rozumu. Til'ki zgadati, adzhe ce vin nashu abetku do ladu priviv, hiba darma ¿¿ kulishivkoyu zvut'! I tak nazavzhdi j zalishit'sya. Za ce jomu vsi vdyachni musyat' buti. A v toj zhe chas takij vin poplutanij, shcho chasto nashij spravi shkodit'. Mozhe, vin prosto hvorij? YA na n'ogo sercya ne mayu. A bachitis'? Ni, teper ne hochu. Ot Kamenec'kogo Danila Semenovicha ya lyublyu i hotila b duzhe pobachiti. - A jogo teper tezh nema v Peterburzi. - Znayu. To dobra, serdechna lyudina, robitnik shchirij i skromnij. Nu, nichogo. Nezabarom ya povernusya nazovsim, todi vzhe vsih pobachu. Usyu vashu gromadu, usih "osnov'yan". - Ne znayu, chi matimete z c'ogo veliku vtihu. Z odnogo boku, nash zhurnal nachebto j duzhe progresivnij, a z drugogo - ¿j zhe pravo, "Sovremennik" spravedlivo nam doriknuv. Mariya podumala: "Ot koli b vidavati za kordonom - tut ne mozhna, zvichajno, - ukra¿ns'kij zhurnal na zrazok "Kolokola", vil'nij, revolyucijnij". Pro ce popa mriyala v Parizhi z Frichem, i zaraz vona rozpovila pro ce Nadi¿. - Vi gadaºte, ne vistachilo b v nas sili. materialiv? - zahopleno kazala vona. -Skil'ki z Ukra¿ni polinulo b zvistok, skil'ki molodi, shcho pragne dila, adzhe v kozhnomu universiteti i v Kiºvi, i v Harkovi, i v odes'komu lice¿ rostut' gurtki. Londons'ki vidannya cherez Odesu poshiryuyut'sya, pevne, ne menshe, nizh tut, u Peterburzi abo v Moskvi. Meni rozpovidali hlopci, yaki zaraz za kordonom. A vsi slov'yans'ki kra¿ni? Hiba dlya nih ce n( bulo b zhivlyushchoyu spravoyu? YA tam z chehami zapriyatelyuvala pro polyakiv i kazati nema chogo. - Nu, polyaki ne "odnaki". Deyaki mriyut' ukra¿nciv usih pid Pol'shchu. - A mi "odnaki"? Vi zh tak ne dumaºte, Nadiºchko! Ce poboyuvannya Vasilya Mihajlovicha. A zgadajte druziv Tarasa Grigorovicha, ZHeligovs'kogo, Serakovs'kogo, Stankevicha? Z ZHeligovs'kim mi chasto zustrichaºmosya v Parizhi, ya buvayu u n'ogo. I znaºte shcho, ya b do zhurnalu prityagla b bagato zhinok. Oce bula b sila! - YAk ya chasto dumayu pro ce, skil'ki nasho¿ zhinocho¿ sili gine v ocih hatnih turbotah, v cih kubelechkah udavanogo simejnogo shchastya! - azh zagorilasya Nadiya. - Ce bulo b nadzvichajno! - Pro shcho vi tak palko rozmovlyaºte? - spitav, zahodyachi, Vasil' Mihajlovich. - Meni Mariya Oleksandrivna rozpovidaº pro pariz'ki modi, -z viklikom kinula Nadiya. - ZHinki zavzhdi lishayut'sya zhinkami, - dobrodushno-nasmishkuvato zauvazhiv Vasil' Mihajlovich. Jomu bulo legshe, shcho voni vedut' taki zhinochi rozmovi, nizh nebezpechni teper - na politichni temi. Proshchayuchis', Mariya micno obnyala Nadiyu. "Poki ya tut, ya vas chasto bachitimu". Same vid Nadi¿ vona diznalasya dokladno i pro vesnyani students'ki zakoloti, bo ¿¿ brata Anatolya, studenta Mediko-hirurgichno¿ akademi¿, bulo takozh todi zaareshtovano, i Nadiya ne til'ki perezhivala za molodshogo brata, vona vsiºyu dusheyu spivchuvala molodi. Ale ci rozmovi takozh tochilisya ne v prisutnosti ¿¿ cholovika, Vasilya Mihajlovicha Bilozers'kogo. * * * "Ot ne poshchastilo!" - podumala z zhalem Mariya, koli ¿j skazali, shcho Mikoli Oleksijovicha Nekrasova zaraz nema, ne doma nema, a zovsim nemaº zaraz u Peterburzi. U n'ogo pomer bat'ko, i vin po¿hav na pohoron. Znovu ne poznajomilasya! Zaochno voni buli davni znajomi, tak samo yak i z CHernishevs'kim. Nikoli ne bachilisya, a nemov buli bliz'ki znajomi. Adzhe ¿h zviv ¿¿ drug Dobrolyubov, koli vona zustrilasya z nim u Neapoli. Korotkij chas, us'ogo tri misyaci, a zdavalosya, ¿hnya druzhba trivala dovgi, dovgi roki! Dlya ne¿ jogo smert' bula velikim gorem. Azh do samo¿ smerti jogo voni listuvalisya. I poki vistachalo u n'ogo sil, vin chitav korekturi ¿¿ tvoriv, v "Sovremennike" voni nadrukuvali "ZHili-byli tri sestry". Zavdyaki Dobrolyubovu CHernishevs'kij uzyavsya za ¿¿ literaturni vidavnichi spravi, Nekrasov vvazhav ¿¿ svoºyu. Teper nema nadi¿ skoro pobachiti CHernishevs'kogo, a ot i z Nekrasovim ne poznajomilasya. Z "Sovremennika" u 1863 roci vzhe mali znyati zaboronu vidannya, tomu v redakci¿ gotuvali nastupni nomeri, anons na pidpisku. Mari¿ hotilosya pogovoriti pro svoyu uchast' u zhurnali. . Najdiyal'nishim i najenergijnishim pomichnikom Nekrasova u spravah zhurnalu buv teper sekretar redakci¿ Vasil' Oleksijovich Slepcov. "Dobre, shcho hoch z nim poznajomilas'", - podumala Mariya v pershu mit' znajomstva. "YAk dobre, shcho mi poznajomilisya! - z radistyu dumala Mariya ves' chas perebuvannya v Peterburzi. - A Salias ªlizaveta Vasilivna zovsim ne prava. Hocha, chomu ne prava? Prosto vona duzhe poverhovo i odnobichno divilasya na n'ogo!" SHCHe v Parizhi chula pro Slepcova vid ªlizaveti Vasilivni Salias. Vin buv tovarishem ¿¿ sina ªvgena, buv zamishanij u moskovs'kih students'kih istoriyah, a v ¿¿ zhurnal'chiku "Russkaya rech'" nadrukuvav svo¿ pershi narisi. Talanoviti, rozumni narisi svo¿m napryamkom prolunali disonansom u ¿¿ neviraznomu plutanomu zhurnali, ta Slºpcov nezabarom pere¿hav do Peterburga j odrazu vidchuv svoº spravzhnº ridne misce v "Sovremennike". Grafinya Salias, zgaduyuchi jogo, kazala: "Vin naprochud krasivij, prosto krasen', i zhinochim pitannyam zajmaºt'sya ne lishe v svo¿h stattyah". Vin, spravdi, buv duzhe krasivij, ale spochatku zdavsya strimanim, holodnim. Ta zh Mariya, koli hotila, vmila shvidko roztopiti bud'-yakij holod! Vasil' Oleksijovich odrazu vidchuv, shcho cya moloda, garna zhinka, na yakij Parizh uzhe lishiv svij vidbitok, persh za vse - kolega, tovarish po roboti. Vona takimi sumnimi, teplimi slovami zgadala Dobrolyubova, yak voni podruzhilisya v Itali¿, spodivalisya na zustrich u Peterburzi, i on yak trapilos'... I Mikolu Gavrilovicha tak i ne pobachila, til'ki listovne poznajomilis'. - Vin takozh duzhe hotiv vas pobachiti, - skazav Slºpcov. - Vi b chuli, yak vin govoriv pro vas, pro vashi tvori, yak visoko ¿h ciniv. Vin kazav, shcho pislya Gogolya vi teper odin z krashchih proza¿kiv. - Nu, ce zanadto, - pochervonivshi, zasmiyalasya Mariya. - Inodi j veliki umi nadto zahoplyuyut'sya i pomilyayut'sya. Na shchastya, vona nadto kritichno j tverezo stavilasya do svo¿h tvoriv, i perebil'sheni pohvali ¿¿ ne psuvali. Ale, zvichajno, ¿j bulo priºmno, shcho CHernishevs'kij tak vidguknuvsya, i shche duzhche bolilo za jogo dolyu. V nih oboh, i v Mari¿, i v Slepcova, pidsvidomo bulo vzhe take vidchuttya, shcho same Mikola Oleksandrovich Dobrolyubov i Mikola Gavrilovich CHernishevs'kij nakazali ¿m zijtisya, i podruzhitisya, i buti v odnomu tabori. Voni znali, shcho mozhut' rozmovlyati odverto, shcho mozhut' ne dumati, yak trimatisya, i Mari¿ bulo bajduzhisin'ko, shcho vin buv takij krasivij, Don-ZHuan, yak kazala grafinya Salias. Do togo zh vona zrozumila, shcho ce nepravda. Zvichajno, zhinki zakohuvalisya v n'ogo, inakshe j ne moglo buti, ale zh vin spravdi buv zahisnikom i borcem za zhinochi prava, tut vin perejnyav estafetu vid Mihajlova, i vin radiv, shcho poznajomivsya z zhinkoyu-pis'menniceyu, yaka rozumila, shcho sprava ne v dribnih podachkah, polegshennyah i dozvolah, a zhinoche pitannya - odne z osnovnih zasad dokorinno¿ zmini vs'ogo ustroyu zhittya. Mariya shvidko zrozumila, shcho vin to¿ zh viri, na yaku navertav ¿¿ Dobrolyubov, - socialistichno¿. Slepcov bagato ¿zdiv, hodiv po selah, vidviduvav fabriki j zavodi ne til'ki dlya togo, shchob zapisati vluchni slova ta prikazki i efektno vikoristati v literaturnij praci, a spravdi diznatisya, yak zhive narod, pokazati ce i borotisya za n'ogo. Vin zobrazhuvav pered neyu majsterno rizni scenki, zustrichi na fabrikah, z selyanami, tak shcho inkoli ne mozhna bulo vtrimatisya vid smihu, ta raptom zovsim inshim tonom vin robiv serjozni visnovki z c'ogo. - Ne mozhe buti niyakih polyubovnih zgod z pomishchikom, narod obmanutij, i chim bil'she zagostryuyut'sya ¿hni vzaºmini, tim shvidshe znajdut' prignicheni virnij shlyah. - SHlyah revolyuci¿? - Atozh. I mi ne maºmo prava stoyati ostoron'. Meni stanovishche nas, literatoriv, malyuºt'sya, yak v starih kazkah: pered kozhnim tri shlyahi-dorogi: pravoruch - "vuz'ka stezya dobrochesnosti", livoruch - "ternistij shlyah bezzakoniya", poseredini - "dveri miloserdya", dlya vsih napivvidchineni, dveri, cherez yaki mi mozhemo stupiti na "shlyah poblazhlivosti". Zvichajno, vazhko vibrati, navit' koli j virish, shcho ºdino chesnij shlyah - "ternistij shlyah bezzakoniya". Mi zh znaºmo, kudi vin zaviv Mihajlova, SHelgunova, CHernishevs'kogo... - Pisarºva, - dodala tiho Mariya. - Ta popri vse, hiba mi, literatori, maºmo pravo stoyati ostoron' i ne borotisya ne lishe slovom, ale j dilom, osoblivo ti, komu, yak vam, bog dav talant? Hiba vona sama ne zamislyuvalas' nad cim? A shcho ¿j robiti z ¿¿ zaplutanim "simejnim" zhittyam? Hiba ne blagaº ¿¿ Sasha - vse skazati Opanasu Vasil'ovichu i odruzhitisya z nim, ni pered kim ne hovatisya, buti zavzhdi razom, hiba zh voni ne lyublyat' odne odnogo? Vona oderzhuvala tut vid n'ogo listi, povni rozpachu, sumu za neyu, znevir'ya i navit', navit' nedovir'ya. Bozhe, nevzhe vin ¿j ne virit'? Nevzhe vin ne bachit', yak ¿j vazhko? Vona sama vzhe vidchuvala, yak ¿j ne vistachaº jogo, vona zvikla, shcho vin kolo ne¿, ale zh yake vona mala pravo zv'yazuvati svoº zhittya z jogo? Hoch kozhen den' buv zapovnenij spravami, klopotom, vona nud'guvala i sumuvala bez n'ogo vse duzhche i duzhche. Hiba vona koli nud'guvala tak bez Opanasa? Rozluka - tezh najvirnishe viprobuvannya. - Marusen'ko, ti shudla za ci dni, - pohitala dokirlivo golovoyu Sonechka. - Ti ves' chas zaklopotana, kudis' pospishaºsh, ta tak ne mozhna. U Peterburzi zaraz ya vidpovidayu za tebe. - Pered kim? - girko vsmihnulasya Marusya. - Pered usima! - vihopilosya u Sonechki, i raptom vona zamovkla. Pravda, pered kim? Ni, vona virno vidpovila - "pered usima". A Marusya uvecheri, pered tim, yak lyagti, uvazhno glyanula na sebe u dzerkalo. Vona spravdi shudla? I shcho ce? Zmorshki kolo ochej? Nu, shcho zh! Nehaj i tak. Ni, ni! YA hochu, shchob vin lyubiv mene. YA ne hochu stariti i marniti. Vona sila za stil, ¿j zahotilosya shvidshe napisati jomu, shvidshe - shchob vin znav, shcho vona z nim, shcho ¿j vazhko bez n'ogo, shchob vin chekav na ne¿. I haj ne divuºt'sya, shcho vona zminilasya. "CHi piznaºsh ti mene, moº serce? Kazhut', ya shudla duzhe, i skazhu tobi, shcho pri¿du sumnishoyu, nizh bula, hoch vidchuvayu, shcho spochatku pro ce vse zabudu i, pobachivshi tebe, zradiyu yak bozhevil'na"... Oh, yak vona hoche jogo pobachiti! Koli b vin znav, cej durnen'kij Sasha, yakij shche sumnivaºt'sya v ¿¿ lyubovi! "YA lyublyu tebe, mij druzhe, duzhe lyublyu, vir meni. I zavzhdi, i skriz'. Ne oderzhish mo¿h listiv - ne dumaj, shcho lyubov moya zminilasya. Tvo¿ prihodyat' raptovo i bog vidaº yak i chi vsi, - ne znayu... YA zavzhdi lyubitimu tebe, mij dorogij, milij, i ne menshe vid togo, yakshcho zamizh za tebe ne pidu. SHCHob zamizh piti, na zavadi sto¿t' Opanas Vasil'ovich, yakomu ce bude girshe vid smerti..." Zvichajno, yak Sasha ne rozumiº, ne mozhe vona cim ubiti Opanasa - oficijnoyu rozlukoyu, oficijnim drugim shlyubom. Ne mozhe... Ta j chi potribno ce... "A potim, moº serce, chi budesh ti shchaslivij zi mnoyu, yak z druzhinoyu?" Vona chasto nad cim dumala. Hocha voni majzhe zavzhdi razom z Sasheyu, ale cholovik i zhinka - to vzhe zovsim inshe, nizh zakohani. Ni, ni, tak skladno zaraz navazhitis' na ce. A shcho, yak mine cya jogo lyubov? "Kazhut' - vse minaº, i yak chasto ya sama bachila, shcho vse minaº". Ale pro ce girko pisati, hocha j dumaºt'sya. "A potim tretº i, mozhe, najgolovnishe. Hiba chas teper shchastyu, koli stil'ki neshchastya navkolo skriz'. Hiba chas dumati pro sebe, adzhe vazhko vidirvatisya vid svogo kutochka, koli jogo zavedesh, i pracyuvati dlya neznajomih, koli º take znajome i svoº ridne. Os' tobi, milij, zovsim ne zabutij, usya pravda. Ti ne serd'sya, ya skazala tobi najpotaºmnishe, shcho v dushi u mene. Hiba ti dumaºsh, shcho mozhna, smiyuchis', vidkinuti vid sebe doroge j ridne i vijti z svogo domu na bezdomiv'ya? Ne znayu, yak inshim zhinkam..." I raptom vona uyavila svoº zhittya. A v ne¿, zaraz u ne¿, hiba - cherez Sashu, cherez Opanasa - ne bezdomiv'ya?.. I vona zaplakala, ne skinchivshi lista... * * * ¯j ne hotilosya povertatisya do Pf'oliv, ne hotilosya zahoditi do Bilozers'kih... Mozhe, zajti do brata Valerka? Prinajmni vin takij dalekij vid us'ogo ¿¿ zhittya, a vse zh taki brat, ridnij brat, navit' nezruchno, diznaºt'sya, shcho bula tut i ne zavitala. Navishcho vona rozsentimental'nichalas' i zajshla? Valer'yan zustriv zdivovano, yakos' zvisoka-poblazhlivo. Navit' zrozumiti ne mogla Mariya - z yakogo duru? Majzhe ne rozpituyuchi ¿¿, pochav z aplombom kazati, yak vin klopochet'sya pro vstanovlennya svogo dvoryans'kogo zvannya, v yakihos' paperah shchos' bulo naplutano, vin teper ustanovlyuº istinu. Do chogo ce bulo bajduzhe Mari¿! - Nu, a ti vzhe nagulyalasya po zagranicyah? Dosit' uzhe - povertaj dodomu, do cholovika. Vteryati legshe, nizh zdobuti, a to i'i pizno bude. - SHCHo ti verzesh? - zdvignula plechima Mariya. - A te, shcho ne dumaj, shcho navit' taka terplyacha lyudina, yak Opanas, bude do smerti chekati. I jomu terpec' uvirvavsya. Tozh moya porada, shvidshe kidaj tam svo¿ balovstva ta ¿d' do n'ogo, bo, mozhe, skoro j povertatis' ne bude kudi - zajmut' tvoº misce. Svyate misce porozhnim ne buvaº - he-he-he! Mariya ne znala, shcho skazati. - Tam, kazhut', taka aktrisochka-spivachka kolo n'ogo zithaº. Vin uzhe i na kvartiru do ne¿ pere¿hav, darma shcho zamizhnya. Kazhut', tam take soprano, shcho kriga tane, yak vona spivaº. A tiiii Opanas - ti zh sama znaºsh - pochuº vashu malorosijs'ku pisnyu, ta j roztane - he-he-he! - Godi. Ne tvoº dilo, - rizko zupinila Mariya. - Ta ti vse-taki sestra, hoch i legkovazhna. Pora tobi za rozum uzyatisya i svo¿m hlopcem zajmatisya, a ne chuzhimi molodikami. A to, mozhe, nadishlesh Bogdana syudi? Vse-taki rodichi - ne dadut' zaginuti. - Do pobachennya. Ni, krashche proshchavaj! - vstala Mariya i, pohapcem odyagnuvshi shubku, vijshla, ne obernuvshis'. Til'ki chula za spinoyu: "he-he". YAkij buv urednij, takij i lishivsya. Get' jogo z dumok! CHogo ce zajshla do n'ogo? Inshe mulyalo j peklo. Opanas pishe listi, kliche, a vzhe ne vpershe chuº Mariya pro ce "soprano", yakus' spivachku Melaniyu Ovdi¿vnu. Ta yakos' propuskala povz uvagu, ne nadavala znachennya. Vlitku oderzhala vid Doroshenka koroten'kogo lista, shcho ¿de do Parizha dobrij jogo znajomij student Pavlo Kosach, vin rozpovist' pro ¿hnº zhittya, pro Opanasa Vasil'ovicha. Mariya rado, yak zavzhdi, prijnyala zemlyaka. Vin pro Opanasa Vasil'ovicha ne tak bagato rozpovidav, ¿h oboh inshi spravi bil'she cikavili. Prote kazav, shcho Opanas Vasil'ovich zahopivsya amators'kimi vistavami. "Natalka Poltavka" v CHernigovi mala velicheznij uspih, brala uchast' chudova spivachka Melaniya Ovdi¿vna Zagors'ka. Bula b vona pershoklasnoyu aktrisoyu, tak u ne¿ cholovik - zviryuka, starij, revnivij i gorbatij do togo zh. Opanas Vasil'ovich vityagaº ¿¿ na svit. Todi Mariya ne nadala osoblivogo znachennya, znala dushevnu dobrist' Opanasa, bazhannya dopomogti lyudini ta shche j talanovitij. A zaraz, hoch i oburilasya do nestyami na Valerka, yakimos' zhinochim chuttyam raptom povirila, vidchula - Opanas uzhe ne z neyu. A kliche zh ¿¿? Vin sam ne znaº, shcho robiti... Ale zh vin kolo to¿. SHvidshe povertatis'? Borotisya za n'ogo, za Opanasa, nelyubogo cholovika? Nu j dobre. Navit' yakes' polegshennya ohopilo ¿¿. Haj jomu shchastit'. Vona zh ne prinesla jomu shchastya. I v toj zhe chas, vsuperech vsij logici, des' gliboko vseredini mulyalo pochuttya obrazi - hoch yake vona mala pravo na ce? Mozhe, tomu, shcho bula pevna, shcho Opanas nikoli ¿¿ ne rozlyubit' i shcho nihto ¿¿ zaminiti ne mozhe? Get' ce niz'ke zhinoche pochuttya! Haj vin bude shchaslivim. YAkshcho vin zmig polyubiti inshu, vona nikoli v sviti ne povernet'sya do n'ogo. Vona raptom vidchula sebe samotn'oyu. Sasha? Ni, ni, ne treba Sashi. Koli Opanas rozlyubiv, to molodij garnij Sasha takozh mozhe.. Vona usmihnulasya girko, vona boyalasya rozplakatisya tut, na vulici. Vona nikogo ne obvinuvachuvala, vona sama bula vinna v us'omu. "Nihto ne vinen, sama ya, sama ya", - yak spivala kolis'. I chomu dlya svo¿h pochuttiv u ne¿ insha mirka j inshi vimogi? I chomu vona hoche til'ki brati, nichogo ne dayuchi? Vona zgadala virnogo Doroshenka. Ot hto ¿¿ lyubiv, ne chekayuchi nichogo. Vona povernulasya do Pf'oliv majzhe zaspokoºnoyu. Prinajmni zovni. A s'ogodni buv taki vazhkij den', hoch i ne ponedilok. Sonechka povidomila dosit' veselo: - A ti znaºsh, shcho meni rozpovili? Tvij drug Doroshenko, i ya zh z nim znajoma bula, vin, nareshti, odruzhivsya. Ot ne uyavlyayu! - CHomu? - spitala nache bajduzhe Mariya. - Vin dosit' cikavij, garnij cholovik, zovsim shche ne starij i duzhe poryadna lyudina. Vin meni pishe inkoli. - Ale vin zdavavsya meni yakimos' anahoretom i poza vsyakimi pochuttyami. - Az kim zhe? - tak samo, nache bajduzhe, spitala Mariya. Pro sebe podumala: "Dali ochi, dali serce..." Tak ot chomu ostannim chasom ne bulo vid n'ogo listiv. - Kazhut', dochka nachal'nika akciznogo upravlinnya, nichogo osoblivogo soboyu ne yavlyaº. Zvichajna sobi provincijna pannochka. Nu, teper zrozumilo, yak tvogo Opanasa Vasil'ovicha vlashtuvali v akciz. - Vin uzhe, zdaºt'sya, ne mij, - primusila sebe usmihnutisya Mariya. - A j do tebe dijshlo? - pochervonila Sonechka. - A mozhe, ce vse nepravda, plitki? - Sonechko, koli ti znaºsh, ale ne pokazuºsh - i dobre, mizh inshim, robish, - to ti zh musish znati j rozumiti, shcho meni ce bajduzhe, a mozhe, navit' i legshe. Opanas - horosha, dobra lyudina. Harakter til'ki nelegkij, pravdu kazhuchi. Ti cs takozh znaºsh. YA jomu til'ki shchastya bazhayu, yakshcho ce vserjoz. - Ne dumayu, - pohitala golovoyu Sonechka. - A mozhe, tobi krashche shvidshe povernutis', ¿hati do n'ogo v CHernigiv? - Teper? Koli ya znayu? Nizashcho! YA povernusya v Parizh. - YAk? Nazovsim? - zlyakalasya Sonechka. - Ni, shcho ti! YA poladnayu tam spravi j pri¿du syudi. A tam vidno bude. Koli vona vzhe lyagla v lizhko, ¿¿ ohopilo nesterpne bazhannya ¿hati, shvidshe ¿hati, zavtra zh ¿hati. Bozhe mij, gospodi! Tam zhe Bogdas', tam Sasha, yak zradiyut' voni, yak voni ¿¿ lyublyat'. Tam druzi j vil'ne povitrya. SHvidshe ¿hati z ciº¿ imli, mzhichki, temryavi... * * * Na tij stanci¿ strichalisya po¿zdi - z Varshavi do Peterburga, z Peterburga do Varshavi. Na stanci¿ buv velikij bufet. Inkoli z "nevidomih" prichin po¿zdi stoyali dovshe, nizh mali za rozkladom, i prostishi lyudi z drugogo j tret'ogo klasiv remstvuvali, shcho, pevne, po¿zd zatrimuºt'sya, bo pani z pershogo klasu prosto ne vstigli poobidati. A teper chasto motalisya veliki sanovniki do Varshavi i z Varshavi. Koli po¿zd, yakim povertalasya Mariya do Parizha, zupinivsya na cij "obidennij" stanci¿, tam uzhe stoyav po¿zd iz Varshavi. Mariya ni z kim ne poznajomilas', yak traplyaºt'sya v podorozhah, i rada bula, shcho zaraz sama. Vona vijshla z vagona, tezh projshla v zalu pershogo klasu, de buv bufet i stoyali stoliki. Vsi stoliki buli vzhe zajnyati, ta ¿j ¿sti ne hotilosya, ¿j hotilosya shvidshe ¿hati, buti "doma". Dim ¿¿ tam, de Bogdas', Sasha i ¿¿ pis'movij stil z ¿¿ rukopisami. Dumala pro svoº, ale mimovoli use vidbivalosya nache na fotoplivci, use, shcho bachila navkolo. Ot probig chepurun-povar z tarillyu pirizhkiv - zapahlo m'yasnim i kapustyanim farshem. Ot shchos' obrazheno j pisklyavo dovodila oficiantam, i susidam zaodno, huden'ka nervova dama v modnomu kapelyushku, z-pid yakogo vibivalis' dribno zaviti kucheriki. Vona girko obrazhena, shcho do telyacho¿ kotleti ¿j podali ne zelenij goroshok, a kartoplyu-fri. Damu zaspokoyuº solidnij pan z hvilyastimi bakami kol'oru pisku, z ordenom na grudyah. Za susidnim stolikom trohi ne layut'sya pasazhiri za podanu stravu, komu pershomu vzyati. Za kozhnim stolom kozhen pasazhir, a osoblivo pasazhirka, rozmovlyayut' golosno, ne strimuyuchi sebe, nache voni ne v gromads'komu misci, a v svo¿j ¿dal'ni, i nache te, shcho voni kazhut', najvazhlivishe i vsi povinni chuti. Projshovshi povoli zal, shchob ne zitknutisya z kimos' iz oficiantiv, kotri strimgolov roznosyat' borshchi, pirizhki, kotleti, Mariya vlovlyuº, navit' ne bazhayuchi prisluhatisya, riznomanitnu rozmovu: - Vesillya bude a l'anglais... - Hiba ce riba, ribka povinna buti ne bil'she za chotiri vershki... - Vash brat posilaº paru kadetiv, vin hoche virvati ditej z poganogo gruntu j peresaditi v dobrij. - SHCHo za fantaziya? Mariya vihodit' na peron. Krashche podihati svizhim povitryam, a perekusiti uzhe v vagoni tim, shcho nav'yazala ¿j silomic' dbajliva Sonechka. Na peroni ne bulo tako¿ metushni, yak u zali. Vona odrazu pomitila dvoh hlopchikiv u kadets'kij formi; odnomu bulo rokiv dvanadcyat'. "Starshij trohi za Bogdasya, - vidznachila zrazu Mariya, - a toj menshij, mabut', rokiv vos'mi, pevne, bratiki". SHCHos' zacikavilo ¿¿ v tih hlopchikah. Mozhe. tomu, shcho ¿h suprovodiv fel'dfebel', visocheznij, z hvac'kim viglyadom pokoritelya serdec' kuhovarok ta poko¿vok. Vidno, chepurun, vpevnenij v svo¿j krasi, ale z dosit' dobrodushnim rum'yanim oblichchyam. A ot hlopchiki buli blidi j sumni. Bezmezhno sumni. Po sirih ochah pid gustimi dovgimi viyami, po cih tonkih lichkah Mariya odrazu piznala polyakiv. Prohodyachi povz nih, Mariya iz spivchuttyam glyanula na hlopchikiv, i tak ¿¿ vrazila girka zhurba dityachih ochej, zmucheni blidi lichka, shcho vona, ne zamislyuyuchis', spitala po-pol's'ki: - Mozhe, ya mozhu chimos' vam dopomogti? Voni buli oshelesheni, ale starshij, opanuvavshi sebe, zahliyaayuchis' i pospishayuchi, poyasniv: ¿h zabrano vid mami. jogo, Adama, i bratika, oc'ogo bratika CHesyu, vnochi zabrali, i mama ne znaº, de voni, i pisati ¿m ne dozvolyayut'... YAkbi mig vin peredati mami, kohanij mami, shcho vin use pam'yataº, nikoli ne zabude i CHesyu beregtime... I haj vona znaº... Til'ki yakij peredati... - YA peredam, - movila Mariya i sunula jomu v ruki svoyu malen'ku zapisnu knizhechku. Ta tut fel'dfebel', yakij zadivivsya na shchos', raptom shamenuvsya i suvoro, shcho ne v'yazalosya z jogo durnuvatim viglyadom, skazav, shcho rozmovlyati z panichami-kadetami zaboroneno. Ta shche po-pol's'ki. Mariya ne zaperechuvala, hlopchiki, tremtyachi, vidijshli, a vona zupinilasya kolo fel'dfebelya. Nedarma Turgenev kazav, shcho vona mozhe robiti z lyud'mi shcho zavgodno! Vona tak spokijno pereprosila jogo j pochala rozmovlyati z nim, shcho v n'ogo ne bulo niyakih prichin ne vidpovidati takij "blagorodnij" dami. Vona zh bo rozpituvala pro jogo sluzhbu j zvidki vin rodom, chi ne sumuº v Varshavi za svoºyu rodinoyu i zovsim nepomitno dlya n'ogo perejshla na rozmovu pro cih hlopchikiv. I vin skazav, shcho ce diti buntivnika, yakih jogo prevoshoditel'stvo polkovnik veze v peterburz'kij Kadets'kij korpus, shchob z korinnyam virvati u cih gadyuchenyat buntivlivi zamashki. Vin govoriv dokladno, bo dama spivchutlivo divilasya na n'ogo. A v ciº¿ dami hololo serce, koli vona sluhala jogo. Ta ¿j treba bulo obmirkuvati, yak zhe vzyati naz-ad svoyu zapisnu knizhechku. Pislya pershogo dzvonika pochinaºt'sya metushnya. Fel'dfebel' pospishaº do hlopchikiv, i tut rozumnen'kij Adam nache navmisne ronit' svij kadets'kij kashket z peronu na rejki. Fel'dfebel' kidaºt'sya jogo distati, - adzhe vin vidpovidaº za cih "gadyuchenyat". Voni musyat' buti v povnomu poryadku. I v cej chas zapisna knizhechka uzhe v rukah Mari¿. Pasazhiri yurmlyat'sya kolo vagoniv. Po¿zd rushit' do Peterburga. Vona shukaº ochima u vikni golivki hlopchikiv. Ot voni, bratiki, pritulilis' odin do odnogo. I ne mozhe zabuti, nikoli ne mozhe zabuti Mariya ostannij poglyad Adama, i yak CHesya sklav svo¿ ruchenyata na grudyah... 10 Povstannya bulo pridushene. Nastro¿ v suspil'stvi, davit' u lyudej spivchuvayuchih do togo polyakam, minyalisya. Ce ne pervina v istori¿. Shilyannya pered peremozhcyami i kartannya peremozhenih. Teper uzhe bil'she bachili ne prosto nepidgotovlenist' i ogri.hn provodiriv i us'ogo keruvannya "ruhavkoyu", a govorili oburlivo pro sami ide¿, pragnennya povstrannya. V Rosi¿ pochinav panuvati reakcijnij "kvasnij", patriotizm, i vzhe golosno, osoblivo kolishni liberali, layali Gercena i jogo "Kolokol", layali ti lyudi, shcho neshchodavno shilyalisya pered nim, za jogo nezlamne spivchuttya polyakam, i prirva mizh balakunami-liberalami i spravzhnimi progresivnimi chesnimi lyud'mi stavala neperejdenoyu. Cya pol's'ka sprava teper bula kriteriºm dijsnih perekonan'. Za kordonom takozh. Vzhe ne z zahvatom govorili pro molod', yaka jde u povstans'ki zagoni, vzhe z led' prihovanim dokorom za legkovazhnist', nerozvazhlivist' abo z licemirnim zhalem strichali poranenih i peremozhnih vtikachiv, chudom vryatovanih. Mariya projmalasya shche duzhchoyu povagoyu do Gercena j Ogar'ova, tak samo zhadibno perechituvala "Kolokol". YAkij nevimovnij sum ogornuv ¿¿, koli prochitala v "Kolokole" pro zagibel' Andrgya Potebni v boyu povstans'kogo zagonu. Z rozpovidej Sahnovs'kogo vona nache dobre znala jogo, i zdavalosya ¿j - vona bachila jogo, bachila. Mozhe, u ZHeligovs'kogo? Mozhe, u Sal¿as? Adzhe kazav Sahn&vs'kij, shcho vin, Potebnya, tak zminyuvav svij zovnishnij viglyad i tak perevtilyuvavsya dlya konspiraci¿, shcho chasto j' druzi jogo ne vpiznavali. Ta, mozhe, ti siri uvazhni ochi movchaznogo yunaka, shcho tak pil'no odnogo, vechora vglyadavsya v ne¿, - mozhe, to buli jogo? CHomu vona todi ne zagovorila z nim? Vona potim dorikala Sahnovs'komu, - chomu ne pokazav, ne poznajomiv z Potebneyu? - Ne dovelosya, - til'ki j vidpoviv Sahnovs'kij. I Serakovs'kij zaginuv. Jogo povisili... YAki zhalibni, zhurlivi godini nastali v rodini ZHeligovs'kih... Vona buvala tam, yak i ranishe. YAk i ranishe, chasto bachilasya z ªlizavetoyu Salias. U saloni Salias, yak zavzhdi, tochilisya burni rozmovi. Ta poryatunok dlya sebe buv til'ki v roboti-til'ki, koli sidila za stolom. * * * Pisati dlya Mari¿ - ce zh shchorazu zhiti chuzhim zhittyam, koli i v svoºmu stil'ki, shcho ne uporaºshsya, ne vstigaºsh nichogo. A chas bizhit', yak shalenij, i vse zminyuºt'sya, i vsi navkolo zminyuyut'sya, i ti sama zminyuºshsya - ne til'ki zovni. U zhittya vhodyat' novi j novi lyudi, i priyazn' do nih nakladaº vidpovidal'nist'. Tak, vidpovidal'nist' za nih, bazhannya dopomogti, pidtrimati, navit' ne lishe bazhannya, a j nache obov'yazok. O, priyazn' - kudi skladnisha j vidpovidal'nisha, nizh vorozhnecha abo j prosto antipatiya. Ale v toj zhe chas priyazn', druzhba, ce taka nezrivnyanna ni z chim radist' u sviti! Z persho¿ zh hvilini Mariya projnyalasya priyaznyu do c'ogo podruzhzhya. ªlizaveta Vasilivna Salias znajomit' Mariyu z novimi gostyami. - Hudozhnik YAkobi Valerij Ivanovich, a ce divo - jogo druzhina Oleksandra Mikola¿vna. ZHinka - spravdi divo. Vona vrazhaº yasnoyu, chistoyu krasoyu, shcho vabit' i privertaº do sebe. U sinih-sinih ochah, povnen'kih po-dityachomu vustah stil'ki tepla j dobroti. Puhnaste kashtanove volossya vidtinyaº nizhnu z legkim rum'yancem matovist' oblichchya. Nache hudozhnik pidibrav najlegshu, najtonshu pastel'. Ale golovne ne ci nizhni j tonki risi, najbil'sha krasa - usmishka, shcho nemov usih zigrivaº. Traplyaºt'sya taka krasa, shcho odrazu skazhut' - "yaka mila", a potim uzhe "krasiva", bo ce yakas' lyudyana ridna krasa, v prisutnosti yako¿ legshe dihati. Ce odrazu vidchuvaº Mariya i druzhn'o potiskuº nemov vitochenu bilu ruchku. Vona shche duzhe moloda, cya zhinka. Mariya prikidaº v dumkah - pevne, ¿j rokiv dvadcyat' - dvadcyat' odin. U nij nepomitno ani zajvo¿ sorom'yazlivosti, ani samozakohano¿ samovpevnenosti, yak traplyaºt'sya chasto u krasun'. - YA duzhe rada poznajomitisya z vami, - kazhe Oleksandra Mikola¿vna. - YA chitala vashi tvori, vash roman u "Sovremennike" pro tr'oh sester i radila, shcho pobachu vas u Parizhi. - YA pevna, shcho vi budete obidvi zadovoleni znajomstvom, tomu t;zh hotila, shchob vi shvidshe u mene zustrilisya, - pidhopila grafinya. - YA prosto nud'guyu, koli dovgo ne bachu Mariyu Oleksandrivnu. - Hocha mi zhivemo v odnomu budinku i bachimos' dosit' chasto, - usmihnulas' Mariya. - U ªlizaveti Vasilivni zavzhdi strichaºsh cikave tovaristvo. Prote nam i vdvoh ne buvaº nudno. - Tak, tak, navpaki, nam - dvom pis'mennicyam, starij i molodij - zavzhdi º pro shcho pogovoriti. - O, z vami pro riznicyu viku ne dumaºsh, - shchiro skazala Mariya. - Daj bozhe, shchob usi buli taki molodi dusheyu. Krim togo, meni zdaºt'sya, v nashij praci stiraºt'sya vik. - Abi til'ki v cij praci ne stiralisya, ne nivelyuvalisya nashi zhinochi risi, nasha zhinocha sut'. Ta prikladi istori¿ dovodyat', shcho ni - zhinki-pis'mennici, zhinki mistectva lishayut'sya zhinkami i strazhdayut' ne menshe vid pritamannih usim zhinkam perezhivan', a mozhe, shche j duzhche, - zasmiyalasya grafinya. - Tomu nam, samostijnim zhinkam, daleko vazhche, nizh cholovikam, i ya radiyu, koli nash gurt samostijnih zhinok zbil'shuºt'sya. - SHCHob chiniti opir? - Mozhlivo, prosto dopomagati, pidtrimuvati odna odnu. YA shche poznajomlyu vas z odniºyu divchinoyu, yaka neshchodavno pri¿hala do Parizha z Rosi¿. Ce takozh zhinka novo¿ formaci¿, Apollinariya Suslova. - Nahilivshis' do oboh zhinok - Mari¿ i Oleksandri Mikola¿vni, - grafinya Salias movila trohi tihishe, shchob pochuli lishe voni: - Nadzvichajno cikava divchina, ale zaraz perezhivaº osobistu tragediyu. YAkos' ne nahodit' miscya v zhitti. - I dodala bagatoznachno: - Vona bula bliz'kim drugom pis'mennika Dostoºvs'kogo, blizhche nizh drugom, ale chomus' nastupiv rozriv. - SHurochka, - poklikav druzhinu hudozhnik, tezh krasivij, ale ne takij, yak vona, zvichajnishij i starshij za ne¿ rokiv na desyat'. - Garna para, - movila grafinya i znovu konfidencijno zashepotila Mari¿: - Ne zvazhajte na ¿¿ molodist', vona samostijnih peredovih poglyadiv i dosit' smilivo provadit' ¿h u zhittya. Pershij shlyub ¿¿ buv korotkij i neshchaslivij, i vona pokinula cholovika, yakij ne hoche davati ¿j rozluki. Otzhe,z Valeriºm Ivanovichem voni zhivut' nevinchani. Pogod'tesya, dlya c'ogo potribna i rishuchist', i smilivist'. U nih uzhe º sin, nemovlyatko, i Oleksandra Mikola¿vna chudova mati. A z cholovikom voni zakohani odne v odnogo, til'ki vin revnivij do nestyami. Pevne, i do nas z vami revnuvatime, - dobrodushno usmihnulasya ªlizaveta Vasilivna. Vona vse pro vsih znala, ale zh pri vsij svo¿j ekzal'tovanosti i ekspansivnosti zavzhdi ohoche po-spravzhn'omu dopomagala chim mogla, i spravdi, deyaki zhinochi risi azh niyak ne stiralisya, yak vona ne namagalasya udati z sebe politichnogo diyacha, ¿¿, yak i kozhnu zhinku, cikavilo osobiste zhittya, ne vigadani v beletristici, a v samomu zhitti shchaslivi j neshchaslivi romani, vona ohoche daval;i poradi, perezhivala za svo¿h molodshih podrug - odne slovo, zberigala vsi risi, pritamanni pidstarkuvatim zhinkam, koli svo¿ romani uzhe vidhodyat' u spogadi. Mari¿ bulo trohi nepriºmno, shcho tak odrazu grafinya viklala pro cyu milu zhinku, i v toj zhe chas, diznavshis' pro ¿¿ osobiste zhittya, vidchula ¿¿ blizhchoyu, ¿¿, yak podrugu, hotilosya vzyati pid ruku, piti kudis' udvoh, gulyati, blukati pariz'kimi vulicyami, bagatolyudnimi, gominkimi, de na tebe nihto ne zverne uvagi, abo prinajmni hotilosya sisti des'. u kutochku, podali vid usih i rozmovlyati odvertishe j, shchirishe, nizh iz ªlizavetoyu Vasilivnoyu. A grafinya Salias dijsno visoko cinila Mariyu i simpatizuvala ¿j. Prigoshchayuchi Oleksandru Mikola¿vnu chaºm, vona vstigla i tij skazati: - YAka chudova, nadzvichajna zhinka! YAkij talant! YAkij rozum! - Ale, zithnuvshi, dodala: - I yake neshchaslive zhittya CHolovik zaraz u Rosi¿ - absolyutno ne vartij ¿¿ A tut - ¿¿ tak kohaº odin molodij cholovik. Vi poznajomites' z nim, ta vona zhive odna z sinom, i, zvichajno, oboº strazhdayut'. - Vona i sin? - spitala Oleksandra Mikola¿vna - Ni, ni, vona j toj molodij cholovik. Vi pobachite jogo. Vin yak tin' kolo ne¿, A vtim, iozh.e, j dobre, shcho grafinya obom ¿m nasheptala ci intimni podrobici, ¿h shche duzhche potyaglo odnu do odno¿. I nevdovzi voni vzhe vidokremilis' vid reshti j sidili udvoh na nizen'kij kanapci. Oleksandra Mikola¿vna rozpovidala, yak ¿j poshchastilo perevezti cherez kordon u svoºmu al'bomchiku... - Nu, znaºte, zvichajnij al'bomchik, yak u kozhno¿ divchini, kudi vona virshi zapisuº. Tak ot u takij al'bomchik ya poklala portret Mihajlova. - Mihajlova? Bozhe mij, gospodi! - Mariya shvil'ovano priklala obidvi doloni do svogo oblichchya. - Mihajla Larioiovicha? Togo, shcho zaslali v Sibir, i u vas º cya fotografiya, yaka? - Mariya duzhche prisunulas' do Oleksandri Mikola¿vni. - Ce fotografiya z nevelichkogo malyunka, yak jogo zakovuyut' u kajdani pered vidpravkoyu u Sibir. Vin vijshov takij shozhij. YA bachila jogo ranishe, til'ki, zvichajno, vin duzhe zminivsya v tyurmi. Ale takij spokijnij, sidit' i spokijno divit'sya, shcho z nim roblyat'. Meni zdaºt'sya, hudozhniku poshchastilo shopiti jogo sut', azh motoroshno glyanuti. - A hto zh zmig jogo zmalyuvati v takih umovah? - O. - pidnyala palec' ugoru Oleksandra Mikola¿vna j pohitala nim, a ¿¿ tonki, nache vimal'ovani brivki, strogo zijshlisya, movlyav, pro ce ne mozhna go'voriti. Ta v tu zh mit' sini ochi skosilisya na cholovika, i znovu vona nache nasvarila pal'chikom i pohitala golovoyu z visokoyu zachiskoyu. Kashtanove volossya bulo take pishne, hvilyaste, odrazu mozhna bulo uyaviti, yake vono dovge i bagate, koli rozpustiti. - V al'bomchiku, - vela dali Oleksandra Mikola¿vna, - v mene buli perepisani virshi Gejne i ti virshi Ogar'ova, yaki ne drukuyut'sya nide. - Krim "Kolokola". - Avzhezh. Z "Kolokola" mi vsi v Rosi¿ i perepisuºmo.tce virshi Dobrolyubova. Na kordoni nihto na cej al'bomchik ne zvernuv uvagi, a ya namagalasya tamozhennim chinovnikam zaduriti golovu rozmovami. - Nu, ce vam legko vdalosya, - usmihnulas' Mariya. - SHCHo porobish? Tut navit' Valerij Ivanovich ne revnuvav i buv zadovolenij, shcho ya provezla fotografiyu. - Vi pokazhete meni? - Obov'yazkovo. Vi zh prijdete do nas. Pravda, mi shche pohapcem vlashtuvalisya. Odrazu stil'ki turbot, roboti. Valerij Iaanovich zadumav veliku kartinu, vona zahopilavsi jogo dumki. Uyavit' sobi: Volodimirka - shlyah do Sibiru. Po etapu zhenut' neshchasnih. Nevelichkij korotkij prival. Vimushenij prival, bo odin iz nih pomiraº. Valerij teper ves' chas mirkuº nad kompoziciºyu, nad harakterami, a meni dovodit'sya jomu pozuvati, i ne til'ki meni, a j moºmu malen'komu Volodiku. YA stoyu zapnena hustinoyu i goduyu nemovlya. Tak shcho i mi dopomagaºmo, - dobrodushno vsmihnulas' vona. - YAka tema! YAk dobre, shcho vash cholovik uzyavsya za ne¿, - movila Mariya. - Jogo duzhe pidtrimuvav u c'omu jogo molodshij brat Pavlusha. Divno, shcho cej chepurnij veselij hudozhnik z modnoyu za kordonom espan'jolkoyu zupinivsya na takij temi, zamislivsya nad cim. Mariya yakos' ne zvernula uvagi na zauvazhennya Oleksandri Mikola¿vni pro molodshogo brata. - Obov'yazkovo nezabarom prijdu do vas, - skazala vona, - i fotografi¿ hochu podivitisya, i kartini vashogo cholovika, a najduzhche vash golovnij tvir - vashogo sinka. Vi znaºte, ya duzhe lyublyu malyat, - priznalasya vona, - mij Bogdas' uzhe dosit' velikij samostijnij parubchak. Mi z nim veliki druzi. Ta ya zavzhdi zgaduyu, yak meni bulo cikavo j priºmno, koli vin buv takim malim, kumednim u svo¿j bezturbotnij dityachij pori. Teper uzhe bulo daleko ne bezturbotno i dlya Bogdasya... Ryatuvala jogo zhvava j energijna vdacha. Ale zh vin uzhe dobre znav, shcho take siditi bez groshej, prozhiti cilij den' lishe na smazhenih kashtanah... Vin, pravda, dosit' bajduzhe stavivsya do c'ogo. - YA hochu z vami chasto strichatisya, - virvalos' u Oleksandri Mikola¿vni. - Mi tut hocha shche j nedovgo, ta do nas zavzhdi privodit' bagato lyudej, adzhe tut bagato rosijs'kih hudozhnikiv, tovarishiv i znajomih Valeriya, stipendiativ Akademi¿. YA inkoli vtomlyuyus', bo ¿hni bezkonechni balachki vidrivayut' vid roboti, adzhe meni treba takozh pracyuvati. YA hochu sama zaroblyati, a treba shche j pochitati. YA vzhe ne kazhu, vi sami znaºte, skil'ki chasu zabiraº mala ditina. A skil'ki hochet'sya podivitisya v Parizhi! Vi, pevne, vzhe vse tut bachili? - spitala vona u Mari¿. - Nu, shcho vi! Po-pershe, takozh treba bagato pracyuvati, po-druge, takozh lyudi. Dobre, koli cikavi, ale, mozhe, ne cikavi dlya tebe, a potrebuyut' tvoº¿ uvagi. - Mi vzhe bachilisya tut iz Bakuninim, vin u nas buv, i mi jogo vidvidali. Vin zhive pol's'kimi spravami. Zdaºt'sya, i grafinya takozh. - Nu, ce zovsim u nih po-riznomu. Vi sami pobachite - ¿¿ vidviduyut' polyaki vsih napryamkiv i upodoban'. Pravda, - dodala vona, usmihnuvshis', - u ne¿ mozhut' zustritisya lyudi, yakim treba zustritis', ce zh takozh potribno! Z skil'koma tut vona sama, Mariya, poznajomilas'. Ta ot i z Bakuninim... A v cej jogo korotkij pri¿zd do Parizha voni vdvoh z nim pisali lista do ukra¿nciv i vsih slov'yan. Vin skazav, shcho peredast' jogo na Ukra¿nu. Cikavo, chi dijshov cej list do adresata? Adzhe za cej rik stil'ki tam trapilosya! Golovne - porazka pol's'kogo povstannya. Rik tomu vona bula v Peterburzi, majzhe naperedodni podij. Dlya Mari¿ teper stavlennya do pol's'kih sprav staº mirilom lyudini. Oleksandra Mikola¿na rozpovidaº, shcho v Rosi¿ staº pomitnim oholodzhennya do "Kolokola", do Gercena same za jogo garyache spivchuttya do Pol'shchi. Mariya znaº, shcho Gercen, znitivshi serce, vidchuvayuchi bidu - adzhe vin rozumiv usyu nepidgotovlenist', nezlagodzhenist', neporozuminnya z "bilimi" i "chervonimi" mizh polyakami, popri vse ce, koli vzhe nichogo ne mozhna bulo zupiniti, pisav svo¿ polum'yani statti na storinkah "Kolokola". Teper Dobrolyubov nichogo ne mig bi jomu zakinuti. Cikavo, chi pokazuvav jomu Bakunin toj list do slov'yan, shcho napisav udvoh iz Mariºyu? Tam zhe vidbilisya dumki Gercena pro prava kozhnogo narodu na svoyu movu, svij rozvitok... A ot Turgenev duzhe kritichno stavit'sya do ¿¿ "druzhbi" z polyakami. - Vi chuli, - dolitaº do nih golos ªlizaveti Vasilivni, - Turgeneva viklikali zaraz do Rosi¿, do Senatu, v zv'yazku z novimi areshtami, ale zh vin hvorij, i jomu dali vidstrochku. Ta j, zdaºt'sya, obmezhilis' yakimos' listom iz zapitannyami shchodo zv'yazkiv z "londons'kimi propagandistami" tak zvut' u Tret'omu viddili nashih londons'kih druziv. Mariya spalahnula. Ivan Sergijovich ves' chas listuºt'sya z nimi, ¿zdiv do nih, ale v toj zhe chas takij dalekij vid nih! Ot i z Bakuninim - vin shchedrishe za vsih dopomig groshima, dopomig druzhini Bakunina, hoch i nikoli ne bachiv ¿¿, ale zh mizh nim ta Bakuninim neperejdena prirva! Ce tut zrozumilo kozhnomu Cikavo, yak trimatimet'sya vin? - Kazhut', vi duzhe druzhni z Turgenºvim? - pitaº Oleksandra Mikola¿vna. - Bula duzhe druzhna, - vidpovidaº z notkoyu sumu v golosi Mariya, - i teper mi strichaºmos'... ta vzhe zridka. ZHittya jde, lyudi zminyuyut'sya... Ale mi strichaºmos'... - povtoryuº vona. - YA vas poznajomlyu, koli hochete. A z Bakuninim, zdaºt'sya, Turgenev i ne zustrivsya... - A vi bachili druzhinu Bakunina? - Bachila j zdivuvalas'. - I ya takozh. SHCHo ¿h zv'yazuº? Hiba til'ki te, shcho pol'ka? - Ta ¿¿ nachebto i ne obhodili pol's'ki spravi, vona nichim takim ne cikavilas'. Vzagali ¿¿ Parizh nache zviv z gluzdu. Mihajlo Oleksandrovich tak vseproshchayuche lagidno kazav: "Vona zh taka moloden'ka - i vpershe v Parizhi!" Mariya podumala pri c'omu - ot i Oleksandra Mikola¿vna moloden'ka, ne starsha za Antoniyu Bakuninu, i tezh upershe v Parizhi! - Vin bidkavsya, - zgadala Mariya, - shcho ne mozhe odyagti ¿¿ z shikom, kupiti vse, chogo ¿j hochet'sya, vin z neyu, yak z ditinoyu, i, znaºte, vona tezh do n'ogo duzhe dobra, yakos' dovirlivo stavit'sya, ale bez tini lyubovi, use prijmaº, yak nalezhne. A vin ¿¿ lyubit' strashenno, navit' nikoli ne uyavlyala, shcho vin mozhe tak lyubiti, z takoyu nizhnistyu ta terplyachistyu. Vona dosit' garnen'ka, shozha na tenditnogo pol's'kogo hlopchika, pravda? - A ot rozmovlyati z neyu nema pro shcho! Ot ¿m obom bulo pro shcho rozmovlyati, navit' bil'she, nizh gadala Salias, znajomlyachi ¿h, i kozhna z nih podumala majzhe odnimi slovami: yak dobre, shcho tut, u Parizhi, mi zustrilisya! * * * Same tut, na kladovishchi, ne dumalosya pro smert', bo tut pereplelisya bezsmertya i zhittya. Den' buv vesnyanij, yakijs' fialkovij, yak vzagali povitrya u Pa rizhi - sin'o-fialkove, z riznimi tonkimi vidtinkami vranci, uden' i vvecheri. Skriz' bagato kvitiv, gustogo plyushcha, shcho zapliv dereva, pam'yatniki j hresti. I poki ne pidijshli do to¿ chastini kladovishcha. de bezlich zabutih, zanedbanih mogilok, de veliki bidnyac'ki spil'ni mogili, voni zupinyalisya kolo pam'yatnikiv "znajomim lyudyam". Navkolo buyala vesnyana zelen', lyudej s'ogodni strichalosya zovsim malo, bo den' buv zvichajnij, budennij, a ne svyato, ne nedilya abo subota, koli prihodyat' rodichi pokijnih. Prosto dehto progulyuvavsya tak samo, yak i vona, Mariya, z Oleksandroyu Mikola¿vnoyu, druzhinoyu hudozhnika YAkobi, z SHurochkoyu, yak zvali ¿¿ bliz'ki. Voni polyubili vdvoh blukati, ci dvi taki garni i taki neshozhi mizh soboyu zhinki, ta v chomus' duzhe ridni j zrozumili odna odnij. SHCHedristyu dushi? Bazhannyam piznati yaknajshirshe i najglibshe zhittya? A shche - vidchuttyam krasi v yakihos' zvichajnih lyuds'kih vchinkah, i v cij pershij vesnyanij zeleni na kladovishchi, i v bezsmertnih ryadkah, shcho kolis' vimovili i napisali ti, mogili yakih zaraz voni oglyadali. Odni pam'yatniki - marmurovi j bronzovi byusti - buli shozhi na tih, komu buli postavleni, inshi -zovsim ni... Ale vse zh taki voni nagaduvali shche zhivih, z usim pritamannim lyudyam lyuds'kim gorem, shchastyam, sl