oyu yushkoyu i najsmachnishoyu - zapevnyala Mariya - riboyu, i gosti ne vidmovilis', a z ohotoyu pokushtuvali, i ribalki shche bil'she perekonalis', shcho ce, pevne, yakijs' majster ta majstrinya, ale z chemnosti ne rozpituvali. Rozproshchalisya po-priyatel's'komu, i ribaki zaproshuvali prijti vden' - voni pokatayut' ¿h na shalandi. - YA sina privedu, - skazala Mariya, - u mene hlopec', otakij, yak vash, - pokazala vona na najmolodshogo ribalku. - Taka moloda i takij hlopec'? - zdivuvalis' ribaki. - Prihod'te, neodminno prihod'te! I ti, Mariya, i ti, Mitya! - voni pochuli, yak gosti zvut' odne odnogo. - YUshki navarimo, spivati budemo! - Neodminno! - obicyali i Mariya, i Mitya. Bogdana, zvichajno, najduzhche zahoplyuvalo kupannya. I jogo, j Mityu smishili do nestyami plyazhni poryadki. Kolo berega bulo milko, i kupal'niki najmali "povozki". Ce buli blakitno-bili, dosit' chepurni kabini na chotir'oh visokih kolesah, v yaki zapryagali konej, odnogo na kabinu, a na konyaci verhi sidav kucher. Vin vidvoziv kabinu z kupal'nikami dali v more j zupinyav tam, de voni zabazhayut'. I vzhe z kabini mozhna bulo kupatisya, stribati v vodu, plavati. A kucher vipryagav konyaku, povertavsya z neyu na bereg i chekav, poki jogo kliºnti ne pidnimut' praporec' - ce buv signal, shcho ¿m treba povertatisya. Mitya j Bogdan volili vranci pobigti sami j naplavatisya, i nakupatisya doshochu bez kabin, kuchera ta praporciv. .Ale niyaki dribnici j smishni, kumedni risi c'ogo malen'kogo kurortu ne dratuvali. Vsi troº nache domovilis' - z us'ogo raditi, smiyatisya i, golovne, - tishitisya morem, soncem, vidpochinkom. Mari¿ priºmno bulo divitisya na hlopciv - yak voni zasmagli, yak za kil'ka dniv pozdorovishali. Mariya tezh na ochah "vidhodila". - YAka spokijna, mila cya rosijs'ka dama, - hvalilasya susidkam gospodinya dachi, - ya taka rada, shcho same ¿m zdala dachu na vse lito. Usim voni zadovoleni, duzhe hvalyat' mo¿ vershki i sir, i vzagali niyakih verediv! Mariya sama pochuvala - nache novimi silami nalivaºt'sya vse tilo, i ruki znovu micni, i golova svizha. Tut ne bulo speki, mors'ka voda bad'orila, a ranki traplyalisya navit' holodnuvati. Usi troº vstavali rano. Tak bulo j s'ogodni - Mamo, mozhe, j ti pidesh z nami na more? - spitav Bogdan. - Tak rano tam shche nikogo nema. - Ni, jdit' sami, til'ki ne duzhe tam zahoplyujtes' i ne spiznyujtesya na snidanok. Mityusho, ti vse-taki ne davaj Bogdasevi zaplivati daleko, - shepnula vona Miti. Mitya kivnuv golovoyu na znak zgodi, a Bogdan uzhe pobig stezhechkoyu mizh sosnami napered. Mariya i Mitya na hvil'ku zupinilisya kolo hvirtki. Z nizhnistyu podivilisya odne na odnogo. - Povertajsya shvidshe! - skazala Mariya. Postoyala, poglyanula na nih oboh, veselih, bad'orih. Ot Mitya nazdognav Bogdasya, i voni shvidko zakrokuvali poryad, ot spuskayut'sya z pishchanih pagorbiv. Uzhe ¿h ne vidko. Mariya povernulasya dodomu, na ¿hnij gorishnij poverh, vijshla na malen'kij balkonchik. Mizh dahami j sosnami vidno shmatochok zelenkuvatogo Baltijs'kogo morya, a hlopciv - ni, vzhe ne vidati. Svizhij viterec', zdavalosya, tezh solonij, yak i more, nalitav z morya i obvivav oblichchya. "Uden' i ya poplavayu, - podumala Mariya, - a zaraz vse-taki treba perechitati do snidanku te, shcho mushu dali pereklasti, a to potim ne zahochet'sya". Ale sila na pletenij dachnij stilec' i - tak ne hotilosya ruhatisya! Ne hotilosya ni pro shcho dumati, zv'yazane z robotoyu. Povernut'sya hlopci. Posnidaºmo. Pidemo usi na plyazh. Pobachila doli v sadku hazyajku. Ta, usmihayuchis', zakivala golovoyu, kriknula, shcho zaraz prinese moloko, - u ne¿ bula vlasna korova, i ¿¿ mukannya nadavalo dachi shche bil'shogo zatishku ta simejnosti. Mariya glyanula na godinnik. Zaraz hlopci povernut'sya, yak zavzhdi pislya rankovogo kupannya, zgolodnili j zhvavi. Kava gotova. Vershki, bulochki - vse na stoli. - Ma-a-amo-o! - chuº vona krik Bogdana. Tak i º - voni povertayut'sya. Vona shvidko zbigaº dolu j zupinyaºt'sya. Bogdas' odin, i vin shchos' krichit'. SHCHe nichogo ne rozumiº Mariya, ale ¿j zdaºt'sya, shcho vse padaº na ne¿ - sosni, dim, nebo... SHCHo vin krichit', Bogdas'? Vona ne mozhe zrozumiti, til'ki vraz use t'marit'sya v ochah. - Mitya! Mitya! SHCHo vin krichit'? Nichogo shche ne dohodit' do svidomosti, lishe chuº - gore, bida, neshchastya! Vona bizhit' - yak bula v rankovomu halatiku, prostovolosa, toyu stezhkoyu, yakoyu voni vdvoh, Bogdan i Mitya, godinu tomu, ni, menshe, oce zaraz spuskalisya do morya taki veseli, taki shchaslivi... A zaraz Bogdan odin, i, shche ne chuyuchi sliv, a til'ki glyanuvshi na n'ogo, napivodyagnenogo, na jogo rozshireni vid zhahu ochi, jogo mokre nastovburchene volossya, vona rozumiº - shchos' trapilos' z Miteyu! - Mityu! Mityu! - krichit' vona. ¿j zdaºt'sya, vin musit' pochuti. Vona gukaº i bizhit', i za neyu bizhat' i Bogdan, i hazyajka dachi, i lyudi z susidnih dach. - Lyudina potonula! Ryatujte shvidshe! - krichat' voni, peredayut' strashnu vist' po vs'omu selishchu. - Mityu! Mityu! - kliche nesamovito Mariya, i shukaº jogo na berezi, i divit'sya na hvili, ne taki vzhe veliki j burhlivi hvili! Vin musit' pochuti, virinuti, vin, mozhe, prosto daleko zapliv, vin pochuº ¿¿ golos i priplive nazad!.. Hiba to ne jogo rusyava golova? Ni, ni, to zdalosya! Na chovnah, na shalandah, z bagrami. z sityami pospishayut' u more lyudi, mizh shalandami - shalanda i tih ribakiv, z yakimi proveli voni vechir. - YAk vona krichit', cya zhinka! - shepochut'sya na berezi. - Koli b zaraz vityagti, mozhe b, i vidkachali shche! - A davno, hlopchiku, davno vin znik? - pitayut' rozgublenogo Bogdasya. Ale do puttya toj nichogo ne mozhe poyasniti. - Vin pliv i pliv vse dali, ya vzhe lezhav na berezi, - zahlinayuchis', kazhe Bogdas'. - Mitya skazav, ya shche razochok poplivu, tam za glibinoyu milina, a tam znovu glib. Vin pliv i povertav golovu i krichav: "Tut milko! Tut gliboko! Tut znovu milko!" Potim zakrichav: "YA povertayus'!" I ne povernuvsya. YA chekav i krichav, a vin ne chuv, i jogo ne vidno bulo. - Jogo vzhe ne vidno bulo, - pidtverdiv yakijs' starij. - YA tut sidiv. Mariya nichogo ne chuº. Skil'ki narodu zibralosya... - A de? De? Ne vityagaj shche? -skil'ki cikavih vse pribuvaº na bereg. Vona nikogo ne bachit', pered neyu lishe zelenkuvati hvili, zovsim nevelichki hvili. Nevzhe voni mogli potopiti Mityu? SHCHo trapilos'? Mozhe, jomu stalo pogano u vodi? Ta vityagnit' zhe jogo shiidshe! Vona mechet'sya beregom, yak pidstrelena pticya, vona kidaºt'sya do cholovikiv, blagaº vsih: - Vityagnit' jogo shvidshe! - Vin azh tudi zapliv, a ya lezhav na pisku i chekav na n'ogo! - zahlinayuchis' vid sliz, povtoryuº Bogdas'. - Vin tam, on tam, de ota shalanda z vitrilom! YAkijs' starij, - zavzhdi v yurbi znahodyat'sya taki, shcho vse rozumiyut' i peredbachayut', kazhe: - Tut odrazu milina, potim gliboko, potim znovu milina, a potim uzhe j dna nema! Treba znati ce misce. Hiba mozhna azh tudi zaplivati? - burchit' vin dokirlivo. - Treba vityagti jogo, shvidshe vityagti, mozhe, jomu stalo pogano, ya blagayu vas, vityagnit' shvidshe, jogo mozhna bude vidkachati, ce zh til'ki zaraz trapilos', pravda, Bogdasiku, til'ki zaraz! Jogo mozhna bude vidkachati! - blagaº Mariya. I raptom znovu pochinaº nesamovito gukati: - Mityu! Miten'ko! Minaº chas. Jogo ne mozhut' znajti. Lyudi, shcho odrazu pribigli, neterplyache chekali, gomonili, potrohu rozhodyat'sya. Ribalki, shcho odrazu viplivli v more, - pristayut' pohmuro do berega, na zminu ¿m viplivayut' inshi. Lishe ta shalanda, na yakij sidyat' vechirni znajomi, ves' chas kruzhlyaº, shukaº, kidayut'sya u vodu z ne¿ hlopci, znovu virinayut', vidplivayut', priplivayut', movchazni, suvori, sturbovani. Minaº godina. Druga. Tretya. I vzhe divlyat'sya zhinki ne na more, dayuchi vsilyaki dorechni j nedorechni poradi cholovikam, a z neprihovanoyu skorbotoyu divlyat'sya na Mariyu. Voni vzhe znayut'. Cya zhinka prirechena najstrashnishomu goryu. Poryad z neyu - smert'. Nareshti jogo vityagli. Mityu. Lyudi stoyat', beznadijno opustivshi ruki. Hiba mozhlivo povernuti do zhittya lyudinu pislya stil'koh godin u vodi, na dni! YAk c'ogo ne rozumiº jogo zhinka? Vona vitiraº jomu volossya, vona ciluº jogo, namagaºt'sya privesti do pam'yati. - Nu, zrobit' zhe, zrobit' jomu shtuchne dihannya! Adzhe ryatuyut' tak! - prosit' vona molodogo likarya i staren'kogo fel'dshera, yakih- priveli syudi. I raptom pochinaº golositi, tak golositi, yak nikoli ne golosyat' tut, na pivnochi. - Vidvedit' ¿¿, vidvedit' ¿¿ dodomu, - kazhe likar. Ale ¿¿ nemozhlivo vidirvati vid nebizhchika. Vona vchepilasya za n'ogo rukami. - Ni, ni, ni, ya ne vidijdu, vin shche mozhe otyamitisya! I likar kazhe: - Ne chipajte ¿¿. Pani, zaspokojtesya, mi sprobuºmo shche. Vin-to znaº, shcho ce beznadijno. Rozriv sercya u vodi. Vona ne vidhodit' ani na mit'. Mityu vitirayut', odyagayut' - hto pro vse turbuºt'sya? Vona ne znaº. Zavzhdi znahodyat'sya chuli, dobri lyudi. Jogo vezut' do malen'ko¿ cerkvi. Zvidki z'yavilasya truna? Vona vzhe movchit' i ruhaºt'sya, yak somnambula. - YA budu tut, kolo n'ogo, - kazhe vona takim golosom, shcho vsi rozumiyut' - bud'-yaki rozmovi i vmovlyannya nadaremni. Vona vse shche ne virit', shcho vin mertvij, ¿j zdaºt'sya - vin otyamit'sya. Cilu nich vona sidit' v cerkvi kolo Miti. Lyudi prihodyat' i jdut' sobi, vzhe uvecheri nikogo nema, krim cerkovnogo storozha, yakij chas vid chasu zahodit', zapalyuº novu svichku, popravlyaº lampadi i, pohituyuchi dokirlivo golovoyu, znovu kunyaº na podvir'¿ kolo dverej. A vona sidit' kolo Miti. Na stini pravoruch ikona bozho¿ materi - divi Mari¿. - Za shcho ti karaºsh mene tak vazhko? - pitaº vona. - Za shcho ti dala jomu zaginuti? Vona divit'sya, vdivlyaºt'sya v n'ogo, yak chasto divilasya nochami j dumala: "Nikoli, nikoli ne pokinu tebe". Jogo oblichchya ne spotvoreno raptovoyu smertyu. Vin lezhit' spokijnij, nache zhivij. Til'ki ne chuº ¿¿. Nikoli ne pochuº. - YAk zhe ti pokinuv mene? Mozhe, ce tomu pokarano mene, shcho ya malo lyubila tebe? Prosti mene. Ne kidaj mene. YA znayu - boga nema i chudes nema, koli b vin buv, za shcho karav bi mene tak nemiloserdno? Ale zh mozhe statisya take chudo - shcho ti zhivij, Mityusho, shcho ce til'ki strashne nasnilosya meni. Ti ne chuºsh. YA ne vberegla tebe, Mityu! Vona znovu pochinala plakati, tak rozpachlivo plakati, vzhe negolosno, nache bezsilo, shilivshi golovu na jogo grudi i z zhahom vidchuvayuchi kriz' tonku sorochku holodne neporushne tilo. Inkoli plutalis' dumki, ¿j zdavalosya - to Sasha lezhit' u truni, vin zhe tak dovgo hvoriv i pomer na ¿¿ rukah. A Mitya zhivij, vin zhe skazav, shcho nezabarom povernet'sya z morya... Kolo ikon blimali tonen'ki vogniki v lampadah, i svyati na ikonah nache vorushilis', i sumno j beznadijno divilasya na ne¿ z ikoni pravoruch Kazans'ka bozha matir, i Mariya znovu dokoryala ¿j, svo¿j svyatij. Vranci pri¿hali z Rigi studenti - do nih odrazu dolinula strashna zvistka. Dehto z nih zahodiv do Pisarºva i Mari¿ v gotel', koli voni perebuvali v Rizi, dehto znav jogo z prac', i teper usi buli zdivovani, prigolomsheni - lezhav takij molodij, garnij, daleko molodshij, nizh zavzhdi uyavlyali jogo poza ochi, i ce jogo druzhina kolo n'ogo - taka zh garna i moloda - u takomu rozpachi... i tak zhalislivo i bezsilo glyanula na nih. - Hodimte dodomu! - zaproponuvav htos'. - Voni prosidili tut sami-samisin'ki cilu nich, - zithayuchi, moviv cerkovnij storozh, - navit' vijti na hvilinku shchos' vipiti, z'¿sti ne shotili. - Cilu nich? Odna? I ne boyalisya? -virvalosya v odnogo z studentiv. - CHogo boyalasya? - spitala Mariya. Bozhe mij! YAki durni lyudi! YAk vona mogla boyatisya buti kolo Miti? Koli b vin ustav - vona b zradila, til'ki zradila, vona c'ogo chuda j chekala cilu nich. Vona pro ce ne skazala, til'ki glyanula tak zdivovano, shcho odrazu vsi vidchuli, yake nedorechne pitannya... * * * ¯¿ ta Bogdasya perevezli do Rigi. U toj samij gotel', de voni zupinyalisya pered Dubbel'neyu - "Frankfurt-na-Majni". Spitali, kogo povidomiti. - Slepcova. Vin skazhe Nekrasovu. Slepcovu Vasilevi Oleksijovichu. Spitali, koli hovati. YAk ne tyazhko, pro vse treba bulo spitati, a ¿j - vidpovisti. - Tut nizashcho. YA povezu do Peterburga. - Treba zh dozvil. - Dajte telegramu Slºpcovu. Tak, Slepcov, Nekrasov, usi druzi z budinku na rozi Litejnogo - ce zh ¿j najblizhchi lyudi. I Mitya stavav ¿m bliz'kim, "¿hnim". - YA ne lishu tut jogo. YA mushu povezti do Peterburga, - nespodivano tverdo skazala vona i raptom proyavila nespodivanu napoleglivist' i energiyu. Dijsno, Nekrasov odrazu nadislav Slepcova i groshi vid redakci¿ "Otechestvennyh zapisok". Slidom za Slºpcovim, za doruchennyam redakci¿ "Dela", vid Blagosvºtlova pri¿hav vidavec' Pavlenkov, bliz'kij drug Mitino¿ sestri Virochki. Iz Slºpcovim Mari¿ bulo legshe, i vin lishavsya z neyu ves' chas, poki ministr vnutrishnih sprav dav dozvil na pereviz tila Pisarºva do Peterburga. Majzhe cherez tri tizhni. Mitya lezhav u podvijnij truni, yaku potim dlya perevozu morem postavili shche v special'no zamovlenij yashchik. Vid materi prihovuvali jogo zagibel'. * * * Na mori znyalasya burya. Hvili zdijmalisya chim raz vishche j vishche i zagrozhuvali zaliti nevelichkij paroplav "Revel'", shcho jshov iz Rigi do Peterburga. Mariya ves' chas stoyala na palubi. Bogdan, shudlij, zazhurenij, uzhe cilkom doroslij, buv iz neyu bezmezhno uvazhnim i nizhnim, vin prosiv ¿¿ piti v kayutu, polezhati, vidpochiti. Ale mati to rvuchko obijmala jogo i micno pritiskuvala do sebe, to mershchij vidsilala samogo, - a jti z palubi vidmovlyalas'. Spochatku ¿j prosto legshe bulo divitisya na more, dihati tut, nizh siditi v napivtemnij malen'kij kayutci. Hoch i vid cih hvil' ¿j hotilosya chasom zahovatisya, bo kriz' ¿hnij gurkit, rev vgtru ¿j vse vchuvalisya ti nevblaganni mogutni rokovi zvuki, shcho prigolomshili ¿¿ v Doms'komu sobori. Mozhe, to j bulo peredchuttya, prorokuvannya neminucho¿, nevblaganno¿ bidi? A potim vona, koli b i hotila, ne spustilasya b do kayuti, bo stala boyatisya za trunu. Tak, boyatisya za toj yashchik, shcho stoyav u tryumi. Zaboboni, prikmeti tyazhat' i tyazhitimut' nad lyud'mi, osoblivo takih profesij, yaki postijno perebuvayut' u nebezpeci v borot'bi z stihiyami. Uzhe shepotilisya i komanda paroplava, i pasazhiri, poglyadayuchi na damu v glibokij zhalobi, i do ne¿ dolitav cej shepit i strashni slova, ¿j zdavalosya, koli vona pide v kayutu, - trapit'sya shchos' nejmovirne, nepopravne. Slºpcovu bulo pogano vid ciº¿ buri. Ale zh do kogo vona mogla zvernutisya? Koli Bogdan, yakij ne znahodiv sobi miscya, znovu pidijshov do ne¿, vona shvidko napisala na klaptiku paperu: "Na palubi hvilyuvannya. Diznalisya, shcho znahodit'sya v yashchiku, i prisikuyut'sya do mene. Publika duzhe nezadovolena, shcho nochuvala z pokijnikom. Do togo zh, yashchik teche". (Tak ¿j skazav odin iz starih i, pevne, dobrih matrosiv, bo vin divivsya na ne¿ z spivchuttyam i zhalem). - Bogdasiku, vidnesi mershchij Vasilevi Oleksijovichu. Bozhe! Hoch bi shvidshe Peterburg! Vona nizashcho ne dast' k-inuti Mityu v more! * * * YAk ne namagalasya policiya i III viddil protidiyati pohoronam, - velicheznij natovp zibravsya na prichali zustriti trunu Uzhe ne kriyuchisya, vinesli ¿¿ z paroplava. Za trunoyu, ni na kogo ne divlyachis', projshla Mariya. Pered neyu vsi rozstupilisya, i strashno bulo zvernutisya do ne¿ i navit' divitisya - take bulo v ne¿ oblichchya. U polici¿, de bulo vzhe zanotovano, shcho "pershu zvistku pro zagibel' Pisarºva podala Markovich komunistu i literatoru Vasilevi Slºpcovu", boyalisya demonstracij pid chas pohoron, ta nichogo ne mogli zapodiyati. Kil'ka tisyach lyudej provodzhali Pisarºva na Volkove kladovishche. Vazhku podvijnu trunu nesli vsyu dorogu na rukah studenti. Mogila bula virita navkosi vid mogili Dobrolyubova. Bliz'ko lezhav i Bºlins'kij. Vistupali z promovami - Blagosvºtlov, Pavlenkov, studenti. Tam zhe, na mogili, Pavlepkov zbirav groshi j vidkriv pidpisku na svoºridnij pam'yatnik-stipendi¿ studentam imeni Dmitra Pisarºva. A nezabarom za taku "zuhvalist'" Pavlenkova zaslali. Dvi zhinki v chornomu vpali na jogo mogilu, zakidanu kvitami, i ¿h z trudom pidveli, i odnu, zovsim nepritomnu, vidnesli do kareti. Odna z nih bula sestra Miti - Virochka, a pro drugu sperechalisya. Zapevnyali, shcho to Mariya Markovich, ale vona tak zminilasya i tak shchil'no vkrivala ¿¿ zhaloba, shcho navit' pereodyagneni nishporki polici¿, yaki povinni buli perepisati vsih bliz'kih i osoblivo shvil'ovanih na pohoroni, - ¿¿ ne piznali. Druzi vidvezli ¿¿ dodomu i pershij chas boyalisya za ¿¿ zhittya. Koli vona trohi prijshla do pam'yati, Bogdan dav ¿j lista vid Nekrasova. "Lishe vam, Mariº Oleksandrivno, navazhuyus' poki shcho dati c'ogo virsha. Pisarºv perenis v'yaznicyu ne zdrignuvshis' (moral'no) i, napevne, tak samo zustriv bi cyu mogilu, yaka tut maºt'sya na dumci, ale zh ce vinyatok - poki shcho zhittya yavlyaº bil'she faktiv protilezhnih vlastivostej, i tomu moya dumka prijnyala takij napryamok. Odne slovo - Vi rozumiºte - tak napisalos'". Arkushik iz listom tremtit' pered ochima v ¿¿ rukah. Vona chitaº dali, "yak napisalos'": Ne rydaj tak bezumno nad nim. Horosho umeret' molodym! - "Horosho umeret' molodym..." - bezzvuchno povtoryuyut' blidi vusta Mari¿. Mitine oblichchya pered neyu - molode, zhive, yasne... Besposhchadnaya poshlost' ni teni Polozhit' ne uspela na nem, Stanovis' pered nim na koleni... Vona rozumiº - Nekrasov zvertaºt'sya ne til'ki do ne¿. Do vsih, do vsih, hto jshov za jogo trunoyu, hto chitav, hto chitatime... Pered nim preklonit'sya ne stydno, Vspomni, skol'kie pali v bor'be... A teper' ego slava prochna... Tak. Jogo ne zabudut'. Vin zhitime sered molodi teperishn'o¿ i prijdeshn'o¿. Ale zh lishilasya vona, jogo druzhina, jogo drug, zhinka, yaku vin lyubiv. I ce vzhe do ne¿, til'ki do ne¿ lunayut' girko ostanni ryadki: U schastlivogo nedrugi mrut, U neschastnogo drug umiraet... YAk zhe zhiti ¿j teper? Mari¿? A zhiti treba bulo... 1963-1983, Ki¿v - Koncha-Ozerna