ Oleksandrivni, i ne skupilasya na listi. - Prego! (Bud' laska! (Ital.)_ - usmihnuvsya jomu sluzhbovec' poshti, podayuchi list i shche arkushik paperu - yakus' zapisku. List vid YUlen'ki! Vin z nasolodoyu prochitaº jogo u sebe, a arkushik, malen'ku zapisochku, vin rozgornuv odrazu. SHCHo vono take? Znajomij strimkij pocherk. "Milij Stepane Vasil'ovichu! Mi s'ogodni pri¿hali i zaraz tut, v Hotel Russie na del Popolo. CHekaºmo na vas shvidshe! Viddana Vam Mariya Markovich i Bogdas'. Z nami Oleksandr Vadimovich Passek". Ot tobi j maºsh! Ale vin zradiv, slovo chesti, prosto zradiv. Jomu zdalosya vse navkolo veselishim, i vin vidchuv sebe ne v kolosal'nomu muze¿, yak dosi, a zhivoyu lyudinoyu sered zhivih, suchasnih lyudej. Vin pospishiv v Hotel Russie, i koli pobachiv yakis' osoblivo yaskravi, zaraz zovsim blakitni ochi Mari¿ Oleksandrivni, shchaslive oblichchya shudlogo Sashi j veselogo Bogdasya, u n'ogo vihopilosya odrazu: - YAk prekrasno, shcho vi pri¿hali! - SHCHo zh, vsi dorogi vedut' do Rima! - smiyuchis', tisnula jomu ruku Mariya. - Ale nam treba shvidshe vlashtovuvatisya z kimnatami, adzhe v goteli nejmovirno dorogo dlya nas! - Nu, ce vlashtuºmo! S'ogodni ya z Oleksandrom Porfirovichem Borodinim budemo u nashih hudozhnikiv - tut brat Botkina Mikola, hudozhnik Orlov, bagato inshih, voni dopomozhut' znajti dlya vas pomeshkannya. - I shchob ne duzhe dorogo, - nagadala Mariya, - vi zh znaºte, u mene, yak zavzhdi, z groshima negusto, ale duzhe bazhano, shchob nedaleko odne vid odnogo, hocha b na odnij vulici z Oleksandrom Vadimovichem. - I nedaleko vid vas, dorogij Stepane Vasil'ovichu, - moviv Sasha. - YAkij ya radij vas bachiti! Nevzhe vi vse-vse oglyanuli vzhe bez mene, bez Mari¿ Oleksandrivni? - Ne turbujtes', tut na roki vistachit', ne te shcho na yakis' tam dva tizhni! ªshevs'kij radiv, shcho vse tak prosto, i ne bulo chogo hvilyuvatis' cherez ¿hni nezrozumili vzaºmini. Nadaremno vin zaspoko¿v sebe. Za korotkij chas vin zrozumiv, shcho zovsim use ce ne "duzhe prosto". Ta nikoli vin shche ne bachiv Mari¿ Oleksandrivni takoyu shchaslivoyu, rozkvitloyu, garnoyu. SHCHaslivim, nache trohi zavzhdi sp'yanilim, viglyadav i Sasha. Mozhlivo, ¿m til'ki zazdritimut' lyudi. Hiba shchastya mozhe buti vinnim? Omnia vincit amor... (Vse peremagaº lyubov (lat.)_ * * * Voni buli taki shchaslivi, shcho z nimi nemozhlivo bulo hoditi po muzeyah. Pro Sashu i ne govoriti - hocha vin, pravda, pogodzhuvavsya odrazu na vse, vsilyaki ekskursi¿, ale lishe tomu, shcho mala jti i Mariya Oleksandrivna. Voni zhili v inshomu sviti, mozhe, inkoli trohi smishnomu dlya storonnih, mozhe, navit' oburlivomu dlya puritans'kogo oka, ale, bezperechno, zazdrisnomu dlya vsih, - dlya kogo potaj, dlya kogo odverto, - u sviti svo¿h pochuttiv. Stepanu Vasil'ovichu chasto zdavalos', shcho voni nichogo ne bachat' i ne chuyut', krim odne odnogo. Ta shchodo Mari¿ - vin nezabarom zrozumiv, shcho pomilivsya. Vona raptom stavila pitannya, yaki svidchili, shcho vona z yakogos' svogo, inshogo boku divit'sya na vse i cikavit'sya vsim po-svoºmu. Profesor pomitiv, shcho Mariya Oleksandrivna daleko bil'she za n'ogo priglyadalasya do suchasnogo - ne suchasnogo mista, a lyudej. Vona shvidko opanovuvala movu, yaku pochala vivchati davno, i lyubila rozmovlyati z vipadkovimi zustrichnimi. To z zhinkami kolo Maria Miracle - Mari¿ CHudotvorno¿, - yaki rozpovidali, shcho same cya madonna najprihil'nisha do zhinok i robit' chudesa - miracle, to pochinala rozmovu z krasuneyu divchinkoyu, yaka prihodila pribirati kimnatu i odrazu projnyalasya takoyu simpatiºyu do pri¿zhdzho¿ dami, shcho rozpovidala ¿j usi svo¿ domashni i navit' vulichni novini. Navit' z yurboyu hlopchis'ok, shcho ne davali spokoyu pri¿zhdzhim, vona odrazu vhodila v yakijs' nezrozumilij reshti kontakt. Ci hlopchis'ka, yak ro¿ nastirnih muh, obliplyali kolyaski ne til'ki na zagorodnih ekskursiyah, a navit' na vulicyah mista, nastirno, nemov ce bezzaperechnij obov'yazok, yakes' zakonne mito, vimagali milostini. Navit' milostineyu ce ne mozhna bulo nazvati, tak ce bulo zuhvalo i bezapelyacijno! Taki scenki dratuvali ªshevs'kogo, divuvali Borodina, Sasha nemovbi pochuvavsya vinnim, a Mariya bula v zahoplenni, i regotala, i ladna bula viddati vsi groshi, abi chuti hlop'yachi viguki, sposterigati ¿hni minlivi, zadovoleni, zamurzani mordochki. A s'ogodni uvecheri vona kinulasya na ªshevs'kogo: - YAk! Vi dosi ne buli v "El' Greko"? U tomu zh kafe, kazav Annenkov, zavzhdi buvav Gogol', tam buvav shche ranishe Bajron; Vi vzhe tut tri tizhni - i ne buli tam! ªshevs'kij pochav pererahovuvati, de vin vstig pobuvati za ci tri tizhni, ale Mariya i sluhati ne hotila: - S'ogodni, zaraz zhe mi jdemo tudi! Vi navit' ne znaºte dorogi? Nichogo, ya rozpitayu! Vona povela vse svoº malen'ke tovaristvo tak upevneno, nemov zhila tut uzhe htozna-skil'ki chasu. Po dorozi z privitnoyu usmishkoyu vona pitala napivitalijs'koyu, napivfrancuz'koyu, yak dijti do p'yacca Ispaniya. Vid ne¿ kil'ka krokiv do kafe "El' Greko". Ce vona znala z rozpovidej Annenkova. ªshevs'kij vidznachiv pro sebe, shcho ¿j usi tak vidpovidayut', nache dlya kozhnogo priºmno posluzhitisya takij privitnij molodij dami. - Nevzhe ce tut? - zdivuvavsya Sasha. - YA uyavlyav kav'yarnyu daleko bil'shoyu i bagatshoyu, - moviv i Stepan Vasil'ovich, koli voni zajshli v dosit' malen'ku kav'yarnyu z dvoh kimnat. - Same takoyu vona meni j podobaºt'sya, - perekonano skazala Mariya. - Til'ki podumati - tut buvav Bajron! Balakucha, vzhe v litah, ogryadna gospodinya, yaka caryuvala za kasoyu, ohoche pokazala, de sidiv zavzhdi sin'jor Nikolo - tak vona nazivala Mikolu Vasil'ovicha Gogolya. Todi kav'yarnya nalezhala ¿¿ dyad'kovi z dyadinoyu, a vona bula shche malen'koyu divchinkoyu, a vtim, pam'yataº sin'jora Nikolo. Jogo vsi povazhali i, skazati pravdu, poboyuvalis'. Vin rozmovlyav chuzhoyu dlya ne¿ movoyu, i vona divuvalas' - inkoli vin z takim serjoznim viglyadom shchos' rozpovidav, pevne, shchos' duzhe serjozne, dumala vona, ale zh to, pevne, bulo shchos' duzhe smishne, yak vona vzhe potim zdogaduvalas', bo vsi pochinali tak smiyatisya, shcho dyadina prinosila sidr, shchob zaspoko¿ti. A vzagali vsi namagalisya sin'joru Nikolo dogoditi, dyadya navit' vlasnoruchno variv dlya n'ogo kavu. SHCHo kazati, sin'jor Nikolo lyubiv povereduvati! - O, tak, - smiyuchis', skazala Mariya svo¿m suputnikam, - mij cholovik buv z nim dobre znajomij, kolis', nevdovzi pered nashim odruzhennyam, vin iz Gogolem cilij den' proviv. SHCHo za lyudina! Ta jomu vsi jogo veredi i primhi proshchali, navit' ne te slovo, ne "proshchali", a zalyubki znosili, abi buti bliz'ko kolo n'ogo. Gospodinya kav'yarni, nemov rozumiyuchi, pro shcho jdet'sya, zakivala golovoyu. - Tak, tak, jogo vsi sin'jori hudozhniki duzhe lyubili, a mij dyadya buv prosto shchaslivij, koli sin'jor Nikolo prihodiv do nas, i vzhe ni na kogo z gostej bil'she ne zvertav uvagi. O! - pidnyala vona palec' ugoru, ochevidno, udayuchi dyad'ka, - ce velikij rosijs'kij pittoro! U nas vsi veliki pis'menniki i poeti buvali i pili nashu kavu, - movila vona z pogordoyu. - On u tomu kutochku lyubiv siditi sam sin'jor poet Bajron! Mariya zdivovano glyanula na ne¿: - Hiba vi... - Ni, ni, mila sin'joro, zvichajno, ya ne pam'yatayu jogo, bo mene shche ne bulo todi na sviti, ale zh dyad'ko povisiv, bachite, ot na stini, jogo portret i rozpovidav pro n'ogo. A chomu, gadaºte, tak zvet'sya nasha kav'yarnya, i chomu u nas lyubiv buvati Bajron? O! Vsi ce znayut'! Vin buv i za grekiv, i za italijciv, za vsih, komu potribni buli jogo pisni pro svobodu. Ce nash poet! - vona glyanula na dveri j skazala zovsim inshim, dovirlivim, konfidencijnim tonom: - Mozhete buti spokijni, ya odrazu piznayu lyudej, zajvi lyudi do nas ne zahodyat'. Prisyagayusya svyatoyu madonnoyu! Prego, chashechku kavi? A tistechka ya sama gotuyu, ya pevna - takij prekrasnij sin'jori bude do smaku! - Zvichajno, zvichajno, - zagorilasya Marusya. - Mi vip'ºmo po chashechci kavi z vashimi tistechkami, i mi syademo v tij kimnati, nu, ne na tomu misci, ale zh u tij kimnati, de lyubili siditi i Gogol', i Bajron. - I Bryullov, - nagadav Sasha. - I Gercen, - dodala Mariya. - I Marko Vovchok, - v ton ¿j prokazav ªshevs'kij. - A nu vas, - zhartoma lyasnula jogo po ruci Marusya. - YA spravdi zvorushena vsim cim, a yaka chudesna cya balakuha gospodinya! Vse-taki shkoda meni, shcho ya ne vstigla pobachiti na vlasni ochi Gogolya. Opanas strichavsya z nim ne raz, ale Gogol' nevdovzi pomer, koli mi pobralisya. Vona zamislilas', trimayuchi v rukah malesen'ku chashechku z zapashnoyu kavoyu. - Zvichajno, - movila vona rozdumlivo, - Kulish zrobiv potribnu spravu, pershij zibravshi jogo tvori, listi, ale, meni zdaºt'sya, vin podav jogo zovsim ne tak, yak treba, ne takim, yakim vin buv u dijsnosti,