iv. Soldati prinesli shche dvi svichki ta veliku olijnu lampu, vnesli stolika, dva stil'ci, na stil'ci silo dvoº oficeriv, i shche dvoº, menshih chinami, stalo za ¿hnimi spinami; zboku bilya stolika primostivsya pisar z tekoyu, v yakij lezhali paperi. Oficer tic'nuv pal'cem u starshinu, yakij v tu mit' opinivsya najblizhche do stolika. To buv starodubs'kij nakaznij Petro Korec'kij. - Hto takij? YAkogo chinu, rodu, koli pri¿hav u Sanktpiterburh? - siponuv zapitannyami.- Pidijdi blizhche. Stat' otut. Vidpovidaj! Korec'kij z nespodivanki dovgo ne mig utyamiti, chogo vid n'ogo hochut', i oficer grimnuv na n'ogo ta povtoriv zapitannya, teper vzhe povil'nishe, chekayuchi, poki pisar zapishe u zshitok. Korec'kij vidpovidav, zbivayuchis' i perepituyuchi. YA stoyav nepodalik vid stolika j pochuv, shcho mene htos' smikaº za rukav. To buv Hanenko. Vin vidviv mene v dal'nij kut kazarmi, za spini, v sutin'. - Ivane, ti vshelepkavsya daremno. Tobi... Tobto ti odin Zaraz mozhesh zvidsi vijti. YAko takij, shcho sam pribivsya... - YA ne pidu! - CHekaj. Znishkni. Mozhesh spovniti volyu get'mana? I... YAkshcho bude potribno, vmerti i nikomu ne vipovisti taºmnici? YA nichogo ne rozumiv, ale pochuvav, shcho nemaº togo na sviti, chogo b ne zrobiv dlya get'mana ta tovaristva. J skazav pro te Hanenku. - Dobre. Tak sluhaj. Skazhesh oficeram, shcho ti chelyadnik, prosto chelyadnik, bandurist. I pobig za svo¿m panom zgaryachu. Zrozumiv - zgaryachu? J prosisya, abi vipustili. Ti musish vijti zvidsi na volyu. A tam... Sili j mudrosti potribno, abi spovniti vse. Ti gramotnij, rozumnij, a sila... - Sila v mene º,- skazav. - Viryu. Najpershe mchi na nash postij, pozbiraj vsi paperi j spali ¿h. Nu, tobto ne vsi... Lishi podorozhni j ti paperi, de skarb nash dorozhnij perepisanij, ale inshe... Musish dotyamiti sam, shcho mozhe nam zavaditi... Ot ya... zdaºt'sya, zalishiv chornovik promemori¿, yaku pisav dlya Bikovs'kogo, a potim ¿¿ poviz Lagovich. U tij promemori¿ punkti navchal'ni, shchobi vsi na Ukra¿ni govorili vodne, yak u cholobitnih napisano. Lagovich vivchiv, i spaliv ya ¿¿, a chornovik zapropav. Des' vin u paperah mo¿h... Vinuvatij ya vel'mi... Otozh ti sam rozbereshsya, shcho treba znishchiti. Boyusya ya, groza nad nami velika rozverznet'sya. J ne znaºmo, z yako¿ hmari vpade najbil'shij doshch.- Hanenko oglyanuvsya j kazav dali.- Potomu viz'mi kogos' sobi v dorozhni priyateli ta mchi na Ukra¿nu. Ne zatrimujsya v Piteri, yakomoga shvidshe - na Ukra¿nu. ¯d' ne traktom moskovs'kim, a cherez Litvu. Domchi ranishe, nizh kur'ºri tuteshni do¿dut'. U polkovnika nizhins'kogo Tolstogo dobud' lista popa Nila... V n'omu pip priznavsya Tolstomu, shcho zveli voni z Samborovichem naklep na pana get'mana. Skazhi Tolstomu... jomu z nami zhiti... Dovgo zhiti... Uves' vik. Viddyaka bude jomu velika.:. Dobud' lista... A teper hodimo syudi. Mi vidijshli v inshij kut. Tam stoyav get'man. - YA jomu skazav use, shcho treba... SHCHobi ¿hav na Ukra¿nu. Vin zrobit' vse yak treba. - Zroblyu,- proshepotiv ya.- Vmru, ale zroblyu. - Ne vmiraj, Ivane. ZHivi. I spovni te, shcho ya tebe poproshu,- tiho moviv get'man.- Se duzhe vazhlivo. I - najbil'sha nasha taºmnicya. Bil'sha za moº i tvoº zhittya.- Get'man led' shitnuv golovoyu, j Hanenko vidstupiv na krok, povernuvsya oblichchyam do dverej.- Se, povtoryuyu, najbil'sha taºmnicya, yaka v nas º. Ti pri¿desh do YAkova Markovicha, j odrazu, vzhe vdvoh,- letit' u Mihajlivku. Tam musit' buti mij Andrij... A mozhe, j nemaº jogo. Ale tam zhive Mariya... Vona znaº vse. J povede vas u l'oh... Paperi... Ponishchiti nepotribni paperi... I skazhi Andriºvi, nehaj vchinit' z tim, a z chim, vin znaº, yak ya veliv. CHi vijdu ya na volyu, chi ne vijdu... - Vijdete,- proshepotiv ya. . - Daj Bozhe. Ale - ne znayu. Rokovanij chas perezhivaºmo. Ne bijsya - ya ne shkoduyu. YAkshcho j smert'. Otozh - Andriºvi... Nehaj spovnit' moº velinnya. A vi z YAkovom ¿d'te v CHernigiv i peredivit'sya vsi paperi tam. Nihto ne znav, shcho nastane taka liha godina. Teper vse povernut' proti nas. Komu shcho pisali, ob chim radilisya. Potajnih namiriv u mene ne bulo. Jshov napravci. Ale nini voni tlumachitimut' proti nas kozhne slovo. Uzhe CHarnish stupiv do stolika. V sutini lishilisya get'man, Savich, Hanenko, Grabyanka i ya. - Abo tak: YAkiv po¿de v Mihajlivku, a ti v CHernigiv. - A Gluhiv? - vidihnuv. - Gluhiv... Tam Vel'yaminov dosi zabrav use. Ta j nemaº nichogo v gluhivs'kih paperah. Spravi kancelyari¿ - voni na vidnoti. Nu os'... Proshchaj, sestrinche. Viryu tobi, yak ridnomu sinovi... Get'man pociluvav mene v cholo. YA zaplakav. - Ne plach. I os'... Trohi ne zabuv. Viz'mi... Persten' mij... Pokazhesh... Nashim... - Jdi,- pidshtovhnuv mene Hanenko. YA vistupiv z sutini. Mabut', chi ne najbil'she vrazhennya spraviv mij zaplakanij vid. - Ti hto? - zapitav odin z oficeriv. - CHelyadnik... Na kobzi grav...- zabel'kotiv. - SHCHo take chelyadnik?- ne zrozumiv oficer. - Sluga,- poyasniv Hanenko.- Slug ne veleno brati. Oficer stuliv gubi, namorshchiv loba. - Da, kazhetsya, tak,- moviv drugij oficer.- Vsih slug zalishili na buturlins'komu dvori. - A yak ti opinivsya tut? -zapitav pershij oficer. - Stoyav bilya cerkvi, pobig za svo¿m panom,- uzhe vpevnenishe kazav ya. - Vin dognav nas po dorozi,- pidtverdiv odin z oficeriv, kotri stoyali pozadu stolu. Oficer, kotrij chiniv diznannya, pozhuvav gubami, hitnuv golovoyu vbik: - Vlasna shkura dorozhcha za panovu? ZHenit' jogo zvidsi. Dvoº soldativ poveli mene z forteci, viveli azh na dorogu, prokladenu po l'odu cherez Nevu. Odin zamahnuvsya rushniceyu, ale ya vchasno vidskochiv. I nalig na nogi. Koli prijshov na dvir knyazya-papi, v nashih fligelyah use vzhe bulo perekinuto dogori dnom, soldati vinosili j kidali v sani starshins'ki pozhitki. Vsi paperi buli zabrani shche do mogo povernennya. CHelyadniki tovpilisya v kinci dvoru, bilya yako¿s' komori, tam ¿h stereglo dvoº soldativ. Inshi soldati j dali nosili pozhitki. YA pochuv, yak odin soldat guknuv rid sanej: - A ce kudi vezti? - Na SHaferiv dvir,-vidkazav inshij. Oficeri j soldati shche dovgo nishporili u fligelyah, peretrusili vse do nitochki, chelyadnic'ki pozhitki zalishili, a vsi nashi zabrali. Mi dobryache pomerzli, poki voni spakuvali vse j vid'¿hali ostanni sani. CHelyadniki buli rozgubleni, zlyakani, ne znali, shcho robiti, j poterpali, chi ne viz'mut' pid vartu i ¿h. YA tezh dumav pro ce. Otozh ne gayavsya. Najpershe musiv vidshukati Milyu, kotrij des' piyachiv, ne nochuvav na dvori knyazya-papi j, mabut', nichogo ne znav. YA znajshov jogo v matros'kij korchmi "Na galeri". Milya spav u chulani na kupi starih shkur, yakimi gasyat' bombi. Vin dovgo ne mig rozchumatisya, dovelosya pidnesti jomu pivshtofa gorilki, vin vipiv i zapaliv lyul'ku. Vona chasto gasla. Milya sluhav i kresav, raz po raz zapalyuyuchi ¿¿. I poki ne vipaliv lyul'ki, ne pidvivsya, vreshti vibiv popil, zasunuv lyul'ku razom z kresalom ta ognivom do shabeti pid zhupanom. Na jogo velikomu kruglomu oblichchi - ni zdivuvannya, ni strahu, a til'ki pohmura sturbovanist'. Vin skazav, shcho posered dnya svo¿ pozhitki z dvoru knyazya-papi vin zabrati ne zmozhe j zalishatisya tam tezh nebezpechno, otozh mi pishli do Litejnogo dvoru, a zvidti, prosikoyu, do YAms'ko¿ slobodi, de stoyali nashi koni. YA lishivsya v slobodi, tam gotuvav pripasi na dorogu, a Milya kudis' znik, navit' ne skazavshi, kudi jde. YA vzhe dumav, shcho vin ne povernet'sya, ale vin povernuvsya opivnochi z svo¿mi pozhitkami, yaki prihopiv na dvori knyazya-papi, a takozh z podorozhn'oyu, u yakij bulo napisano, abi panu Ribci zi slugoyu "gospodu skriz' pokazuvano j nezbranno zhivnist' podorozhnyu davano, yaku mati hoche, a samu jogo personu nedotorkane trimati". YA znovu stav Martinom Ribkoyu. Podorozhnya bula vidana Kamer-kolegiºyu, pid neyu stoyali pidpisi ober-sekretarya ta registratora, j visila velika sinya pechatka. YA zapitav u Mili, de i yakim chinom vin dop'yav c'ogo vel'mi cinnogo dlya nas papera, ale Pilip mahnuv rukoyu i skazav, shcho to vzhe ne vazhit' de i yak. Z tiºyu podorozhn'oyu mi virushili v put' na svitanku nastupnogo dnya. Odnache podorozhnya podorozhn'oyu, a zimova put' vid Pitera na Ukra¿nu cherez diki netrishcha, cherez Litvu strahitliva ne menshe, nizh doroga cherez peklo. YAkih mi til'ki prigod ne zaznali, de til'ki ne tulyalisya, ne nochuvali: j na dvorah postoyalih, i v hatah chornih, kurnih, u ºvrejs'kih pomeshkannyah, i v poli, i v lisi. Koni nashi pozbivali kopita, a mi postirali do golo¿ nogi choboti j obirvalisya ta obnosilisya, j ti, hto zaglyadav do podorozhn'o¿, ne virili, shcho vona nam vidana. Otozh odnogo razu, a bulo ce vzhe nedaleko vid Ukra¿ni, zapopala nas u yakomus' mistechku varta, j under-oficer ne poviriv podorozhnij ta nakazav zapakuvati v bucigarnyu. Vel'mi mali mi pidozrilij viglyad i malisya neobachno. Veli nas nashi vartivniki neuvazhno, serzhant i dvoº soldativ vidstali, zakuryuvali tyutyun, yakij zhe j vidibrali v nas, til'ki odin, malen'kij i mirshavij, shkandibav poruch, i mi z Mileyu, peremovivshis', nadumali vtikati. Zdalosya ce nam duzhe prostim, livoruch, nepodalik, chorniv lis, do n'ogo bulo podati rukoyu, mi zh boyalisya, shcho nas mozhut' zatrimati tut nadovgo, prijnyavshi za vteklih z Ladogi kozakiv, na shcho under natyaknuv nedvoznachno. Pozhitki v nashih sakvah buli kozac'ki. Milya zmignuv meni j znenac'ka poturiv soldatika plechem, azh toj zarivsya storchgolov u snig, a mi perestribnuli cherez gnilij tinok, lishe vershechok yakogo strimiv iz snigu, i vdarilisya do lisu. J pomililisya strashenno. Buli vpevneni, shcho snig zlezhanij, vtrimaº nas, a vin pochav provalyuvatisya, mi br'ohalisya v n'omu, a tim chasom pidbigli dvoº soldativ ta under, nastavili rushnici j guknuli, abi vernulisya, a to postrilyayut'. Z tako¿ vidstani legko pidstreliti navit' zajcya, i mi vernulisya znicheni, ya j zovsim rozkis, i soldati gnali nas shturhanami j zagnali do yako¿s' komori ta pov'yazali motuzkami. Vikurivshi po lyul'ci, kudis' pishli (mali shche yakes' dilo), lishili vartuvati odnogo. Vin siv na visokomu porozi, zatisnuvshi pomizh kolin rushnicyu. - Nu shcho, hohli, daleko vtekli? - poshkilyuvav, a todi zamugikav yakus' pisen'ku. Mi lezhali, j beznadijnist' nashogo stanovishcha bula meni ochevidnoyu. YA dosaduvav, shcho davsya Mili na pidmovu, nas, libon', vse-taki vipustili b, potrimavshi trohi. A teper ne vipustyat' nizashcho. Vchinyat' pil'nij vivid, dopituvatimut'sya, hto mi taki j zvidki, mozhe, navit' poshlyut' kogos' u Gluhiv, abi pereviriv nashi svidchennya. A koli pereviryat'... U serci holonulo vid tiº¿ dumki. J doshkulyav holod. Lezhali na mostinah - komora pid zbizhzhya,- z-pid mostin tyagnulo holodom. U kutku sirila kupa solomi - libon', komora sluzhila soldatam dlya yakogos' prikaraulku, v nij voni hovalisya od vitru, ale nas kinuli na goli doshki. Soldat promugikav odnu pisen'ku, drugu... Ale raptom do jogo spivu doluchilosya yakes' chi to skiglinnya, chi to pidvivannya, Milya gudiv i pidvivav, i korchivsya na pidlozi. - Oj-oj-oj, oj-oj-oj,- stognav vin.- ZHivit... zhivit... YA divivsya na Milyu j nimiv vid zhahu. Zdalosya meni, shcho vtrachayu tovarisha. Milini ochi buli vibalusheni, oblichchya perekrivilosya. Vin kusav gubi j stognav vid tyazhkogo bolyu. - Z'¿v ya... m'yasa gnilogo... YA ne pam'yatav, shchob Milya ¿v gnile m'yaso, ale korchilo jogo strashenno. Soldat sturbuvavsya takozh, pidvivsya. - Nu-nu! - skazav. A Milya ne zvertav na n'ogo uvagi, kachavsya i viv po-vovchomu. Na choli jomu vistupiv pit. - Joj, joj,- i dali stognav, i hapav shiroko roztulenim rotom povitrya, j z gubiv u n'ogo tekla slina. YA podumav, shcho Milya pomiraº. Vreshti vin zvernuv zsudomlene oblichchya do vartovogo. - Rozv'yazhi poyas... ne mozhu zh ya... v shtani... Soldat vagavsya. - Poyas... poyas,- moliv Pilip. Soldat prituliv rushnicyu do stini, bridlivo morshchachis', stupiv do Mili, yakij lezhav skorchivshis', nagnuvsya, i vraz Milya rozprostavsya, nache zignutij verbovij prut, rozprostavsya i vdariv zv'yazanimi nogami soldata po nogah. Soldat zojknuv i vidletiv do stini, vdarivsya ob ne¿ i lantuhom gepnuvsya na pidlogu. Milya krutnuvsya, zvivsya j pidkotivsya do n'ogo, vsim tulubom navalivsya na soldata, pritiskayuchi jogo svo¿m plechem do pidlogi. Hoch soldat, zdaºt'sya, j ne vorushivsya. Milya natiskav plechem soldatovi na gorlo. - Tam plyashka nadbita,- zashipiv do mene.- Rozbij ¿¿... YA nichogo ne tyamiv, nichogo ne rozumiv. - Plyashka... jolope. Rozbij, viz'mi sklyanku... Rizh motuzok. Vreshti ya zrozumiv, chogo hoche Milya. Rozbiv nogoyu plyashku, vzyav najbil'shu sklyanku, pidpovz do Mili. Mi povernulisya spinami odin do odnogo. - Rizh! Odnache v mene nichogo ne vihodilo. YA porizav ruku, ale motuzku perepilyati ne vdavalosya. - Vkladi sklyanku meni v ruku! - nakazav Milya. YA vikonav jogo velinnya. Mene biv drozh, i Milya dovgo ne mig trapiti sklyankoyu na motuz. - Ne smikajsya! Ne tremti! Divo - ya perestav tremtiti. Milya perepilyav motuzok. Mo¿ ruki buli vil'ni. - Rozv'yazuj! - Ochima kosuvav na soldata, yakij hripiv i hvicyav nogami.- Lezhi, a to zadushu! Soldat pritih. YA smikav za cupkij, z kostriceyu motuzok - vuzol ne piddavavsya. - Zubami! - viheknuv Milya. YA vpivsya zubami u vuzol, potyagnuv. Po hvili Milya vzhe trimav soldata rukami (ruki v n'ogo - nenache koval's'ki obcen'ki j sili nejmovirno¿), a ya rozv'yazuvav nogi. Milya zv'yazav soldata, pidvivsya. - Polezh, golube,- moviv do soldata,- pobachish, yak vono garno spochivati na golih doshkah. - Pishli,- vzhe do mene, spokijno, movbi zaproshuvav na progulyanku. Mi pohapali nashi sakvi, yaki lezhali tut zhe, vzyali soldatovu rushnicyu j vijshli na vulicyu. Pozadu v nas lunav stogin. Uzhe potomu, yak vtekli, ya dovgo divuvavsya, yak umilo licediyav Pilip, yak pravdivo vdavav hvorogo. Hoch davno znav - Milya vmiº bagato: vmiº viti po-vovchomu, prikidatisya p'yanim, spivati za pidpilogo dyachka j shkandibati, yak spravzhnij kul'gavec'. I vse zh hvorogo na zhivit udav najkrashche. Nezabarom znajshli protoptanu v snigu stezhku do lisu j pirnuli pid zelene yalinove shatrishche. Inshogo razu (znachno ranishe) dovelosya nam nochuvati v hizhi, yaka viyavilasya bandits'koyu skladkoyu, i otaman ta chotiri pribishi, kotri vidavali sebe za jogo siniv, hotili nas porishiti vnochi, ale mi rozgadali ¿hnij namir, posunulisya z togo miscya, de spali, na inshe, vidignali ¿h pistol'nimi postrilami, shche j Milya prihopiv odnogo konya bandits'kogo, a svogo, vimorencya, lishiv zamist' n'ogo. V nas, okrim pistoliv, buli buldimka ta flinta, flinta zipsovana, neyu Milya til'ki vidlyakuvav usilyakih zazihal'nikiv na nashi nuzhdenni statki; posharpani j perestudzheni vitrami, mi j sami vzhe skidalisya na rozbijnikiv z veliko¿ dorogi, j nas boyalisya puskati do hat. Vazhko ¿hati u vidligu - koni provalyuyut'sya v glibokomu snigu, a shche vazhche ¿hati v moroz, koli skipen' i ne mozhna dotorknutisya ni do vudiliv, ni do stremen, ni do rukiv'ya shabli. YAkos' u dorozi mi nazdognali oboz volovij kupec'kij, yakij vertavsya z Pitera na Ukra¿nu, j kil'ka dniv podorozhuvali z nim, v zatishku ta dobri, pri smachnij kuleshi vechirnij, koryachkovi gorilki litovs'ko¿, yaku vel'mi smakuvav Milya, odnache oboz volovij ruhaºt'sya nadto povil'no, a mi musili pospishati, ta j stalasya pritichina lyaha, cherez kotru hurshchiki navit' hotili pobiti nas. Mit malo bulo tiº¿ gorilki, yakoyu prigoshchali jogo hurshchiki obozni, j vin prokrutiv dirku v barili j cmuliv ¿¿ potihen'ku, vdayuchi, shcho perepochivaº v sanyah, a vicmulivshi, skil'ki poduzhuvav, zatikav dirku chopikom. Meni zh pislya togo, yak polishili oboz, Milya skazav: - YAkbi hoch gorilka bula dobra, okovita chi litovs'ka, a to moskovs'ka, z prigaroyu. Treba zh oto za ne¿ tak kuksuvatisya. Milya - pribish i ditina vodnochas, ya tak i ne zrozumiv, hto vin bil'she. Til'ki zh skazhu, shcho bez n'ogo ya nikoli b ne dobuvsya do Ukra¿ni. Jogo chomus' osoblivo zhalili serdobol'ni molodici, hoch vin nikoli j ne naklikav na zhaloshchi. Dovelosya nam ¿hati j z areshtants'kim obozom, zdebil'shogo to buli selyani, yaki samovil'no pokinuli kanal'ni roboti, varta, poznimavshi z nih choboti, zaganyala na nich do komori j polishala tam ne pil'nuyuchi - kudi vteche bosij cholovik! Nezabarom po tomu, yak mi polishili areshtants'kij oboz, ya zahvoriv na garyachku. Spochatku mene dojmav holod, a potim pochav spalyuvati zhar. Dva tizhni lezhav na doshchatij primostci u litovs'kij hati, groshej u nas vzhe ne bulo, j Milya vidroblyav moº lezhannya robotoyu - kosiv na boloti osoku - nezhar ta ocheret, voziv drova z lisu, dopomagav kovalevi. Hatina bula vdovina, vdova - shche moloda zhinka. Movchazna j zavshe sumna, nahmarena. Susidka yakos' skazala meni, shcho to ¿j liha svekruha navorozhila, abi vona bula zavzhdi skorbotna, j te zbulosya. Bilya mene sidiv hlopchik rokiv semi, strizhenij, yak vivcya, nevidrivne divivsya na mene, jomu skazali, shcho ya pomru, j vin hotiv pobachiti, yak te stanet'sya, odnache kuhol' z vodoyu meni podavav. YA lezhav i dumav tyazhko pro te, shcho pomirayu, ne spovnivshi voli get'mana. YA ne boyavsya smerti, ne zaznav u zhitti shchastya j vidav uzhe davno, shcho vono - marnicya, vsi jdemo do odnogo kincya, vse minaº v n'omu, vse propadaº... I shchos' zvodilosya v meni, protestuvalo: propadaº ne vse. Narodzhuyut'sya novi lyudi j prodovzhuyut' zhiti tak, yak zhili ¿hni bat'ki. I chogo maº propasti vse te, shcho peredali meni predki mo¿, a vostorzhestvuvati chuzhe, ne krashche? Hiba mi girshi od inshih? CHomu maºmo gnutisya, spovnyati chuzhij nepravij zakon? CHomu maºmo soromitisya sebe? A vzhe º j taki. Zrikayut'sya bat'kiv svo¿h, shabel' svo¿h, bunchukiv svo¿h, movi svoº¿. A mova nasha, bunchuki nashi od dida-pradida, z sivih kovil, z vodi Dniprovo¿, neba golubogo. Nashi zori svitli, nebo - golube. YA - ce Kij, i SHCHek, i Horiv, a sestra moya - Libid'. YA chitav knigi davni, litopisi nashi. Ce mi - spravzhni rusichi, ce v nas spravdeshnya Rus', u nas pro ce krichit' kozhen gorbik, kozhna travinka, kozhen potichok: I Ros', i Rosava, i Rosavka, j Rostavicya. Mi - z cih potichkiv, z cih derev, z ciº¿ travi. Mi v sebe odviku. Knyazi rostovs'ki, volodimirs'ki, ryazans'ki nazivali rusichami nas, til'ki Ki¿vs'kij ta CHernigivs'kij knyaz' buli knyazyami rus'kimi. Tak - u litopisah. Rosiya Mala - ce spokonvichna rus'ka zemlya, yak malij Rim, yak Mala Greciya, a vse inshe - Rosiya Velika - zemli, prilucheni do ne¿. YA zhivu v Kra¿, Ukra¿ni, Vkra¿ni, a vsi inshi - za tim kraºm. Moya zemlya Ukra¿na nazvana tak shche v napisanomu Nestorom "Litopisi minulih lit", koli pro Moskvu j zgadki ne bulo. Monomahova mudrist' u serci moºmu, v rukah mech Svyatoslaviv, Volodimirova vira - moya vira, yaku pozichili v nas, a teper viddayut' u chuzhij -odezhi. Vsi vchat' nas zhiti po-svoºmu, ne bazhayuchi bachiti, shcho maºmo svij trib, svij zakon, ne girshij za ¿hnij. I musimo boroniti cej zakon navit' cinoyu zhittya svogo. Otak otverzlisya ochi mo¿, j tak dumav ya, lezhachi na smertnomu odri. I zamist' togo, abi molitisya Bogu, shchob prijnyav dushu moyu v sadi svo¿, ya girko ta vazhko dumav pro mirs'ke j pechalivsya ne o tim, shcho dusha moya mozhe lishitisya neprikayanoyu, a shcho tilo moº ne spovnit' zakonu rodu mogo, peredanogo vustami get'mana. Mabut', ya zapropashchav svoyu dushu, ale zapropashchav ne darma, j Bog-vsederzhitel' pochuv pravdu moyu, j vidpustiv grih, j poveliv meni jti dali dorogoyu, vgadanoyu mo¿m sercem. To bula pravedna doroga. Bo zh, yak vidomo, dlya vs'ogo svij chas i godina svoya kozhnij spravi pid nebom: chas roditisya i chas pomirati. Mij chas, moya godina pomirati shche ne nastala. I ya pomalu pochav oduzhuvati, na radist' Mili ta na rozcharuvannya hlopchika, strizhenogo, nache vivcya. V zaminu togo jogo rozcharuvannya, ya, shchojno trohi okripnuv, zrobiv jomu z dereva kovalikiv, yaki kuvali molotochkami, yakshcho posmikati za vervechku, ta navchiv pisati pershu literu jogo imeni - K - Klim. U mene shche duzhe bolila spina, j Milya priviv brodyachih ciganiv, i voni povodili po mo¿j spini vedmedya. Pislya togo ya vstav. A shche za tri dni mi toruvali put' dali. Znovu lyutuvali morozi, j snigi lezhali gliboki, cherez nih probivalisya nad silu. Azh na Stritennya, poobmorozhuvani, obsharpani, ohlyali, pishanicyami dobulisya do pershogo sotennogo kozac'kogo mistechka Dimera. Dimers'kij sotnik Tihin Borshch, vzhe nemolodij, nevisokogo zrostu, shirokoplechij, z veletens'kimi vusami, kotri stirchali po pivliktyu vboki, dovidavshis', hto mi i zvidki, privitav nas rado. Bo zh vel'mi povazhav Polubotka, a z mo¿m bat'kom dvichi hodiv u Krims'ki pohodi, j dolyagali jogo ti sami dumki ta klopoti, shcho j get'mana. YA ne vidkrivsya jomu do kincya, odnache rozpoviv, shcho general'nu starshinu trimayut' u Piteri, chinyat' nad neyu vivid, a mene get'man poslav dobuti deyaki paperi. Pershogo dnya mi z Mileyu dobryache poparilisya v lazni (vin pleskavsya j pustuvav, nache hlopchik), a nastupnogo, vimiti ta vispani, v chistij odezhi, vidstoyali hramovu liturgiyu j prigoshchalisya gromads'kim borshchem, shcho jogo zvarili krashchi mistechkovi gospodini, m'yasnim kuleshem ta pechenoyu som'yatinoyu - trista zamorozhenih somiv dimerci trimali dlya tako¿ okazi¿. Milya vpivsya j piyachiv azh tri dni, j mi ne mogli vi¿hati z Dimera. Til'ki na chetvertij den' pokul'bachili koni, yaki nam dav Tihin Borshch. Dav vin nam takozh troº kozakiv u suprovid. Nasha put' stelilasya na Nizhin. Do¿hali do Lyutezha j povernuli na lid, na zimovu dorogu po Dnipru. CHorna, v kizyakah, z yakih zlitalo gajvoronnya, binda stelilasya po bilomu polotnu, j nezabarom pravoruch vikruglilisya na gori bani ki¿vs'kih cerkov, zabevkav oddalik dzvin, nenache klikav nas, ale mi ne po¿hali na jogo zazivnij klekit, povernuli -livoruch, na Brovari. YA namagavsya ne dumati, yak zustrinusya z Ulyanoyu, vsyu dorogu od Pitera proganyav ti dumki, a vono dumalosya j peredumuvalosya, j hvilyuvavsya ya vel'mi. Odnache porig polkovnic'kogo domu v Nizhini perestupiv spokijno. Poko¿vka skazala, shcho ¿h vel'mosci nemaº vdoma, til'ki vchora po¿hav do Kiºva, j meni zaprikrilo, adzhe vihodilo, rozminulisya v dorozi. YA postoyav u porozi j, chuyuchi, yak roztikaºt'sya v grudyah trivozhne teplo, poprosiv opovistiti pani Ulyanu, shcho ¿¿ hoche bachiti Ivan Sulima. Poko¿vka vidkazala: pani polkovnikova neduzhi, lezhat' u lizhku, odnache pishla. CHekati dovelosya dovgo, ya nervuvavsya, stoyachi bilya vikna, proti yakogo u dvori sidiv velikij kudlatij pes i, zdavalosya, rozglyadav mene kriz' shibu. YA zgadav svoyu davnyu prigodu v get'mans'komu sadu - yak perelaziv cherez parkan, zgadav i nazvu psa - Tur, i meni zasvitilosya v dushi. Porivnyav sebe kolishn'ogo, takogo durnogo, takogo nevdatnogo, j poshkoduvav za tim, shcho minulo. I navit' za soboyu kolishnim. Zdavalosya, minuli dni prigaduº insha lyudina. Libon', ya spravdi stav inshim, navit' zovni. Podolav dovgu put', perehvoriv, shud, a pochuvavsya duzhim. ZHupan na meni lezhav, nemov ulitij, shkiryanij poyas micno peretyaguvav stan, na poyasi - shablya ta turec'kij nizh u chohliku, a takozh pistol' z ol'stri. Vreshti poko¿vka provela mene do malen'ko¿ bilo¿ kimnatki z zanavishanimi firankami viknami. Pofarbovani biloyu farboyu stini, bili rushniki na sribnih ikonah, bilij venecijs'kij stolik tvorili bilij smerk. Til'ki lizhko bulo korichneve, gorihove. Na lizhku lezhala Ulyana. Mij poglyad chomus' najpershe vpav na ¿¿ ruki na golubij kovdri, hudi, z dovgimi pal'cyami, a todi na lice, j shchos' azh sharpnulosya v meni - take te lice bulo marne, chorne volossya velicheznim krilom nakrilo podushku, obvislo, kil'ka pasemec' vpali na visoke smaglyave cholo... "Grec'ka caricya na smertnim odri",- majnulo, j zhal' stisnuv gorlo. Poko¿vka vse shche stoyala, Ulyana povela rukoyu na shkiryane krislo, i ya siv. Povela rukoyu vdruge, j poko¿vka vijshla. YA vzhe trohi ogovtavsya j vidznachiv, shcho to Ulyanina smaglyavist' trohi vvela mene v omanu, ¿¿ oblichchya bulo ne take vzhe j marne. Ulyana zavzhdi vmila odgaduvati chuzhi dumki. Vidgadala j c'ogo razu. - Strashna ya? Vzhe oduzhuyu. Vchora j s'ogodni vstavala z lizhka. YA pobachiv na pidlozi paru shovkovih, obshitih lebedinim puhom hatnih cherevikiv. - YA tezh perehvoriv... U dorozi,- moviv ne vel'mi dorechno.- Vsi kazali - pomru. - Ot bachish... ZHiti nam dovgo...- J vidivilasya mene velikimi zhadibnimi ochima...Rozpovidaj, yak zhivesh... - ZHivu nenavistyu... Ulyana zdrignula. - To zle. Ti kolis' prorikav: "...dobro robit' tim, hto nenavidit' vas..." - Dobro v zaminu na zlo ne prinosit' nichogo, oprich novih lih. YA mav na uvazi nenavist' do nashih nezichlivciv... - Bat'ku voni vkorotili viku... - J hochut' uves' narid posaditi za grati tyuremni... - Dehto vzhe za gratami. Polubotok... - Ti znaºsh? - zapitav vrazheno. - Z uchora. Kur'ºr pribigav z Kiºva vid gubernatora. I mij... pognav na Ki¿v. A ti...- vraz pereminila rozmovu.- Zovsim pereminivsya... Divlyusya: ti ce chi ne ti? - Spoganiv? Stav girshij? - Girshij,- chomus' zithnula.- Todi ti buv, nache ditina... Smishnij... I... milij.Velika bliskucha sl'oza skotilasya po ¿¿ shchoci.- A zaraz - kozak... Divchata, mabut', sohnut'... - Ne treba, Ulyasyu. Te davnº "Ulyasyu" t'ohnulo, yak zhalibna struna. YA divivsya na Ulyanini ochi, na ruki, j meni zdavalosya, shcho j Ulyana zovsim ne ta, yakoyu ¿¿ znav. Navit' bil'she - insha ce lyudina... Des' bachena mnoyu... Na ikoni chi deinde... Azh teper pomitiv na lizhku pobilya podushki ªvangeliº. Ulyana vlovila mij poglyad: - "I znajshov ya rich, girshu vid smerti - to zhinku, bo pastka vona, ¿¿ zh serce - teneta, a ruki ¿¿ - to kajdani!",- j zasmiyalasya nedobrim smihom. Toj smih vzhaliv mene v serce. - Ne kpi, Ulyano... YA vzhe nikoli nikogo ne polyublyu... Mabut', ya vinuvatij pered toboyu strashno...- Meni sherhlo v gorli, ya pochuvav nejmovirne hvilyuvannya i nejmovirnu rishuchist' i buv gotovij perevernuti dogori dnom uves' svit.- YA vinuvatij... Ne vistachilo sercya... J boyavsya zapodiyati velike liho... Tvij bat'ko pokijnij... get'man... Careve velinnya... Bida dlya vs'ogo nashogo lyudu... Tvoya mati... Meni povidala, shcho ti skazala... SHCHobi... ne z'yavlyavsya na ochi... Ulyana zvelasya na likti. U ¿¿ ochah svitivsya zhah. - YA ne kazala... CHekala... Koli b prijshov... na kraj svitu... U stepi... do morya. YA zroniv na grudi golovu i vraz pidviv ¿¿. - SHCHe j zaraz ne pizno... YA kohayu. Vtechemo... - A grih?.. - Nemaº griha. Nemaº nichogo.- YA vpav navkolishki j ciluvav Ulyasini ruki.- Bog prostit'... Osvyatit' nashu lyubov... Ulyanina golova povil'no opustilasya na merezhku podushki. - Dlya vs'ogo svij chas... "CHas kohati i chas nenaviditi... CHas obijmati i chas uhilyatis' vid obijmiv..." - Ti nenavidish mene? - Za shcho mayu nenaviditi?.. Ti nichogo ne vtyamiv. "CHas naroditi..." Hvoroba moya z togo... YA rozgubivsya. Povil'no siv u krislo j zatuliv oblichchya dolonyami. - CHas... vin nas obmanuv. Dobre, shcho v tebe º put'... Vazhka, ale pravedna... A v mene... CHas spominiv. Hoch zhiti meni, skazhu pravdu, ne hochet'sya. J ne til'ki cherez te, shcho za nelyubom. Skil'ki viddayut'sya z prinevoli, a zhivut'. Zvikayut'. YA ne skarzhusya... Ale... Z inshogo plemeni lyudina... Z dumkami, zvichayami... J dumki ti, zvicha¿, pogorda - mov cvyahi... J rozmovi... Lishe pro uryadi, ta koni, ta groshi... A ya... Os' i vchora... Vin govorit', a ya sluhayu, yak gusi gelgochut'. Letyat' i gelgochut'... Visoko-visoko. YA podivivsya na Ulyanu z zhahom. Nini nadvori zima... - Ne bijsya... YA pri svoºmu rozumi. Gusi - ce zi spominiv. Z sercya... Gusi - ce mi... Ti, ya, inshi... Tobi shche letiti j letiti... Ne vtrap pid postril. Vchora Petro... Petrovich kazav, shcho vas usih vzyato v Piteri do v'yazannya tyuremnogo. - Vsih. Oprich chelyadnikiv. Til'ki ya virvavsya. J mayu pil'nu spravu... do Petra Petrovicha. - YAku? YA opoviv. Ulyana dovgo lezhala, zaplyushchivshi ochi. - Ne dast' vin... Sebto, ne dav bi, yakbi j mav... Vin lyubit' nashi vareniki, borshchi ta galushki nashi... I ne lyubit' poryadki nashi, lyudej nashih. Lista togo vzhe prosili ZHurakovs'kij z Nilom. Pri¿zdili syudi. I Petro skazav, shcho jogo nemaº. A spaliv u grubci nastupnogo dnya po ¿hn'omu vid'¿zdi... J regotivsya... Ne govori jomu ob tim nichogo... Ta shcho ya kazhu: vtikaj zvidsi mershchij, poki vin ne povernuvsya. - Ulyano, meni strashno... - SHCHo? - Strashno... za tebe... - Za mene ne strashisya. Vin... bo¿t'sya mene. Lishen' mene... I ya ne zbirayusya vmirati. CHuºsh! SHCHe j potancyuyu na banketi zhittya. A shcho meni lishaºt'sya? Pobenketuyu... Po¿du v Piter... Nakuplyu stro¿v francuz'kih ta nimec'kih... Namist dorogih... Ne te shcho... Barometrum!.. Dzigar neshchasnij, brehlivij...- I vihopila z-pid podushki barometrum j zi vsiº¿ sili pozhburila do poroga. ZHalibno dzen'knuli skel'cya, kolishchata ta tibliki poskakali po pidlozi. Vbigla zlyakana poko¿vka, vitrishchilasya na rozbitij barometrum, na mene. Ulyana ridala. - Jdi! Vizheni jogo, Pris'ko!.. Ce vin... CHekaj!.. Ne zheni... Vijdi!.. Vijdi prich, ya skazala!-J potomu, yak Pris'ka vijshla...- Nagnisya, Ivane. Pociluj mene - Ne tak, ne v cholo... V gubi... Teper idi... Nazavzhdi... J nehaj Gospod' blagoslovit' tebe i tvoyu put'. Nesluhnyanimi nogami ya stupiv za porig. U golovi gulo, nache v gorni. Dovgo stoyav u sinyah, azh poki ne prijshov do tyami. J proklyav sebe. I vse zh... musiv zhiti, spovnyati volyu Polubotka. Lishe cya nitochka trimala mene todi na sviti. ...Bula vidliga, j stoyali tumani veliki nad Posullyam, yak mi pid'¿zhdzhali do Luben. U takomu tumani ne odrazu zbagnesh: chi to postat' vidniºt'sya poperedu, chi mokra verba chorniº pri dorozi, shche j plive vse pered ochima - kushchi, dereva, stogi na luzi, a to plivut' ne voni, a tuman, kotit'sya bez vitru po chorno-rudih travah. U tomu tumani mi zachuli garmatni postrili, voni gupali gluho, zdavalosya, htos' gatit' dovbneyu po mokromu derevu. Ale Miline vuho, prizvichaºne do garmatnih postriliv, rozgadalo ¿h: salyuti puskayut'... Buvalo plivemo v tumani, j gupne poperedu, nu, zovsim blizen'ko, j todi shparko povertaºmo korabel', abi ne zitknutisya z tim, shcho poperedu. J sami tezh strilyaºmo chas vid chasu. Pid'¿hali blizhche - strilyali na polkovnic'komu podvir'¿. Mene ce vel'mi strivozhilo, hoch i bachiv, shcho lyudi tim ne klopochut'sya, z hat ne vibigayut', v lozi ne vtikayut', otzhe, ne vorog oblig slavne mistechko Lubni, a taki vidgadav Milya - lunayut' salyuti. YA na nih ne pospishav. Rozpitavsya v odnogo gospodarya, v drugogo, j dovidavsya, shcho v molodogo nakaznogo pana polkovnika - gosti, j strilyayut' vzhe tretij den'. Ale hto ti gosti, dyad'ki ne znali. Vreshti natrapili na pisarya z polkovo¿ kancelyari¿, i toj opoviv, shcho pri¿hav azh z Piterburha, od samogo carya pan z yakihos' velikih chiniv, na prizvis'ko Rum'yancev, i pan polkovnik prijmaº jogo z velikimi pochestyami. Tizhniv tri tomu polkovnichenko YAkiv prijmav inshogo znachnogo gostya - sekretarya Malorosijs'ko¿ kolegi¿ z Gluhova Ivana Artel'nogo, j tezh viddavav jomu salyuti, j konya molodogo daruvav, i polyuvali voni z sobakami gonchimi na zajciv ta lisic' na Zasulli, j vlashtovuvali sanni peregoni ta inshi veseli grishcha. Libon', pan polkovnichenko YAkiv perebuvaº u velikij chesti v ninishnih uryadiv oboh stolic', koli jogo naviduyut' taki gosti. Pri zgadci pro Rum'yanceva, Milya azh gubi sklav trubochkoyu, shchob svisnuti, odnache ne svisnuv, lishe virazno podivivsya na mene. Otzhe, cars'kij vividnih dobuvsya syudi ranishe za nas. SHCHo ce maº oznachati: dovidavsya vin pro shchos' i vzhe chinit' vivid, maº vid kogos' doruchennya do lubens'kogo polkovnika chi ob'¿zdit' vsi polki pidryad? Tak chi tak, ale potikatisya pered jogo ochi mi ne mali namiru. I ne po¿hali do postoyalogo dvoru, zanochuvali v titarya, vdivcya, u kotrogo buli vzhe dorosla, nezamizhnya dochka ta sin pidparubchak. Titar-bidnij, dochka skaparila na vecheryu lemishku, a pivshmatka sala prinis Milya, j shche vin prinis plyashku gorilki. Milya vicmuliv ¿¿ vdvoh z titarem, i toj rozbalakavsya j povidav nam pro zhittya lubens'ke, nadto pro pana polkovnichenka, na tu stezhku mi z Mileyu raz po raz jogo navodili. Rozpoviv, yak neshchodavno stalasya u nih u misti pozhezha, zagorilasya hata. j vogon' perekinuvsya na susidni hati, spalahnulo pivvulici, yak gasili lyudi pozhezhu, a draguni, kotri stoyat' u misti postoºm, zamist' togo, shchob gasiti, grabuvali lyudej, hapali vse, shcho ti vinosili z hat, yakshcho zh htos' ne davav, togo bili. Po pozhezhi lyudi vimagali vid polkovnichenka pozovu proti draguniv, ale vin pozovu ne podav. Koli b buv jogo bat'ko, vchiniv bi po-inshomu. Polkovnik-cholovik strogij i ne boyazkij. Hoch takozh zazherlivij. Oce nedavno primusili voni z sinom Svichku Luk'yana prodati, slive viddati zadarma, svij hutir Korova¿. Svichka ohmolostavsya, sprobuvav pozivatisya, ale polkovnik nini v pohodi u forteci Svyatij Hrest des' azh bilya Pers'kogo carstva. A sin posilaºt'sya na bat'ka. YA zrozumiv, chomu takimi gustimi buli salyuti YAkova Markovicha - voni mayut' zaglushiti golos Luk'yana Svichki ta inshih skarzhnikiv. U titarya mi prosidili cilih pivtori dobi, doki, taki zh pid garmatni strili, ne vid'¿hav z Luben Rum'yancev. U subotu popoludni mi z Mileyu stukotili midnim kil'cem u novi, z bashtochkoyu, vorota polkovnic'kogo domu. Na stukit vidtulilosya vikonechko, v n'ogo viglyanula tarankuvata pika z obsmalenimi vusami. Pika garknula: - CHogo gamselite, nache na pozhezhu. Dveri rozvalite. - Taki dveri j taranom ne rozib'ºsh,- skazav Milya.- Mi do pana. - Do yakogo? - zishchulila ochici pika. - Do molodogo; pana YAkova,- vidkazav ya. - A hto budete? - ne vgavala pika. - Sulima Ivan,- dratuvavsya vzhe j ya. - Z Pitera,- dodav Milya. Ne znayu, yakim robom virvalosya v Mili ote "z Pitera". Vin vel'mi oberezhnij, rozvazhlivij, inodi hitruvatij, v stupi jogo ne vcilish, a tut dav huka. Hotiv spraviti na chelyadnika vrazhennya. - Zaraz,- dolinulo vzhe z-za zachinenogo vikoncya. CHekali mi duzhe dovgo. Tak dovgo, shcho vtratili terpec' i znovu pochali gatiti kil'cem u vorota. Ale na nash stukit nihto ne vidguknuvsya. Mi stukotili shche kil'ka raziv - i kil'cem, i rukiv'yami shabel', i chobit'mi. Des' u glibini dvoru valuvali sobaki, znyalosya i vtihlo yakes' tupotinnya, ale vidguku mi ne pochuli. Vreshti znovu bryaznulo vikonce, v n'omu poyavilasya ta sama pika. - Pana nemaº vdoma. - Vidchinyaj! - procidiv ya kriz' stisneni zubi.- YA - z stolici. Zabryazkotili vazhki derev'yani cyuciki, vidchinilas' malen'ka firtochka. Poruch bula velika, riz'blena firtka, nam vidchinili malen'ku, v yaku dovodilosya zahoditi niz'ko zignuvshis'. YA vidshtovhnuv chelyadnika, yakij stoyav bilya sineshnih dverej, zajshov u sini, zvidti - do svitlici. Posered svitlici, obipershis' rukoyu ob stil, stoyala Olenka, chi to rozgublena, chi to zlyakana. YA privitavsya j rozstibnuv verhni gaki kozhuha. - De pan YAkiv? -_ Ne znayu... Po¿hav u Svarkiv,-probel'kotila vona j pochervonila. Mabut', ya znovu spalahnuv, bo Olenka kusnula gubku j shvidko skazala: -_ Nemaº jogo, ot ¿j-Bogu. YA prigadav tupotinnya, gupit u promizhkah mizh nashim kalatannyam j zrozumiv, shcho YAkiv vid'¿hav shchojno, po tomu, yak jomu dopovili pro nash pri¿zd, i gubivsya v zdogadah, chogo vin utikaº. Vin znaº, shcho ya pri¿hav z Pitera vid Polubotka, zdogaduºt'sya, shcho mayu vid n'ogo yakes' doruchennya, j ne hoche te doruchennya vikonuvati. Ale zh vin hitrij, mig bi poobicyati vikonati, j po tomu. Otzhe, pognalo jogo z dvoru shche shchos'. YA opustivsya na zelene sukno lavi. Pochuvav strashennu vtomu, hoch bil'she dobi vidpochivav u titarya. - YA vid tvogo tata, Olenko... - Tatus' peredav poklin?.. YAk vin tam?.. Kazhut', u tomu misti strashenno holodno... CHi vin ne merzne? Dumki zastribali v mo¿j golovi, nenache spolohani koniki v travi. Otzhe u vona ne znaº, shcho Polubotok v tyuremnim v'yazannyu... Voni tut shche ne vidayut' pro te? Ale zh... Rum'yancev ne skazav? CHi uta¿v YAkiv? CHogo pri¿zdiv Rum'yancev? I shcho teper robiti meni? A potim: kazati Olenci pro bat'ka chi ne kazati? Pevno, treba skazati. Vona maº znati strashnu pravdu. - Tvij tato, Olenko,. a mij dyad'ko, uv'yaznenij carem,- moviv tiho. Olenka skriknula, ¿¿ ochi rozchinilisya na cilij svit, vona divilasya na mene z zhahom. - Nepravda! - Pravda. I CHarnish, i Savich, i vsi nashi. Olenka sila na stilec'. Trimala ruku bilya rota, movbi j dali gasila krik. - Za vishcho?-proshepotila. - Za Ukra¿nu! - tverdo skazav ya.- Za te, shcho lyubit' ¿¿, yak samogo Boga. - Ni, ni,- znovu zastognala Olenka. YA pidvivsya z lavi, povernuvsya spinoyu do Olenki. Rozstibnuv kozhuh i kuntush, rozmotav poyas. i z potajno¿ skladochki distav persten', poklav jogo na stil. - Tatkiv! - skriknula Olenka. Vzyala persten' i trimala na rozkritij doloni, divilasya, vidivlyalasya, nemov namagalasya shchos' prochitati na n'omu. A ya rozmirkovuvav, ya vzhe rozumiv majzhe vse i uklav rishennya. - YAk ce stalosya? - proshelestila. YA rozpoviv, yak mi ¿hali, yak nas prijnyali v stolici, do kogo hodili z vizitami i yak privezli kolomac'ku gramotu ta yak vruchali ¿¿ carevi. A yak car skazheniv, ne skazav. - Nashcho, nashcho tatko dozvoliv podati tu gramotu! - zalomila ruki Olenka.- Nevzhe vin... Adzhe YAkiv ne pidpisav ¿¿ na Kolomaci. YAkiv rozumiº, a vin... - Ti zvidki znaºsh? - Ziznavsya meni... - A pro te, shcho get'man u tyurmi, vin tobi ne skazav? - A hiba vin?.. - Znaº! Znaº napevno. Rum'yancev chinit' pro get'mana vivid, zbiraº vse pogane pro n'ogo... - Voni dovgo gomonili naodinci. J godiv jomu YAkiv... - CHerez te j godiv. Vin utik? SHCHojno? Olenka pohilila golovu. - Posipaka,- skazav ya.- SHkura! Olenka tremtila, nemov u propasnici, ¿¿ tochene lichko stalo dribne, nosik vigostrivsya. YA pospivchuvav ¿j u dushi: vona lyubit' bat'ka i º zhonoyu YAkova. YAk poºdnati te... I odnak prostyagnuv ruku: - Daj¿ - Ce tatkiv persten'... - Vin meni potribnij. - Dlya chogo? - Zrobiti te, shcho mav bi zrobiti YAkiv.- Spalahnuv i odrazu poshkoduvav i na svo¿ slova, j na svij gniv. Uzyav ¿¿ ruku v svoyu razom z peretnem, i trimav dovgo, ne znayuchi, shcho meni robiti. Potomu shovav persten'. Olenka zithnula j zagovorila movbi sama do sebe: - A ya teper rozumiyu... chomu mi tinyalis' po dalekih hutorah, chomu perestali ¿zditi v Gluhiv. YAkiv hovavsya vid tata. Boyavsya. Vin... Vin rozumnij,- pidvela golovu j znovu opustila.- Nu, mozhe... hitrij. CHerez te j Artel'nij... i inshi oficeri... U karti ¿m progravav, i c'omu Rum'yavcevu takozh... A sam... Ta jogo chorti obigrati ne zmozhut', yakshcho zahoche. ZHid zhe...- I nespodivano: - A shcho bude z bat'kom? YA namagavsya zaspoko¿ti ¿¿, ale j sam garazd ne znav, shcho zagrozhuº get'manu. Odnache vidav: car iz svo¿h kam'yanic' vipuskaº ridko kogo. I ne vipadkovo chinit' usi ci diznannya sam. Vin ne lishe proti Polubotka, a proti vsiº¿ Ukra¿ni. Zadumav tak... Vse zh skazav: - Ne znayu. U pana get'mana grihiv nemaº. Libon', potrimayut' i vipustyat'. Cej Rum'yancev vizbiruº vsilyaki kolyuchki. Htos' komus' shchos' nedodav, htos' u kogos' shchos' vzyav. Ale zh... Os' i u vas pobuvav. A nadis', vid'¿hav zadovolenij? - SHCHe j yak. Rota do vuh roztyaguvav. YAkiv jomu podarunkiv nadavav. Mi shche pogomonili trohi, i ya skazav: - Olenko, nakazhi, shchob postavili nashi koni, ta j mi v tij dorozi dalekij zhivoti ne rozpasli. - Oj, yaka ya...- skriknula Olenka, a poza tim kinula na mene pil'nij poglyad: ¿¿, libon', zdivuvalo, shcho ya majzhe viddav ¿j velinnya. Olenka pishla, a ya pidvivsya, abi rozim'yatisya, znovu rozglyadavsya po svitlici. Ti sami ikoni, kartini: garmata, a bilya ne¿ kozak; bichok z golovoyu vedmedya; u nimec'kij shafi bilya vikna na policyah vishikuvalisya plyashechki z likami, stupki, stoyali tam i shtandglazi, abi brati tochnu miru likiv. "Bo¿t'sya smerti YAkiv, bo¿t'sya",podumav ya zlostivo. Na malen'komu stoliku z riz'blenimi nizhkami lezhav tovstij zshitok. YA ne vtrimavsya j zaglyanuv do n'ogo, a dali peregornuv kil'ka storinok. "Prislanij z Malorosijs'ko¿ kolegi¿ under-oficer z ukazom brati shtrafi z borodatih kupciv",- chitav ya.- "U lazni z bratom Andriºm mivsya j konya daruvav jomu molodogo, gulyanogo". "Prigoshchavsya". "P'yavki prijmav i pigulki, j leksaciyu pislya nih mav horoshu". "Oglyadav svinarnik, porosnih svinej 15, kabaniv Z". "Metil' bula velika, teterukiv i ryabchikiv povno". "Zolotaryu Ivanu za pozolotu do rondiv i shabli dav chervinec'". "Dav CHubu za chinbu zajciv i kunic' 9 kopijok. Na nitki do kuntusha 3 kopijki". "Prograv u karti 5 karbovanciv". "Pereglyadav tabuni: loshakiv 42, telyat 49". "Prinesli vovka", "Prijshov ukaz vtikachiv z Ladogi vsih rozshukati". "Fevralya 7 nedilya - sirni zapusti". "Rozkazuvav odin cholovik, shcho des' u richci riba zaplivla, 24 arshini, voda spala, i vona ostalasya". "Kagvi napivsya. Kav'yaru kupiv 1 pud za odin karbovanec', i shkuri shkapini deshevi". Dali ya ne zahotiv chitati. Bridko meni stalo j obrazlivo strashenno. Rushit'sya nebo, svit nash ukra¿ns'kij rushit'sya, a vin u svoºmu dariushi... pro svini porosni ta shkuri shkapini. Dovgo prozhive cej cholovik, pozhitkovo... i - porozhn'o. Vecheryali mi z Olenkoyu v tij samij kimnati, narizhnij, shcho j kolis'. Sluguvalo dvi najmichki. Olenka rozpituvala pro Piter, zvicha¿ j poryadki moskovitiv, v shcho odyagayut'sya tamteshni molodici (zvichajne, zhinka!), a potim zapitala, shcho ya zbirayusya robiti dali. YA vidkazav: spovnyatimu get'manove velinnya,