- Zvichajno, za nash spil'nij. Ta zaraz ya hochu vipiti cej kuhlik  za  vas
osobisto, konkretno, shchob vi znovu pislya vsih podij pri¿hali v London!
   - A shche krashche, shchob mi zustrilisya z vami v Rosi¿.
   - SHCHob mi mogli tam uzhe vil'no vsi zustritisya! - zrozumiv jogo Ogar'ov.
   - Ta vipiti po dobrij charci i v nas des' u yakijs' korchmi na Ukra¿ni. Vi
buvali tam?
   - Lishe pro¿zdom, koli ¿hav do Krimu.
   - I ya davno tam buv.. SHCHe malim... SHCHe do Kadets'kogo korpusu...
   Deyakij chas obidva movchki potyaguvali grog z velikih kuhliv.
   Vlasne, obidva dumali pro odne...
   Na  dumku  Andriya  raptom  splivli,  zamajorili  daleki,  majzhe  zabuti
spogadi. Malen'kij  hutir,  smert'  materi,  i  jogo,  shche  zovsim  malo-go
hlop'yatka, vidvozyat' u Kadets'kij  Korpus.  I  z  togo  chasu  -  vijs'kova
mushtra, vijs'kove uchilishche v Peterburzi, vijs'kova sluzhba. Ta na  shchastya,  -
zustrichi j druzhba z starshimi tovarishami po uchilishchu i po vijs'kovij sluzhbi,
z  polyakami  Padlevs'kim,  Dombrovs'kim,  Vrublevs'kim,  a  cherez  nih   -
znajomstvo z chlenami "Zemli i voli" v Peterburzi. Na vijs'kovij  sluzhbi  u
Varshavi - vzhe velika vidpovidal'nist' za vse: za nalagodzhennya zv'yazkiv, za
soldativ,  za  toj  narod,   yakij   cih   soldativ   posilaº   "usmiryati",
priborkuvati. Za vse, za vse vidchuv vin  vidpovidal'nist'  i  virishiv,  shcho
zhittya jogo nalezhit' tij spravi, yaka  zminit'  dolyu  lyudej,  prignichenih  i
bezpravnih, de b ne zhili voni - v Rosi¿, na Ukra¿ni, - vid  yako¿  berig  u
glibini sercya pisni pochuti v ditinstvi, ta  virshi  Kobzarya,  zminit'  dolyu
lyudej rozterzano¿ Pol'shchi, zhebrac'ko¿  Bilorusi  ta  vsih,  usih...  SHCHo  zh,
starshij brat vchivsya v gimnazi¿, zakinchiv universitet, vin  prisvyativ  sebe
nauci, a jogo, Andriya, tihogo, mrijnogo hlopchika, yakij nache ne mav niyakogo
potyagu do bujnih hlop'yachih zabav ta rozvag, -  viddali  u  korpus,  vin  i
pishov shlyahom vijs'kovo¿ profesi¿. Ale zh e obov'yazki  vishchi  ponad  bud'-yaki
profesi¿ i prisyagi!
   Divno! U ci hvilini Ogar'ov, divlyachis'  na  Potebnyu,  takozh  dumav,  shcho
c'omu yunakovi lishe dvadcyat' tri roki! I z semi rokiv vin uzhe  "vijs'kovij"
- korpus, vijs'kove uchilishche, polk. Ta yak piznav vin lyudej,  a  golovne,  -
svij obov'yazok, svij golovnij obov'yazok! Ni,  vin  taki  pravij,  Ogar'ov,
koli tverdiv, shcho teper same sered vijs'kovih, oficeriv, rozvinulisya zovsim
inshi,  vidminni   vid   starogo,   pochuttya   chesti,   obov'yazku,   pochuttya
vidpovidal'nosti za svoyu diyal'nist'... Koli b til'ki  zrozumili  provodiri
pol's'kogo  povstannya,  z   yakimi   chistimi   pomislami   j   pragnennyami,
pozbavlenimi chestolyubstva i zhadannya osobisto¿  slavi,  jde  cya  molod'  za
"nashu i vashu svobodu!"
   SHCHos' º v c'omu  yunakovi  vid  jogo  predkiv,  slavnih  zaporozhciv,  vid
nebagatoslivnogo, odchajdushnogo Ostapa, sina Tarasa Bul'bi. A  mozhe,  trohi
mrijnosti ta lirichnosti i vid Andriya? Koli b vin povernuvsya zhivij i  cilij
z togo viru, shcho vzhe shumuº na pivdennomu  zahodi  matinki  Rosi¿,  po  vsih
shlyahah, velikih i malih mistah i  selah  Ukra¿ni  i  Pol'shchi.  Ta  i  jomu,
Ogar'ovu, i Gercenu zvidsi, zdaleka,  zrozumilo,  shcho  tam,  na  zhal',  use
diºt'sya bez kerma i bez vitril, a mozhe, shche girshe, z kermom, yake skerovuyut'
ne ti ruki, shcho treba, z vitrilami, yaki napinaº nadto svavil'nij  viter,  i
chi maº pravo Bakunin, haj navit' z najshchirishim pochuttyam,  -  v  c'omu  nema
sumniviv, - tak bezoglyadno zapalyuvati i vikoristovuvati viru i  viddanist'
tako¿ molodi? Ne raz Gercen spinyav Bakunina:
   - De kupka  spivchuvayuchih  -  tobi  vzhe  uyavlyayut'sya  tisyachi  gotovih  do
povstannya! A v dijsnosti ¿h nema.
   - Nema - tak bude! - vpevneno vigoloshuvav Bakunin. A za c'ogo yunaka, za
Andriya Potebnyu, shcho virushaº teper
   bitisya na boci povstanciv, boyazko i trivozhno, yak za krevnogo
   sina.
   - Nu, ostannij, na dorizhku! SHCHasti vam!
   - A yak meni i druzyam mo¿m, rosijs'kim oficeram, ne poshchastit', nevzhe  ne
spom'yanut' nas, za Rosiyu rozp'yatih  vo  ostavleniº  ¿¿  grihiv?  -  raptom
spitav Andrij z yakoyus' girkoyu posmishkoyu.



   6

   Perepochiti. Trohi perepochiti. Zaraz ce  bulo  ºdinim  bazhannyam  Tedzika
SHuazelya,  studenta  Ki¿vs'kogo  universitetu,   kolishn'ogo   nemirivs'kogo
gimnazista, yakij zaraz tikav iz Kiºva i musiv, shcho b tam ne bulo, distatisya
do CHernigova.
   Zdavalosya, koli b, nu dvi-tri godini absolyutno spokijnih, bez dumki, shcho
ce mozhe obernutisya nepopravnoyu bidoyu, prosto zasnuti, v yakomus' zakapelku,
v yakijs' komirchini, todi b vin vil'no podolav cyu vidstan'.
   Haj vin shche molodij i sili jomu  ne  pozichati,  ale  zh  vin  utik  z-pid
areshtu, i bida mozhe spitkati jogo na  kozhnim  kroci.  ZHitomir.  Vasil'kiv.
Ki¿v. Brovari. Kozelec'.  A  po  dorozi  skil'ki  tih  Ivanivok,  Lemeshiv,
Bobrikiv ta hutoriv bez chisla i bez najmennya! I nevidomo,  de  krashche  -  u
velikomu mistechku chi na malolyudnomu hutori. YAk znati, de jogo  prijmut'  i
shovayut', a de odrazu viddadut' storozhi?
   Hoch bi shvidshe CHernigiv, i tam, u druziv, persh za vse  -  zasnuti  i  ne
bachiti perekrivlene lyuttyu oblichchya polkovnika zhandariv... liniyu soldativ..
   Vin  zgadav  rozshireni  zhahom  ochi  materi,  koli  vin  zabig   dodomu,
visliznuvshi z kazarmi, kudi ¿h zignali.
   - Tedziku, tikaj z Kiºva, negajno tikaj!
   Bidna mama, vona ne mala spokoyu vse zhittya. U povstanni 1830  roku  brav
uchast' ¿¿ bat'ko i bat'ko Tedzika. Z nimi buli  ¿¿  svekor  i  ¿¿  brat...
Teper sini...
   Vona zmolodu zaznala  zhah  peresliduvan',  rizikovanih  vtech,  obshukiv,
prinizhennya dozvolenih pobachen' kriz' tyuremni grati, chekannya z  zaslannya...
Us'ogo bulo. Vona vse te zaznala. Ale zh hiba sini mogli jti inshim shlyahom?
   Vona hrestila i sama kvapila:
   - SHvidshe, shvidshe. Til'ki ne v ZHitomir. Til'ki ne lishajsya v Kiºvi...
   Zvichajno, vin pro ce sam znav. Adzhe v ZHitomiri jogo  rozshukuvali  pislya
manifestaci¿ z hrestom, a v Kiºvi jogo zaareshtuvali z yurboyu  studentiv,  i
vin utik z-pid areshtu.
   - Mamo, ne turbujsya, ya po¿du do CHernigova.
   - Ti gadaºsh, tam spokijnishe?
   - Nide ne spokijnishe. Ale v CHernigovi º  nadijni  druzi,  i  meni  bulo
nakazano probratisya tudi. SHCHe  ranishe  bulo  nakazano.  I  ti  zh  rozumiºsh,
odnakovo vchitisya spokijno ne dovelosya b. Teper usi zbiraºmosya do lyasu.
   Do lyasu! On de teper ¿hnya bat'kivshchina.
   - Mozhe, ti zmozhesh yakos' perebratisya za kordon?
   - YAkshcho meni bude nakazano - todi kordon. Ti zh sama znaºsh, kogo  ya  mushu
sluhatis' i komu pidkoryatis'. SHCHo nakazhe ZHond.  Hiba  ti,  pol'ka,  druzhina
mogo bat'ka, dochka mogo slavnogo dida, hotila b, shchob ya hovavsya vdoma?  SHCHob
ya zrazkovo j  spokijno  zakinchiv  universitet  i  pishov  na  sluzhbu,  koli
gotuyut'sya do veliko¿ ruhavki za svyatu spravu vizvolennya?
   Zvichajno, c'ogo vona hotiti ne mogla!
   I vona nichogo ne prosila, nichogo ne nakazuvala, shcho vona  mogla  prositi
abo nakazuvati? Beregtis'? Hovatis'?  Na  ce  vona  ne  mala  prava.  Buti
smilivim? Ne buti zradnikom? U c'omu vona j tak pevna - vin  trimatimet'sya
za vsyakih umov gidno.
   - Mamo, pam'yataj: profesor Izidor Kopernic'kij i jogo druzhina - ce  dlya
tebe najblizhchi lyudi.
   - O, ya znayu, darma shcho pani Kopernic'ka ukra¿nka, vona zavzhdi  do  sercya
bere nashi spravi. Mi zh znajomi buli shche divchatami, koli vona bula pannochkoyu
Berezovs'koyu...
   - Nu, ot-ot. Mozhe,  meni  bude  legshe  dati  zvistku  pro  sebe  panovi
Kopernic'komu, nizh tobi.
   Groshej vdoma bulo obmal'. V ostannyu hvilinu pribig yakijs'  ne  znajomij
zovsim studentik i pohapcem sunuv konverta:
   - Vid profesora Kopernic'kogo. Vidpovidi ne treba. Do vidzennya!
   U konverti buli groshi bez zapiski  i  konvert  bez.adresi.  Znachit',  u
komiteti diznalis', shcho vin utik. Mama ne znala, shcho  profesor  Kopernic'kij
ne prosto profesor Ki¿vs'kogo universitetu, a j sto¿t'  na  choli  taºmnogo
pol's'kogo komitetu.
   Treba bulo pospishati!
   Vona shche hrestila jogo, koli vin uzhe znik za dverima, i u vikno  vzhe  ne
vidno bulo jogo strunko¿ postati, a vona vse stoyala i hrestila,  hrestila,
shepochuchi: "Matka boska, zberezhi  jogo,  hoch  jogo  zberezhi  meni  v  c'omu
zhitti..."
   Tedziku treba bulo pospishati. Ale yak pospishati?
   Dekoli vin ishov pishki, dekoli  pid'¿zdiv  na  vipadkovih  sanyah,  a  to
raptom jomu poshchastilo. Pered za¿zdom nevelichkogo mistechka stoyala  karetka,
vidno, najmana. Vin spitav u furmana:
   - Kudi vi? Kogo vezete?
   - Ta dvoh panij do Kozel'civ.
   "Mozhe, voni dozvolyat' jomu sisti poryad z furmanom na kozlah?" - majnula
dumka.
   Z brudnogo budinku, zalyapanogo azh po vikna gryazyukoyu, - lyutij misyac',  a
rozvezlo nache v berezni, - vijshli dvi dami: odna vzhe litnya, druga  moloda.
Obidvi suvori j smutni, v  glibokij  zhalobi.  "Nashi.  Pol'ki",  -  zbagnuv
Tedzik. Pidijshov, vklonivsya, spitav chemno j duzhe tiho:
   - Psheproshem, yasni pani, chi ne dozvolite pro¿hati z vami do Kozel'civ? YA
syadu poruch z furmanom na peredku.
   Molodsha glyanula perelyakano.
   - Bud'te laskavi, - tiho j spokijno vidpovila starsha i povazhno  kivnula
golovoyu. - Sidajte v karetu. YA duzhe poturbuyu vas, vam bude  tisno.  Tam  º
vidkidnij oslinchik, - nakazovim tonom movila starsha pani.
   Voni  ¿hali  movchki.  O!  Tedzik  davno  dobre   znav,   shcho   j   sered
spivvitchiznikiv-polyakiv º rizni, i sered velikih paniv,  i  sered  dribno¿
shlyahti. Odni  veliki  magnati  dopomagali  vojovnicho  nastroºnij  chastini,
osoblivo bazhali mati vpliv na molod', shchob navernuti ¿¿ na shlyah borot'bi za
staru "ZHech Pospolitu", inshi - zaraz ¿h bula menshist', -  boyachisya  vtratiti
svo¿ miscya i  privile¿,  yaki  mali  teper,  -  navpaki,  zapobigali  pered
rosijs'kim imperatorom i prisyagalisya u virnosti rosijs'komu  prestolu.  Ta
bula nevelichka chastina i  sered  mozhnovladciv,  diti  yakih  jshli  razom  z
remisnikami, bidnotoyu, dribnoyu shlyahtoyu, ne vvazhali  kozhnogo  rosiyanina  chi
ukra¿ncya vorogom. Pravda, krim  kupki  zaprodanciv,  shcho  zapobigala  pered
uryadom,  majzhe  vsih  polyakiv  ob'ºdnuvalo  odne  pragnennya  -   pragnennya
nacional'nogo vizvolennya.
   Ta vse-taki krashche movchati ci kil'ka godin pere¿zdu.
   - Dzen'kuyu bardzo, - podyakuvav vin skromno, koli kareta zupinilasya kolo
garno¿ sadibi. Obidvi  zhinki  vijshli  z  kareti,  i  raptom  starsha  pani,
ozirnuvshis' i pobachivshi, shcho furman pidijshov do konej i ne divit'sya na nih,
pokvaplivo perehrestila tak samo, yak mati, j promovila:
   - Haj berezhe vas matka boska CHenstohovs'ka!
   Vin nahilivsya i z pochuttyam pociluvav ¿j ruku. A v cej chas dveri budinku
vidchinilisya i molodsha z plachem kinulasya do starogo cholovika,  yakij  vijshov
na ganok. Tedzik pospishav dali...
   Tak, vazhko bulo zaraz znajti pol's'ku rodinu,  v  yakij  bi  ne  zaznali
gorya... A zhinki, - usi bez vinyatku, chi vtratili  kogo,  chi  ni,  -  nosili
zhalobu. U zhalobi buli vsi zhinki, koli pravili panahidu po  rozstrilyanih  u
Varshavi v zhitomirs'komu sobori.  U  zhalobi  buli  vsi'zhinki  u  ki¿vs'komu
kost'oli, koli pravili panahidu  po  Lelevelyu,  i  vzhe  general-gubernator
viddav nakaz  -  zaboronu  nositi  zhinkam  zhalobu,  tak  samo,  yak  yunakam
zaboroneno bulo odyagati nacional'ne vbrannya - chi pol's'ke, chi  ukra¿ns'ke.
Uryadovci kazali znevazhlivo - "hlops'ke".
   ...Odnakovo nosili. I zhalobu, i "hlops'ke" vbrannya. Navit' pidpolkovnik
Krasovs'kij, z kotrim Tedzik  poznajomivsya  u  Kopernic'kih,  vdoma  nosiv
vishitu sorochku. Cej odyag buv i znak prinalezhnosti do svogo narodu, i  znak
protestu. Krasovs'kij buv davnij znajomij Kopernic'kogo,  shche  z  Krims'ko¿
vijni, a teper, nezvazhayuchi na svij vijs'kovij chin, vin shche bil'shij chin  mav
sered molodi v revolyucijnij roboti, vin stoyav na choli taºm-nogo tovaristva
na Ukra¿ni - "Zemlya i volya", i  ce  tak  dobre  bulo,  shcho  voni  obidva  -
Krasovs'kij i Kopernic'kij - davni, viprobuvani v  boyah  druzi.  Avtoritet
¿hnij sered molodi buv nepohitnim,  i  do  togo  zh  obidva  taki  rozumni,
osvicheni, zavzhdi trimalis' z usima zovsim prosto.
   Tedzik zgadav pro nih, i nache legshe stalo jti, legshe bulo zabuti odnu z
nebezpechnih zupinok na hutori, - yak jogo nazva - Kolodyazhne, chi shcho? Na tomu
hutori pisarchuk pochav poyasnyuvati dyad'kam, shcho voni povinni priglyadatisya  do
kozhnogo klyatogo lyaha, bo lyahi  znovu  hochut'  use  Podniprov'ya  spol'shchiti,
perevernuti na svoyu viru, shchob usi lyudi, yak kolis', pid  pol's'kimi  panami
ta ks'ondzami buli, a treba  til'ki  carya-batyushku  rosijs'kogo  imperatora
sluhati, za n'ogo boga moliti i jogo vorogiv nishchiti.
   Tedzik ledve strimav sebe, shchob ne vtrutitisya v rozmovu, ta  c'ogo  niyak
ne mozhna bulo zaraz robiti - jogo b shopili i vse, a vin zhe musiv za vsyaku
cinu distatisya do CHernigova.
   Ta ves' chas po dorozi z usih urivkiv rozmov, chutok vin  vidchuvav,  yakij
rozgublenij, yakij rozdratovanij narod, znevir'ya  u  n'ogo  do  vsih  i  do
vs'ogo, i shcho ne davshi narodovi togo, shcho vin po pravu mav oderzhati -  zemlyu
i volyu, uryad u pivdennomu kra¿ pidkladav triski dlya  rozpalennya  vorozhnechi
mizh polyakami j ukra¿ncyami, a polyaki tezh u nestyamnij obrazi na  utiski  vzhe
ne zvazhali na prava ukra¿nciv, ne rozumiyuchi, hto zh  spravzhnij  vinuvatec'.
Htozna-shcho tvorilosya na ochah.
   Koli b mozhna bulo roztlumachiti vsim, hto  spravzhnij  vorog,  de  korin'
zla,  shchob  razom  borotisya.  YAk  palko,  proniklive  zvertavsya  Do   svo¿h
spivvitchiznikiv i Do polyakiv  Gercen  na  storinkah  "Kolokola",  zaklikav
ob'ºdnatisya v borot'bi ne za Pol'shchu "vid mozha do mozha", a za prava narodiv
- pol's'kogo, ukra¿ns'kogo, rosijs'kogo...
   Tedzik  sam  stil'ki  raziv  perepisuvav  stattyu  z  "Kolokola"  i  sam
rozdavav, pidsovuvav ¿¿ skriz', de bulo mozhlivo j nemozhlivo, ta shche  odnogo
razu z gazetkoyu "Velikorose",  shcho  nadrukuvav  ¿hnij  metkij  organizator,
nevlovimij Stefan Bobrovs'kij.
   Vin pidhodiv do nevelichkogo sil'cya. Navit' bidni sela na Ukra¿ni vlitku
ne viglyadayut'  zhalyugidnimi.  Zavdyaki  shchedrij  zeleni,  vishnyakam,  maku  ta
sonyashnikam,  a  sliz'mi  zagor'ovana  osin',  beznizhna  zima  abo  holodna
nesmiliva  provesin'  nachevi  valyayut',  duzhche  pidkreslyuyut'  usi   zlidni,
uboztvo, bezprosvitnist' zhittya. I  nevidomo,  kudi  m  zajti.  Hto  odrazu
povtrit', shcho vin pospishaº z  susidn'ogo  hutora  u  CHernigiv  do  rodichiv,
til'ki us'ogo! Ale zh zatrimavsya, treba perenochuvati. Zajde  do  kogos',  a
toj "htos'" i pobizhit' do stanovogo.  Adzhe  po  vs'omu  Pravoberezhzhyu  dano
nakaz: pro kozhnogo podorozhn'ogo, osoblivo lyaha, donositi. Vlasne, vzhe j do
mista nedaleko, ta hlopec' vidchuvav, shcho sil  majzhe  nema...  Garna  visoka
molodicya nesla vodu.
   - Z povnimi? Na shchastya? - spitav Tedzik, namagayuchis' govoriti  veselo  j
bezturbotno, blisnuv sinimi ochima. Znayuchi svoyu prinadnu  zovnishnist',  vin
zavzhdi voliv rozpituvati divchat abo molodic', vzagali zhinok.  Vin  umiv  z
nimi pozhartuvati bez obrazlivo¿ vol'nosti i navesti na potribnu rozmovu.
   - Koli b til'ki vid mo¿h povnih vider ta shchastya, - ya b  ¿h  z  ranku  do
nochi po selu nosila! - kinula molodicya, i ne zhart, a shchos' girke  prolunalo
u vidpovidi.
   - SHCHob kozhnomu na shchastya?  A  koli  b  yakijs'  lyah  klyatij,  to,  mabut',
krizhanoyu tak i oshparila b?
   Molodicya raptom iz zlistyu zirknula na yunaka:
   - A shcho yak lyah? Ne lyudina, chi shcho?
   - Vono j pravda. CHort z nim, z lyahom, haj i jomu povni! Krashche til'ki  z
zajcem, popom ta stanovim ne spitkatisya, ege zh? - dobrodushno moviv Tedzik.
   Molodicya z ostrahom glyanula na n'ogo.
   - Ta vi zh sami z yakih? Vidno zh, panich?
   - Ta skorshe nedopanok! - zasmiyavsya Tedzik. - Nas  takih  zaraz  bagato,
hoch greblyu gati. Vchivsya - ne dovchivsya. Zalicyavsya - ne  ozhenivsya.  Gulyav  -
use progulyav, a jshov, tebe pobachiv - ne dijshov.
   - A kudi zh vi jdete? - led' strimala usmishku zhinka.
   - Do CHernigova.
   - Pishaka? CHogo zh tak?
   - Kazhu zh: gulyav - use progulyav. Ta tut zhe nedalechko. A  mozhe,  j  dobri
lyudi strinut'sya to j pidvezut'! Ne znaºsh takih dobrih lyudej? Ti-to  garna,
a chi dobra?
   - YAk do kogo. Do vsih dobroyu budesh - prokovtnut'.
   - Tvoya pravda. A vtim, bud' hoch troshki dobroyu do mene. Skazhi,  de  meni
tut krashche perepochiti, ¿j zhe bogu zamerz, azh drizhaki berut'.
   Tedzik bazikav  ta  ves'  chas  stezhiv  za  soboyu,  shchob  za  zvichkoyu  ne
zaprisyagnutisya "matkoyu boskoyu",  ne  zapevniti  "slovom  gonoru",  abo  je
vstrugnuti yakogos' pol's'kogo komplimenta.
   Molodicya z mit' vagalasya. Vona-to, vidno, bula ne z boyazkih,  i  slivcya
gostren'kogo ¿j pozichati ne dovodilos', ta takij chas teper nepevnij... Vse
zh taki stalo shkoda garnogo hlopcya. Mozhe, j  spravdi  progulyavsya,  a  teper
pishaka  verstaº.  Vona  odrazu  zbagnula  -  cholovikovi  treba  zavtra  do
CHernigova ¿hati, mo, j viz'me, a yak ne cholovik, to brat  nogo  molodshij  -
Petro. Toj. hoch i ne treba, a Marina, tobto vona, nakazhe - use zrobit'.  A
Tedzik, pochuvshi, yak vona vidrubala  pro  lyaha,  odrazu  vpevnivsya,  shcho  cyu
molodicyu mozhna poprositi.
   Vzhe za kil'ka hvilin sidiv vin, zdalosya jomu, v  teplij  hati.  Pravda,
nezabarom vin vidchuv, shcho ne duzhe teplij, ale chistij, ohajnij, hoch i dosit'
porozhnij. CHolovik navit' ne duzhe zdivuvavsya, koli vona z Tedzikom  uvijshla
do hati.
   - Vasilyu, panichu treba do CHernigova. Ti zh namiryavsya  ¿hati,  to,  mozhe,
pidvezesh? ¿m shche j s'ogodni treba bulo b.
   - YAk treba, to j treba, - spokijno vidpoviv cholovik. - Sidajte v  nashij
hati. Ti b. Marino, obidati dala, a po obidi rushimo.
   YAk use prosto, legko obertalosya! Tedzik pro sebe divuvavsya - chomu?
   Molodicya shviden'ko zagurkotila  rogachem,  vityagla  z  pichki  kazanok  z
temnimi galushkami, misku kartopli.
   - Prizvolyajtes', panichu, -  priyazno  moviv  hazya¿n,  podayuchi  derev'yanu
lozhku. - Mamo! Zlaz'te tam ta jdit' do stolu.
   Prishkandibala stara-prestara, nu, zovsim drevnya babusya,  usya  shozha  na
zmorshchenij serditij maslyuk. Tedzik vklonivsya ¿j, vona j  ne  podivilasya  na
n'ogo.
   Perehrestilisya, pochali s'orbati yushku,  i  zdalasya  vona  hlopcevi  duzhe
smachnoyu, i, mozhe, te, shcho vin z takim smakom, ne  grebuyuchi,  ¿v  z  nimi  z
odniº¿ miski, - a vin buv prosto golodnij, - odrazu  privernulo  do  n'ogo
hazya¿v.
   - Skazano Zlidni, nema chim lyudinu podorozhnyu prigostiti,  -  nespodivano
zashamotila bezzubim rotom stara.
   - Ce nashe prizvishche Zlidni, - poyasniv Vasil'  takim  tonom,  nibi  hotiv
zasteregti: ne zvertajte uvagi, haj patyakaº, shcho zamanet'sya.
   - Hiba mi zlidni, mamo, - zaperechila Marina. - On u susidiv  i  zhmen'ki
boroshna vzhe nema, i kartoplya - odne gnillya peremerzle, a u nas  yushka  i  z
cibuleyu, i z sillyu.
   - SHCHe j taka smachna! - pohvaliv Tedzik. Stara pidsmiknula gubi,  serdito
zakivala golovoyu, azh strashno stalo, shcho vidvalit'sya.
   - YAk u tyuryazi shche posidit', tak i bez soli zvikne!
   - Hiba vin odin sidiv? - zastupilasya Marina.
   - A ti b yazika priderzhala. Zabula, shcho j tebe rizkami vchili.
   - Na svoyu golovu navchili! - ogriznulasya molodicya.
   - Pomovch, - spokijno strimav ¿¿ Vasil'. - Tobi shcho,  nebezpreminno,  shchob
tvoº zverhu bulo? Voni stari, haj govoryat'.
   Ta ya hiba shcho? Mamo, ¿zhte! YA j spravdi  taka  yazikata  vdaidasya,  vi  zh,
mamo, znaºte. Berit' kartopli, panichu, u  nas  shche  dobra!  -raptom  veselo
movila Marina, i Tedzik zrozumiv, shcho spravzhn'o¿ svarki tut nema.  Otak  za
zvichkoyu stara svekruha  bubonit',  nevistka  bez  sercya  ogrizaºt'sya,  dlya
godit'sya cholovik repinyaº, ale j vidchuv odrazu, shcho v  cij  hati  traplyalos'
shchos' nezvichajne, koli j tyuryagu zgadali, i  rizki,  yakimi  molodicyu  vchili.
CHozhe, tomu j do hati vpustili, bo vzhe sami bidi nemalo¿ skushtuvali? SHkoda,
shcho ne mozhna bulo rozpitati - nezruchno.

   - Haj krashche Petro ¿de, -pislya obidu  raptom  skazala  Marina,  -  a  to
starosta pobachit', shcho ne odin ¿desh, prisikaºt'sya.
   Vona divilasya na Vasilya strivozhenimi ochima, i Tedzik podumav, shcho ¿j  ne
hochet'sya Vasilya vidpuskati, nepoko¿t'sya za n'ogo. Mozhe, ce vin i  sidiv  u
tyuryazi?
   Prijshov Petro, shozhij na brata, til'ki pohmurishij.
   - Vasil' nezduzhaº, - zatorohtila Marina. - Ti zamist' n'ogo  po¿desh,  a
za odnim zahodom panicha odvezesh.
   - Pro mene, haj ¿dut'.
   - Ta ti ne kazhi nikomu, vzhe vechoriº, otak prosten'ko na shlyah i  berit'.
A yak shcho - skazhesh, til'ki-no siv.
   - Pro mene, - znovu burknuv Petro.
   - Kin'te kozhuha Mikolinogo, a to zamerzne, - proskripila, vmoshchuyuchis' na
svoºmu sidali na pechi,  stara,  i  zakashlyalas',  zakrektala,  nache  yakijs'
nichnij lisovij ptah. - Oh-ho-hoh, starij babi i na pichci uhabi.
   Marina, vsmihayuchis', dopomagala ¿j.  Vasil'  vityag  iz  skrini  starogo
kozhuha.
   - Mozhe, j nashomu Mikoli htos' kozhuha kine po dorozi, ohoh, - dolitalo z
pechi shamotinnya. Po¿hali.
   - Horosha vasha mati, - skazav Tedzik.  -  Udaº,  shcho  serdita,  a  dobra.
Staren'ka vzhe zovsim.
   - Ne taki voni stari, yak sprac'ovani ta zgor'ovani. Z  vos'merih  ditej
nas dvijko lishilosya - ya ta Vasil'. A tih - kogo hvoroba  zgubila,  kogo  v
soldatah smert' nadibala, sestru pani do Peterburga zabrali - odnakovo, shcho
vmerla, a Mikolu zhandari zastrelili, shche yak ya malim buv,  ta  materi  brati
skazali, shcho jogo v Sibir zaslano, a to zbozhevolila b. Nehaj dozhidayut',  ¿m
tak legshe, a pobachat'sya vzhe na tamteshnim sviti.
   - A bat'ko? - spitav Tedzik.
   - Bat'ko shche u Krims'ku zaginuv... Sama vona z nami,  yak  ta  chajka  pri
dorozi, a bula - ogo! - molodicya na vse selo. Ne  girsha  za  Marinu...  To
vona tak na nevistku dlya poryadku burchit'... a sama lyubit'... YAk tu rizkami
torik karali, mati nasha,  yak  vovchicya,  vila-golosila  ta  tak  klyala,  mi
boyalisya, shcho ¿¿ zaberut' abo takogo shturhana dadut', shcho j ne vstane. Nasilu
v hatu zatyagli susidi. Vasilya zh zabrali do v'yaznici. A  Marina  prichvalala
dodomu j kazhe: "Mamo, ne pobivajtes' tak, abi Vasil'ko zhivij buv, a  meni,
yak na sobaci, hiba na pans'komu dvori  ne  kushtuvala,  ne  zvikla?"  Vona,
spravdi, na pans'komu dvori divcham shche bula. Kazhe:  "YAk  pob'yut'  -  to  ne
povisyat', a yak povisyat' - to ne pob'yut'". A mati ¿j: "Cur tobi pek za taki
slova, gorlichko ti moya bidolashnaya", - ta cilisin'ku nich nad neyu prosidili.
   Tak i uyavilasya Tedzikovi ta nich  strashna  -  lezhit'  pobita  Marina  ta
namagaºt'sya zhartom zaspoko¿ti staru, a stara bidkaºt'sya kolo ne¿, i obidvi
dumayut': use pereterpimo, abi Vasil' zhivim povernuvsya.
   I v kozhnij hati svoº, svoya drama, yak i v jogo vlasnij.
   - A Marina j ne soromilasya azh niyak, shcho  ¿¿  rizkami  pokarano  bulo,  -
pomovchavshi, navit' z yakoyus'  gordistyu  skazav  Petro.  -  Na  tretij  den'
vijshla, usim lyudyam u zhivi ochi divit'sya ta j kazhe: "YA gadala, nam  volya,  a
vono volya til'ki rizkam - yaka bula, taka j lishilasya". I darma shcho  baba,  a
¿¿ na seli vsi sluhayut'.
   - A vi zhonatij? - spitav Tedzik.
   - Ta ni! - I raptom po-dobromu zasmiyavsya.  -  Hiba  taku  drugu  Marinu
znajdesh? A girshu - ne hochu! No-no! CHogo vi pristali,  zlidenni!  -  guknuv
vin  na  konej,  raptom  stalo  niyakovo,  shcho  z   chuzhim   podorozhnim   tak
rozbalakavsya, mozhe, tomu, shcho hlopec' priyaznij i v takih zhe litah,  yak  vin
sam.
   Vzhe ¿hali movchki. Tedzik i nosa shovav u visokij  komir  kozhuha  i  vzhe
trohi kunyav, navit' shchos' verzlosya - mishanina z bachenogo za ostanni dni  ta
pochutogo vid Petra.
   - A on uzhe j misto! - pochuv raptom Tedzik. Vin taki spravdi zadrimav, i
ne hotilosya vilaziti z svogo kubla.
   Ta vzhe zamajorili vogniki - to v hatah na okolici zasvichuvali svitlo.
   - Do pobachennya, Petre! Dyakuyu vam shchiro, peredajte podyaku i mami vashij, i
bratovi, i bratovij. Mozhe, koli shche pobachimosya?
   - A shcho zh, na viku, yak na dovgij  nivi.  To,  mozhe,  ya  vas  kudi  treba
pidvezu.
   - Ni, spasibi, troshki rozimnusya, meni bliz'ko, treba son prognati.
   Spravdi, svizhe povitrya odrazu nache vmilo,  pidbad'orilo,  i  vin  pishov
upevneno j shvidko.
   Adresu vin znav napam'yat'. Niyakih papirciv iz nim ne bulo, krim odnogo,
zashitogo v pidkladku rukava  na  pidzhaci.  Vin  ne  rozpituvav  poodinokih
zustrichnih, hocha ranishe  nikoli  ne  buvav  u  CHernigovi.  Ta  jomu  dobre
poyasnili ki¿vs'ki tovarishi, yak vijti na goru, yak pominuti sobori, vijti na
potribnu vulicyu, i tam na rozi budinok. "Povtori nomer budinku, -  kazali,
- postukaºsh abo podzvonish i todi spitaºsh, chi doma".
   Ostannim chasom Tedzik duzhe natrenuvav pam'yat' na takih progulyankah.
   U vidvidinah nichogo divnogo ne bulo. Kolishnij uchen' diznavsya,  shcho  same
tut uchitelyuº jogo kolishnij ulyublenij uchitel'. Uchitel' matematiki. SHCHo  mozhe
buti beznevinnishe? Ce pro vsyakij vipadok. Ale  "vsyakogo"  vipadku  tut  ne
musit' statisya. Jogo tut nihto ne znaº.
   Tedzik smiknuv na  dveryah  samorobne  kalatal'ce.  Vizirnula  poko¿vka,
pevne, hazya¿v - motorna, gostronosen'ka.
   - CHi vdoma dobrodij Doroshenko Illya Petrovich?
   - Ni, ni, pana Doroshenka nema doma. Ot tobi j maºsh!
   - A chi skoro bude?
   - Ni, avzhezh, ni! Hiba vi ne znaºte? Voni zh na vistavi.  Usi,  usi  tudi
pishli. Vi krashche tezh idit' tudi! Tam usi! S'ogodni zh vistava znovu.
   YAka vistava? Hto usi? Ale  Tedzik,  ne  vikazuyuchi  niyakogo  zdivuvannya,
moviv u ton divchini:
   - YA j ne znav! Ot dosada! Pevne zh, kvitkiv uzhe ne distati.
   -  Tak  pan  zhe  Doroshenko  sam  kvitki  prodavav,  mozhe,  lishivsya  hoch
odnen'kij. - YAvno, shcho dlya divchini yakas' tam vistava zastupala zaraz  cilij
svit.
   - A yak ni? - Tedzik usmihnuvsya. - SHCHo todi robiti?  Dodomu  meni  daleko
vertatisya. Ti zh mene do sebe ne pustish? - pozhartuvav vin.
   Divchina chmihnula.
   - Takogo garnogo panicha i bez kvitka propustyat', a mene matir bozha  vid
n'ogo vryatuº! Vi zh znaºte, de vistava? U  tomu  budinku,  de  pani  zavzhdi
zbirayut'sya, tut zhe nedalechke,  vi  navprostec',  ploshcheyu,  mozhe,  shche  j  na
pochatok vstignete. Pani nedavno pishli.
   - Pani Doroshenkova? Divchina znovu chmihnula.
   - Ta ni zh bo, voni zh shche nezhonati, hiba ne znaºte? Moya pani z dochkoyu.
   - Nu, spasibi, chornyavko. YA pislya vistavi vse zh  taki  prijdu  do  tebe!
CHekaj!
   CHornyavka zojknula, zasharilas', i koli vin pishov,  shche  z  mit'  divilasya
uslid vidverto zazdrisnim poglyadom. Taki  nejmovirni  vtihi,  yak  vistava,
buli ne pro ne¿. ¿j nakazano bulo steregti hatu, pererobiti bezlich roboti.
Ale garnij panich ¿j usmihnuvsya, i vona,  naspivuyuchi  pisen'ku,  zovsim  yak
Popelyushka z neznano¿ ¿j vichno¿ kazki, pobigla na kuhnyu. A shcho,  yak  spravdi
vin tezh prijde z panami vecheryati?
   Tedzik priskoriv kroki. Spravdi, shcho mozhe buti prirodnishe i prostishe, yak
zajti na vistavu, de s'ogodni,  pevne,  vsya  inteligenciya  mista?  Ale  zh,
mabut', tam i policiya? Ta same tam na n'ogo ne zvernut' uvagi! Krim dumki,
shcho, pevne, vin pobachit'  svo¿h  druziv  i  znajomih  i,  golovne,  -  Illyu
Petrovicha, viniklo raptom pidsvidome legkovazhne bazhannya, take  prirodne  u
molodo¿ lyudini - bazhannya svitla,  vogniv,  bezturbotnih  oblich,  posmishok,
veselogo gomonu. Haj nenadovgo. Til'ki yak perepochinok. Vin  oglyanuv  sebe,
strusnuv solominki z pal'ta, pid pal'tom u n'ogo cilkom  pristojnij  odyag,
ne dlya svits'kih vechoriv, zvichajno, ale cilkom pristojnij!
   Vin pidtyagnuvsya i zovni, i vnutrishn'o, usmihnuvsya. Komu?  Prosto  tomu,
shcho z'yavilosya take legkovazhne rishennya, i popryamuvav navprostec' do budinku,
yakij ves' svitivsya vognyami i buv dvoryans'kim zibrannyam.
   Vistava vzhe pochalasya, vidno, narodu bulo bagato, shvejcar i  kapel'diner
tezh stoyali u dveryah i z cikavistyu divilisya na  scenu.  U  n'ogo  nihto  ne
spitav kvitka. Vin z takim bezturbotnim i vpevnenim  viglyadom  zajshov,  shcho
sluzhitelyam i na dumku ne Moglo spasti, shcho  v  n'ogo  nema  ni  kvitka,  ni
kontramarki. Vin skinuv pal'to, viddav na vishalku i pospishiv do  zali,  na
hodu prichepuryuyuchi hvilyaste volossya.
   U zali bulo glyadachiv, shcho j yabluku  nide  vpasti.  Bagato  stoyalo  popid
stinami, popid kolonami, i na n'ogo nihto ne zvernuv  niyakisin'ko¿  uvagi,
bo vin tezh stav pid stinoyu pozadu vsih. Vin ne znav, shcho za vistava, vin ne
zupinivsya bilya veliko¿ afishi, shcho visila bilya dverej, jomu  bulo  do  c'ogo
cilkom bajduzhe.
   Ta raptom znajomi  slova,  znajoma  muzika  primusili  jogo  vnutrishn'o
strepenutisya. SHCHos' duzhe daleke virinalo, nache z  inshogo,  ale  jogo,  jogo
zhittya! Jomu zdalosya, nache htos' golu-bit' jogo, yak u  ditinstvi,  nizhno  j
veselo. Tak, tak, ocya prosta muzika,  skomponovana  z  narodnih  pisen'  -
skil'ki raziv dovelosya jomu povtoryuvati na svo¿j skripochci  odnu  j  tu  zh
muzichnu frazu, a pedantichnij  i  nevblagannij  shchodo  muziki  kapel'mejster
orkestru grafa  Potoc'kogo  starij  Jogann  Lyandver,  yakshcho  vzhe  j  uzyavsya
pidgotuvati gimnazichnij orkestr,  -  ne  pripuskav  niyakih  poturan'.  Vin
prostoyuvav  kolo  kozhnogo  i  rukoyu  vidmahuvav  takti.  Starij   muzikant
perezhivav kozhnu notu Adzhe vin sam orkestruvav ves' akompanement, i vin  zhe
dopomagav  uchitelyu  Markovichu  skomponuvati  znajomi  pisni.  Tedziku   ne
nabridalo povtoryuvati desyatki raziv te zh same, vin  buv  gordij,  shcho  jogo
vzyali v toj nevelichkij gimnazichnij orkestr, i vin hotiv grati  yaknajkrashche,
bo same todi  vin  taºmniche  beztyamno  zakohavsya  v  Mariyu  Oleksandrivnu,
druzhinu vchitelya Markovicha. Vin sam znav, shcho ce bezgluzdya, ale zh v toj  chas
jomu zdavalisya bezgluzdimi vsi lyudi, yaki spokijno, a ne zakohano  divilisya
na ne¿. Pravda, svo¿m revnivim sercem  pidlitka  vin  vidchuvav,  shcho  takih
malo.
   Zi sceni linulo:
   On ya divchina Natalka,
   A zovut' mene Poltavka...
   I gubi Tedzika mimovoli roztyagalisya v  posmishku.  Zaraz  spivala  yakas'
moloda zhinka, a todi, v Nemirivs'kij gimnazi¿,  zvichajno,  i  zhinochi  roli
grali  hlopci.  Natalku  grav  gimnazist  s'omogo  klasu,  kruglovidij   i
rum'yanij, yak divchina. Na n'omu bula spidnicya, kersetka, vishita  sorochka  i
bagato namista, a na golovi peruka z kosoyu i vinochok z strichkami. Pregarna
vijshla divchina z togo Gric'ka! Serce Tedzika shchemilo vid zazdrosti ne tomu,
zvichajno, shcho ne  vin  pereodyagnutij  buv  divchinoyu,  a  tomu,  shcho  vbrannya
prinesla "vona", Mariya Oleksandrivna. Mozhe, ce bulo  ¿¿  vlasne?  A  mozhe,
vona sama vishivala cyu sorochku? I vona tak spokijno j veselo  rozmovlyala  z
Gric'kom, yakij chervoniv chi vid togo, shcho buv pereodyagnutij, chi j vid  togo,
shcho j sam buv zakohanij tak samo, yak i starij kapel'mejster Jogann Lyandver,
i vzhe vsi hlopci pomitili, shcho z  n'ogo  odrazu  nemov  vodoyu  zmivalo  usyu
strogist' ta pedantichnist', koli prihodila Mariya Oleksandrivna.  Muzikanta
azh niyak ne  dratuvali  ¿¿  zapitannya,  v  yakih  zavzhdi  znahodilas'  yakas'
krihitka poradi. Vona ¿h robila duzhe chemno  j  skromno,  nemov  mizh  inshim
pitala i pereproshuvala pri c'omu,  i  pan  Lyandver  bravsya  vipravlyati,  a
inkoli vin  prosiv  prospivati  ¿¿  te  abo  inshe  misce,  i  vona,  trohi
pochervonivshi, negolosno naspivuvala.
   Na repetici¿ vona  chastishe  zahodila  ne  odna,  a  z  svo¿m  cholovikom
Markovichem ta z Illeyu Petrovichem. Vona gotuvala vsi  kostyumi,  i  ¿h  bulo
zrobleno z takim smakom i znannyam narodnogo vbrannya!
   Zaraz vin zgaduvav mimovoli tu vistavu, pidgotovku do ne¿,  tu  shchaslivu
"Natalku Poltavku", adzhe cim zhila vsya gimnaziya, vsya inteligenciya Nemirova!
Ne hotilosya vidhoditi vid tih spogadiv, ale jshla vzhe ostannya diya, i,  koli
grimnuli opleski, Tedzik mershchij pochav shukati ochima  togo,  dlya  kogo  syudi
prijshov.
   Zvichajno, vin buv tut - Illya Petrovich Doroshenko. Vin stoyav kolo Opanasa
Vasil'ovicha Markovicha. Opanas Vasil'ovich shchos' garyache govoriv, shukav kogos'
poglyadom, komus' usmihavsya, odne slovo - shche zhiv  ciºyu  vistavoyu,  uspihom,
vin buv u svo¿j ulyublenij sferi! A Illya Petrovich, hoch i pleskav u  doloni,
i krichav, yak usi, "bravo" - oblichchya u n'ogo zdalosya Tedziku sumnim. Vin ne
te shchob postariv za ci roki, shcho SHuazel' jogo  ne  bachiv,  a  nachebto  yakos'
visoh, posiriv. Girki zmorshki lyagli navkolo rota, zmorshki prorizali  cholo,
zblizu pomitne bulo tonke pavutinnya na skronyah.
   - Pane vchitelyu! Illya Petrovichu! -  proshepotiv,  nahilivshis'  do  n'ogo,
Tedzik.
   Doroshenko pidviv golovu, yakus' mit' divivsya oshelesheno i  raptom  shopiv
hlopcya oboma rukami j pritis do sebe.
   - Tedziku! YAk? Nache z neba zvalilis'! Opanase! Piznaºsh? Ce zh  Teobal'd!
SHuazel'!
   SHCHe ne rozibravshi, hto ce i chomu tak radiº drug, Opanas Vasil'ovich,  sam
perebuvayuchi v pidnesenomu nastro¿, micno obnyav Tedzika. Adzhe  toj  prijshov
na jogo "Natalku Poltavku"!
   - Vi bachite, bachite, yakij uspih! Mi vzhe vdruge povtoryuºmo.
   - YA  shchaslivij,  shcho  potrapiv  odrazu  syudi,  -  moviv  Tedzik.  -  Illya
Petrovichu, vi zaraz dodomu? Adzhe vistava skinchilas'.
   - SHCHo vi? - zamahav rukami Opanas Vasil'ovich. - Hiba vi ne chitali afishi?
Povernit', libon', golovu, mij golube!
   Na stini i v zali takozh visila afisha, yaka povidomlyala pro te, shcho
   "Na tuteshnim teatri
   na pidmogu ubogim studentam nasho¿ guberni¿ tovaristvom, kohayuchim  ridnu
movu, predstavlyatimet'sya "Natalka Poltavka" - opereta I. Kotlyarevs'kogo".
   Dali jshov perelik dijovih osib.
   - A yaka Terpiliha! - zahopleno skazav Opanas Vasil'ovich. - Ce zh druzhina
nashogo chernigivs'kogo poeta - bajkarya Glibo.va. A Mikola? Nash milij  likar
Stepan Danilovich Nis. Ta vin bud'-yakogo stolichnogo aktora za poyas  zatkne!
SHkoda til'ki, shcho Natalku ne Melaniya  Ovdi¿vna  Zagors'ka  spivaº,  pravda,
Il'ko? ¯¿ soprano ne porivnyati z  cim!  Nu,  ta  vona  v  divertismenti  u
tret'omu viddili vistupit' u hori, vi ¿¿ pochuºte - uves' hor perekriº!
   - Hiba bude shche viddil? - spitav Tedzik. Vin  hotiv  bi  odrazu  piti  z
Illeyu Petrovichem.
   - Ayakzhe, shche dva viddili. U drugomu az bagatogrishnij  prochitayu  povistku
Storozhenka "Vusa", a v tret'omu - chitajte. Tak, Tedzik prochitav:

   Za tim tovaristvo spivatime nas'ki pisni:
   1. Oj ne pugaj, pugachen'ko! (udvoh)
   2. Oj Moroze-Morozenko (gurtova)
   3. Oj kotilos' ta yasneº sonce (gurtova)
   4. Oj po gori, po gori vivchar vivci gonit' (gurtova).

   SHCHe bulo ogolosheno, shcho "pered pochinkom teatru muziki gratimut'  uvertyuru
z "Natalki Poltavki", zlozhenu Ivanom Lyandverom".
   - Ce zh shche robota  nashogo  nemirivs'kogo  Ioganna  Lyandvera,  -  poyasniv
Markovich.
   - A ya piznav, zgadav, uyavit' sobi, ya zh sam grav u n'ogo v orkestri!
   - Nas prosyat' shche povtoriti  blizhchimi  dnyami,  -  z  zadovolennyam  moviv
Markevich. - SHkoda, shcho velikij pist pochinaºt'sya, a to zarobili b dlya  nasho¿
molodi! Navit' dorogi kvitki rozhvatali j otyamitisya ne vstigli, a boyalisya,
shcho nadto dorogi! Vin z gordistyu pokazav na tij zhe afishi:
   "Lozhi: seredni - 15 krb. literni unizu - 10 krb. krisla - 3 krb.  Miscya
za krislami - 75 kop. Galereya - 30 kop.
   Bileti prodavatimut'sya u I. P. Doroshenka,  a  v  den'  predstavleni?  u
teatri.
   - I zhodnogo ne lishilosya! - pohvalivsya Opanas Vasil'ovich. -  Dobre,  hto
zarani kupiv.
   - Abo, yak ya, zovsim ne kupuvav, - zasmiyavsya  Tedzik.  -  Kapel'diner  i
shvejcar tak buli zahopleni diºyu, shcho ya spokijno projshov bez kvitka.
   - Ot i dobre! - zradiv Opanas Vasil'ovich.  -  Ni,  ce  taki  podiya  dlya
CHernigova, ta j vzagali dlya teatral'nogo, kul'turnogo zhittya Ukra¿ni. Ot shche
posluhaºte hor! Mene mozhete ne sluhati  -  v  cej  chas  pokurit'  sobi  ta
pogomonit' z Illeyu Petrovichem u bufeti, a ot hor obov'yazkovo posluhajte, i
haj Il'ko zverne vashu uvagu na Melaniyu Ovdi¿vnu - takogo golosu v  nas  shche
ne chuvali, obov'yazkovo  nadali  Natalku  vona  spivatime.  Nu,  lyubi  mo¿,
pereproshuyu; meni treba navidatisya do horu. Mi pobachimosya pislya koncertu!
   Vin pospishiv za lashtunki, diyal'nij, zadovolenij. Koli b zaraz  pobachili
jogo zakordonni znajomi, Mariya.
   Ta vin zaraz pro nih ne dumav. Vin radiv, shcho vistava maº  takij  uspih.
Vin radiv, shcho tak dobre grav  Nis.  Vin  radiv,  shcho  sered  amatorok  horu
viyavilosya chudesne soprano.
   - Mariya Oleksandrivna tezh tut, u CHernigovi?
   - Ni, - pohitav golovoyu Doroshenko. - Vona shche za kordonom, u Parizhi.
   - SHCHo? Znovu po¿hala?
   - Vona j ne pri¿zdila.
   - YAk? Z togo chasu?
   - Tak, z togo chasu. Opanas Vasil'ovich nekaº ¿h u blizhchomu  chasi.  Mariyu
Oleksandrivnu j Bogdasya. Hlopchik uves' chas z neyu. -  Vin  govoriv  pro  ce
nadto sumno, sam ce vidchuvav. - De vi zupinilisya?
   - Poki shche nide. Z korablya na bal, virnishe, prosto z  voza  na  "Natalku
Poltavku" v chernigivs'komu teatri.
   - Znachit', u mene, - zradiv Illya Petrovich.
   - A vi ne bo¿tesya? - napryamki spitav Tedzik.  -  Mozhe,  ya  navit'  duzhe
legkovazhno vchiniv, shcho prijshov prosto syudi.
   - Navit' koli º chogo boyatisya, vi povinni zupinitisya  u  mene.  Hiba  ne
tak?  Tak  shcho  zh,  sluhatimemo  "Vusa"  u  vikonanni  Markovicha  i  hor  z
nezrivnyannim soprano pani Za gors'ko¿? CHi chkurnemo prosto do mene?
   -  Slovo  gonoru,  do  soprano  meni  bajduzhe.  Krim  togo,  ne   treba
viprobovuvati doli - poki shcho kavaleri v  blakitnih  mundirah  na  mene  ne
zvernuli uvagi.
   - Ot i dobre. Hodimo mershchij  do  dzvonika,  a  soprano  za  nas  Opanas
Vasil'ovich zalyubki posluhaº. Ta odrazu vtekti ne poshchastilo.
   -  Illya  Petrovichu!  Nevzhe  vi  ne  budete  do  kincya?  -  spitala,  yak
prospivala, pidhodyachi nazustrich i stayuchi tak, nache  brala  jogo  v  polon,
ogryadna, shche ne stara pani. - Mi z Lizon'koyu spodivaºmosya, shcho pislya vistavi
vi povecheryaºte  u  nas  u  nevelichkomu  tovaristvi,  i  Opanas  Vasil'ovich
poperedzhenij.
   - Vel'mi vdyachnij, ale niyak ne zmozhu, ya duzhe zajnyatij s'ogodni,  tomu  j
tikayu, - vidpoviv chemno, ale kategorichno Doroshenko. Vin ne skazav,  shcho  do
n'ogo pri¿hav priyatel', dami mogli b zaprositi j togo! Vin i ne predstaviv
Tedzika, ne znayuchi, mozhe, tomu ne slid zaraz nazivati  svoº  prizvishche.  Ta
Tedzik sam taktovno  vidijshov,  ale  bachiv,  yak  Lizon'ka,  pevne,  dochka,
zazhureno ta rozcharovano divilasya na vchitelya.
   - YA obov'yazkovo zavitayu do vas cimi dnyami, -  virishiv  pom'yakshiti  svoyu
vidmovu Illya Petrovich. - Meni treba pobachitis' iz vashim cholovikom.
   - Az nami? - koketlivo spitala mati. Dochka bula skromnisha j  priºmnisha,
ale z dosit' neviraznim oblichchyam.
   - Ce zrozumilo bez zajvih poyasnen', - vklonivsya Doroshenko.
   - Vi koristuºtes' tut uspihom, - zauvazhiv Tedzik, koli voni  vijshli  na
vulicyu.
   - Ce dlya mene potribne znajomstvo, - vipravduyuchis', vidkazav Doroshenko.
- CHolovik ciº¿ pani - keruyuchij Akciznim upravlinnyam. Vin obicyav vlashtuvati
na sluzhbu Opanasa Vasil'ovicha.
   -Nu, a druzhina c'ogo cholovika, pevne, maº namir vlashtuvati vas?
   - YA spodivayus', shcho ce ¿j ne vdast'sya. Hocha ya nichogo  poganogo  ne  mozhu
skazati pro dochku, vona ne shozha na matir, ta ya vzhe zvik burlakuvati.
   SHCHe krashche, nizh u svitli, pidnesenomu gomoni, na lyudyah, bulo opinitisya  v
nevelichkij  kimnatci  Illi  Petrovicha,  zvichajnij  kimnatci  provincijnogo
gimnazichnogo vchitelya, shcho jomu zdayut' vid sebe hazya¿ veliko¿  kvartiri  abo
vlasniki budinku. Kimnatka bula nache ridna sestra jogo nemirivs'ko¿,  kudi
dosit' chasto naviduvavsya Tedzik - kanapka, polichka  knig,  portret  Tarasa
SHevchenka na stini. A na stoli - Tedzik odrazu pidijshov  do  stolu  -  foto
Garibal'di, yakogos' hlopchika (vin ne piznav Bogdasya) i Mari¿ Oleksandrivni
Markovich!
   U pam'yati  vona  lishilas'  takoyu,  yakoyu  bachiv  kolis'  u  Hemirovi,  -
zovsim-zovsim moloda, kosi zakoloti zzadu, pevne, vazhki, zdavalosya,  cherez
nih vona hodila zavzhdi tak pryamo i ne hilila golovi, poglyad yasnih  velikih
ochej, privitna dobrozichliva usmishka. Tut, na kartci, vona bula v nakinutij
na golovu merezhivnij temnij kosinci, i ochi zdavalisya na fotografi¿  zovsim
temnimi, i v nih buli nespokij i trivoga,  yak  u  lyudini,  yaka  ne  til'ki
zaznala vzhe bagato prikroshchiv, ale j peredchuvaº,  shcho  j  poperedu  nevidome
majbutnº ne vishchuº radoshchiv.
   Ni, vona ne bula neshozha na tu, nemirivs'ku,  ale  zdalasya  yunakovi  shche
krashchoyu,   privablivishoyu,   yakoyus'   taºmnichoyu   cherez   cej   nezvichajnij,
nespodivanij dlya n'ogo viraz oblichchya, trivozhnij poglyad.
   Tedzik ne mig vidvesti ochej vid kartki.
   - YAk vona zminilasya! - virvalosya u n'ogo.
   - Kazhut', vzagali duzhe zminilasya, - tiho moviv Illya  Petrovich,  i  shchos'
bezmezhno sumne j beznadijne brinilo v  jogo  golosi,  ale  vin  zovsim  ne
zniyakoviv,  yak  kolis'  u  Nemirovi,  koli  Tedzik  pobachiv  kartku  Mari¿
Oleksandrivni v n'ogo na stoli. Teper ce bulo yak cilkom  nalezhne.  -  Vona
nadislala meni cyu kartku, a Bogdas' - kartku Garibal'di shche z Itali¿.  Vona
z  nim  torik  v  Itali¿  bula.  Pisala,  shcho  duzhe  tam   z   Dobrolyubovim
zapriyaznilasya. Vin azh do svoº¿ smerti ¿j pisav i  ¿¿  spravami  turbuvavsya
razom z CHernishevs'kim. Ege zh, bagato pobachila svitu  j  lyudej  Do  Londona
¿zdili, ce shche razom z Opanasom Vasil'ovichem Opanas Vasil'ovich hvalivsya, yak
¿¿ Gercen upodobav, listuºt'sya  z  neyu,  pro  ne¿  v  "Kolokole"  napisav,
zahistiv vid nespravedlivo¿ kritiki CHitali?
   Tedzik kivnuv golovoyu.
   - SHCHo ¿j CHernigiv? U ne¿ zovsim inshi obri¿ teper. Ne bachu  ya,  shchob  vona
tak uzhe rvalasya syudi, - i znovu sum i beznadijnist' brinili v jogo golosi.
   - A mozhe, j ne treba, shchob vona ¿hala teper? Prosto  ne  mozhna?  Sami  zh
kazhete,  z  yakimi  lyud'mi  zv'yazana,  ce  zh  nesprosta!  Ni,  mozhlivo,  ¿j
nebezpechno  povertatisya!  -  palko  skazav  Tedzik,   nibi   povinen   buv
vipravduvati Mariyu Oleksandrivnu pered Doroshenkom.
   - YA j sam inkoli tak dumayu, - vidpoviv  toj.  -  U  listah  do  Opanasa
Vasil'ovicha vona ves' chas obicyaº  nezabarom  pri¿hati.  Vin  tak  za  nimi
sumuº.
   - Nu, ya s'ogodni ne pomitiv!
   - Ce vin za svoºyu ulyublenoyu spravoyu trohi ozhiv. Ale  shcho  ya  -  tereveni
rozvodzhu, a vi z dorogi, pevne, golodni.
   - Ta shche z yako¿ dorogi!
   - Nu, to ya shviden'ko chaj zberu, i yakshcho divchina-poko¿vka shche ne spit',  -
shchos' vigadaº dlya nas.
   - Ot cherez mene vi vtratili nagodu dobre povecheryati v gostyah.
   - Skazhete take, - vzhe veselo mahnuv rukoyu Doroshenko. - Rizikuvati svoºyu
voleyu zaradi "chechevichno¿ pohl'obki"!
   - A teper skazhit' meni, yakim vitrom zaneslo vas do nashogo CHernigova,  -
spitav Illya Petrovich, koli voni vzhe sidili za vechereyu.
   - Zlim vitrom, Illya Petrovichu, - serjozno vidpoviv Tedzik.
   - YA vam mozhu dopomogti? YA vam potribnij?
   - Bezperechno. Same vi meni potribni. Vi zh tut uzhe majzhe  starozhil.  Vi,
pevne, znaºte Ivana Oleksandrovicha Andrushchenka Togo, shcho zakinchiv  u  Moskvi
Mezhovij ins