Ocenite etot tekst:


 ------------------------------------------------------------------------
 Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
 OCR: Evgenij Vasil'ev
 Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
 ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
 ¯, ¿  - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
 I,i (ukr) = I,i (lat)
 ------------------------------------------------------------------------



   ROZDIL PERSHIJ

   Lyuds'ke zhittya... Vono yak svichka: dmuhnuv viter, i -  vgasla.  Til'ki  zh
odna od persho¿ do ostann'o¿ hvilini prisvichuvala lyudyam  do  praci,  pobilya
ne¿ majstruvali kolisku, rozchisuvali kosu, pisali  virshi.  Insha  pidpalila
susidovi strihu. A shche insha - prokurila des' u gluhim kutku i  zdimila,  ne
viddavshi nikomu zhodnogo promenya.
   Ta najbolyuchishe, koli vona gasne, ledve vstignuvshi rozgoritis'.  YAk  os'
cya.
   Prokip Gordijovich poter rukoyu cholo, nemov namagayuchis' vidignati  suvoru
dumu. Ale vid ne¿ nemoga vidchepitis'. Vona vrosla v serce  sumom,  gostroyu
zastorogoyu, poklikala inshu dumu. Pro inshu svichku. Tu,  yakij  priznacheno  v
fatal'ni hvilini zasvichuvati  dostotni  pobilya  sebe,  viddavati  sebe  po
krihitci, bez miri, bez zhalyu.
   "To, mozhe... ti s'ogodni poshkoduvav tiº¿ krihitki?"
   I znovu te pitannya. Napevne, vin tak i ne rozv'yazhe jogo do kincya zhittya.
Libon', tak. Bo hto znaº, de ta gran',  za  kotroyu  -  bezsillya  lyuds'kogo
mozku, de gran' mizh podolanim  i  nezdolannim?  Tak,  vin  s'ogodni  znovu
projshov po nij i ne vtrimavsya. Hoch... nichogo ne  poshkoduvav.  I  ce  -  ne
zaspokoºnnya. Cim ne vibrati girkotu z dushi.
   Prokip Gordijovich i dali sidiv neporushne, vazhko  pohilivshis'  na  stil.
Jogo velika, trohi nezgrabna postat'  rizko  malyuvalas'  proti  zatinenogo
kashtanom vikna, - zdavalosya, vona vmerzla v zelenuvato-golubu poverhnyu.
   Ciº¿ miti vin buv bi vel'mi  zruchnoyu  modellyu  dlya  hudozhnika-riz'byara.
Krute nadbriv'ya, velikij, pryamij nis, suvoro stisneni gubi. Gliboka  riska
navskis vid rota, zmorshki na choli.
   Kriz' kashtanovij namet za viknom probivsya puchok promeniv, zaplutavsya  v
bujnij,  obpalenij  zhittºvimi  bliskavicyami  chuprini,  zatripotiv  sribnim
vognikom.
   V gustij tishi kabinetu nadto golosno cokav malen'kij godinnik na stoli,
znovu j znovu navertayuchi dumki v odnu koliyu.
   Tak, pruzhinu c'ogo godinnika zavela insha ruka, a chas vin rahuº vzhe lishe
jomu, profesorovi hirurgi¿ Prokopu Gordinovichu Holodu.  Prokip  Gordijovich
nibi znovu bachit', yak porig kabinetu perestupaº molodij hudorlyavij hlopec'
v likarnyanij pizhami. Na shchokah jogo - dvi krugli, mov  u  divchini,  yamochki,
ochi veliki, dovirlivi. V  ruci  trimaº  godinnika,  krutit'  z  niyakovosti
golovku vzhe j tak do kincya zavedeno¿ pruzhini. Na jogo oblichchi -  posmishka,
gotova zlyakano spurhnuti abo zh burhnuti polum'yam. I prizvishche v hlopcya nibi
zumisno do ocih yamochok i rum'yancya, - Solovejko. Vadim Solovejko.
   - Profesore... Vi probachte... Hto meni robitime operaciyu?
   Holoda ne zdivuvali ani ci vidvidini, ani ce zapitannya.
   - Mayu robiti ya.
   - A ce... - posmishka stala vkraj  niyakovoyu,  vona  ledve  trimalasya  na
vustah, - duzhe nebezpechno?
   - Bachite... Sidajte syudi. Vse bezpechno j nebezpechno...
   - Ni, ne te... - perepiniv Vadim. - YA... Nu, yak bi vam.  Ta  ot...  Vi,
zvichajno, ne povirite. Podumaºte, shcho tam vin... Ale... YA inzhener, fizik. YA
rozrahuvav aparat, yakim mozhna prosvichuvati metalevi predmeti. Nu, skazhimo,
rejki. Aparat zovsim vidminno¿ od poperednih konstrukcij.  Ul'trazvukovij.
Mi z hlopcyami vzhe konstruyuºmo jogo. To... YAkshcho nebezpechno... SHCHob vidklasti
operaciyu... Adzhe ya znayu - prochitav use po  svo¿j  hvorobi,  odin  den'  chi
misyac' dlya ne¿ vazhat' odnakovo. Mi b skinchili... J todi vzhe...
   - Ul'trazvukovij?..  Prosvichuvati?  Prokip  Gordijovich  sklav  na  kupu
paperi, posunuv na kraj stolu.
   - SHCHodo operaci¿... Hto mozhe dostemenno skazati: vazhit'  chi  ne  vazhit'.
Taka sklalasya dumka. Hoch vzagali majzhe vsi hvorobi progresuyut' z  chasom...
Aparat...  -  zhive  zacikavlennya  tripotilo  vognikom  v   jogo   minlivih
temno-sirih ochah. - Vi znaºte, otakij zbig...  YA  tezh  morokuyu  nad  chims'
podibnim. Til'ki meni - prosvichuvati ne stal', a znachno m'yakishe... A mozhe,
j tverdishe. Lyudej. Nu zh, nu... Cikavo, vid chogo vi tancyuºte. V  mene  poki
shcho najskladnishe - elektrod...
   I Holod, i Solovejko zabuli, shcho zvelo  ih  v  c'omu  kabineti.  V'yazali
rozmovu, azh poki za viknom, u nebi, ne zajnyalasya vechorova zirka.
   Vadim pershim pomitiv ¿¿, vkazav za vikno:
   - Moya zirka. A mozhe, nasha? - i posmihnuvsya.
   Cya zirka shchovechora zaglyadaº do kabinetu Prokopa Gordijovicha, morgaº jomu
na spochinok. Zaraz Holodu spalo na dumku, shcho zorya  tak  samo  zajmet'sya  j
s'ogodni, i zavtra, j pozavtra. Zajmet'sya zorya...
   A mozhe, j vona vzhe davno zgasla  i  kriz'  sviti  promenit'  til'ki  ¿¿
svitlo. Zgasla zorya... Zgaslo lyuds'ke zhittya. Lyudini tezh  uzhe  nema,  a  mi
govorimo: vona sered nas.  Pogasla  zirka  rozillºt'sya  svitlom  po  inshih
planetah. Lyudina  lishaºt'sya  sered  zhivih  svoºyu  lagidnistyu  i  dobrotoyu,
lyubov'yu i nenavistyu. SHCHopravda, dekotri pragnut' vkarbuvatisya  pam'yatnikom,
zloyu, nav'yazanoyu inshim, voleyu, ale te - tlinnishe za  pershe.  Tak  nishcho  ne
znikaº v bezkrajomu sviti. I Solovejko nezrimo  zhitime  v  bliz'kih  lyudyah
svoºyu posmishkoyu, svo¿m, mozhe, j  nevikazanim  kohannyam,  svoºyu,  nehaj  shche
nevelikoyu, praceyu. A v Prokopovi Gordijovichu jogo zhittya  proroslo  dumkoyu.
Pro aparat. Otim, shcho lishilosya v pam'yati z Solovejkovo¿ rozpovidi.
   Holod vpijmav sebe na takih dumkah,  zithnuv.  Ce  vzhe,  mabut',  roki.
Ranishe vin dumav inakshe. Prostishe: operaciya. Smert'.  Vigrav  chi  prograv.
Hoch girkotu v dushi nis taku samu.
   Prokopu Gordijovichu grizota shche j  tomu,  shcho  mimovoli  skazav  hlopcevi
nepravdu. Jomu dovelosya robiti po shvidkij dopomozi inshu operaciyu, ryatuvati
zhinku, matir, na kotru chekalo doma troº ditej. Operuvala molodogo inzhenera
jogo pomichnik, docent  Zolotar.  Prokip  Gordijovich  prijshov,  koli  zhittya
Solovejka vzhe neuhil'no padalo  po  toj  bik  ne  vidimo¿,  ale  vidchutno¿
likaryami grani. Ale, napevne, j vin bi nichogo  ne  zrobiv.  Vse  viyavilosya
skladnishim, nizh pokazali analizi, nizh navit' gadali voni, likari.
   Holodovi dumki urvalisya znenac'ka.
   Rozchahnulisya,  nibi  v  nih  vdarili  micnim  dubovim  taranom,  dveri,
zatremtila, rozsipalas' na druzki  tisha  kabinetu.  A  ¿¿  j  dali  troshchiv
visokij, dzvinkij z radosti, golos:
   - Viktoriya, Prokope. Viktoriya!
   CHolovik, kotrij vbig do kabinetu, zshtovhnuv Holoda  z  stil'cya,  vhopiv
popid  silu,  pidnyav  i  zakrutiv  dovkola  sebe,  azh  papirci  spolohanoyu
golubinoyu zgrajkoyu spurhnuli z stolu i rozletilisya po pidlozi.
   Holod oberezhno, ale rishuche vizvolivsya z cupkih ruk. CHolovik  shche  stupiv
slidom, vidtak vtomleno mahnuv rukoyu.
   Vid Prokopa Gordijovicha buv nizhchim malo ne na  golovu,  ale  -  micnij,
kremeznij. Na zdorovim  vidu  palahkotlivimi  rum'yancyami  -  radist'.  Vin
burhav neyu, klekotiv, gotovij shchedro rozpleskati ¿¿ na vsih, a  najpershe  -
na Holoda.
   - Uh... Malo ne pidirvavsya, - skazav  zahekano.  -  Vazhennij  ti  stav,
nabiraºsh kilogrami. A pam'yataºsh, yak nogu vivihnuv i ya tebe  vid  ozera  do
gurtozhitku terbichiv? Pivtora kilometra. - Vin uzhe vizbirav papirci, ale  j
dali zbudzheno kruzhlyav po kabinetu, potirav ruki.  Voni  v  n'ogo  -  bili,
chutlivi, spravzhni ruki likarya. I ruhi ¿h - legki, krasivi, zdavalosya,  vin
rozgladzhuº  oksamit.  -  Rozumiºsh  -  ciganka.   Otakenna!   CHerez   prave
peredserdya, - moviv  uzhe  tihishe,  bo  upijmav  shchos'  v  nashoroshenij  tishi
kabinetu, v Holodovij postati. Zapitav sturbovano:
   - SHCHos' stalosya? Mozhe, otoj hlopec', fizik?.. Prokip Gordijovich stverdiv
Bilaniv zdogad led' vlovimim poruhom povikiv.
   Inshogo razu vin bi sam zastusav Oleksandra. Adzhe  v  togo  -  nezmiryana
radist'. S'ogodni Bilan zrobiv pershu operaciyu na serci.  Operaciyu,  kotro¿
pragnuv i na kotru ne zvazhuvavsya bagato rokiv.
   - Tak... - Holod micno potisnuv rukoyu za pleche Bilana. - Tak...
   - SHCHo zh u n'ogo?
   - Tromb. SHCHe meni  dovelosya  po  shvidkij  dopomozi...  Varvara  Ivanivna
robila. Ti znaºsh, skil'ki vona takih operacij... Ale ne stalo i ¿¿  sil...
YA vpershe pobachiv, yak u ne¿ tremtili ruki. Navit' zatiskuvach ne na  venoznu
sudinu, a na nervovij puchok naklala. YA same pidijshov...
   - SHCHo zh. Prokope, - po dovgij movchanci tiho moviv Oleksandr Kindratovich.
- Vi zrobili vse, shcho mogli. Sumlinnya  tvoº  ne  musit'  kviliti.  I...  ne
pochinati zh nam tiº¿ rozmovi... Pam'yataºsh moyu pershu nevdalu operaciyu? Hotiv
ya pokinuti. Ti mene vmoviv. SHCHe j bachish - prijshov do s'ogodnishn'ogo dnya. Ti
rozumiºsh, rentgen pokazav, shcho golka...
   Nesamohit' Bilan znovu rozpovidav pro svoyu operaciyu.  Pro  strahi,  pro
vagannya, pro tu, najvishchu, majzhe zhahnu mit', koli jomu zdavalosya, shcho z jogo
pal'civ viporskuº lyuds'ke zhittya. Vin znovu sercem vibolivav operaciyu.
   - Ti... ne sluhaºsh, - naraz zupinivsya, erishuche orsonuv Holod" za rukav.
Potim shchos' zgadav, poglyanuv a godinnika, kotrij lezhav na stoli. - Prokope,
mi vzhe apiznyuºmosya.
   Rizko, pronizlivo zaguv za viknom, unizu, visokoyu truboyu zavod,  i  guk
toj, zdalosya Prokopovi Gordijovichu, vsverdlivsya v niz'ku tugu  hmaru.  Cej
sverdlyachij zvuk probudiv jogo.
   - Zapiznyuºmosya?
   - A tak. Vibirati zh maºmo... Tebe.
   Holod spravdi zabuv za te. Vsi dumki z  golovi  vitisla  chorna  zhaloba.
Til'ki zaraz Prokip Gordijovich prigadav, shcho s'ogodni mali vidbutisya vibori
golovi  Hirurgichnogo  tovaristva  respubliki.  Znav   vin   i   te,   kogo
porekomendovano na cyu posadu. Taki taºmnici najpershe vlitayut' u vuha  tih,
hto b musiv doviduvatis' pro  nih  ostannim.  Zvichajno,  vipoviv  ¿¿  jomu
Oleksandr. I Holod todi pered nim ne krivsya, shcho prijme ¿¿ bez  vagannya.  A
teper... Kazhuchi pravdu, teper jomu bulo majzhe bajduzhe.
   - Garazd. YA  til'ki  mushu...  Zapis  na  ostannyu  storinku.  V  istoriyu
hvorobi.
   - Napishe asistent chi Varvara Ivanivna. Vona on tam, pid  dverima.  A  v
dvori - nashi abituriºnti. Tezh hochut' piti na tvo¿ vibori,  -  primruzhiv  u
spivchutlivij i pidbad'orlivij vodnochas usmishci zhivi ochi.
   Prokip Gordijovich shche  mit'  povagavsya  i  povil'no  peregornuv  ostannyu
storinku sumno¿ likarnyano¿ povisti Vadima Solovejka.
   Docent Zolotar sidila  za  malen'kim  stolikom  u  koridori.  Pobachivshi
Prokopa Gordijovicha, tipnulasya zlyakano, shche nizhche  shilila  golovu.  Na  ¿¿
blidih shchokah - dva vologi slidi.
   -  SHCHo  ce  vi,  Varvaro  Ivanivno,  -  nahilivsya  nad   neyu   Oleksandr
Kindratovich, - u vsih na ochah...
   - Koli zh... takij rozumnij  i  horoshij  hlopec',  -  movila  zovsim  ne
po-likars'ki, a prosto po-zhinochomu docent. I cholo ¿¿ bolisno zmorshchilos', a
na viyah znovu zablishchali sl'ozi.
   - Kripitesya, - suvoro moviv Holod. I, takozh suvoro, ale trohi m'yakshe: -
Tam, u kabineti, istoriya hvorobi Solovejka.
   V Prokopa Gordijovicha vidchuttya, nibi vin shchojno stupiv  bosoyu  nogoyu  na
gostru sklyanku. I musit' zrobiti shche odin tyazhkij krok. Hoch mozhe  obijti  tu
stezhku. Ale shchos' ne dozvolyaº jomu togo.  Na  lavochci,  pid  lipoyu,  sidit'
dosugij, bilij yak lun' did. Did Solovejka. Sidit'  uzhe  davno  v  kaminnij
nimij skorboti. U n'ogo nemaº sliz. U n'ogo  vzhe  nemaº  nichogo.  Jomu  ne
mozhna govoriti sliv utihi. Treba shanuvati lyuds'ke gore.
   - YAkos' bi zabrati jogo zvidsi, -  vkazav  Bilanovi  ochima  na  shilenu
postat' Holod. - Ale kudi? Odinokij vin. Hlopec'  kazav,  º  v  nih  yakis'
rodichi na Solom'yanci.
   - Viklich mashinu...
   - Ni, vzhe sam. Bo hto zna, chi º tam hto-nebud'.
   - Prokope Gordijovichu, mozhe, ya? Tobto mi z Olegom provedemo didusya. Vam
zhe nikoli...
   - Lilya. Mi zh hotili...
   Voni stoyali poruch. Holodiv  Oleg  i  Bilanova  Lilya.  Oleg  -  visokij,
nezgrabnij - nestemenne bat'ko. Til'ki ochi - nespokijni,  i  brovi  tonki,
nervovi. Lilya -  tenditna,  strunka,  na  divo  garna.  Nadto  nespodivano
garmonuvali v nij tugi chorni brivki  i  bujna  hvilya  zolotogo,  shovkovogo
volossya.
   Divchina stripnula golovoyu, hlyupnula zolotoyu hvileyu.
   - A hto zh jogo, Olegu...  Mi  na  kinec'  vstignemo.  Oleg  movchav,  ne
navazhuyuchis' zaperechiti Lili. Prokip Gordijovich ishov uniz zvivistoyu dorogoyu
poruch Oleksandra Kindratovicha, a v dushi do  odno¿  grizoti  doluchilos'  shche
shchos', nibi obraza, nibi nevdovolennya. Ni, Prokopu  Gordijovichu  dostemenno
vidomo,  shcho  same.  CHomu  Oleg  ne  vloviv  bat'kovogo  nastroyu?  CHomu  ne
vidguknuvsya dusheyu? Adzhe zh nibi ne kaminne maº serce. Bat'ko  znaº:  Olegiv
svit zitkanij nehaj i z knizhnogo pavutinnya, ale tonko, dusha  jogo  zdrigaº
vid kozhnogo dotiku. Navit' bil'she, nizh bi hotilosya  jomu.  I  v  kogo  vin
takij? Po¿dut' ribaliti, bat'ko lashtuº vudki,  a  Oleg  pobrede  kudis'  i
chasom  povernet'sya  azh  nadvechir.  A  to  vklyakne  nad  kruchiºyu,  godinami
divitimet'sya, yak zakruchuº vona smertel'nu spiral'. SHCHo tam bachit'? A  mozhe,
ne bachit' nichogo? Pokliche jogo Kindratovich, a vin  navit'  ne  oglyanet'sya.
"Hiba ya vam zavazhayu?"
   I  ot  s'ogodni...  "Mabut',  sin  prosto  ne  pomitiv,  -  shukaº  sobi
zaspokoºnnya bat'ko. - A mozhe, vtikav od chuzhogo gorya, boyavsya vikazati pered
Lileyu slaboduhist'?"
   "Ni", - skrushno zithaº dumkoyu, prostuº neyu naperekir  vlasnomu  bazhannyu
do pravdi.
   V  Olegovi  divno  splelisya  vrazlivist'  i  holodnist',   chujnist'   i
cherstvist'. Bat'kovi trivozhno, shchob ta legka pamoroz' ne zatverdila v krigu
i shchob vrazliva nervoznist' ne poshcherbila dushi.
   Turbotami j gomonom kotilosya povz nih misto, i kozhen vvuk,  kozhne  jogo
zithannya - znajomi j zvichni, - voni ne peretinali Holodovih dumok.  Prokip
Gordijovich vzhe davno vris v toj gomin, vin prosto ne pomichav jogo. I  koli
inodi boronivsya vid n'ogo, to lishe za inerciºyu. YAk i vsi, hto obbigav svoº
ditinstvo stezhkami j obnizhkami i vzhe do kincya zhittya vvazhaº  sebe  selyukom.
Movlyav, vse ce - nespravzhnº, spravzhnº - tam. Todi j vin dumaº  pro  misto,
yak pro shmatochok  zemli,  do  yakogo  zijshlisya  z  zelenih  prostoriv  lyudi,
zabetonuvali, obsnuvali drotami, obstavili vsilyakimi nadbudovami, pragnuchi
v takij sposib vhopiti yakomoga bil'she nasolod i obignati chas. Mozhe, voni j
obganyali jogo, adzhe v misti  zhittya  naspravdi  bizhit'  prudkishe.  A  lyudi,
zabetonuvavshi pid nogami zemlyu, zasipavshi krinici,  pobuduvali  fontani  i
teper zithayut' po zelenih prostorah i po dzherel'nij vodi.
   Libon', tak. Ale shcho tam kritisya.
   Holod sam ne curaºt'sya stisnuti chas i  pomiluvatisya  sribnim  vodograºm
posered ploshchi.
   Vibori, na kotrih lishe odna kandidatura, ta j kandidata togo vsi  dobre
znayut',  zbigayut'  shvidko.  Vse  tut  pro-mriyane  i  rozrahovane,   yak   u
godinnikovim mehanizmi. Holodovi trohi lestit' majbutnya posada,  ale  zh  i
soromno za taki vibori.
   Pokrutit' golovuyuchij pruzhinku, strilka  -  dz-z,  stane  na  priznachene
misce.
   Ot vin uzyav klyuchika. Nalagodzhuº...
   Ale s'ogodni strilci ne privelosya obbigti  shvidko  j  legko.  Vzhe  koli
golovuyuchij hotiv zaklikati vsih do  golosuvannya,  jomu  do  ruk  podali  z
pershogo ryadu zapisku. Vin perebig ¿¿ ochima, a potim, zbentezhenij, prochitav
do zalu: "Prosimo profesora Holoda rozpovisti pro operaciyu trombozu  veni,
yaku vin robiv s'ogodni".
   Zapala tisha. Nastorozhena, tyazhka. I hoch vona trivala ne bil'she  hvilini,
ale c'ogo chasu vistachilo, shchob u zali shililisya majzhe vsi golovi.
   Tishu  rozbili  dva  golosi.  ZHinochij  i  cholovichij.  Pershij  -  Varvari
Ivanivni. Vona, mabut', peredchuvala shchos' i tomu prijshla tezh.
   - Cyu operaciyu robila ya. - Skazala j shilila golovu.
   - A ya hotiv skazati, -  Oleksandr  Kindratovich  viter  hustinkoyu  chisto
pogolenu golovu, shovav ¿¿ do kisheni, - hotiv skazati -  letal'nij  kinec'
operaci¿ buv nevidvorotnij.
   Prokopu Gordijovichu ne dali govoriti. I - zhodnogo  golosu  proti.  "Za"
golosuvav navit' toj, hto  podav  zapisku.  Odnak  ce  vzhe  ne  zaspoko¿lo
Holoda. V n'ogo vidchuttya, nibi vlili jomu trutizni u  vzhe  j  tak  zboleni
grudi. I - za vishcho, chomu? Pevno zh, zapiska - ne vipadkova. Jogo tut znayut'
vsi. Vidomo vsim i te, shcho vin ne hapavsya za shchabli  na  drabini  posad,  ne
zshtovhuvav z ne¿ koleg, ne hovavsya z znajdenim. Do c'ogo dnya Holod  gadav,
shcho nikomu b i na dumku ne spalo prosvichuvati rentgenivs'kim prominnyam jogo
sovist'. A ce dlya n'ogo vazhilo bagato.  Bil'she,  nizh  bud'  dlya  kogo.  Bo
dovelos' jomu perebresti v zhitti najkalamutnishu i najshalenishu riku.
   Za vsim cim vin navit' ne podumav, hto j zvidki  tak  shvidko  dovidavsya
pro tragichnij kinec' operaci¿.
   - Hochesh, ya skazhu tobi, hto napisav zapisku? - negolosno moviv Bilan.  -
Zaraz toj cholovik pidijde do tebe j vislovit' oburennya.
   Kolegi pozdorovlyali Holoda, zhartuvali, navit' spivchuvali. Bo ce taki  -
ne stil'ki poshani, skil'ki roboti j vidpovidal'nosti. Vzhe majzhe pid kinec'
do Prokopa Gordijovicha shviden'kimi krokami piddribotiv profesor SHevchik  i,
mikul'nuvshi malen'kimi, v chervonih nitochkah, ochima, proshepotiv:
   - Skazhit'! Otakij negidnik.
   Oleksandr Kindratovich kahiknuv u kulak, Prokip Gordijovich vidvernuvsya.
   Bilya dverej na nih chekali Oleg i Lilya. Lilya podala Holodu velikij buket
kvitiv, vin vertiv jogo  v  rukah,  ne  znayuchi,  kudi  poditi.  Jomu  bulo
nezruchno jti po mistu z buketom, ta shche v takij den'.
   - YAk divno pidibrani kol'ori, - skazav Oleksandr Kindratovich,  oberezhno
vidbirayuchi v Holoda buket. - CHudesna garmoniya.
   Vechir uzhe nahmuriv na obri¿ koshlati brovi hmar,  big  po  mistu  sinimi
tinyami. Vsi kol'ori, zdavalos' Holodu, zlilisya v odin.
   - A znaºte. Prokope Gordijovichu, - movila Lilya, koli voni  povernuli  z
zalyudnenogo bul'varu  v  bichnu  vulicyu,  -  Oleg  tezh  podaº  dokumenti  v
medinstitut.
   - V medinstitut? - Holoda nemalo zdivuvala cya novina. Tak, vin znav, shcho
Oleg rozbigaºt'sya dumkoyu po vsih profesiyah, shcho  dusheyu  sin  ne  priris  do
zhodno¿, ale zh... medinstitut. Zvichajno, vin potyagnuvsya tudi za Lileyu.
   Prokip Gordijovich podivivsya na Lilyu, na Olega i ledve podaviv zithannya.
"Oh, chi ne zanadto garna dlya  tebe  cya  divchina,  hlopche.  Koli  b  ti  ne
vtopivsya v cij zolotij hvili". Majzhe vsi zustrichni choloviki kidali na Lilyu
nebajduzhi poglyadi. Deyaki nahabno oglyadalisya  po  dekil'ka  raziv.  A  Lilya
jshla, ne  viddavshi  nikomu  ani  krihitki  uvagi,  dosyazhna  poglyadom,  ale
nedosyazhna navit' pomislam. Jshla tak, nibi vona  odna-ºdina  volodila  vsim
cim rutvyano-zelenim, mil'jonnovikonnim mistom, i bula pevna,  shcho  vono  ne
mozhe isnuvati bez ne¿  tak  samo,  yak  vona  bez  n'ogo.  Tugo  vdavlyuvala
kabluchkami asfal't, shchebetala do Olega, kozhnim svo¿m slovom priginala  shchos'
v n'ogo na dni dushi. I pochuvalosya jomu garno j bentezhno, i azh trohi lyachno.
   Lilya bula spravdi nadzvichajno garnoyu i azh urochistoyu v cej vechir. Prosto
i gordo vidkinuta golivka, rivna postava, chitka i  nizhna  liniya  tali¿,  -
nemov Lilya til'ki j narodilasya dlya otakih rozhevih vechoriv. Ale Holod znav:
Lilya - divchina serjozna i do medichnogo institutu podala zayavu ne z primhi.
To bil'she jomu prikro za Olega.
   - Nu, shcho zh  tebe  tudi  povelo?  Bazhannya  zrobiti  shchos'?  Spivchuttya  do
lyuds'kih strazhdan', pragnennya polegshiti ¿h?
   - Hiba likar mozhe spivchuvati? - vidpoviv pitannyam Oleg. - Adzhe vin todi
bude nervuvati, ne zrobit' operaci¿.
   - Ti pomilyaºshsya, sinu, -  skazav  yakomoga  lagidnishe,  bo  pochuvav,  shcho
serdit'sya. Ne za pitannya, a za te, shcho toj povoliksya nehaj i  za  rozumnim,
nehaj i za duzhe garnim, a vse  zh  divchis'kom...  -  Likar  narodzhuºt'sya  z
spivchuttya. A potim vin staº sovistyu hvoro¿ dushi.  I  neyu  zh  lishaºt'sya  do
kincya. SHCHopravda, j ce spivchuttya inodi staº... Nu, yak bi tobi... uniformoyu.
Skil'ki lyudej v molodosti vibiraº fah za bliskuchimi blyashkami i otak gubit'
svo¿ spravzhni poklikannya! Likars'ka profesiya dlya bagat'oh tezh º  bliskuchoyu
blyashkoyu. Ale... SHCHo zh. Divisya. Zaboronyati ne budu.
   Oleg i Lilya pishli shvidshe.
   - Tvij bat'ko - duzhe rozumnij. Ale  zaraz,  zdaºt'sya  meni,  vin  trohi
perebil'shuº. Kozhnu profesiyu mozhna polyubiti. -  Lilya  zithnula,  oglyanulasya
nazad. - Koli b til'ki postupiti. Ti znaºsh, v mene v grudyah vse  tremtit',
koli zgaduyu pro ekzameni.  Zvichajno,  yakbi  Prokip  Gordijovich  zahotiv...
Direktor institutu duzhe j duzhe povazhaº  jogo.  Navit'  zobov'yazanij  jomu.
Tvij bat'ko operaciyu jomu robiv. Nebezpechnu, rizikovanu. Odne  jogo  slovo
vazhit' bil'she, nizh usi bali...
   - Ne zahoche vin, - vtik vid Lili poglyadom  Oleg.  -  Bo  ce  j  spravdi
yakos'... Adzhe vsi...
   U Lili na shchokah spalahnuli chervoni pivoni¿.
   - Ti trishki ne tak... Ni, virno ti... A til'ki zh dlya veliko¿ meti mozhna
odin raz trishki-trishki... Tobto ce ne te, shchob... Rozumiºsh, nashi  bat'ki  -
likari, i mi pro medicinu znaºmo bil'she za inshih. Ta shche vstupaºmo - vdvoh.
Dopomagatimemo odne odnomu.
   - YA... sprobuyu.
   Lilya hotila skazati shche shchos', ale Oleg pospishiv zagovoriti pro inshe.
   - Viddanij Mag vzhe vitupuº pid balkonom frejlen Lyu, - vkazav na ¿hn'ogo
odnoklasnika Magniya, kotrij stoyav bilya budinku, kartinno vzyavshis' rukoyu  v
boka i pidvivshi dogori lice. Odyagnenij Magnij neohajno,  ale  "ul'tra",  z
sumkoyu yakogos' neprirodnogo, brudno-fioletovogo kol'oru. Smoktav sigaretu,
spl'ovuvav cherez nizen'kij  shtahet  u  krihitnij  palisadnichok.  Oleksandr
Kindratovich pobachivshi take, azh poblid na vidu. Palisadnichok - jogo omriyane
carstvo. Vin vlasnoruch perekopav tverdu, yak  kamin',  zemlyu,  sam  nasipav
klumbi,  zasiyav  kvitami.  On  yak  palahkotyat'  pid   vechirnim   bagryancem
zhovtogaryachi chornobrivci. A pid budinkom, na ¿hnij storoni, rivnim ryadkom -
sonyashniki. Sonyashniki v misti! Nihto ne projde, ne popestivshi ¿h  poglyadom.
Ves' kvartal znaº, chij ce kvitnik.
   - Ti... ti i  v  kashu  vdoma  plyuºsh?  -  za¿knuvsya  z  gnivu  Oleksandr
Kindratovich.
   - Mag, tikaj, - proshepotiv Oleg. - Ti naplyuvav na krasu.
   Mag oglyanuvsya, pidsmiknuvshi sumku, chkurnuv za rig budinku.
   - Nu, shcho ti skazhesh, - rozvodiv nad palisadnikom ruki  Bilan.  -  Otakij
negidnik. Mavpa z torboyu. V dushi - smittya, za plechima - shan'ka. V nij  vsya
jogo filosofiya. Vse zhittya tudi ubgalosya. Kvitiv  -  ne  znajdesh.  Prijmach,
sigareti abo j karti z zhinkami, yakih hiba shcho na dikomu plyazhi pobachish.
   - Koli b til'ki v torbi  vse  liho.  Vin,  libon',  chekaº  na  divchinu.
Govoritime ¿j pro lyubov, shche j virshi chitatime. Mozhe, j kviti kupit'.
   Holodiv trivozhnij poglyad perebig na sina, shukav u n'omu chogos',  pestiv
i svariv. Ne znati chomu, ale lishe s'ogodni Holod po-spravzhn'omu  zrozumiv,
shcho sin jogo vzhe viris z dityachih lit. A z nim virosla j trivoga,  vona  vzhe
vlilasya z  tiºyu  velikoyu  trivogoyu,  kotra  shchorazu  ohoplyuº  suspil'  vsih
bat'kiv, zmushuº divuvatis', shukati, raditi, proklinati. Starshomu pokolinnyu
kozhnogo razu dovodit'sya rozv'yazuvati odvichne pitannya, ta shche j ne  tak,  yak
rozv'yazuvali ¿hni bat'ki. Vlasne, ce ne pitannya. Ce odin z akordiv  zhittya.
ZHittya minyaºt'sya, a z nim minyayut'sya  j  bat'ki  i  diti.  Diti  ridko  koli
buvayut' shozhimi na svo¿h  ridnih,  yak  ne  shozhe  zhittya  minule  na  zhittya
prijdeshnº. Voni ¿h lyublyat', rivnyayut'sya po nih, ale  chas  nakladaº  na  nih
svo¿ skarbi. Poklikannya bat'kiv  -  zgladzhuvati  lihi  i  polishati  skarbi
dobri. Prokopovi Gordijovichu zdaºt'sya, shcho v dni jogo molodosti  ¿h  prosto
bulo legshe rozglyaditi. Ti roki - mozolisti roki praci,  chorni  dni  vijni.
Ale  zh  i  ocej  molodik  z  torboyu  za  plechima,  i  jogo  sin,  i   otoj
visimnadcyatilitnij boºc', shcho  zaginuv  pid  Berlinom,  tak  i  ne  vznavshi
nikoli, shcho take poema j simfoniya, garazd zatyamivshi til'ki, shcho take  zatvor
i  brustver,  zv'yazani  mizh  soboyu  nezrimoyu  nitkoyu.  Kinec'  ciº¿  nitki
shovavsya, mozhe, des' azh u minulij eri. I  ne  protruh.  Ce  ºdine,  shcho  ne
truhlyaviº v vikah.
   Holoda probudiv vid dumok  Bilaniv  golos.  Oleksandr  Kindratovich  vzhe
vpevnivsya, shcho jogo palisadnik ne zaznav shkodi, trohi zaspoko¿vsya.
   - Hodimo do nas, poobidaºmo, - zaproponuvav vin.
   - Ta ya vzhe... Kolis' dovedet'sya cisternami viddavati tvo¿j  Toni  borshchi
ta kompoti.
   - A meni tobi - cigarki yashchikami. Vzhe, libon',  rokiv  desyat'  svo¿h  ne
kupuyu, boyusya "rozpochati vserjoz". Oleg, na groshi, kupi nam yako¿s' otruti.
   Voni meshkali v odnomu budinku, v odnomu pid'¿zdi: Bilan - na chetvertomu
poversi, Holod - na  tret'omu,  pid  nim.  ¿hni  viddilennya  tezh  posidali
spil'no odin budinok, persha hirurgiya, kotroyu  vidav  Bilan,  -dva  verhnih
poverhi, druga - dva nizhnih. "Vse zhittya  ti  po  meni  topcheshsya,  -  chasom
zhartuvav Prokip Gordijovich. - A ya povolen'ki  zvik,  navit'  ne  namagayusya
vivernutis'".
   Dveri vidchinila  Tonya.  Propustivshi  do  kimnati  Holo"  da,  Oleksandr
Kindratovich zatrimavsya v koridori, bucim shukav  shchos'  u  kisheni  plashcha  na
gillyastim olenyachim rozi, proshepotiv druzhini na vuho:
   - Ne govori s'ogodni pro medicinu. V Prokopa nevdala  operaciya.  I  vzhe
vgolos, perestupivshi porig vital'ni: - Nu, zhinko, chim s'ogodni goduvatimesh
golovu? Ti vzhe postarajsya, treba nam zapobigti v n'ogo laski; ce zh tobi ne
prosto hirurg, a golova. Golovi, golovni - lyudi serditi.
   - Mabut', tomu j  serditi,  shcho  golovni,  -  povisiv  na  rizhok  dverej
solom'yanogo kapelyuha Holod. - ª shche v nas  lyudci,  dlya  kotrih  ves'  smisl
diyannya - v ocih slovah. Voni j povigaduvali ¿h: golova, golovnij.  Poki  º
odin golovnij, drugogo ne  bude.  On  Timofij  kazhe,  shcho  vin  -  golovnij
dvirnik, bo nemaº nad n'ogo v likarni vishchogo. Hoch, pravda, nemaº j menshih.
   - Vihodit', ti malen'kij kul'tik?
   - Vid s'ogodni.
   V kvartiri Bilaniv - tiho, zatishno. Stari, chornogo dereva, mebli, m'yaki
kilimi, iz smakom  pidibrani  kartini.  U  shafi,  na  stolikah  -  krasivi
dribnichki, kotri uintimnyu-yut' zhittya i skrashuyut'  jogo.  Toj  zatishok  nibi
ogortaº za plechi, sponukaº do rozmov spokijnih, rozvazhlivih.  A  na  stoli
vzhe plyashka, v yakij  proti  vikna  vidsvichuyut'  chervonimi  bokami  perchini.
Gospodinya rozstavlyaº tarilki, podaº  stravi.  Vona  metka  i  vodnochas  ne
metushliva. Ruhi ¿¿ m'yaki i nibi azh ritmichni. I v ochah,  v  oblichchi  -  tezh
lagidnist'. Vona, zdaºt'sya,  drimaº  v  kozhnij  skladochci  ¿¿  kvitchastogo
plattya. Prokip Gordijovich pam'yataº Tonyu shche z yunac'kih lit. Vdvoh z  Sashkom
voni chasto naviduvali gurtozhitok pedinstitutu. Tam zhila Sashkova  zemlyachka,
a v odnij z neyu kimnati - Tonya. Naviduvali  nastirlivo,  prihodili  navit'
todi, koli znali, shcho vdoma til'ki Tonya. Vtr'oh:
   Tonya, Prokip, Sashko - hodili v kino, do teatru.  A  potim  odnogo  razu
stalosya tak, shcho dlya Prokopa ne vistachilo kvitka. Vin  prihodiv  shche  kil'ka
raziv, Tonya zustrichala jogo ne to vibachal'nim, ne to zhurnim  usmihom.  Ale
tret'ogo kvitka ne stachilo nazavzhdi.  Tonya  ne  bula  vel'mi  garnoyu,  ale
chimos' vabila do sebe, rozmovlyati z neyu bulo legko,  a  divitis'  u  kari,
led' zzhmureni ochi - horoshe. Ti  ochi  svitilis'  horoshoyu  lyuds'koyu  laskoyu,
lagidnistyu.
   Koli Oleksandr odruzhuvavsya z Toneyu, vona sidila  na  vechori  pomizh  nih
dvoh. Dlya odnogo - naviki bliz'ka, dlya drugogo -  naviki  daleka,  ¿j,  yak
zdalosya Prokopovi, bulo trishki sumno.
   Mozhe, na zlist', a mozhe, z samolyubstva vibrav vin, pershij likar  kursu,
kandidat v aspiranturu Prokip Holod, vognennu krasunyu Ol'gu. Ce bulo o tij
pori, koli Prokip vpershe pobachiv, yak zacvitaº son  i  yak  plache  solodkimi
sl'ozami hmil'na vid vesnyanih sokiv bereza. To¿  vesni  aabrun'kuvalosya  i
jogo serce. Mozhe, j jogo vela ta zh sila,  shcho  kviti  son  ta  berezu,  hoch
Prokopovi zdavalosya, nibi vin kohaº Ol'gu. Pam'yataº, yak vpershe  priviv  ¿¿
na vechirku do aktovogo zalu. Tam bula Tonya, buv Sashko.  Ol'zhini  cherevichki
perestukotili vsi inshi.  Ol'zhini  shtuchni  korali  na  vablivij  marmurovo¿
bilizni shi¿ prigasili spravzhni. Hlopci hodili bilya ne¿ roºm,  guli,  nemov
dzhmeli pogozho¿ dnini. Navit' Sashko te j znaj priproshuvav j do tancyu.  Tonya
zh opustila golovu i ves' vechir ne pidvodila ¿¿.  Zazdro  ¿j  stalo?  SHkoda
Prokopa?
   A chogo jogo zhaliti? Vin muzhn'o nis na  svo¿h  plechah  Ol'zhinu  krasu  i
primhi. Pevnishe, ne nis, a na pershih kilometrah podruzhn'ogo shlyahu pozhburiv
do did'ka.
   CHi znav pro jogo lyubov do Toni Sashko?  CHi  znala  Tonya?  Libon',  Bilan
prosto gadav, shcho Prokip hodiv z nim i Toneyu vid nud'gi abo zh z  nevelikogo
zahoplennya, kotre vtopilosya v veselij vesil'nij muzici. Tonya  zh...  Prokip
peven - Tonya zdogaduvalas' pro vse. ZHinki lovlyat' poruhi dushi chuttyami.
   Vse te poroslo gustoyu travoyu. I vin til'ki  inodi,  v  spogadi,  bachit'
bilij shchirec', bachit' davni dni.
   ¯sti ne hotilosya.  Holod  ne  klav  videlki,  til'ki  shchob  ne  obraziti
gospodariv. Oleksandr Kindratovich pomitiv te, napovniv charki.
   - Mozhe, i jomu krapel'ku? - vkazav poglyadom na Olega.
   - Vin shche ne kushtuvav. A mozhe, des' tam, - hitnuv golovoyu vbik.
   - Nu, Oleg ne takij, yak oti, shcho v kvitniki cvirkayut',  -  poviv  Holoda
rozmovoyu na vulicyu Bilan. Zgadka pro nedavnyu podiyu  znovu  zvuzila  zlistyu
jogo ochi. - SHCHe zh otake: obskubane, v  galancyah.  I  ti  pravdu  kazhesh:  shche
govoritime pro lyubov, ciluvatimet'sya.
   Antonina Mihajlivna povela ochima na ditej,  ale  Oleksandr  Kindratovich
vdav, bucim ne rozumiº.
   - V tramva¿ abo shche des', - kazav dali. - YA oce  neshchodavno  bachiv:  dvoº
otakih lizalosya na ploshchi, na vidu u vsih. T'hu, gidota.
   -  A  yakshcho  po-spravzhn'omu  kohaº,  -  Oleg  zdvignuv  brovami,   gusto
pochervoniv. - U nas u shkoli disput buv... I shtani... Teper  taki  u  vsih,
navit' u artistiv.
   Prokip Gordijovich  pil'nim  poglyadom  vidivivsya  na  sina.  Vpershe  toj
zagovoriv pro lyubov, ta shche j otak.
   - YAkshcho vzhe na vidu - to kohaº ne po-spravzhn'omu. A shtani... Moda, sinu,
smikala za holoshi mo¿h shtaniv  za  mij  vik  raziv  zo  tri.  Ot  pam'yatayu
chereviki... Kolis' u selah chobotari shili til'ki gostronosi. Mis'ki dzhiguni
brali za nih nashogo brata na vismihi. Prosto  tut  treba,  shchob  ne  til'ki
garno, a j zruchno, praktichno.
   - Ti gadaºsh, za kogo voni nas  mayut'?  -  hitro  primruzhivsya  Oleksandr
Kindratovich, radij, shcho  rozmova  pobigla  takoyu  stezhkoyu.  -  Za  pechernih
zhiteliv. YA chuv, odin otakij, yak oce s'ogodni, kazav bat'kovi: "Ti,  pahan,
temnij, mov antracit". Otaka ¿hnya filosofiya: vidzhili, vidstali.
   - Nu, vi - vcheni. - Oleg krishiv  na  kashu  videlkoyu  kotletu,  mishav  z
makaronami. - Ale zh dekotri ne rozumiyut'... Hiba ne nam letiti na  Veneru,
ne nam obchislyuvati krivu raketi. Tobto ya ne za sebe...
   - A pevno, - perepiniv Holod. Superechka potyagnula u  vir  i  jogo.  Vin
govoriv zapal'no i vodnochas ne kvaplivo.  Vidchuvalasya  bagatorichna  zvichka
vikladacha. -  Ale  yakshcho  vihoditi  z  c'ogo,  to  vi  povinni  zazdalegid'
primiritisya z tim, shcho vashi diti nazovut' vas  durnyami.  Voni  poletyat'  na
Saturn, Uran,  a  mozhe,  j  dali.  Naspravdi  zh...  Dikun,  kotrij  vpershe
domirkuvavsya visikti iskru z kamenya, takij zhe genial'nij, yak i  vinahidnik
raketi. Sprava til'ki, tak bi moviti,  v  shodinkah,  v  zagal'nomu  rivni
lyuds'kih znan'. Tobto v tim, yakij zdobuli vsi razom. Znan' i rivnya  zhittya.
Sebto skil'ki koshtuº kilogram hliba j kartopli. Tak ot... Koli b  suchasnij
tvorec' raketi rozrahuvav i zbuduvav ¿¿, ale ne znav, shcho v sviti º vogon',
vin bi povolik svoyu raketu na prijomnij punkt metalolomu. Prosto  vin  mav
poperednikiv,  kotri  ne  dali  zgasnuti  iskri  otogo  dikuna.   Kresalo,
zapal'nichka, magneto, soplo raketnogo dviguna... Otozh i vihodit', shcho dikun
tezh stvoriv ocyu raketu. A pomizh nim  i  suchasnim  Golovnim  konstruktorom,
oprich Arhimeda i Ciolkovs'kogo, shche  stoyat'  Dedal  ta  Ikar,  kilim-litak,
suspil'na mriya lyudstva. I mudri lyudi v majbutn'omu ne zabudut' i Golovnogo
konstruktora i kilima-litaka.
   Holod ne boyavsya, shcho sin  ne  zrozumiº  jogo.  Doma  voni  chasto  vedut'
slovesni gerci. Ce sin zrozumiº. A ot chi zrozumiº inshe?.. Ta j govoriv tak
Oleg vpershe. Profesorovi zdalosya, shcho j ne z svo¿h dumok.
   - Nam, koli hochut' nas nalayati, - vpala v rozmovu Lilya, -kazhut': vi  ne
bachili smalenogo  vovka.  CHi  znaºte,  movlyav,  shcho  take  golod,  shcho  take
bombarduvannya? Nenache ce zasluga tih, kotri znayut'.
   - Ce ti, Lilyu, pravil'no, - pristav na ¿¿ slova Prokip Gordijovich.  Ale
odrazu zh i zaperechiv. - Ti vipustila shche odne-pracyu. CHi vidomo vam, shcho take
pracya? SHCHe ni. I ce taki ne vasha provina. Ale vam treba  pragnuti  piznati.
Dikun pracyuvav, bo vin pomer bi z golodu. Kripak tezh. A dlya nas pracya: shchob
zarobiti na zhittya  i  shchob  ne  viroditis'  duhovno.  Pracya  -  ce  odin  z
suspil'nih zapobizhnikiv, tak samo, yak poshana do starosti, yak  prihovuvannya
od storonnih  svo¿h  pochuttiv.  Rozumiºsh,  ce  tak...  -  Ale  dumka  jogo
pryamuvala do inshogo. V podivi pomitiv, shcho moralizuº, a ne sperechaºt'sya.  -
...Nibi potreba nam, didam, pogovoriti i povchiti vas, -  skinchiv  slovesne
kolo.
   Voni  vzhe  poobidali.  Holod  podyakuvav  gospodaryam,  distav   cigarki,
prochiniv dveri na balkon. Odrazu zh slidom za  nim  shmignuv  tudi  i  Oleg.
Pevno, vin davno shukav nagodi  pobuti  naodinci  z  bat'kom.  YAkus'  hvilyu
stoyali movchki. Gen,  za  dalekimi  dahami,  shche  dogoryav  obkurenij  sivimi
primis'kimi dimami bagryanec', a tut, pid balkonom, vzhe zovsim zatemrilos',
mashini, shcho bralisya  po  bru-kovanomu  pidgir'yu,  vzhe  uvimknuli  signal'ni
vogni.
   - Tat... - ditknuvsya rukoyu bat'kovogo liktya Oleg. - Daj tri karbovanci.
   - Tri? Navishcho.
   - Knizhku hochu... "ZHittya v  movchanni".  Pro  okean.  I  v  kino  pidemo.
Morozivo... Meni vzhe prosto nezruchno. Vse inshi chastuyut'.
   Holod distav groshi. Ale sin ne pospishav shasnuti z nimi na vulicyu.
   - Tat... YA hotiv tobi skazati...  S'ogodni  do  mene  prihodiv  Vitya  z
kolishn'ogo nashogo desyatogo "A". Jogo bat'ko sto¿t' v cherzi na mashinu,  ale
hoche vipisatis', ne vistachaº groshej. To, mozhe, mi... Nasha  "Pobºda"  ot-ot
rozsiplet'sya vdruzki.
   - Ti, mabut', znajshov akreditiv na chotiri tisyachi karbovanciv?  -  moviv
Prokip Gordijovich, vse tak samo ne povertayuchi golovi.
   - Nu, hiba v nas... - I raptom: - Tatu, kudi ti divaºsh groshi?
   - Prograyu v karti.
   Oleg zachekav shche hvilinu, ale, zrozumivshi, shcho  bat'ko  bil'she  ne  skazhe
nichogo, prochiniv dveri. Vin pritrimav ¿h - na balkon, z stil'cyami v rukah,
projshov Oleksandr Kindratovich.
   - YAkas' tut prichina musit' buti, -  moviv  Bilan,  pidsovuyuchi  Holodovi
stil'cya. Za dovgi roki voni zvikli v'yazati rozmovi prikro, bez vstupiv.  -
Ne  rozchovpayu  ya,  chi  teperishnya  molod'  nadto  povoli   doroslishaº,   chi
zistaryuºt'sya zavchasu. Ne bachu ya zav'yazi, odin pustocvit. Ale divo, cvit ne
zav'yazuºt'sya, koli jogo obpalit' bliskavicya. A yaki bliskavici palili ¿h?
   Vin govoriv, shvidko kopirsayuchi palichkoyu, perekolupu-yuchi zemlyu v yashchiku z
vinogradom, kotrij povivsya po drotinah azh do gorishn'ogo balkona.
   - Ti znaºsh, ya cholovik pomirkovanij. I odnak ne mozhu  spokijno  divitis'
na velerozumnih, tupih, z priliployu do slinyavih gubiv sigaretoyu  zhevzhikiv.
Ves' svit  u  nih  zvodit'sya  do  "skil'ki  dolariv?",  "shcho  stavish?",  "a
Lyus'ka?..". YA rozumiyu: º j taki-z molotkom, z knizhkoyu. Ale ¿h ne bachish,  -
na svitlo letit' tlya. Vona  prolazit'  u  mistectvo,  bo  j  tam  "dolar",
prilipaº do nauki, do literaturi. Skazhu tobi: koli b u mo¿j voli...  I  ot
tut ya ne znayu: lupcyuvati ¿h rizkami, chitati ¿m lekci¿?
   - I vsi mi ne znaºmo, - vidkazav Holod. - I nihto nikoli  ne  znav.  Mi
bachimo lishe polyusi: nerobstvo i pracyu. YA dumav... Bat'ki  zavzhdi  dumayut'.
Bo ¿m hochet'sya, shchob ¿hni diti buli krashchimi. Navit' za nih. Mozhe,  j  ce...
Nad ninishnim pokolinnyam visit' atomna bomba. A vono ne  znaº,  shcho  take  j
prosta. CHasom svidomo, a chasom nesvidomo zvinuvachuº v chomus' bat'kiv. Vono
- ti, pro kogo ti kazhesh. Voni ne hochut' bachiti, shcho  shche  bulo  zhittya,  bula
krov, buli mozoli. Z cih girkih mozoliv mi vigoduvali i ¿h.
   "I zavzhdi zhivij trepet bagryancyu nad golovoyu, -moviv dumkoyu, bo ne  vmiv
ugolos kazati visokih sliv. - Nad nami... Nad vami...  Vi  shchodnini  bachite
jogo: v chervonim kutku shkoli, na demonstraci¿, nad budinkom u svyata. Mozhe,
til'ki dlya dekogo z vas vin duzhe zvichajnij. Bo ne hovali jogo za  pazuhoyu,
ne pidhoplyuvali, prodiryavlenogo kulyami, v boyu z ruk poranenogo  politruka,
ne ciluvali v smertel'nij prisyazi pobratimam bilya partizans'kogo  vognishcha.
Vin dorozhchij, koli pobuvav bilya sercya.  Todi  -  staº  chastochkoyu  vlasnogo
zhittya. Ale vin takij  zhe  dorogij,  koli  priv'yazanij  do  svizhostruganogo
derzhaka na vershechku shchojno zakincheno¿ budovi, na shahtnim kopri, nad fermoyu.
Vin odin - i tam, i tut... I  ce  treba  vidchuti.  Krov  bat'kiv,  z  yako¿
vitkano jogo polotnishche, ce j vasha krov. Vona peredana  vam  u  spadok.  CHi
zrozumiºsh ti ce, sinku?"
   - Prote bagato z nih pobachili v lice pravdu, - dokinchiv  Holod  ugolos.
Vin pocmakav zgaslu cigarku, pripaliv ¿¿. - Projshov velikij  doshch,  rostut'
molodi gribi.
   - To voni mozhut' zcherviviti.
   - Vse zalezhatime vid togo, yakoyu bude pogoda, -  rozdavav  u  vazoni  na
prikrist' Bilanovi cigarku Holod. - pidu ya.
   Bilani zaproshuvali jogo zalishitis' na kavu,  ale  vin  vidmovivsya.  Hoch
znav, shcho jogo chekaº vdoma. Cigarkovij dim, samotnist', nud'ga. Ale jomu ne
hotilosya psuvati svo¿m smutkom chuzho¿ radosti.
   Vidtodi, yak Holoda zalishila druzhina, voni zhili vdvoh ya sinom.  Spochatku
v nih bula domashnya robitnicya. Ta kil'ka rokiv tomu divchina  vijshla  zamizh,
vi¿hala, i teper takogo-syakogo hatn'ogo  poryadku  doglyadala  v  nih  titka
Oksenya, dvirnichiha.
   Kabinet u profesora - nevelikij i nezatishnij:  kimnata  vuz'ka,  dovga.
Stil, kanapa, tri knizhkovi shafi - vsi mebli.  Knizhki  j  na  shafah,  i  na
pidlozi.
   Prokip Gordijovich siv do  stolu,  kruzhlyav  dumkoyu  navkolo  ryadkiv,  shcho
napisav uchora, ale vona voloklasya mlyavo, rozplivalasya. Todi vimknuv svitlo
i siv na kanapu. V temryavi pochuvalos' jomu zatishnishe. Odnak vin  ne  vstig
navit' ogovtatis' u nij. Jogo poklikav derenchlivij telefonnij dzvinok.
   - Ne spite, Gordijovichu? - gudiv u trubci basovitij golos Timofiya SHaha.
- Hotiv prijti do vas, shashki  posovati,  ta  pri¿hali  do  mogo  naparnika
gosti, i ya zastupiv jogo na dizhurstvi. Vi sami vdoma? Mabut', oce...  YA  zh
vas znayu...
   Timofiºva mova urvalas' raptovo,  mabut',  vidklyuchili  telefon.  Prokip
Gordijovich povisiv trubku. Nibi nichogo j  ne  skazav  cholovik,  a  v  dushi
led'-led', na odnu  kraplinochku  vidtalo.  Holod  zakuriv,  znovu  siv  na
kanapu. Tisha. Til'ki chuti, yak des' za stinoyu shlipuº pianino, a za  viknom
gomonit' misto. Des' u tomu gomoni i Olegiv golos. I  prikro  profesorovi,
shcho sin i s'ogodni ne zalishivsya vdoma. Oleg zaraz tam, na vulici. Z yakogos'
chasu, - Prokip Gordijovich navit' sobi v tomu ne priznaºt'sya,  -  vin  stav
boyatisya vulici. Boyatisya, koli vona zabiraº do sebe jogo sina.
   Vulicya... Vona morgaº chervonimi brovami kinoreklam, mruzhit'sya vitrinami
knizhkovih magaziniv, posmihaºt'sya nahabnimi ochima  legkovazhnih  divchat  ta
vusatih molodikiv, grimit' pnevmatichnimi molotkami po asfal'tovij kori.  I
hto zna, shcho znahodit' bil'she vidlunnya v dovirlivim  serci.  Mis'ka  vulicya
hovaº ditinu vid bat'kivs'kih ochej, i  bat'ki  nikoli  napevne  ne  mozhut'
skazati, chitaº ¿¿ nedoroslij zhitel' ciº¿ miti v biblioteci knigu chi torguº
futbol'nimi kvitkami pid vorit'mi stadionu. Vulicya - ce  velichezne  osibne
zhittya, ce  cikava,  odminna  od  inshih,  chasom  suvora,  chasom  legkovazhna
navchatel'ka.  Vulicya   do   zavodu,   do   pivnici,   do   institutu,   do
tancmajdanchika. Ni, vona poki shcho - ne zavzhdi spil'nicya bat'kiv.  I  bat'ki
musyat' kolis' domirkuvatisya, yak povernuti ¿¿ sobi v pomich.
   V seli vulicya zavshe  pered  viknami  -  ochima  hat.  Prokip  Gordijovich
pam'yataº  vuzen'ku,  stisnenu  tinami  vulicyu  svogo  ditinstva.  ZHorstoku
vulicyu. Spogad pro ne¿ prikipiv do sercya strupom. Jomu navit' ne  dovelosya
lipiti na nij z pisku kavuniv i giliti curku. Vin ganyav po  nij  koriv  na
pastivnik i z pastivnika, voziv u pole gnij, gal'muyuchi  na  krutim  uzvozi
berezovim obapolom, vtikav na ne¿ vid svarlivo¿ gospodini.
   jomu spovnilos' sim rokiv, koli  jogo  i  tr'oh  brativ  stali  v  seli
nazivati Holodovimi sirotami. Najstarshij na  toj  chas  sluzhiv  u  bagatogo
gospodarya, dyad'ka Klima, cholovika dobrogo,  lagidnogo.  Brat  perejshov  do
inshogo, Gadyuchki, a Prokopa viddav na svoº misce. Dyad'ko  Klim  taki  zhaliv
hlopcya, navit' svariv zhinku, koli bachiv,  shcho  ta  sporyadzhaº  jomu  v  pole
golodnu torbu. A potim... Potim brati poslali jogo do  shkoli.  "Nehaj  hoch
odin z nas znatime gramotu". Voni  perejnyali  na  sebe  chastku  Prokopovo¿
praci  na  jogo  shkolyars'ki   j   students'ki   roki.   Najbil'shoyu   mriºyu
Prokopa-studenta, jogo obitniceyu bulo viddyachiti bratam. Ale Prokip  tak  i
ne spovniv svoº¿ mri¿. Ne vstig spovniti ¿¿. I zaraz, koli zgaduº  brativ,
kotri poznachili svo¿mi mogilami gero¿chnij shlyah iz  Shodu  na  Zahid,  jomu
zdaºt'sya, nibi vin nese pered nimi provinu.
   SHCHe dovgo togo vechora briv Holod po zhittºvij nivi. A vona  bula  get'  u
burchakah, korchovinni, porosla budyachchyam i ternami.
   Profesor  ne  pomitiv,  yak  velika  strilka   godinnika   pribrela   do
dvanadcyati, yak  vpalo  za  prochinenim  viknom  nichne  bezgominnya.  V  tomu
bezgominni,  v  tishi  gojdalisya  poodinoki  spleski  tramvajnih  dzvinkiv,
gasnuli. Des' daleko nervovo skriknuv parovoz i tezh umovk.
   Klacnuv u zamku klyuch, skripnuli dveri. Vidinnya shchezli, movbi j  ne  bulo
¿h zovsim.
   - Oh, i ¿sti hochet'sya, sobaku b z'¿v, -guknuv z poroga Oleg, radij,  shcho
bat'ko ne spit'.
   - Sobaki poki shcho nema, º smazhena kachka. CHomu  tak  pizno?  -  rozpraviv
natomleni plechi, projshov slidom za sinom na kuhnyu profesor. "Ot  Oleg  vzhe
prihodit' z gu-liv, - podumav zdivovano. - I koli vin viris? SHCHe nibi vchora
bigav u kucih shtancyah. Ot tobi j krugovert'
   zhittya".
   - Tak de zh ti blukav? - povtoriv zapitannya.
   - Mi vsi, ti, hto z nashogo klasu, v skveri zibralisya.  Hto  kudi  podav
dokumenti, de yakij konkurs... Ne zglyadilis', yak i  dvanadcyat'.  -  Hlopec'
rozrivav rukami m'yaso, poglyadav skosa na bat'ka.
   Prokip Gordijovich bachiv, shcho sin hoche shchos' skazati, ale  nazustrich  jogo
slovam ne pospishav. Vin ne svariv sina j za piznij  prihid  dodomu.  Holod
vzagali namagavsya  ne  nadokuchati  jomu  morallyu,  bagato  chogo  probachav.
Probachav za pravdivist'. SHCHe zhodnogo razu sin ne postupivsya  pravdoyu  pered
vlasnimi dribnimi zhittºvimi vigodami.
   - Tatu, ti bagato zrobiv za svij vik operacij? -  yakos'  nepevno  moviv
Oleg.
   Bat'ka zdivuvalo i navit' trohi spantelichilo take zapitannya.
   - CHi bagato? Ne rahuvav. Hiba shcho priblizno...
   - Ti j direktora institutu operuvav? - zapituvav Oleg dali, ne  chekayuchi
na vidpovid'.
   - Nu...
   - I vin... tobto povazhaº tebe?
   Oleg shilivsya nad skovoridkoyu, bucim rozglyadav shchos'
   na nij.
   - YA jogo povazhayu, to, libon', i vin mene, - znizav plechima bat'ko. -  A
shcho?
   V nepevnu movchanku vtislosya cokannya godinnika  z  kabinetu,  tezh  yakes'
nesmilive.
   - Ta... Kazhut', na ekzamenah  rizhut',  navit'  koli  vidpovisi  na  vsi
zapitannya. Mozhe... SHCHob, yakshcho na vsi zapitannya... Tobto ne ya, a Lilya...
   Pid bat'kovim zdivovanim  i  trohi  ironichnim  poglyadom  sin  zatnuvsya,
zishchulivsya. Vin navit' vtyagnuv u plechi golovu, nenache chekav udaru.
   Ale udaru ne stalosya. Profesor povernuvsya i, shiroko stupayuchi,  pishov  z
kuhni. Prichinivshi za soboyu dveri, dovgo miryav z  kutka  v  kutok  kabinet.
Gliboka zatyazhka - visim krokiv u odin kinec',  znovu  zatyazhka  -  visim  v
protilezhnij. Spalahnulo za gofrovanim  sklom  dverej  v  susidnij  kimnati
svitlo, ale nezabarom i zgaslo. Oleg lig spati.
   "Ot persha nepravda, - podumav prikro. - Hoch i ne z rozrahunku,  ne  dlya
vlasno¿ koristi... To j shcho? Hiba ce vipravdannya... CHekaj, - zblisnuv inshij
zdogad. - V instituti mozhut' i tak,  bez  prohannya.  Komu  ne  vidomo  tam
prizvishche?"
   Medichnij institut mav doslidnoyu bazoyu  ¿hnyu  likarnyu.  I  vin,  i  inshi
profesori likarni veli vikladac'ku robotu.
   Hvilinu povagavshis'. Holod pidijshov do telefonu, znyav z vazhelya  trubku.
Prokip  Gordijovich  znav,  shcho  Skirda,  direktor  institutu,  maº   zvichku
pracyuvati vnochi.
   - Stepane  Mitrofanovichu?  -  poklikav,  zachuvshi  korotke,  nevdovolene
"sluhayu". - Ne spish? Ti til'ki  ne  zdivuj.  Ce  Holod...  Ni,  ni,  ne  v
likars'kih... Mij sin postupaº v institut... Do nas. Vin  i  Bilanova.  To
shchob... Ni, navpaki. Niyakih polegshen'. Postupit' - nehaj, ne  postupit'-tezh
ne zle... Tak. I ne zbiravsya. Bilanova? Meni zdaºt'sya, divchina rozsudliva,
jde tudi za sercem. A tam - hto jogo znaº... Ot  i  dobre.  Vse  garazd...
Lyagayu spati.
   Odnotonne gudila trubka, ale profesor shche dovgo ne  vishav  ¿¿.  Jomu  azh
zharko stalo po cij rozmovi.
   Ot shche odna gran', po kotrij projshov s'ogodni. Ale projshov  rivno  i  ne
pochuvav ni bolyu, ni kayattya. Hoch...  Zvidki  znati.  Inodi  voni  prihodyat'
znachno piznishe. Najmensha podryapina mozhe prokinutis' lyutoyu hvoroboyu.
   Te, shcho rana, kotru naneslo jomu zhittya s'ogodni v klinici, ne  mine  bez
slidu - napevne. A podryapina... Nu, ce Vzhe bude vidno.
   Vin povisiv trubku na vazhil'.



   ROZDIL DRUGIJ

   Telefon  torohtiv,  azh  luna  zhahalasya   po   kimnati.   Oci   nastinni
korobki-telefoni -  mayut'  shchos'  vid  svarlivih  zhinok.  Lementuyut',  koli
zamanet'sya ¿m, a yaksho zh potribno pogovoriti  tobi,  voni  uperto  nimuyut'.
Prokip Gordijovich vidkinuv prostiradlo, pochalapav bosimi nogami v  dal'nij
kut kabinetu.
   Dzvoniv Bilan.
   - Spish? Vilezhuºshsya. A mene v p'yat' rozburkali. Spasibi  za  stattyu.  Za
yaku? Ti shche, mabut', ne prochumavsya. Za tu,  shcho  vi  z  korespondentom...  V
s'ogodnishnim nomeri. SHCHe ne divivsya? Horosha stattya, mozhe, til'ki otogo, pro
selo ne treba bulo. Mabut', nezabarom ya vas taki turnu z gori. A  yak  sebe
na novij posadi golovoyu  pochuvaºsh?  SHCHe  ne  pochuvaºsh?  CHas  bi,  s'ogodni,
zdaºt'sya, pivmisyacya, tak bi moviti, kanikulyarnij termin...
   - Tvoya pravda. Dumayu ob'¿hati kliniki, - nareshti vtisnuvsya  v  Bilanovu
movu Prokip Gordijovich. - Mozhe, z tebe pochati? Ti ne zaperechuºsh?
   - CHogo zh, prihod'. V mene s'ogodni operacijnij  den'.  Sam  vorozhitimu.
Vorozhinnya skladnen'ke. Tyazhchij vipadok, nizh otoj... Nu, vsih garazdiv.
   Prokip Gordijovich prosto tak, v trusah i majci,  pochalapav  u  koridor.
Prisluhavsya, chi nemaº nikogo na ploshchadci shodiv,  i,  vhopivshi  na  cvyashku
klyucha, vigul'knuv za dveri, do poshtovo¿ skrin'ki. Za hvilinu vin uzhe sidiv
po-turec'komu v lizhku, trimayuchi na  kolinah  gazetu.  Os'  i  stattya.  "Mi
dovirili jomu nashi sercya". V central'nij gazeti. Pid neyu azh  tri  pidpisi:
direktora  likarni,  jogo  i  shche  chijs',  ne  vidomij   jomu.   V   statti
rozpovidalosya  pro  novij  metod  operacij  na  serci  chlena-korespondenta
medichnih nauk, deputata Verhovno¿ Radi  respubliki  profesora  Bilana.  Na
chotir'oh  gazetnih  kolonkah  spisano   korotko   vse   zhittya   Oleksandra
Kindratovicha. Detal'no zh -  lishe  pro  operaci¿  na  serci:  dumki  koleg,
rozpovidi hvorih; dali-shirokij promin' v majbutnº, i, vzhe yak  visnovok:  v
respublici narodivsya shche odin centr serdechno¿ hirurgi¿. V  kinci,  natyakom,
pro laboratornu robotu profesora. Libon', tam vin  tezh  sto¿t'  na  rubezhi
velikogo vidkrittya.
   Til'ki teper Prokip Gordijovich prigadav oblichchya, kotre stoyalo za tretim
pidpisom. Tak, prihodiv do n'ogo cholovik. Vin navit' ne  vidrekomenduvavsya
korespondentom.  Skazav  -  "z   pisucho¿   brati¿".   Rozpituvav   Prokopa
Gordijo-vicha za Sashkove ditinstvo, students'ku kimnatu, pro  ¿hnyu  druzhbu.
Vlasne, vse v statti - nibi j pravda. Sashko viddavna plekaº mriyu pro  svij
institut. Za tim zhartom  -  "Turnu  vas,  posyadu  goru"  -  jogo  spravzhni
spodivannya. Vin hoche, shchob jomu viddali pid institut budinok  nad  urvishchem,
de teper mistyat'sya hirurgichni viddilennya. I vidkrittya...  Mriyu  pro  n'ogo
kolis' voni vinoshuvali vdvoh. Plekali, rostili. Ta j hto z likariv  nashogo
viku hoch u sni ne zvershiv ¿¿.  Vbiti  strashnu,  nevidvorotnu  hvorobu,  shcho
kosit' lyudej, mov travu. Hvorobu, yako¿ ne viidno, yaka bez pit'mi. Todi  ¿m
zdalosya: voni zderli z ne¿ maskuval'nu sitku, pobachili ¿¿. Ta  po  yakomus'
chasovi Prokip Gordiiovich upevnivsya, - vhopili lishe ¿¿ tin'. I Sashko, i vin
strilyali naoslip. Zminyuvali strukturnu formulu rechovini, vvodili natomist'
odnogo elementa inshij i viprobovuvali novu  spoluku  na  tvarinah.  Zgodom
Holod dovidavsya, shcho tak chinyat' ne sami voni, v takij sposib  shukayut'  cili
instituti. I nihto  ne  znaº  dostemenno  prirodi  hvorobi,  ¿¿  taºmnicho¿
shovanki. Todi vin poklav kraj poshukam. Robiv inshe, hoch i ne raz  vertavsya
dumkoyu do ¿hn'o¿ spil'no¿ roboti, chitav use, napisane  i  vidrukuvane  pro
hvorobu.  Holod  znav:  Bilan  ne  vidstupivsya  nazovsim,   vin   pracyuvav
naskokami: rozcharovuvavsya, kidav, bravsya znovu. Inodi Oleksandr na  dovgij
chas zamikav tu laboratoriyu. Ale os' uzhe pospil' tri  roki  hoch  na  kil'ka
hvilin u krajn'omu pidval'nomu vikni zasvichuºt'sya  lampa  dennogo  svitla.
Mozhe, vin znajshov shchos' nove? Otozh i pro ce v statti spravedlivo.  Odnak  u
Prokopa Gordijovicha v grudyah ne vidtavala do kincya  krizhina  nevdovolennya.
"CHi ne zazdrist' ce govorit' u  tobi?"-zapitav  sebe  znenac'ka.  Pospihom
pidnyav gazetu, yaku dopiru  kinuv  na  pidlogu,  poklav  na  stil.  SHCHe  raz
poglyanuv na ne¿  i  priklav  zverhu  zhurnalami  ta  knigami.  Odrazu  zh  i
posmihnuvsya. "Mabut', otak, -  podumav,  -  vtikaº  vid  zvablivogo  miscya
zlodij".
   Za pivgodini Holod vihodiv  z  kvartiri.  CHisto  vigolenij,  v  ohajnim
svitlo-sirim kostyumi, bilim kapronovim kapelyusi. V dveryah pid'¿zdu malo ne
zitknuvsya z dvoma cholovikami, kotri uvazhno rozglyadali tablichku nad vhodom.
   - O! - guknuv odin, u propalenim  na  grudyah  svetri,  popravlyayuchi  pid
pahvoyu zamotanu v ganchirku pilku. - Zdrastujte. A mi vas  shukaºmo.  Vzhe  j
tam buli, i tam, - vkazav puchkoyu na susidni paradni. - Pam'yatayu, shcho tri, a
chi dvadcyat' tri, chi tridcyat' tri...
   - CHomu zh tut shukaºte, a ne v likarni? -Prokip Gordijovich prigaduº oboh:
vin operuvav ¿h kil'ka tizhniv tomu. Ale chogo voni prijshli dodomu?..
   - Ta vi zh kazali - parkan...
   - Parkan? - vzhe vdruge s'ogodni zdivuvavsya Holod. -YAkij parkan?
   - Mi j sami oce... Nibi gorods'ka kvatirya... - Govoriv til'ki toj, shcho z
pilkoyu. Drugij, chornij, nizen'kij, mov  zapechenij  korzh,  cholovichok  stoyav
poruch n'ogo i pobozhnimi ochima divivsya na profesora. -  Gvizdkiv  mi  svo¿h
prinesli...
   Teslya shche raz oglyanuvsya. Vin taki spravdi buv  vel'mi  zdivovanij.  Adzhe
pam'yatav use dobre, hoch i lezhav na operacijnomu stoli.  Tyazhko  jomu  bulo.
Oh, yak tyazhko. Ne sta-chalo dihannya, tumanila namorochilas' golova.  I  strah
gadyukoyu zvivavsya po serci. Ale teslya  chuv.  CHuv  use.  Profesor  zapituvav
kogos', hto vchora ¿zdiv na Podil, chi vikonav  jogo  zamovlennya,  chi  kupiv
gvizdkiv. I toj vidkazav - zabuv. Profesor serdivsya,  burkotiv,  adzhe  vin
davno zbiravsya poremontuvati parkan bilya sadibi. A zaraz u n'ogo na  stoli
- Tihin. Vin, kazhut', garnij teslya. Za  tizhden'  vipishet'sya  z  likarni  i
peremontuº parkan. Hiba, mozhe, ne zahoche... Otodi Tihin vpershe poviriv, shcho
zhitime. A ne zahoche? Ta yak to ne zahoche! Jomu b til'ki vstati,  a  vin  bi
todi hoch i vsyu likarnyu parkanom obgorodiv. V pislyaoperacijnij palati Tihin
rozgomonivsya z Ivanom: Ivan tezh teslya. Profesor, koli operuvav  jogo,  tezh
govoriv pro ogorozhu. Mabut', parkan u n'ogo spravdi velikij, roboti  stane
na dvoh. A shche za den' prinesli v palatu zvarnika, cej  zbiravsya  zvaryuvati
profesorovi motornogo chovna. A potim, mabut', za klopotami profesor  zabuv
zgoditi tesliv. A mozhe, tak i ne distav gvizdkiv.
   - Tak mi z svo¿mi gvizdkami...
   Ale  Ivan  vzhe  zbagnuv  use.  Vin  bachiv,  yak  pokusuvav  nizhnyu   gubu
profesor,-vloviv hitri smishinki v kutochkah jogo ochej i smiknuv  Tihona  za
rukav.
   - Hodimo. V golovi v nas gvizdki. Probachte, Prokope Gordijovichu, mi  ne
gvizdki... Pam'yat' garnu pro vas... Spasibi.
   Tesli pishli. SHCHe dovgo oglyadalisya. Azh gen, za kioskom, rozregotalisya.
   Holodovi tezh smishno i vodnochas legko, nibi  znajshov  shchos',  chogo  j  ne
spodivavsya znajti, nibi zrobiv vidkrittya, nad yakim muchivsya dovgo.
   I, mabut', vid togo ranok smiyavsya jomu, mov sonyachnij  zajchik  bezzhurnij
ditini. Pleskali v zeleni doloni kashtani, topoli  spinalisya  navshpin'ki  -
kotra vishcha. Dvirniki vzhe zmili z  asfal'tu  vchorashni  slidi,  ta  pishohodi
pospishali veselimi  vulicyami,  karbuvali  novi.  I  vse  -  umitij  ranok,
kashtanovij peredzvin,  sonyachni  zajchiki  na  vitrinah  -  spovnilo  Holoda
nizhnistyu, shcho jomu zhaguche zahotilosya  zrobiti  shchos'  take,  v  chomu  b  vin
rozchinivsya ves', bez reshti. I vodnochas - dumka pro  te,  shcho  hoch  i  legko
zmitislidi lyudej, ale lyudi prijdut' znovu i znovu polishat'  ¿h.  Holod  azh
osmihnuvsya svo¿j sentimental'nosti. A mozhe,  j  ne  sentimental'nist'  ce?
Prokopu Gordijovichu zdaºt'sya, shcho  vin  prozhiv  divne,  nezbagnenne  zhittya.
Pevnishe, ne odne zhittya, a dvoº. SHCHos'  velike,  radisne,  ne  znane  ranishe
vidkrilosya jomu vraz, vidkrilosya pizno, koli  vzhe  odirvav  vid  kalendarya
zhittya bil'she tridcyati novorichnih listochkiv. Oce nove  vvijshlo  v  n'ogo  i
praceyu, i viroyu v sebe, i  shumom  lisu,  i  spivom  solovejka.  Uvijshlo  i
zalishilosya. Ot solovejko... Skil'ki vin peresluhav ¿h za dityachih lit! A ne
chuv zhodnogo. Mozhe, to suvore zhittya tak porubcyuvalo dushu, shcho ¿¿ ne torkavsya
toj spiv. I navit' piznishe, v poru kohannya, til'ki vdavav, shcho sluhaº jogo.
   Teper zhe... Kozhnogo vesnyanogo vechora vin vihodit' v sadok bilya  likarni
i sto¿t' tam dovgimi godinami. Solovej b'º pisneyu po ne  vidchutnij  ranishe
struni v dushi. Prokip Gordijovich navit' ne znav, shcho vona  v  n'ogo  º,  ta
struna, ne znav, shcho maº takij  skarb.  I  yak  ne  divuvatisya  cij  ptashci?
Siren'kij, neprimitnij. Shozhij na  malen'ku,  yak  mi  ¿¿  zvemo,  zvichajnu
lyudinu. Zvidki vidobuvaº taki zvuki! SHCHo kliche  ¿¿?  Pevno  zh,  kliche  shchos'
velike, vsesil'ne, krasive. Mogla zh drimati  des'  u  kushchah  abo  nabivati
zhivit vsilyakimi komashkami ta cherv'yakami. YAk deyaki... ptahi...  I  lyudi.  A
vona - spivaº. Ale lishilosya v n'omu shchos' i vid togo,  kolishn'ogo,  Holoda;
mabut', poklali na dushu karb i vsi zligodni dityachogo ta voºnnogo zhittya, bo
buv u glibini ¿¿ shche j trishki skeptikom.
   Os' uzhe doroga beret'sya  pid  goru.  Profesor  pishov  ne  navproshki,  a
zvivistim, dalekim uzvozom. Tut misto i selo splelisya v micni obijmi. Tihi
sadki, hatki pid blyashanimi pokrivlyami, i navit' buslove gnizdo na  staromu
kolesi na osokori.  Til'ki  vzhe  koleso  ne  z  voza,  -  avtomobil'ne,  i
zavods'ki gudki vriven' z nim, i pal'ci teleanten.  Mozhe,  tomu  profesoru
najbil'she j podobaºt'sya ce misce. I diti tut bavlyat'sya  na  vulici,  yak  u
seli. Os' voni oblipili kolodu,  nenache  gorobenyata  z  gnizda,  zazirayut'
cherez parkan. Vin visokij, i vorota obbiti blyahoyu. Nenache fortecya. Mabut',
nechasto tudi zahodyat' lyudi. SHCHo zh tam pobachili diti?  On  voni  vidbigli...
Cikavo.
   Holod tezh stupiv na kolodu, vhopivsya za verhni doshki parkana. I vraz...
Garyache, bolyache operezalo shchos' jogo po rukah. Z nespodivanki vin  ledve  ne
vpav navznaki, stribnuv na zemlyu, i til'ki pominuvshi  dva  chi  tri  dvori,
zupinivsya. Azh todi oglyanuvsya. Za parkanom kaplovushilasya stara zayacha shapka,
blishchali zli ochici.
   - YA pokazhu, de voni spiyut'. YA pokazhu, - shamotiv starechij golos.
   Prokip Gordijovich poglyanuv na ruki, na yakih vzhe ponabigali  chervonen'ki
puhirci, i zrozumiv use -  kropiva.  "Stav  zhertvoyu  chuzhogo  zazihannya  na
privatnu vlasnist'".
   Hlopchiki regotali, azh po zemli povzali...
   Prokip Gordijovich popraviv kapelyuha, nahmuriv grizno brovi, ta vraz  ne
vitrimav, zasmiyavsya j sobi.
   Regit pozad n'ogo ne vshchuhav,  doki  vin  ne  zavernuv  za  dal'nij  rig
vulici. Hlopchaki zabavlyalis' bezplatnim atrakcionom.
   Os' vzhe j kinec' uzvozu. Holod zupinivsya, shchob viddihatis'. Zvidsi vidno
vse misto. SHCHedro zalite soncem,  zakucheryavlene  sadami,  vono  nibi  dihaº
odnimi veletens'kimi grud'mi. Des' poza tvoºyu voleyu  dumka  rozkrilyuºt'sya,
line nad nim. I zdaºt'sya, shcho rozkin' ruki, vidshtovhnis', to  j  sam  legko
pereletish azh gen na zolotu sofi¿vs'ku banyu.
   Poruch z cim, na yakomu  sto¿t'  vin,  shche  gorb.  Kazhut',  z  togo  gorba
zavojovniki divilis' na Ki¿v, persh nizh grabuvati misto. Zvidti voni kidali
pogrozi, bojovi pokliki do svogo vijs'ka.  SHCHopravda,  Ki¿v  znaº  j  inshih
vojovnikiv, tih, yaki vpovzali  tiho,  mov  chuma.  Ci  zazihali  na  bil'shi
skarbi, namagalisya pograbuvati movu, pisnyu, dityachu kolisku.
   Gorbi odvichni... J skarbi ci odvichni... Prokopu  Gordijovichu  zdaºt'sya,
shcho j vin odviku hodit' po cih gorbah,  shcho  vin  shche  ne  zvershiv  togo,  shcho
sudilosya jomu, sudilosya jogo lyudu.
   Profesor na hvilinu zajshov do sebe i, zapitavshi  chergovogo  likarya,  chi
nichogo ne trapilosya, pidnyavsya na poverh vishche.  Oleksandr  Kindratovich  buv
uzhe v operacijnij. Treba bulo spochatku  pogovoriti  z  nim,  ale  chi  vart
turbuvati jogo. Oci ostanni hvilini pered operaciºyu... V zhitti lyudini voni
vazhat' najbil'she. Ostanni hvilini  pered  bitvoyu,  ostanni  hvilini  pered
startom, ostanni hvilini pered puskom  gidrostanci¿.  Holod  zavzhdi  voliv
pobuti v ci hvilini na samoti. SHCHe raz obdumati  plan  operaci¿,  prigadati
podibni vipadki. Zibrati, zsotati v odne uvagu, volyu. I otak pered  kozhnoyu
operaciºyu. Komus', mozhe, ce j divno? Vin  i  sam  zazdriv  tim,  dlya  kogo
operaciya - prosto chergova godina praci...
   Pidklikavshi  zaviduyuchogo,  pishli  po  viddilennyu.  Toj  ishov  poperedu,
zavbachlivo vidchinyav dperi; visokij, hudij, vin gnuvsya,  nemov  lozina  pid
vitrom. Holod azh osmihnuvsya v dumci. Adzhe pam'yatav,  yak  strimano  vitavsya
toj ranishe. Otaku, podumav, maº silu v lyuds'kij uyavi posada.  Kil'ka  sliv
pered prizvishchem, tablichka na dveryah  zdatni  znesti  lyudinu  do  hmar  abo
vtopiti v bagnyuku.
   Vidpravnij  punkt  revizijno¿  podorozhi,  yak  i  zvichajno,  -  prijomne
viddilennya. Same tam rozpochinaºt'sya borot'ba.  Borot'ba  v  serci  lyudini.
Lyuta, neshchadna. Tam chatuyut' na hvorogo dvoº: Vira i Znevira.  "Ne  nash",  -
karbuº, yak prisud, slova Znevira. "Nash, pash, mi shvidko vilikuºmo jogo",  -
rishuche vidpovidaº Vira. Hvorij odrazu bachit', hto z nih duzhchij.  I  vzhe  z
tiºyu virushaº v mandri.
   Holod, ne  vibirayuchi,  vzyav  z  stosika  istoriyu  hvorobi.  Pershu,  yaka
trapila. Zvichajno, ce lishe papirec'. Ale ce j disertaciya, po  yakij  vidno,
na shcho zdatnij disertant, ce povist' lyuds'kogo zhittya, a  vid  togo,  yak  ¿¿
povedeno vid pershih storinok, vazhit' i te, yak skinchit'sya  vona.  Prijmayuchi
na robotu likarya. Holod obov'yazkovo, nibi tak, vipadkovo,  movlyav,  -  usi
zaraz zajnyati, -  daº  zapovniti  istoriyu  hvorobi.  Cya  povist'  -  chasto
tragichna - nikim ne prochitana. Pidpishut' ¿¿ vnizu avtori - likari, zdadut'
u arhiv. Lezhatime vona v  arhivi  dovgih  dvadcyat'  p'yat'  rokiv,  zabuta,
nikomu ne potribna. A des' tam,  u  zhitti,  shche  dovgo  blukatime  po  hati
pam'yat' pro lyudinu, lyudina govoritime, sidatime za robochij stil, pestitime
po golivci svo¿h ditej.
   Rozpochavshi cyu povist', likar musit' viddati ¿¿ geroºvi svoº serce,  shchob
cya povist' ne mala tragichnogo kincya.
   ..."Nis. Z pravo¿ nizdri - krovotecha. Liva nizdrya... Kolis' bula travma
nosa... Vzhe zrobleno pripikannya azotnokislim sriblom..."
   Profesor chitav,  hotiv  uyaviti  lyudinu  j  ne  mig.  Mabut',  vid  togo
prokinulos'  kolyuche  nevdovolennya,  potirav  doloneyu   pidboriddya,   gluho
pokashlyuvav.  Za  spinoyu,  zatamuvavshi  podih,  stoyav  pomichnik   chergovogo
hirurga, molodij hlopec' z chepurnim oblichchyam. Prokip Gordijovich pidvivsya z
stil'cya.
   - Pershij diagnoz musit' staviti chergovij hirurg. I, do rechi,  hvorij  -
ce ne til'ki nis. Ce - lyudina. V  yaku  palatu  jogo  pokladeno?  V  s'omu?
Hodimo.
   V s'omij palati, okrim c'ogo hvorogo, shche chetvero.  Dvoº  z  nih  -  vzhe
tretij den'. I shche zhodnogo ne navidav  likar,  yakij  maº  likuvati  hvorogo
dali.
   - CHomu? - Holod zapitav uzhe za dverima. Zaviduyuchij viddilennyam  divivsya
na n'ogo zapobiglivimi, vtomlenimi ochima.
   - Zbiraºmo analizi...
   - Ale vi polishili lyudej naodinci z svo¿mi strahami i bolyami. Vi viddali
¿h hvorobam.
   Profesor ishov po viddilennyu, i nevdovolennya roslo. V palatah zustrichali
jogo gluhota, v'yalist' i vtoma. Vsilyaki nedoglyadi, dribnici. Ale vin znav,
skil'ki voni vazhat'. Derevo, yake ne  v  zmozi  rozhitati  najbil'sha  burya,
legko vidtochuº shashil'. "Duzhe vzhe voni koristayut' Sashkovu dobrotu.  Sashkovi
treba na yakijs' chas poklasti skal'pelya i vzyati batig".
   - A shcho ce? - zupinivsya navproti  temnogo  kutka,  vkazav  na  velicheznu
kartonnu paku.
   -  Aparat.  Cej,  yak  jogo...  Byulau,  osnovnogo  obminu.  Rozpakuvali,
pokrutili i... - zaviduyuchij zrobiv ruh, nibi vkladav pakunka.
   Holod ne rozpituvav, chogo Byulau tut. Aparat cej - nadzvichajno  dorogij,
ale j vel'mi skladnij. Profesor prigadav, yak morokuvav nad jogo osvoºnnyam.
Klopotavsya z misyac'.
   Vin ishchov dali, ale dumka jogo shche dovgo lishalasya tam, bilya aparata.
   Dopiru vin zitknuvsya lice v lice z najbil'shim lihom suchasno¿  medicini.
Vs'ogo lyudstva. Oce jogo spravzhnij gluhij kut. Zasobi protilyuds'ki rostut'
v kil'ka raziv shvidshe, nizh ti, shcho sluzhat' lyudyam. ZHitnij kolosok prorostaº,
yak prorostav dvadcyat' vikiv tomu. SHCHopravda, vin  posiv  z  svo¿mi  bratami
bil'shi ploshchi, ale sila, yaka jogo spopelyaº, suchasna rujnivna  sila  zrostaº
den' vid dnya v sotni, v tisyachi raziv.
   Lyudina s'ogodni natiskaº svoºyu  mogutn'oyu  rukoyu  na  vazheli  i  knopki
priladiv, shcho keruyut' najskladnishimi aparatami za  tisyachi  kilometriv,  ale
vodnoraz vona duzhe chasto ne maº na kisnevim baloni  v  likarni  zvichajnogo
shtucera, kotrimi regulyuyut' podachu  povitrya  prodavci  gazova-no¿  vodi  na
vulicyah. Holod prigaduº, yak jomu dovelosya  na  likarnyanij  kojci  vmovlyati
odnogo z direktoriv zavodiv, shchob postavili v jogo  viddilenni  shtuceri.  V
c'omu gluhomu kuti v medicini º j  svoº  najtemnishe  misce.  Likari  ne  v
spromozi ovoloditi tim, shcho º. Prispiv chas  vnesti  zmini  i  v  navchal'nij
proces, ¿h treba vchiti praktichno¿ fiziki, mehaniki,  osnov  konstruyuvannya.
Ale ¿hnya profesiya j tak
   skladna. Doskonalo mozhna  vivchiti  lishe  odnu  galuz'.  I  ot  -  znovu
protirichchya. Zagliblyuyuchis', mi  vuz'ko  specializuºmos',  podribnyuºmo  nashi
znannya. Tak, nam i treba glibshe  vrizatisya  nashoyu  special'nistyu,  ale  mi
chasto pohlinaºmos'  vid  togo,  shcho  zahoplyuºmo  til'ki  odin,  tonyusin'kij
vertikal'nij plast, - shcho nam brakuº inshih znan'. Koli mi  jdemo  til'ki  v
glibinu, to dribniºmo j duhovno. Leonardo  i  Kopernik,  lyudi  nepokrayanih
dush, osyagali vse. Ale hiba mozhna osyagti vse teper? Zvichajno zh, ni. Tomu  j
musyat' prijti likaryam u pomich suchasni elektronika, kibernetika,  mehanika.
Voni vzhe jdut', ale zh vel'mi dribni poki shcho ¿hni kroki.
   Otak   rozmirkovuyuchi,   plutayuchi   dumkami.   Holod   prochiniv    dveri
peredoperacijno¿. Poglyanuv u vnutrishnº vikno i  pishov  dali,  stupayuchi  na
noski. Dumki shugnuli prich, nemov rozbilisya o skam'yanili oblichchya.  S'ogodni
v operacijnij, okrim tih, shcho bilya stolu, shche cholovik  desyat'  v  likars'kih
halatah. Ce vpershe Bilan zaprosiv na operaciyu koleg. Do c'ogo operuvav  za
zachinenimi dverima.
   V Oleksandra Kindratovicha cholo i lisina ryasno zrosheni kraplinami  potu.
Pit zalivaº ochi, i sestra vitiraº jogo hustochkoyu. Ruhi v Bilana - porivni,
shvidki,  v  ochah-vognenna  napruga.  Vin,  koli  operuº,  vzagali   nenache
pererodzhuºt'sya.  Na  oblichchi  z'yavlyaºt'sya  vol'ovitist',   golos   grimit'
metalevim dzvonom. Profesor kvapit' asistentiv,  lyuto  svarit'  operacijnu
sestru, trimaº na napnutih nevidimih vizhkah ves' personal operacijno¿.
   Ale s'ogodni... SHCHo ce z nim? Holod  bachiv:  nervovo  tremtili  Bilanovi
ruki. Ruhi ¿h nepevni. Os' znovu... Holodu zdalosya, movbi nizh  projshov  po
jogo vlasnomu sercyu. Vono stisnulos', vidtak bezgoloso  skriknulo  na  vsyu
operacijnu.
   - Osushit'... Golku... - Bilan  zronyav  slova  korotko,  kriz'  stisnuti
zubi.
   Velikoyu siloyu Holod rozchaviv u sobi krik. Oleksandr  znaº  sam.  Musit'
znati! Movchati!
   Suho, pogrozlivo klacali vmikachi. Bezzvuchno padali v  probirci  aparata
chervoni krapel'ki. SHaleno metalasya po ekranu svitla kriva lyuds'kogo zhittya.
CHervonij spalah. SHCHe spalah. Iskra. Temin'.
   - Vse, - golosne, zlyakane, z dna dushi.
   Ce promoviv likar, kotrij stoyav poruch Prokopa Gordijovicha. Holod  micno
vzyav jogo za ruku vishche liktya, vidihnuv shepit u same vuho:
   - Tiho, vi. Lyudina zhive. Vona chuº. - I pidshtovhnuv likarya do dverej.  -
Vijdit'...
   Na mit' Bilanove oblichchya zakam'yanilo. Zdavalosya,  vid  naprugi  os'-os'
zakipit' pit na jogo choli. Ta vse ce - lish  mit'.  V  nastupnu  vin  odnim
nevlovimim ruhom zder v ruk gumovi rukavichki, zanuriv pal'ci v  jod.  Dali
vin loviv porske serce ogolenimi rukami. Z nim, nevidimi,  lovili  shche  dva
desyatki  ruk.  Hvilina.  Druga.  Tretya.  I  vraz...  Nesmilivo,  spolohano
stribnuv po ekranu svitlij vajchik. Pobig, pokresliv bilu liniyu.
   ...Voni sidili vdvoh u kabineti Bilana. Oleksandr  Kindratovich  zhadibno
smoktav cigarku, vtomleno vidkinuvshis' na spinku divana. Na  jogo  oblichchi
blidimi  bagryancyami  pogasav  nedavnij  strah.  Ta  Oleksandr  Kindratovich
namagavsya prihovati jogo, zhartuvav:
   - Tak ti vzhe obijshov? Inkognito, znachit', bez mene. Pidkopuºshsya.
   - Pid taku brilu pidkopaºshsya.
   Bilan vdovoleno zasmiyavsya. I vzhe bez usmihu:
   - Nu, j yak?
   - Vse dobre. Zvichajno... Deshcho... V kozhnogo  svoº.  -  Holod  divivsya  u
vikno na dvijko lastivok, shcho drimali  v  gnizdi.  Voni  vilipili  jogo  na
karnizi, nad balkonom. Vin divivsya na nih  shchorazu,  koli  prihodiv  u  cej
kabinet. Voni - zavzhdi otak, vdvoh, tihi, golublivi. A  poruch  -  shche  odne
gnizdo. Ci  zavshe  svaryat'sya.  SHCHebechut',  vimahuyut'  kril'cyami.  A  potim,
primirivshis', zrivayut'sya i shugayut' u nebi. CHerkayut' kril'mi hmar, strimko,
kamenem linut' uniz.
   Prokip Gordijovich tak i ne mig pristati do odno¿ dumki:
   kotri z nih shchaslivishi?
   Vin divivsya na lastivok, a govoriv pro  s'ogodnishnij  obhid.  Slovo  za
slovom vipoviv use. Oprich togo, shcho zrinulo raptovo, shcho  musiv  skazati  na
kinec'.
   Oleksandr  Kindratovich  sluhav  ne  perepinyayuchi.  Nekvaplivo  pidvivsya,
poklav cigarku, peresiv u krislo.
   - Mabut', tak. Tvoya pravda. Til'ki... Vse ce - dribnici.  Dlya  c'ogo  º
zaviduyuchij viddilennyam. Likari. Rozumiºsh...  -  Voni  nikoli  ne  hovalisya
svo¿mi dumkami po temnih kutkah.  Hiba  shcho  todi,  koli  rozmova  zachipala
intimni storoni zhittya. Na tij temi oboº pochuvali niyakovist', ale  vodnochas
kozhen zokrema shanupav u  tovarishevi  taku  delikatnist'.  Ta  shche  obminali
rozmovami stezhku, kotra vede do visoko¿ i himerno¿ gori, shcho ¿¿ chestolyubivi
lyudi nazivayut' slavoyu. Stezhka ta duzhe vuz'ka, po nij priznacheno jti til'ki
poodinci. Voni obov garazd rozumili ce.
   I to bil'shij podiv viklikali s'ogodni v Holoda Bilanovi slova.
   - YA postaviv sobi vishchu metu. A ot tebe ne rozumiyu. CHomu  vidstupiv  vid
sercya? Skil'ki vzhe bulo zrobleno! Nevzhe ne hochesh znovu likuvati jogo? Ti zh
znaºsh: spravzhnij hirurg s'ogodni toj, hto operuº na serci.
   "Vidno, nemalo vin perezhiv u  operacijnij,  koli  poklikav  sobi  ce  v
opravdannya", - podumav Holod.
   I vgolos:
   - YA vzhe  tobi  kazav.  Jogo  treba  brati  ne  golimi  rukami.  Tomu  j
vidstupivsya. Poki shcho. Ale vzhe  skoro...  YA  chasto  buvayu  na  operaciyah  u
Kolosova. Radiv bi j tobi...
   -  Kolosov,  Kolosovi  Treba  dobirati  svogo  metodu.  Til'ki  todi  -
viznannya. Ta j... Ti gadaºsh, Kolosov -  takij  uzhe  kolos,  -  posmihnuvsya
vlasnomu kalamburu.
   - Mi razom morokuºmo... Vin vel'mi  cikavivsya  j  tvo¿mi  sprobami.  Ot
hodimo zavtra...
   Bilan posmihnuvsya Holodu spivchutlivoyu posmishkoyu.
   - Znachit', pid visoku ruku Kolosova! Nam chorna robota, jomu - slava. Ne
rozumiyu. Prokope, prikidaºshsya ti trohi chi j spravdi... Bachish,  ya  vzhe  mayu
deshcho svoº...
   - Ot same tomu j prihod' do gurtu. CHas vimagaº z'ºdnati vsi oci "deshcho".
To kolis'  vcheni  hovalisya  po  kabinetah.  Pershe,  tomu,  shchob  ne  vkrali
vinahodu, - hoch, pravda, take j teper traplyaºt'sya,  -  i  druge,  naukovih
vidomostej  bulo  obmal'.  CHolovik  znav  majzhe  vse,  prinajmni  v  svo¿j
parafi¿...
   - Ti nache z tribuni... Ot  plyun'  meni  v  vichi,  ne  poviryu.  shcho  tebe
sponukaº til'ki zagal'na korist'. A vlasnij cherv`yachok: slava,  viznannya  -
zdoh davno. Nu dlya chogo licemiriti? Todi skazhi, shcho ti bachish?
   Ocim pitannyam Bilan vishtovhnuv Holoda za zvichne,  okreslene  kolo.  Vin
vidchuvav, shcho vivodit' tovarisha na histkij plav, shcho chinit' negarazd, ale ne
vidstupavsya.
   - Pravdu skazhi!
   Holod zbagnuv - hvilina cya ne zvichna dlya nih. Ce vzhe ne prosto slovesna
zmaga. "A spravdi, shcho ya bachu? Ote?.." Povagavshis' mit', stupiv na plav.
   - Ti, mabut', ne povirish... Nu, yak bi tobi...  Meni  zavzhdi  v  ostannyu
hvilinu dopomagali lyudi. Malen'ki, yak mi zvikli nazivati, - zvichajni lyudi.
Hoch zvidki znati, hto z nas zvichajnishij. Tak ot: podihav ya  z  golodu  pid
Kerchyu, soldat rozlamav navpil okrajcya. Ce buv ves' jogo zapas. Zamerzav  u
sorok tret'omu v yami za kolyuchim drotom, odin  cholovik  peresunuv  mene  na
svoº misce bilya vognyu. CHasto, koli ya divlyusya na rozplastanu na operacijnim
stoli lyudinu, ya bachu kogos' iz nih.  YA  ¿m...  Nehaj  ce  taki  j  visokij
shtil'... SHCHe ne viddav za teplo, za hlib, za  zhittya.  -  Prokip  Gordijovich
pomovchav, zapaliv cigarku. - A viznannya? Komu  ne  kortit'  vhopiti  c'ogo
piroga. YA tezh grizonuv bi jogo. Til'ki boyus', shchob ne popavsya girkij  shmat.
Slava - lyubka vel'mi zvabliva. SHtovhaº tebe  v  konflikt  z  perekonannyami
inshih lyudej, a chasom i vlasnimi. Koli cholovik chogos'  dop'yav,  vzhe  vlasna
persona i zhittya vidayut'sya jomu oj yakimi znachimimi. Koli  b  zginuv  vin  -
svit perevernuvsya b. A dolya v jogo uyavi  -  ce  divchinka  na  pobigen'kah,
sekretarka. Mozhe, vona j spravdi sekretarka. Bo s'ogodni ota  svichka,  pro
yaku oce mi, svitit' odnomu, a zavtra  inshomu.  A  chas  prispiv  takij,  shcho
svichku vzhe treba zaminiti prozhektorom. Ta shche j  takim,  yakij  bi  odnakovo
osvitlyuvav i tribunu, j zal.
   - To, mozhe, ya j hochu zasvititi jogo. Dlya sebe i dlya inshih. Hiba ne  mayu
prava? Prava hoch pomriyati zasvititi. YAk oto u kogos' z polkovodciv:  kozhen
soldat povinen nositi v svo¿j pohidnij torbini marshal's'kij zhezl.
   - ZHezl... Meni zdaºt'sya, ne treba pro n'ogo dumati. Ne  dozvolyati  sobi
dumati. Zaboroniti. Dumati pro te, yak vigrati bij. I vzhe inshi-tobi - zhezl.
Ta j znovu zh, hto zna, chi j vin prinese shchastya. Timofij, storozh, on kazhe:
   v mene shchastya v mitli. Plyuvati na vse, vdovol'nyatis' zarplatoyu ta soncem
i ne robiti nikomu kapostej. A ce taki shchastya - ne chiniti zla.
   -  Malo  jogo  vchineno.  -  Oleksandr  Kindratovich  vstav,  projshov  po
kabinetu, rozganyayuchi vtomu kvolim potiskom ruk. Jomu kortit' sperechatisya z
Holodom, vin zavshe umisno dratuº jogo, pidkidaº  zapitannya,  nemov  garyachi
golki. Taki rozmovi vedut' ne den' i ne dva, z tih lit,  koli  dolya  znovu
privela ¿h na odin shlyah. Kolis', za students'kih lit, prigaduº Bilan, voni
rozmovlyali, inakshe. Molodist' ne vmiº filosofstvuvati ne  lishe  za  brakom
znan', a j za brakom chasu. V ne¿ jogo zabirayut' lyubov, druzhba, a  vse  te,
shcho splilo na dumku u vil'nu hvilinu,  odrazu  zh  ogoloshuºt'sya  vidkrittyam.
SHCHopravda, Holod i todi buv shil'nij do vsyakih mudruvan'.  Bilanovi  chomus'
zdaºt'sya, SHCHo zaraz toj sushit' sobi golovu yakoyus'  filosofs'koyu  problemoyu,
ale  kriºt'sya  z  neyu  z  nepevnosti  chi  poboyuyuchis'  gluzu.  Oleksandrovi
Kindratovichu splivayut' na zgadku dni ¿hn'o¿ yunosti, i jomu  znovu  kortit'
pobigti rozmovoyu legko, prudko, yak u ti dni.
   - Pam'yataºsh yuvilej akademika Beca?  -  skazav  vin.  -  Mi,  aspiranti,
provodili starogo dodomu. I tezh v otakim plani zagovorili.  Prigaduºsh,  shcho
Bec vidpoviv? "Vi dumaºte, shchastya-tituli, posada, stupeni? YA b  i'h  viddav
usi optom za pershu shlyubnu nich". - Bilan  zasmiyavsya,  ale  yakos'  neveselo.
Znovu siv na stilec', zapitav nibi bajduzhe, a naspravdi nespokijno:
   - Ot ti. Buv po-spravzhn'omu koli-nebud' shchaslivim?
   - CHasto. I zaraz. Skazhimo, koli lyagayu spati. Poki zasnu.
   - ZHartuºsh. A ya spravdi... Po-tvoºmu, shchastya isnuº v chistomu viglyadi,  yak
radij? A ya taki peven-vono v otij svichci. Hoch, zvichajno, kozhna  lyudina  na
yakomus' vidtinku shlyahu buvaº shchaslivoyu. A bil'she vona - neshchasna. Nam zavzhdi
zdaºt'sya, shcho shchastya priarkaniv sobi inshij.  V  sviti  najchastishe  spravzhnim
shchaslivcem pochuvaº sebe duren'. CHi ne tak? Rozumnij, hoch i dosyagnuv chogos',
pragne bil'shogo. SHCHastya - ce lishe vvolene bazhannya. A tomu,  shcho  nemaº  mezhi
bazhannyam, nemaº j shchastya. ZHittya - dovzhelezna put'. Poznacheno na n'omu  lishe
kincevij punkt. Odin do n'ogo dobuvaºt'sya po¿zdom, drugij - vozom,  tretij
ide pishki. Ta j u  po¿zdi  yake  vipade  misce:  v  m'yakomu,  kupejnomu  chi
bezplackartnomu vagoni. Otozh vsi j pospishayut' zahopiti v m'yakomu.
   - A m'yakij zakolihuº na son. Sam  zhe  skazav:  prekrasne  te,  chogo  ne
dosyag. A dosyagnesh, koli pragnesh, koli maºsh sumnivi, koli shchorazu  pochinaºsh,
nemov vid pochatku. Ne chim ¿hati, a do chogo. YAka  pered  toboyu  meta.  Odin
ves' vik zasivaº nivu, chekaº na vrozhaj, drugij zhenit'sya, tretij lezhit'  na
pechi, poklavshi nogi na komin. Koli b ce z moº¿ voli, - kazav vin  dali  po
pauzi, - ya zveliv bi stvoriti komisiyu, yaka kozhnu robitnu lyudinu  hoch  odin
raz privodila b do veliko¿ radosti. Komisiya vivchala b lyudinu i nadilyala ¿¿
radistyu. Odnomu, mozhe, dostatn'o kil'koh ryadkiv u  gazeti,  a  nad  shchastyam
inshogo, slive, dovelosya b pomirkuvati. Ale treba postaviti lyudinu na centr
uvagi. I pobachiti, shcho z ne¿ bude. Vona neodminno musit' rozkritisya.
   - Vona j buvaº odin raz posered uvagi. Na vesilli.
   - Todi vzhe dvichi. SHCHe na pohoroni.  Holod  pidvivsya,  shovav  do  kisheni
cigarki. Viv slovesnu zmagu z Bilanom, a sam loviv  sebe  na  tomu,  shcho  v
takij sposib zvolikaº nepriºmnu rozmovu. A vona mulyaº, yak gostrij  cvyah  u
choboti podorozhn'ogo.
   Vagannya stomilo  Prokopa  Gordijovicha.  "Sashko  znervovanij  operaciºyu.
Potim. Podivimosya shche... A vin  i  sam,  libon',  pochuvaº  kayattya.  Nedarma
zagovoriv pro take", - znajshov zaspokijlive rishennya.
   - Zabalakalis' mi, - moviv ugolos. - Pidu ya.
   - Mozhe, hodimo zi mnoyu. V mene s'ogodni nibi malen'kij yuvilej -  desyata
operaciya. Volodya tam bude...
   - Vzhe poobicyav na inshe torzhestvo. Miscevogo znachennya. Imenini.
   - Klavini?
   Holod stverdno hitnuv golovoyu.
   - YA vzhe j tak pripiznivsya. A shche treba zabigti dodomu pereodyagtisya.
   - Kudis' v restoran?
   - V "Poplavok", mabut'. Na vodu.
   - Oh, na vodu, - pidvivsya j sobi Bilan, zvil'na vzyav kapelyuha.  -  Koli
mi z toboyu viberemos' na Dnipro? Mo¿ vudki vzhe pavuki obsnuvali.
   Holod namorshchiv cholo, shchos' prigaduyuchi.
   - Mozhe, v nedilyu? Zgoda-zlagoda?
   - Koli b to cyu zlagodu ta nishcho ne perebilo.

   * * *

   Zvichajno, Klava shche j ne pochinala zbiratis'. Prokip Gordijovich vzhe davno
zvik do tako¿ zhinocho¿ punktual'nosti, gortav u  kutku  zhurnali,  perevivshi
chervonen'ku strilku Klavinogo budil'nika na p'yat' podilok vpered.
   - Vzhe vivirenij chas, - skazav z posmishkoyu. Holod  ne  pospishav  i  sam.
Odnak  ¿h  nihto  ne  chekaº.  Zvichajno,  mig  bi  zgoditis'  na   Bilanove
zaproshennya, ale Klava tudi ne pide. I ne til'ki tomu, shcho  ¿hnº  pravo  jti
pid ruku  ne  skripleno  zagsivs'koyu  pechatkoyu.  Tam  zbiraºt'sya  cholovicha
kompaniya z nudnimi, yak na ne¿, likarnyanimi rozmovami i zavelikoyu charkoyu.
   Znajomstvo jogo z ciºyu zhinkoyu sklalosya davno. Kolis' hotili odruzhitis',
ale Klavi  ne  davav  rozluchennya  cholovik,  artist,  shcho  za  zhittya  zigrav
po-spravzhn'omu lishe odnu rol' - girkogo p'yanici. A  potim...  Potim,  koli
cholovik taki dav rozluchennya, voni oboº yakos' vraz poglyanuli na ditej, -  u
Klavi rosla divchinka, - i pobachili, yak daleko ti vidsunuli ¿hnyu molodist'.
Za cej chas oboº obbulisya, obzvicha¿lisya i ne  pochuvali  nezruchnosti  takogo
stanovishcha.
   A shcho htos' tam primruzhit' na nih soloden'ko hitre oko, kahikne v  kulak
- namagalisya ne pomichati.
   - YA zibralasya.
   To¿ miti zadzvoniv budil'nik. Oboº zasmiyalisya. V  otakomu  zhartivlivomu
nastro¿ Prokip Gordijovich prijshov i do restoranu.  Dorogoyu  smishiv  Klavu,
jomu podobalosya, yak vona smiºt'sya, yak zaplyushchuº ochi,  pokusuº  povni,  led'
pidfarbovani gubi. Ni, Klava ne bula legkosmishkoyu, i, mozhe, tomu, shcho  jomu
nechasto vdavalosya vivesti z rivnovagi strogu  "direktorshu  shkoli",  vin  i
dokladav stil'ki zusil'.
   - Bachish, bul'dog hazya¿na poviv. - I bulo v tomu  oblichchi  shchos'  spravdi
tupe, bul'dozhe, a natomist' sobaka divivsya osmislenimi, rozumnimi ochima. -
Pes za n'ogo j disertaciyu na mashinci klacaº.
   Mabut', ce negarno, shcho kepkuvav z zustrichnih, ale vin tak samo kepkuvav
z sebe, i Klani bulo veselo.  Oboº  vzhe  "nastro¿lis'"  na  taku  hvilyu  i
pochuvali, shcho vechir ¿m splive radistyu.
   Odnak nespodivano pomililis', ¿hnij veselij nastrij rozbivsya, til'ki-no
voni perestupili porig restoranu.
   - O, Prokip! Klava! Do nas, -z-za chastokolu  plyashok  vimahuvav  do  nih
rukoyu Bilan. Oprich  n'ogo  za  stolom  -  Volod'ka  -  zastupnik  ministra
Volodimir Volodimirovich Poliv'yanij i shche kil'ka cholovik. - Mi vzhe  nalovili
karasiv.
   Klava micno stisnula Prokopa Gordijovicha za likot', i voni pishli dali.
   - Mi shche sobi vlovimo.
   - Oh, ti zh i individualist, - zhartivlivo nasvarivsya pal'cem Poliv'yanij.
Nam na vsih hoch bi odnu zhinochu posmishku. Zachekaj, prijdesh do mene  prositi
groshej na svo¿ trubochki-lampochki...
   Holod znizav plechima i ne vidpoviv nichogo. Zaraz vin ne mav  obrazi  na
Poliv'yanogo. To bil'she, v togo  vzhe  hmil'no  blishchali  ochi.  Ale  Sashko...
Navishcho Sashko priviv ¿h syudi? Adzhe znav, kudi pidemo z Klavoyu. Zvichajno, ce
vin navmisne... Hotiv vtyagnuti do svogo veselogo tovaristva.



   ROZDIL TRETIJ

   - Ti, Gargantyua, taki prozhiv bi sered dikih, - skazav Holod, koli Bilan
vityagnuv tret'ogo v'yazya. - Posadoyu kerivnoyu ¿h pidmanyuºsh chi darmovij  harch
obicyaºsh?
   V  shirokih  mislivs'kih  chobotyah,   velicheznim   kapelyusi,   opasistij,
natoptanij, Oleksandr  Kindratovich  spravdi  skidavsya  na  Gargantyua.  Vin
priklav palec' do gubiv, vidtak vkazav Holodu na poplavok: movlyav,  movchi,
pil'nuj. A vono j pil'nuvati ne hochet'sya. Lug dovkola m'yakij i golublivij,
otak upav bi dolilic' u travu,  bezmrijno  lezhav,  sluhav.  Otavi  pahnut'
p'yanko, hoch i ne tak, yak pershi sina. Voni - nibi druga chi tretya lyubov.
   CHervonen'kij, z veselim bilen'kim obidkom Holodiv poplavok nibi vmerz u
richkovu blakit'. V metalevij sitci Prokopa Gordijovicha  vil'no  gulyaº  dva
jorzhi. Mozhe b, i vpijmav shchos', koli b  ne  prineslo  ocyu  pridibu,  oc'ogo
sizookogo. Mabut', yakijs' znachnij  nachal'nik.  Pro  ce  zasvidchuº  starogo
kerivnogo kroyu zelenij z vidkladnim komirom french. SHCHe majzhe novij.  Pevno,
poshiv u stari chasi i ne vstig znositi. Trimav, trimav u shuhlyadi, ale fason
ne vertavsya, i vin nalagodiv jogo na ribu. Nachal'nik vsivsya, nibi v sebe v
kabineti. Kidav u vodu nedokurki, tirlikav pisen'ku, pogukuvav na  shofera.
Toj lipiv z gleyu ta makuhi bolobanci, zahodiv u vodu, puskav ¿h na dno. Na
korm splivalasya dribnota, za neyu prijshov hizhak. Okun'  pleskav  pid  samim
beregom, azh brizki letili na  bliskuchi  nachal'nic'ki  choboti.  Vreshti  toj
plyunuv i, shopivshi skladnogo stil'cya, povolik svo¿ dorogi snasti pravoruch,
pid kushchi, de vudilo dvoº hlopchakiv. Na te  misce,  de  na  pisku  lishilosya
chotiri dirki vid skladnogo stil'cya, prijshov  Bilan.  Prilashtuvav  neveliku
latunnu bleshen'ku, zapustiv pid bereg.
   Prokip Gordijovich divivsya z nedoviroyu. Vin uzhe vis'orbav ne odnu yushku z
shchuk, spijmanih na spining, ale vikova selyans'ka nedovirlivist' v n'omu vse
ne mogla pogoditisya z tim, shcho riba hapaº "zalizyachku". Ta shche, gemons'ka, yak
hapaº. Bilan vikolupuº palichkoyu gachok z pashcheki okunya. Vidtak znovu rivok -
chervonoperij okun' stribaº na pisku.
   Poki Oleksandr Kindratovich nosiv okunya do svoº¿ sitki, v pisok na stare
misce znovu vvitknulisya metalevi nizhki stil'cya.
   -  Na  shcho  vin  lovit'?  -  zapitav  nachal'nik  golosom,  nemov  Prokip
Gordijovich sluzhic u jogo vidomstvi, ta shche j sluzhiv keps'ko.
   - Na zhivcya, - vidkazav Holod, minyayuchi goroshinu na gachku.
   - A v mene zhivcya nemaº. Jorzh odin. Na n'ogo, zvichajno, ne klyune?
   - Mozhe klyunuti. - Holod govoriv rozvazhlivo, navit' trohi zapopadlivo. -
YAkbi jogo postrigti...
   - Tobto yak postrigti?
   - Nu, obrizati kolyuchki...
   Vin navit' sam ne spodivavsya... Ledve vgamuvav smih, pobachivshi, yak  toj
loviv u sitci metkogo jorzha, prikladav  jogo  spinkoyu  do  vudlishcha,  nozhem
obrizuvav pera.
   Na yakus' chasinu na berezi zapala tisha. Ale nenadovgo. Za kil'ka  hvilin
¿¿ porushilo golosne sopinnya, nevdovoleie pokashlyuvannya.
   - CHogo zh vono... Ne bere.
   - Vi jogo postrigli? - zapitav Holod.
   - Postrig.
   - Ta ya zabuv... Jogo shche treba popudriti. Hlopchiki  pid  kushchem  zalilisya
regotom, azh vodyanij lun', shcho kruzhlyav nad  vodoyu,  zlyakano  sahnuvsya  vbik,
shvidko zamahav nezgrabnimi  kril'mi.  Nachal'nik,  z  vudlishchem  naperevagi,
povernuvsya do Holoda. Ale toj ledve-ledve poviv u  jogo  bik  primruzhenimi
stalevo-sirimi ochima i vidvernuvsya. Nachal'nik vtyamiv,  shcho  c'ogo  cholovika
krikom ne zlyakaºsh. A mozhe, ne lishe krikom... Vin libnuv  ochima,  vismiknuv
vudku, pidtyupcem podavsya do mashini. SHofer pidibrav sitku, stil'cya, torbinu
z privadoyu, pobig slidom za nim.
   ...Davno viter zamiv travami slid po chornij mashini,  davno,  pogojduyuchi
na plechah lishchinovimi vudlishchami, pishli  na  selo  hlopchiki.  Voni  lishilisya
sami. Sami  na  vsyu  shiroku  obolon'.  Os'  uzhe  j  vechir  kinuv  u  richku
yasno-chervonu dizhu, i hvili pokotili ¿¿ dali, dali, pid toj bereg. Prichesav
na nich lug viter, prilig zmoreno v lozah.
   - Znovu yushku varitimemo ponochi, -  pershim  oglyanuvsya  na  chervonogrudij
zahid Bilan. - Zbiraj drova. SHvidko.
   Zvarena Oleksandrom Kindratovichem yushka - divina kulinari¿. Vorozhit' vin
nad neyu dovgo, dokladaº speci¿, yaki za vse ¿hnº dovge obopil'ne ribal'stvo
Holod navit' ne spromigsya zapam'yatati.
   A mozhe, shche j tomu yushka taka  smachna,  shcho  dopomagayut'  ¿¿  Oleksandrovi
Kindratovichu variti i vechirnij lug, i  visoke  nebo,  i  stomlenij  viter,
kotrij oblitav za den' usi lisi j polya. I pahne vona nastoyanimi chebrecyami,
vechirnim spokoºm, piznim litom.
   Prokip Gordijovnch bilya vognishcha - hlopchik na pobigen'kah u  burkotlivogo
povara. I bigaº vin rado, napered smakuyuchi micnu i duhmyanu shcherbu.
   Vipita do dna charka, z'¿dena yushka. Lezhali  bilya  bagattya,  sluhali,  yak
zithaº richka. Nich vzhe rozpustila po plechah zemli temnu kosu, brela  lugom.
Vilushchivsya z hmarki misyac', pokotivsya po nebesnij dorozi yasnim  pokot'olom.
Kresali  z-pid  tupogo  oboda  iskri,  rozsipalisya  po  nebu  merehtlivimi
zirkami. Tihij smutok opovivav  dushu.  Smutok  plinnosti  zhittya,  pobozhnij
trepet dushi pered vichnistyu j garmoniºyu, tuga  po  vlasnij  nedoskonalosti,
bezsilli osyagnuti do kincya cyu garmoniyu. Prokip  Gordijovich  prigaduº,  chim
vidavavsya jomu svit dovgi roki. Bukvarem. I til'ki piznishe likar  zbagnuv,
shcho svit - ne bukvar, a shche ne napisana enciklopediya. Mi  til'ki  perepisali
okremi glavi enciklopedi¿, vlovili kil'ka  akordiv  svitovo¿  garmoni¿.  A
mozhe, nam i ne treba znati vsih glav? Mozhe, v  c'omu  j  krasa,  shcho  vichno
pragnemo prochitati ¿h? Libon', tak. Mi ledve vidchuvaºmo vidminnist' zapahu
kvitki v luzi i v petlichci modnogo pidzhaka, spivu solovejka na  voli  i  v
klitci, vishnevo¿ gilki v sadu i na veselim svyati. Ni, mi  taki  rozumiºmo:
na svyati gilka veselit' ochi lishe odin den',  a  v  sadu  vona  shche  zav'yazhe
plodi, ale mi ne zbagnemo, shcho sponukaº ¿¿  zakipiti  cvitom.  Zate  mozhemo
zaplakati vid ¿¿ dotikiv do  nasho¿  dushi,  v  spoglyadanni  ¿¿,  v  bazhanni
osyagnuti ¿¿ mi vidchuvaºmo zhittya.  Vidchuvaºmo  vtratu  hvilin.  Mi  znaºmo:
kozhen otakij vechir  vzhe  ne  povtorit'sya.  I  tut  lyuds'ka  nedoskonalist'
zhahaºt'sya sama sebe. Skil'ki zagubleno otakih vechoriv! Skil'ki ¿h vkradeno
odne v odnogo! "CHomu ce tak? - rozmirkovuvav Holod. - Ot i s'ogodni..."
   Voni dumali pro odne j te zh. Prinajmni  obom  pered  ochima  shche  zeleniv
french i shvargotiv nevdovolenij golos.
   Oleksandr Kindratovich zvil'na povorushiv palichkoyu zhar, zapitav stomleno:
   - Ti ne znaºsh, hto ocej cholovik, shcho vudiv bilya nas?
   - A did'ko... YA til'ki znayu, - Holod viv dali nitku svo¿h dumok,  -  shcho
vin vkrav u nas kil'ka godin spokoyu.
   - Ce tak. Uyavi sobi: skil'ki otakih godin vin zabrav u svo¿h  pidleglih
za zhittya. I, pevno, ne vidchuvaº togo. YAkbi za kozhnu godinu vidkladati  hoch
po poroshini, a potim zhburnuti jomu na golovu, gulya b nabigla zavbil'shki  z
kulak.
   Dlya Holoda taki rozmovi s Bilanom - stari, a vodnochas i novi. Ta j  pro
shcho mali govoriti? ¿hnya druzhba sklalasya davno, ale ne zbagnenij dlya Prokopa
Gordijovicha Bilan do kincya j do c'ogo dnya.  Ce  -  nibi  ne  odna,  a  dvi
lyudini. Na tribuni Bilan ne skazhe  j  polovini  togo,  shcho  os'  tut,  bilya
bagattya. Tam vin gukne do sovisti, rozpalit'sya, navit'  kulakom  grimne  -
"eh", - zahishchayuchi te, nad chim posmiºt'sya potim za charkoyu gorilki. I  vazhko
skazati, de vin shchirishij, vidvertishij.
   Znenac'ka  lugovu   tishu   prorizav   ne   zvichnij   lyuds'komu   vuhovi
sverdlyache-tugij posvist reaktivnogo litaka. Litak  proletiv  visoko,  voni
shukali j ne  mogli  znajti  vognika.  Mabut',  zagubivsya  v  palahkotlivim
zoregra¿. Misyac' vzhe skotivsya do obriyu, povis nad nim, liskuchij, holodnij,
mov grudka radiyu.
   Vogon' dogorav, ale ni Holod, ni  Bilan  bil'she  ne  pidkladali  hmizu.
Temin' prisunulas' blizhche, stala poza plechima. Syurchali  v  pit'mi  koniki,
tonko, odnotonne,  zdavalosya,  ves'  prostir  zitkano  z  ¿hnih  strun.  I
Holodovi chomus' zahotilosya obirvati ti strunki.
   - Ti skil'ki platish domashnij  robitnici?  Zapitannya  take  nagle,  take
divne, shcho Bilan azh siv, poglyanuv zdivovano.
   - Nu, p'yatnadcyat' karbovanciv. Ta harchi, ta odyag. YA znayu, do chogo ti...
Ale vrahuj ¿¿ osvitu j moyu, i pracyu, i nervovu naprugu.
   - Bachish, ti vzhe stverdzhuºsh svoyu  vishchist'.  Otak  ot.  Mi  inodi  lyubimo
narod, ale laºmo na bazari Ivana za cinu na kartoplyu, shofera taksi, shcho  ne
zupinivsya, pribiral'nicyu, shcho ne vimila popil'nicyu.
   Oleksandr Kindratovich pidchepiv  zakarlyukoyu  kazanka,  pishov  do  richki.
Prokip Gordijovich pidvivsya j sobi. Vin zrozumiv, chogo tak raptovo  obirvav
rozmovu Bilan. Ale yakshcho vzhe Oleksandr...
   Prokip Gordijovich od  samogo  ranku,  nemov  garyachu  zharinu,  perekidav
dumku, yaka viro¿lasya v ostanni dni,  po  odvi-dinah  pershogo  hirurgichnogo
viddilennya. Perekidav, ta tak i ne osmilivsya vikazati ¿¿. Libon', tomu, shcho
vidchuvav: zharina cya mozhe spalahnuti polum'yam. I obpekti ne odnu, a  bagato
dush. Ale zh... Ale zh vin ne maº prava zatoptati ¿¿.
   Vkladalisya na nich bilya mashini. Bilan -  na  gumovim  naduvnim  matraci.
Holod - na skladenomu vchetvero brezentovi.
   Oboº ne spali. Sluhali, yak hlyupotila rika, yak kviliv kulik  na  dalekim
ozeri. I taka bula v tomu krikovi tuga, takij rozpach, azh  holodno  stavalo
na serci. Temin'. Lug. CHorna voda. I - sumnij krik.  Des'  tam,  pid  jogo
malen'kimi lapkami, dragliste bagovinnya, tryasovina, na  kotru  ne  stupit'
lyuds'ka noga. Tam - zastoyana voda i pticha  samotnist'.  CHogo  vin  tuzhit'?
Mozhe, oplakuº tih, vbitih za den'? Tam bahkali postrili. A mozhe, sumuº  po
nedoskonalosti svogo ptashinogo zhittya, strashit'sya  chogos'?  Os',  znovu,  -
ki-i-i.
   SHCHos' davnº, dike rvalosya z dalekogo plesa. Nemov z veletens'kih grudej.
Tragichne, nenache zla dolya. V tomu tuzhnomu i dikomu, yak odvichne  proklyattya,
krikovi, - i zastoroga, i zhal',  i  sumne  spodivannya.  V  odnomu  krikovi
malen'ko¿ ptashki kulika.
   Toj krik skalatnuv Holodovi serce. I vin skazav te, pro shcho  dumav  ves'
den'.
   - Sashko, - zvivsya na likti. - Ti ne spish? Ne mozhu ya... Ti probach...  SHCHo
otak... V luzi... Na nich. Mabut', ce diko. Ale...  Oblish  ti  operaci¿  na
serci... Oblish...
   "Ki-i-i", - dolinulo z lugu, z pit'mi.
   - Ti... ZHartuºsh?..
   Bilaniv golos tremtiv, mov  dalekij  kulikiv  krik.  I  krik,  i  golos
gostrimi kolyuchkami vpinalisya Holodovi v serce, lishalisya tam.  "Nashcho  tobi,
nashcho? - shtrikala nastirliva, otrujna dumka. - Skazhi, pozhartuvav. I vip'ºte
zavtra po charci v dobrij zgodi, syadete ladkom,  posmiºtesya  z  nedotepnogo
zhartu". Vin strusnuv golovoyu, nemov virivavsya z cupkih tenet,  siv.  Holod
vidchuvav: teper otoj plach pozhenet'sya za nim, kudi b vin ne jshov, pro shcho  b
ne dumav. Vin ves' chas bude nagaduvati jomu:
   - YA vzhe kil'ka dniv karayus' tim... Ne gotovij ti do nih.
   Bilan vse shche ne mig osyagti pochutogo. Osyagti do kincya, poviriti v  take.
YAk ce?..  CHomu?  Hto  govorit'?  Prokip?  Prokip,  yakomu  viddaº  lyubov  i
spivchuttya... I mozhe... - trohi zazdrit'. Zazdrit'? CHomu tam  zazdriti?  Na
yaku goru zijshov vin, i na yakij sto¿t' Holod! Vin lyubit' Prokopa.  Za  jogo
nepokrayanu na zakamarochki dushu, za pravdivist' i  taktovnist'.  Prokip  ne
vmiº otak, znichev'ya... Todi chomu zh? Pomilka? Pomilka! A  mozhe...  Krihitka
otogo... Bo sam zhe ne robit'...
   SHCHo b tam ne bulo, ale ce ne til'ki nechemno, a j zhorstoko.
   Pekucha, garyacha skalka zaterpla v grudyah, i vin pochuvav, shcho  ¿¿  vzhe  ne
zlamati, ne vijnyati. Vona uvitknulasya pid dali  nositime  ¿¿,  yak  dekotri
serce, peretyala zhittya. Vin i poraneni v vijnu oskolki.
   - YA ne gotovij? YA vzhe tri roki... Prosto ti ne rozumiºsh...
   - Tri roki... YA znayu, ti majzhe vidstupivsya vid inshih operacij. Pereklav
u ruki pomichnikiv. I vse zh... Tvij metod... Mozhe, vin i horoshij. Ale  zh...
Ta  shcho  tam.  Tehnichno,  praktichno  ne  gotovij  do  nih.  Ti  poglyan',  u
Kolosova...  V  Lomadze...  SHtuchne  serce...  Oholodzhennya...  Aparat   dlya
zshivannya sudin. Cili tehnichni laboratori¿. Instituti sercya,  yaki  skinchili
sami 1 cherez yaki projshli desyatki pomichnikiv. Vid  likariv  do  operacijnih
sester. I v nih shche bagato nedoskonalogo. Ti zh - sam...
   - V mene lishe odna operaciya z letal'nistyu...
   - Sashko... YA bachiv... Ti - nozhicyami... Porok.  Zashiv...  Vdalosya  tobi.
Ale lyudina stala kalikoyu. A pozavchora?.. Ti  ne  znajshov  navit'  sercevo¿
sorochki.
   Holod vmovk. Stalo tiho j nezatishno na shirokomu luzi. Tisha vpovzala  za
komir, studenila pid sercem. I vse zh Prokip Gordijovich pochuvav  sebe  tak,
nemov vipliv z viru.
   - YA zavzhdi viriv u tebe. I zaraz viryu. Ti shche zrobish. Til'ki posluhaj...
   Hlyupala v bereg rika, cupko shelestiv ocheret. - Sashko!
   Zaskripila guma, zatrishchalo  suhe  galuzzya.  CHornij  siluet  perekresliv
nebo. Vazhki kroki viddavalisya Holodu azh des' na dni dushi.  Vin  chekav,  shcho
Bilan zaperechuvatime, serditimet'sya, shcho v nih bude dovga rozmova,  v  yakij
skresne vsya pravda. Navit' nehaj bi svarka. "Mozhe, ya  ne  tak?  -  podumav
strivozheno. - YAkos' bi delikatnishe. Abo hoch zhartom pristupiti. "Rozib'yu ya,
Sashko, doshchechku dlya tvogo institutu".
   "Ni, todi bulo b girshe. Oleksandr tezh odbuvsya 6 zhartom. Zvichajno,  jomu
tyazhko. Stil'ki praci, stil'ki mrij!"
   Tonen'kim garyachim strumincem cidivsya v dushu zhal'. Holodu do bolyu  stalo
shkoda  Oleksandra  Kindratovicha,   zhittºlyubnogo,   vdatnogo   na   vigadki
"Gargantyua", z  yakim  projshov  kriz'  stil'ki  rokiv.  Uyava  vimal'ovuvala
skrivdzhene,  z  pidtisknenimi  gubami  Bilanove  oblichchya,  vin  pokvaplivo
pidvivsya i pishov do richki.
   Oleksandr Kindratovich sidiv na kruchi, zvisivshi nad vodoyu nogi.
   - Hochesh rogatogo vivuditi?-pidshtovhnuv  liktem,  obijnyav  za  plechi.  -
Sashko. YA shchiro... Ti ne gnivajsya na mene. Ti zh podolaºsh... Viz'mis' til'ki.
Pridbaj aparaturu, prigotujsya garno. SHCHob vse... Nu, skazhi shchos'...
   Ale  vidpoviddyu  jomu  bula  gluha  movchanka.  Bilan  sidiv  neporushne,
vtupivshi ch morok poglyad. Zvidti, z dniprovih ples, poviyav  terpkij  viter,
zaloskotav rozhristani Holodovi grudi, skujovdiv  chub.  Prokip  Gordijovich
prijnyav ruku.
   Na dalekim ozeri vostannº kriknuv kulik.



   ROZDIL CHETVERTIJ

   Oleg mchav ugoru, perestribuyuchi odrazu po tri shidci.  Zlist'  klekotila
jomu v grudyah, vin pospishav, shchob vihlyupnuti ¿¿, i todi...
   Oleg shche ne znav, shcho bude todi. Vbizhit' do  sebe  v  kimnatu,  vpade  na
lizhko... Ni, vin ne zaplache. I do  kimnati  ne  pobizhit'.  Kresone  bat'ka
krizhanim poglyadom i vijde. Ale spochatku vikazhe vse. YAk  zhiv,  -u  hlopciv:
velosipedi, m'yachi i navit' cigarki, a v n'ogo - na  futbol  i  cukerki  ne
zavzhdi º groshi. Bat'ku prosto bajduzhe, yak vin zhive.
   Oleg zupinivsya bilya  dverej,  perechekav  mit'.  Vin  musit'  skrizhaniti
bat'ka svo¿m holodnim spokoºm.
   - ...Zdrastuj, bat'ku...
   Jomu zdavalosya, nibi govorit' spokijno. Ale Holod odrazu  zh  pomitiv  i
vishnevij bagryanec' na shchoci sina, i nervove zdviguvannya briv, i pal ochej.
   - SHCHos' stalosya?-potrivozheno zvivsya z stil'cya.
   - Ni, nichogo. Stalosya tak, yak ti hotiv. Zrizali...
   - YA hotiv?
   - Zrizali... j mene, j Lilyu...  Kazhut',  ne  literaturna  intonaciya.  -
Obraza palila Olegovi gorlo, golos jogo upav do hripoti. -  V  Lili  -  ne
literaturna intonaciya! Ta j kudi nas - do konservatori¿  prijmayut'  chi  do
medichnogo institutu? Znajshli zachipku...
   - Ti shchos'... Lilya... Za Lilyu ya vzagali nichogo.
   - A hto zh, hto zh, - viguknuv Oleg. Jogo  golos  zletiv  i  rozbivsya  na
najvishchij noti. - Mozhe, ne ti dzvoniv direktorovi? YA znayu...  Znayu...  Ves'
chas meni nepravdu... I za mamu... Za vse. Ti navit' pro vijnu ne tak... Ne
buv ti na fronti. Togo v tebe j ordeniv nema. Ti v poloni sidiv.
   Ostanni slova bolyache vkololi  Prokopa  Gordijovicha  v  serce.  "Hto  ce
jomu?" - podumav.
   - Syad'... Syudi syad'. Sluhaj.
   Nesamohit' skoryayuchis' bat'kovomu golosu, Oleg prisiv na stil'cya.
   - Tak... YA buv u poloni. I ordeniv u mene nemaº.  Medal'  "Za  peremogu
nad Nimechchinoyu". Nu, "Znak Poshani", torik, ti znaºsh. Tak ot... Potrapiv  ya
do polonu... I navit' ne poranenij, ne kontuzhenij... YAk u knizhkah. Bo to -
vs'ogo lish mizerni desyatki tisyach. A takih, yak ya, - mil'joni.
   Vin govoriv i bachiv, shcho slova jogo prolitayut' povz sina,  ne  zachipayut'
za dushu, za serce. Ale yak jomu rozkazati... YAk povesti tudi,  kudi  navit'
dumka ne hoche vertatisya? Hiba Oleg  zbagne...  Dlya  n'ogo  otoj  den',  22
chervnya, - zvichajna kalendarna data. Istorichna data, yaku zazubryuvav u shkoli
sered desyatkiv inshih. A vin. Holod, kolishnij vijs'kovij likar, hotiv bi ¿¿
zabuti, ta ne mozhe. Navproti budinku, v yakomu po dvadcyat' druge chervnya zhiv
Prokip Gordijovich, - skver, posered n'ogo -  kalendar  z  kvitiv...  I  te
chislo. Dlya bagat'oh vono lishilosya neporushnim. Visiyanim z traurnih  kvitiv.
Nazavzhdi. I ne lishe dlya tih, hto vzhe ne bachiv nastupnih listkiv kalendarya.
   Dlya dekogo, hto j s'ogodni stukotit' cherevikami povz vikladeni z kvitiv
kalendarni chisla, vono spinilosya na tij. ¿hnº zhittya - po toj bik  dati.  I
posmishka, j cilunok. I pisnya. Otoj "nedal'nij boj" grimitime ¿m do mogili.
YAk rozpovisti vse ce sinovi? YAk jomu rozkazati, shcho take stotisyachnij kotel,
shcho take lis, de lyudej bil'she, nizh derev, a chagarniki po  uzlissi  vikosheni
kindzhal'nimi kulemetnimi chergami. SHCHo take golod, shcho  take  ostannya  obojma
patroniv.
   YAk rozkazati... Mabut', ce ne legshe, nizh vidpovidati na  pitannya  otogo
slidchogo: "CHomu ne zastrelivsya?"
   Dlya n'ogo, Holoda, ce pitannya  bulo  divovizhnim.  I  ne  tomu,  shcho  vin
osobisto ne mig c'ogo zrobiti. Divnim po  inshomu:  shcho  toj  zvazhivsya  take
zapituvati. Adzhe-yak ne rozumiº - na take vidpovisti  nemozhlivo.  Holod  bi
sprobuvav vidpovisti... Za vsih. Koli b mig... Koli b mig  vin,  zvichajnij
smertnij cholovik, pidnyati na svo¿j ruci vsyu planetu,  pokrutiti  ¿¿  pered
ochima slidchogo, yak globus. Til'ki - zhivu.  SHCHob  briznula  rosoyu,  t'ohnula
solov'¿nim  shchebetom,  poklikala  trivozhnim  shepotom  z  zhasminovih  kushchiv.
Ozvalasya vsim tim, shcho ne stvoriv vin, shcho lezhalo poza nim i  vodnochas  bulo
zhivoyu suttyu, chastinkoyu kotro¿ pochuvaº sebe. Suttyu, za kotru til'ki  musit'
borotisya. Borotisya za te, shchob cya planeta j dali pobliskuvala  rosami,  shchob
¿h eº toptav vcvyahovanij vorozhij chobit. I poki º na  ce  hoch  nadiya,  doti
isnuº, zhive cya sut'. Cya chastochka mozhe znishchiti  sebe  lishe  todi,  koli  ¿¿
isnuvannya staº zagrozlivim dlya susidnih.
   Ni, vs'ogo c'ogo ne poyasniti,  navit'  vipisavshi  z  usih  knig,  -  od
najdrevnishogo manuskripta do najnovisho¿, shche z zapahom farbi, -  najmudrishi
povchannya.
   YAkbi vin mav hist i spisav  svoyu  rozpovid'  v  tragichnij  i  hvilyuyuchij
povisti, mozhe b, sin i zbagnuv. Ale Holod rozpovidav suho j korotko.
   - Evakuyuvali mi gospital', ¿hali povz nashe misto.  YA...  Tobto...  Meni
treba bulo za¿hati  v  spravah.  Dovelosya  zanochuvati  v  misti.  Pishov  u
miscevij gospital'. A  tam...  Tam  ne  viyavilos'  zhodnogo  likarya...  Vsi
voni... Dva dni mi vlashtovuvali poranenih na  poputni  mashini.  Traplyalisya
voni ridko, bo gospital' mistivsya daleko vid dorogi. Rankom tret'ogo dnya ya
vijshov z baraka, a v dvori - nimci. Voni tezh pobachili mene. Persho¿ miti  ya
skochiv nazad, zashchipnuv dveri...  Do  rechi,  ya  ne  mig  zastrelitis',  mij
pistolet lishivsya v susidnij kimnati. YA mig povisitis'...
   V oc'omu drugomu gospitali sluzhiv sanitarom  dyad'ko  SHah.  Vdvoh  mi  j
projshli polon. Semero nas vteklo z taboru  pid  Krakovom.  Z  togo  dnya  -
voyuvali razom.
   Pislya tr'oh misyaciv gospital'no¿ kojki stav ya do hirurgichnogo stolu.  V
tomu zh taki gospitali. Potim mene poranilo znovu. YA viduzhuvav udoma.  Mene
doglyadala  tvoya  mama.  Dev'yatogo  travnya  sorok  p'yatogo  roku   pochalasya
perevirka, yak i za yakih obstavin potrapiv do polonu, shcho  robiv  tam.  Tvoya
mama vidmovilas' od mene, yak vid nepevno¿ lyudini, vona zalishila kvartiru i
vi¿hala.
   "SHCHopravda, ne sama, a z direktorom  fabriki,  tebe  pri-poruchila  titci
Kilini, mo¿j dvoyuridnij sestri".
   Ti zhiv u titki Kilini.
   Holod vzhe rozpovidav  ne  stil'ki  Olegu,  yak  sobi.  Spomini  gostrimi
kolyuchkami vitikalis' z sercya i, koli lamav, viddavalis' bolem. Ale  til'ki
jomu.
   Oleg ledve chi j sluhav. Vse te, mozhe, j  tak,  a  mozhe,  j  ni.  Starshi
vzagali chasto navit' igrashkovij pistoletik nazivayut' garmatoyu. Jogo vlasna
krivda vidavalas' ne menshoyu, a bil'shoyu.
   - I shcho zh teper robiti meni?
   - Pracyuvati. YAk inshi.
   - Pomichnikom do dyad'ka SHaha chi na Ki¿v-Tovarnij ceglu vantazhiti?
   Prokip Gordijovich vidchuv, yak u  jogo  grudyah  tezh  zagoryaºt'sya  zlist'.
Namagavsya prigasiti ¿¿, ale kozhne sinove  slovo  -  mov  suhij  vihot'  do
vognishcha.
   - A hoch i vantazhnikom. V nash chas, koli nam buli potribni groshi, mi jshli
na lisopil'nyu  j  vantazhili  kolodi.  Za  ci  zh  groshi  kupuvali  divchatam
morozivo. I  ne  hovali  od  nih  mozoliv.  Pravda,  todi  lyudina  vzagali
shanuvalasya po mozolyah. SHCHo bil'shi mozoli, to j shana bil'sha. A vi mozoli  za
gan'bu maºte. On pid parkanom - kupa smittya, vzhe  dva  roki  perestribuºte
cherez ne¿ do volejbol'nogo majdanchika. I nihto navit' ne  sprobuvav  vzyati
noshi j lopatu. YAk zhe - sorom. A vzhe pidmesti vulicyu...
   Kamin' kotit'sya z gori, vibivaº desyat'. Odna dumka zrushuº inshu.
   "Spravdi, chomu nashi diti soromlyat'sya pribrati smittya?  CHomu  mi  pochali
lyakati lyudinu mitloyu ta lopatoyu?  I  chomu  dekotri  miryayut'  lyuds'ku  dushu
grishmi?"
   - Mi sami spiznali hugu i kutali vas od moroziv.  Mi  zatulyali  vas  od
vitru, ne davali poroshini vpasti nad vashi  golovi.  -  Rozumiv,  shcho  c'ogo
govoriti b ne treba, ale vzhe ne mav sili spinitisya. - Otudi b vas usih.  V
okopi... De strah, de voshi, de m'yalicya z suhariv. Todi b spiznali...
   Oleg pidvivsya, tremtyachimi rukami vidstaviv stil'cya.
   - Ti tak... Nibi v vijni vasha zasluga.  Nenache  vi  ¿¿  rozpochali,  shchob
vigartuvati sebe v otakih ot...
   - Ti... ti... - CHervona pelena gnivu zastelila Holodovi  ochi,  stisnula
pal'ci v kulaki... - Otak z bat'kom... Sliznyak...
   - A ti... Peremishchena osoba.
   Libon', to ne vin, to dolonya  sama  vimahnulasya  v  povitri  I  vkipila
sinovi v shchoku.
   Oleg pohlipnuvsya, yakos' divno iknuv, vhopivsya  za  shchoku  oboma  rukami.
Persho¿ miti hlopec' navit' nestyamivsya. Strah, velikij, ne  znanij  ranishe,
paralizuvav jogo. Vin i  dali  volodiv  nim,  shtovhav  do  dverej.  Spinoyu
vpered. Krok za krokom. Do strahu doluchilasya obraza, vona zahlyupnula jogo,
prolilasya sl'ozami. Oleg povernuvsya i vibig a kimnati. Ale kudi jomu  bulo
bigti? V dvori, na vulici -  lyudi.  I  tut,  na  shodah,  mogli  zdibatis'
znajomi. Oleg zijshov na pershij poverh i shovavsya, mov malen'kij hlopchik, v
kutok za dveri. Stoyav, shlipuvav, yatrivsya obra" aoyu, karavsya dumkoyu.  Nashcho
podav dokumenti do medinstitutu? Nehaj bi Lilya  sama.  Todi  b  takogo  ne
stalosya. A teper... Oj, yak zhe vona... Mabut', zbolila dusheyu...
   Lilya taka nizhna, taka chutliva. Vin musit' ¿¿ znajti. Vin ¿j skazhe...
   Oleg vibig z paradnogo. Na  vulici  vzhe  snuvalis'  sutinki,  v  viknah
budinkiv gorilo svitlo. Ale v Bilaniv  -  temin'.  Lilya,  mabut',  z  tugi
blukaº des' v samotini. Vona, zvichajno, povertatimet'sya zvidti...
   Ailyu zustriv bilya skveru. Divchina bula ne sama. Poruch jshov ne  znajomij
Olegovi nevisokij chornyavij hlopec', nesmilivo  trimav  ¿¿  pid  ruku,  nis
Lilinu chervonen'ku, v bilu goroshinku sumochku.
   Divchina ne bachila Olega.
   - Li... - poklikav nesmilivo.
   Vin zaraz navit' ne  obrazivsya  na  ne¿  za  sumochku.  Hoch  to  -  jogo
podarunok. Lilya oglyanulas', shchos' skazala hlopcevi,  i  toj  neohoche  pishov
upered.
   - Nu? - Lilini brivki suvoro zkrileni, v zinicyah spalahuyut'  i  gasnut'
sini vogniki.
   - YA... YA nichogo... Znaºsh...
   - Znayu... Ti spravdi nezdatnij zrobiti nichogo horoshogo.
   - Ni zh... Nichogo... Ot slovo...
   - I tam nichogo, j tut nichogo. Bil'she ne hodi za mnoyu... Koli  otakij...
zemnovodnij.
   Te slovo vpalo na Olega, mov nagla sokira. Vin azh vidhitnuvsya, shtovhnuv
spinoyu prohozhogo. Vzhe  ne  chuv,  yak  svarivsya  toj.  Oleg  ishov  navmannya:
prohidnimi dvorami, zavulkami, gluhimi vulichkami. Obrazlive slovo  gnalosya
za nim, mov lyutij pes. Vid n'ogo vtekti nemoga, nemoga shovatisya. Ni,  vin
uzhe ne karavsya dumkami. Obraza, gniv, - vse peregorilo v dushi. Teper tam -
lishe holodnij popil. A te slovo - mov prisud. Ta shche des', gliboko-gliboko,
na samomu dni, tlila zharina: "Voni poshkoduyut'. Voni zrozumiyut'..."
   Oleg bachiv, yak ridaº  Lilya,  yak  vona  pritiskuº  u  vidcha¿  do  grudej
chervonen'ku sumochku. Vona ne vidhodit' od vikna, divit'sya na vulicyu.
   I v lad jogo dumkam nevidomij golos nashiptuvav bozhevil'no-rozpachlivogo,
krasivogo virsha:
   Ti ishche naplacheshsya v trivozi
   I naviglyadaºshsya vnochi.
   Oleg bachiv i bat'ka, kotrij shilivsya nad stolom,  obhopivshi  v  rozpuci
sivu golovu. Nehaj plachut'. Nehaj karayut'sya! Tak vono j musit' buti.  Jomu
nema za chim vertatisya. Tam, pozadu, - druzki rozbitogo  shchastya,  porozhnecha,
sum. Oleg zapituvav, shcho zrobiv  bi  vin,  jogo  geroj.  Martin  Iden.  Ale
vidpovidi shukati bulo ne treba. Iden davav ¿¿  svo¿m  vchinkom.  Vin  znav,
kudi proklasti svij ostannij put'.
   I vse zh Oleg zdivuvavsya, koli opinivsya na richkovij pristani.  SHCHe  vchora
domovlyalisya voni z Lileyu: skladut'  zavtra  ostannij  ekzamen  i  prijdut'
syudi. Po¿dut' kudis' daleko-daleko i povernut'sya azh drugogo dnya. Voni  vzhe
zibrali j groshi. Dodomu podzvonyat' za kil'ka hvilin do vidhodu  paroplava.
Til'ki skazhut' i povisyat' trubku. Nehaj  potim  svaryat';  odin  raz  mozhna
pereterpiti. Vsyu nich siditimut' na palubi. I tam vin... Ni, Oleg skazhe  ¿j
vse virshem:
   Smiyut'sya, plachut' solov'¿...
   - Vam kudi?..
   Prosto nad vikonechkom kasi - tablichka  rozpisu  ruhu  paroplaviv.  Oleg
porahuvav groshi, nazvav pristan'. Dali hlopec' vzhe ne  dumav,  vin  prosto
skorivsya grafiku. CHekav u zali razom z inshimi pasazhirami, jshov po  shodah,
vidshukuvav misce. Znovu chekav, bezmrijno vtupivshis' u bilu stinu pristani.
Kinuvsya, azh koli nad golovoyu proshchal'no,  beznadijno  zakrichav  gudok.  Toj
krik znovu perekrayav jogo serce...  "Voni  sidyat'...  Nichogo  ne  znayut'".
Pekuchij zhal', zhal' do samogo sebe stisnuv jogo serce. I vzhe  ne  vidpuskav
bil'she. Olegovi chomus' stalo shkoda i vsih ocih lyudej:  babusyu  z  pletenim
koshikom, dyad'kiv, kotri prosto na palubi rozpili chvertku i teper  zazhureno
divilisya kudis' ugoru, na vershechok shchogli,  divchat,  yaki  veli  bilya  bortu
literaturnij disput. Kolis' bi vin neodminno vhopivsya  za  nitochku  ¿hn'o¿
rozmovi, zatyagnuv ¿¿ u vuzol  znajomstva.  Teper  zhe...  "Voni  nichogo  ne
znayut'". Os' uzhe roztanuli v sumnij,  zhurnij  dalechini  vogniki  mista.  Z
lugu, z pit'mi nepomitno pidkravsya, viburhnuv viter.  Prapor  nad  golovoyu
vdariv postrilom. Odin po odnomu pidvodilis' pasazhiri, hovalisya v  teplomu
cherevi paroplava. Pochovgala babusya z koshikom, pobigli divchata, pritrimuyuchi
rukami kra¿  kvitchastih  sukon'ok.  Lishilisya  til'ki  dyad'ki.  Pozastibali
shchil'nishe vatyanki, poklali pid golovi klunki, vklalisya  na  nich.  Oleg  tezh
zastebnuv verhni gudziki teniski, oglyanuvsya na dyad'kiv. Ni, voni  jomu  na
zavadi ne stanut'. Oberezhno perestupiv cherez poruchni, trimayuchis'  za  nih,
spustivsya pozadu palubi vniz. Tam stoyala  temin'.  V  bliden'komu  promeni
lihtarya gadyuchivsya lancyug, sirili yakis' yashchiki, gorbivsya brezent.  Oleg  nad
silu odrivav vid pomostu nogi. Zdavalosya, ¿h  prityaguvali  znizu  nevidimi
veletens'ki magniti. Os' i korma. Namacav ¿¿ rukami, zipersya grud'mi. Voda
pleskala poruch. Pomist pid nogami tut zdrigav vidchutnishe, nizh  na  palubi.
To, mabut', jogo tremtinnya peredalosya Olegovi. Vchepirivshis' rukami v mokru
doshku,  z  zhahom  vsluhavsya  v  motoroshnij  pleskit.  Vin  vse   narostav,
sverdlivsya v vuha, holodiv dushu. Hlopec' vidhilivsya, u odcha¿ vidstupiv  na
krok. I vraz... Pronizlive,  veresklive  zhinoche  "oj"  azh  pidkinulo  jogo
vgoru. Lopitli-vo zasharudiv brezent, shchos' chorne vikuchmilos' z-pid n'ogo.
   - YAkogo tut... - progudiv basovitij, griznij golos. Nalyakanim  kotenyam,
vmah,  Oleg  vidryapavsya  nagoru.  Kil'koma   stribkami   perebig   palubu,
prostukotiv po shodah uniz i opam'yatavsya  azh  u  koridori.  Oglyanuvsya,  chi
nihto ne pomitiv jogo perelyaku, i zaspokijlivo prihilivsya do  stini.  Tut,
vnizu,  rivne  gudinnya  motoriv,  drimotna  teplin',  son.  Popid  stinami
mashinnogo viddilennya -  mishki  z  kartopleyu  i  yablukami,  na  nih  splyat'
kolgospniki. Kil'ka cholovik lezhit'  prosto  na  teplij  vichovganij  nogami
metalevij pidlozi. Oleg sprobuvav vidshukati misce  j  sobi.  Spustivsya  do
tret'ogo klasu, ale j tam na vsih polichkah - lyuds'ki  tila,  a  duh  stoyav
takij, shcho vid  n'ogo  ten'kalo  v  skroni.  Hlopec'  pidnyavsya  vishche.  Oleg
prigadav, yak kolis' z bat'kom voni podorozhuvali po Dnipru, ¿hali v  pershim
klasi, a tam skriz' - kilimi, dzerkala, m'yaki tapchani, navit' u  koridori.
Vin todi bigav i vniz, ale chomus' ne bachiv ocih  lyudej  v  koridori  i  ne
pam'yataº, tisno chi prostoro  bulo  v  tret'omu  klasi.  Mozhna  b  i  zaraz
pidnyatis' u pershij klas, lyagti des' na tapchani...
   A prozhenut'? Vzhe lipshe tut. Vreshti, znajshovshi  v  kutochku  misce,  Oleg
prisiv navpochipki. Lyagti ne  zvazhivsya,  -  boyavsya  zamarati  bilu  shovkovu
tenisku ta novi shtani. Ale nogi shvidko zaterpli, todi hlopec' zgadav, shcho v
kisheni u n'ogo -  zagornuti  v  gazetu  dokumenti.  Jomu  povernuli  ¿h  v
instituti. Rozmotav gazetu, pidislav i  vzhe  siv,  viprostavshi  nogi.  Tak
pochuvalosya  zovsim  zruchno.  Teplo,  zatishno.  Hlipav   po   kutkah   son,
zakolisanij rivnim gudinnyam mashin, hlyupala voda za  bortom.  Pleskit  vodi
nagadav Olegu te, shcho dopiru stalosya  na  kormi.  Vin  nibi  shche  raz  pochuv
veresklive "oj" i basovite "yakogo tut" i azh osmihnuvsya. Osmihnuvsya  i  sam
nestyamivsya z podivu. SHCHo mozhe posmihatisya, mozhe  hoch  na  mit'  prihilitis'
dumkoyu do chogos' inshogo. Ale tak vono bulo.  I  hlopec'  musiv  priznatisya
sobi v tomu. Zgoryayuchi z soromu, priznavsya vzhe i v inshomu: vin bi nikoli ne
zvazhivsya na ote, strashne, ce bula ,gra z samim soboyu, z svo¿m bezvollyam  i
bezsillyam. Ranishe, rozmovlyayuchi v dumkah z  vichitanimi  z  knizhok  geroyami,
pochuvav sebe smilivim, sil'nim. A naspravdi  vin  os'  takij:  bezvol'nij,
nikchemnij, samozakohanij. Vin hogin zrobiti te z pomsti. Ale j pomsta  tezh
vigadana. Oleg ne mozhe, ne maº sili znenaviditi Lilyu, virvati ¿¿ z  sercya.
Jomu zdavalosya, vona zhitime v n'omu dovgo-dovgo, mozhe, j use zhittya. V jogo
dushi Lilya obijmet'sya z tihim smutkom, ale ne  z  nenavistyu.  YAkshcho  zh  jogo
samogo zaraz stane na shchos', to lishe na odne: ne  vertatisya  bil'she  nazad.
Vernutisya mozhe lishe po kolyuchkah-obrazah, na  yaki  stupav,  vtikayuchi  syudi.
Jomu hochet'sya povernutis'. Ale ne tak... SHCHob trishchali kolyuchki pid nogami...
SHCHob ¿h vizbirali ti, hto popidkladav.
   SHCHopravda, Oleg i zaraz ne znav, kim i yak same hotiv bi povernutisya.
   Ranishe, "tam", vin zhiv chekannyam, spodivannyam chogos'. Z roku  v  rik,  z
dnya na den'  jomu  zdavalosya,  -  os'-os'  maº  shchos'  statisya,  ce  "shchos'"
priznacheno til'ki dlya n'ogo, til'ki jomu.
   Hlopec' ne vidav,  shcho  molodist'  vzagali  pragne  "chogos'".  Osmisleni
bazhannya - napivbazhannya, voni ne hovayut' v  sobi  nezvidanosti  taºmnici  i
solodoshchiv trivogi.
   Pri¿hati  b  u  ridne  misto  kosmonavtom,  vsesvitn'ovido-mim  vchenim,
polkovodcem. Jogo  vlasna  postat'  dvo¿t'sya,  tro¿t'sya,  rozplivaºt'sya  v
marevi.  Zate  vin  bachit'  inshih.  Tih,   hto   strichaº   jogo.   Grimit'
midnodzvonnij marsh, doshchem padayut' kviti. Vona sto¿t' v natovpi, tezh trimaº
buket. Vona bo¿t'sya zvesti na n'ogo ochi, ne osmilyuºt'sya podati kviti. Jogo
mashina porivnyalas' z neyu, vin bachit' ¿¿, bachit'  spovneni  beznadiºyu  ochi,
i... - nakazuº zagal'muvati.
   Vidtak mashina rushila znovu, pomchala jogo po hvilyah molodogo,  glibokogo
snu.
   Den' Oleg protinyavsya po palubi, nich znovu prospav u kutku, a tim  chasom
paroplav namotav na lopati vidstan', na yaku  v  hlopcya  vistachilo  groshej.
Oleg zijshov na bereg pizn'ogo ranku drugogo dnya.
   Vnochi  pogoda  pereminilasya.  Soncya  bulo  ne   vidno,   jogo   shovali
brudnuvato-sizi, sl'ozlivi hmari. Pevno, hmari proplakali nad  cim  mistom
vsyu minulu nich. Asfal't buv mokrim,  tut  i  tam  blishchali  kalyuzhi.  Mokre,
peremerzle za nich neznajome misto shchulilos' pid  kolyuchimi  povivami  vitru,
pogukuvalo prostudzhenimi golosami  zavods'kih  gudkiv.  Budinki  gornulis'
odin do odnogo, siri, neprivitni.  Legko  odyagneni  pasazhiri  -  nihto  ne
spodivavsya vlitku na taku holodin' -  rozbiglisya  vid  paroplava  za  odnu
mit'. Oleg tezh ne  dovgo  rozglyadavsya  na  privokzal'nij  ploshchi,  -  viter
neceremonno zaliz jomu pid tenisku, sharudiv tam holodnoyu p'yatirneyu, zagnav
u zal dlya chekan'. Tam hlopec' prosidiv uves' den'. SHkoduvav, shcho  tak  rano
zijshov na bereg. Na paroplavi nihto ne zapituvav kvitkiv, i mozhna  b  bulo
pro¿hati shche dvisti kilometriv. A zvidti -  paliceyu  dokinuti  do  Patyutiv,
sela, v yakomu zhive Olegova titka. Napochatku vin ne pripuskav navit'  dumki
zayavitisya do ne¿. Ale teper... SHCHe rankom, vigribshi z kisheni midyaki,  kupiv
dvisti  gramiv  deshevogo  pechiva.  Pechivo  roztanulo  v  roti,   zalishivshi
solodkuvate, drativlive vidchuttya, ¿sti  hotilosya  chimdali  bil'she.  Vreshti
Oleg zvazhivsya. Pravu kishenyu jogo shtaniv vidtyaguvav nizh. Skladanij  nizh  na
shist'  lez,  bat'kiv  podarunok.  Poterpayuchi  dusheyu  vid   svogo   pershogo
komercijnogo zahodu, pidijshov do chistil'nika vzuttya,  pohmurogo  dyad'ka  z
shchitkastimi vusami, zapitav lamkim golosom:
   - Vi ne kupite?
   Toj movchki poviprobuvav odne po odnomu leza, pidkinuv nozha na doloni.
   - Rub.
   - Vin... chotiri karbovanci. CHistil'nik prostyagnuv nozha nazad.
   - Nu garazd... Davajte.
   Vpershe Oleg vibirav ¿zhu ne do smaku, a shchob bulo bil'she i sitnisho¿.  Vin
poobidav livernoyu kovbasoyu  z  hlibom.  Na  vechir  trohi  vipogodilosya,  i
hlopec' blukav po mistu. Ni, do c'ogo mista vin bi ne priris dusheyu nikoli.
   Nich vin prokunyav na lavci v zali chekannya. A ranok  znovu  zustriv  jogo
siroyu beznadiºyu. Hlopec' til'ki teper zbagnuv, yakoyu samotn'oyu mozhe buti  v
gominkomu sviti lyudina. Des' tut, poruch,  i  lihi,  j  dobri  sercya,  dushi
kaminni i nizhni. Ale kozhne z cih lyudej zhive svo¿mi radoshchami  j  turbotami.
Ne vijdesh zhe, ne guknesh do nih: "Pomozhit'! Probi! YA vtik vid  bat'ka...  V
mene nemaº groshej. V otakogo zdorovogo, rukatogo, micnogo".
   Vin navit' poglyanuv na svo¿ ruki, mov na divinu.
   Sidiv na starim  derev'yanim  mistku  bilya  vantazhno¿  pristani,  dovgoyu
lozinoyu perepinyav listochki, palichki, kotri plinuli mimo n'ogo.  Techiya  tut
bula povil'na, spokijna, ale dali vona  nashtovhuvalas'  na  krutij  bereg,
shalenila, zakruchuvala vodu v tugu lijku. Olegovi splilo na dumku, shcho  otak
i  jogo  spokijna  zhittºva  techiya  nashtovhnulas'   na   kruchu,   zakipila,
zapinilas', pomchala. Jomu vzhe nikoli ne poplisti proti vodi,  ne  pristati
do ridnogo berega.
   Znenac'ka, nespodivana j duzha, lyagla jomu na pleche ruka.
   - Klyuº?
   Oleg zlyakano oglyanuvsya. V n'ogo  za  spinoyu  stoyav  visokij  bilobrovij
hlopec' v bushlati richkovogo matrosa, v kashketi z kokardoyu-krabom.  Hlopec'
- starshij za n'ogo, smaglyavij, veselookij.
   Oleg pidnyav lozinu.
   - Ce ya tak... V mene j vudki nemaº.
   - YA mozhu dati, - matros siv poruch. - Hochesh, mahnemo razom po ribu, oh i
misce znayu.
   - YA tut... vipadkovo.
   - Ta j ya nenadovgo zasiv. YA sam z Kiºva.
   - Z Kiºva? - ne znati chomu zradiv Oleg. - I ya. Na Boguna...
   - Majzhe susidi. CHervonoarmijs'ka... Ti zh yak tut?
   -  Ta...  V  gosti...  A  titka  na  kurort  vi¿hala...  -  Oleg  gusto
pochervoniv: vin i sam bachiv, yaka nehitra jogo brehnya. Ale,  ne  znati  dlya
chogo, nizav do ne¿ j drugu. - SHCHe obikrali dorogoyu.
   - I take buvaº? Mda-a. Vlip ti. -Matros zirknuv na godinnika, pidvivsya.
- Treba shchos' pridumati. Hodimo poshamaºmo, bo  meni  za  godinu  na  vahtu.
Tebe, zemlyachok, yak zvati?
   - YA ¿sti ne pidu. V mene...
   - YUrinda. Hodimo. Nazivaj mene Dzhon... Ce tak nashi moryaki...
   - Oleg.
   Obidali v chajnij. Poki oficiantka zamovlyala stravi, Dzhon kudis'  hodiv.
Povernuvshis', distav z kisheni  plyashku,  odnim  nevlovimim  ruhom  zchirknuv
metalevogo kovpachka. Nalivav pid stolom navpomacki.
   - Dmi.
   - Ta... Stil'ki...
   Oleg vzhe znav smak gorilki. Kil'ka raziv, na svyato, na imenini v  svo¿h
odnoklasnikiv i odnoklasnic', persh nizh sisti za stoli i rozliti v  sklyanki
sitro, hlopci zbiralisya  u  temnim  chulani,  i  plastmasova  charka  prudko
obbigala  tisnij  krug.  Ale  pili  voni  bil'she  dlya  togo,  shchob  dihnuti
gorilchanim duhom v oblichchya komus'  z  divchat,  viklikati  v  nih  podiv  i
perelyak. Oleg zhe piv shche j tomu, shchob  ne  smiyalisya  hlopci.  A  zaraz?..  U
chajnij, vden'... Ale vin uzhe j ne hlopchak. Ta j na kogo jomu zvazhati?
   Oleg perehiliv sklyanku. Zburyakoviv, na ochah prostupili sl'ozi, ale Dzhon
shviden'ko naliv vodi, i vin pogasiv vognyanij klubok, shcho zastryav u gorli. A
potim kutulyav kovbasu, nashtrikuyuchi videlkoyu odrazu po kil'ka kruzhalec'.  V
golovi snuvavsya tuman, ale bulo jomu legko, Dzhon takij horoshij hlopec',  a
v Olega shche ne bulo spravzhn'ogo druga... A im'ya yake v n'ogo - Dzhon. "Dzhon -
pirat iz "Gollandcya" - priplelosya zvidkis' z knigi. Hmil'ni  slova  druzhbi
sami prosilisya na yazik, i vin ne strimuvav ¿h.
   - CHogo zh... Ti, vidat', tezh koresh garnij... - vidpoviv Dzhon. -  Mi  os'
mahnemo razom. YA podav  kapitanu  buma-zhenciyu,  spisuyus'  z  jogo  korita.
Ostobisiv - svinya i buharik. Zazhivemo z toboyu, yak zyabliki-chizhiki.
   Zyabliki-chizhiki, vidno, ulyublena Dzhonova primovka.
   - Nam bi, meni tobto, til'ki zaraz vidryapatis'. Bachish, zgoriv u mene na
roboti elektromotor, teper pri roshchoti toj mops virahuº z zarplati. Dulyu na
dorogu v kishenyu tkne i tyutyuncem prisiple.
   - Ti zh, mabut', nenavmisne,  -  probivaºt'sya  kriz'  hmil'  v  Olegovij
golovi dumka. I tak jomu shkoda  c'ogo  horoshogo  "koresha".  YAkbi  mig  chim
dopomogti...
   - Jomu shcho... A ne vistachit', mozhe, j zovsim - u rabstvo. Ne vidpustit',
tobto do vidrobitku. Ot koli b ti dopomig...
   - YA... CHim?
   Dzhon oglyanuvsya, prisunuvsya blizhche razom z stil'cem.
   - ªst' odin plan. Dil'ce ne shuherne i  kalimne.  Na  pristani.  Mi  tut
nenadovgo... Den', dva, i - fyuit'...
   Oleg divivsya v krugli, ptashini ochi Dzhona, loviv u nih neyasnu  nebezpeku
dlya sebe, vidchuvav, yak kozhne Dzhonove  slovo  zav'yazuº  novogo  vuzlika  na
yakijs', ne vidimij jomu poki shcho, siti, i ne znav, yak uniknuti  ¿¿.  Prosto
vstati i piti?
   - YAke dil'ce? - zapitav, hoch vzhe majzhe dogaduvavsya. Dzhon prihilivsya  shche
blizhche.
   - Vid pristani vgoru -  shodi,  voni  ogorodzheni  metalevimi  perilami.
Bachiv? Ot. Pidhodish z togo  boku,  od  skladiv,  beresh  u  yakogos'  pizhona
chemodanchika j rvesh kigti, tobto zhmesh za  pakgauz.  Poki  vin  gikne,  poki
perelize... Ni, ni, chemodanchika beresh ne ti, -  pritisnuv  rukoyu  tremtyache
Olegove kolino.  -  Ti  til'ki  krichatimesh.  Nenache  v  tebe  vzhe  stirili
chemodana. Ta jogo zh i vkrali naspravdi?-Dzhonovi  ochi  divilisya  neporushne,
ale v nih gojdalisya holodni kalamutni hvili. Navit' Oleg,  yakij  u  svoºmu
zhitti shche ne rozgadav zhodnih ochej, zrozumiv - hvili ti toplyat'  zhorstoko  i
tiho, bez pleskotu. - Do tebe pribizhit' lyagash, a c'ogo vid  ¿h  tuposti  j
vimagaºt'sya. Bo vin z togo boku strimit'. Treba, shchob tam jogo ne bulo. Nu,
sklade aktika... Bachish, robota v tebe aristokratichna... Ps-s... -  krutnuv
vin bilkami, bo do nih same pidijshla oficiantka.
   Dzhon rozrahuvavsya, voni vijshli na vulicyu.
   - A shkuru - na dvoh.
   Strah vzhe majzhe zovsim ostudiv Olegovi golovu, viviyav hmil'. Vin  stoyav
pid akaciºyu, obrivav po odnomu dribni zhovti listochki, kidav pid nogi. YAzik
jomu nibi skam'yaniv, ruki tremtili.
   - YA... ne zumiyu... - vreshti zdobuvsya na movu. - SHCHe nikoli...
   - Krichati ne zumiºsh? Go-go! Mabut' zhe, v shkil'nomu dramatichnomu  gurtku
grav? Ti j nozhika spochatku ne vmiv prodati, a prikrutilo...
   - Nozhik... Mij. - Oleg divivsya v  neporushni  krugli  Dzhonovi  ochi,  ochi
nichnogo ptaha, i dusha jogo zvivalasya v bezzhal'nih stalevih kigtyah  strahu.
SHCHe mit', i voni rozdavlyat' ¿¿. - Olegovi prikro i gidko za svij  strah,  i
nichogo ne mozhe z soboyu vdiyati. Vreshti, zibravshi voºdino vsyu volyu, rvonuvsya
dusheyu.
   - Ne budu!
   Dvoº  cholovikiv,  shcho  same  prohodili  nepodalik,  podivilis'  na  nih,
zglyanulis' pomizh soboyu i pishli shvidshe.
   - Ps-s, - proshipiv Dzhon, - chiki-riki. Z krapochkoyu. Ne budesh! A za  obid
meni zaplatish chim? Skidaj byustgal'ter, - smiknuv za tenisku.
   Oleg zlyakavsya. YAk jomu zalishitisya bez teniski? Todi vin ne zmozhe navit'
vijti na vulicyu.
   - YA zaplachu. Zaroblyu des'...
   - Za odnu nich? Meni na ranok treba groshi. Hiba pidesh najmeshsya do lyagasha
v pomich! Obgavkuvatimesh. Til'ki ce ne legshe. Nu, do zavtra. Divis' zhe -  o
vos'mij ranku. Na dolar.
   Oleg ne vstig otyamitis', yak  Dzhon  tic'nuv  jomu  v  dolonyu  metalevogo
karbovancya, m'yakoyu, skradlivoyu hodoyu  pochimchikuvav  cherez  ploshchu.  Hlopec'
divivsya jomu vslid osklyanilimi ochima. Dolonyu  jomu  propikav  karbovanec',
strashna pechatka majbutn'ogo zlochinu, grudi vse tak zhe  stiskuvalo  holodne
kil'ce. Vin ne znav, yak skinuti jogo.
   "Dolara" v cej vechir hlopec' na shamovku ne potrativ. I shche shchos'  davilo,
prignichuvalo Olega. Vin ne stil'ki dijshov dumkoyu, skil'ki vidchuvav,  yak  v
oci kil'ka  dniv  nadkololos',  nadshcherbilos'  shchos'  u  jogo  dushi,  tonke,
krasive,  viliplene,  viplekane  nim  ranishe.  Vin  gadav  -  vono  micne,
spravdeshnº, a vono viyavilos' krihkim, igrashkovim.
   Vsyu nich  Oleg  kidavsya  v  primarnim  sni,  probudzhuvavsya  cherez  kozhni
godinu-pivtori.  Jomu  nasnivsya  milicioner   -   veleten',   vin   stoyav,
rozstavivshi nogi, a pomizh nih prohodili  pasazhiri.  Milicioner  trimav  na
rukah jogo, Olega, zakolisuvav, mov malen'kogo, primovlyayuchi: "Hochesh dolar?
Nu zh, ne plach, ne plach, a to viddam on  jomu",  -  i  vkazuvav  puchkoyu  na
velichezne krugle ptashine oko, kotre pobliskuvalo na  frontoni  vokzalu  na
tomu misci, de mav visiti godinnik. A des' z opivnochi son  vidletiv  get'.
Mabut', vin polinuv shukati zatishnishogo miscya, lipshogo pritulku, de lyudi ne
zhahatimut'sya sami j ne polohatimut' jogo. Libon', Oleg ne spav shche j  tomu,
shcho boyavsya, abi jogo ne probudila na vikovzanij  pasazhirami  lavi  fatal'na
vos'ma godina. Vin ne zbiravsya zustriti ¿¿ tut. I koli godinnik  na  stini
hripko vidrahuvav  shist'  raziv,  shopivsya  z  lavi,  vibig  z  zastoyanogo
elektrichnogo prismerku v holodne, dzvinke peredrannya. Gnanim  pidstrelenim
zvirom kruzhlyav po mistu: gluhimi zavulkami,  vulichkami,  obminayuchi  shiroki
prospekti j bul'vari. Holod pronizuvav jogo tisyachami kolyuchih  golochok,  ne
davav upovil'niti hodu. "A shcho, koli piti na zaliznichnij vokzal?  -  raptom
zblisnulo v jogo golovi. Vin azh zdivuvavsya, chomu  ne  dodumavsya  do  c'ogo
ranishe. -  Zvidti  j  do  titki  mozhna  do¿hati.  I,  mabut',  legshe,  nizh
paroplavom... A lipshe povantazhu den'-dva na vokzali, zaroblyu na dorogu".
   Zmorenij  strahom,  bezsonnyam  i  holodom,   Oleg   zasnuv,   til'ki-no
dotorknuvsya shchokoyu do  dubovogo  poruchnya  stancijnogo  oslona.  Zahodili  j
vihodili pasazhiri,  potim  ¿h  viprovodzhali  do  susidn'ogo  zalu,  -  tut
pribirali primishchennya, - vin ne chuv togo.
   Dobra titka z mitloyu, potorsavshi jogo za ruku, ne stala  dobudzhuvatis'.
"Mabut', student. Bach, zmorivsya, serdeshnij. YAk tam mij?.."  -  zithnula  i
pishla dali.
   ...Ale vid c'ogo shturhana Oleg probudivsya  vraz.  Poter  zabite  misce,
klipnuv  povikami  i...  -  vidsahnuvsya.  Pered  nim  m  yako  rozhituvavsya
vzad-vpered na krivih nogah Dzhon. Vin ne pogrozhuvav, ne stiskuvav  kulaki,
ale poglyadom svo¿m shchil'no pritisnuv hlopcya do spinki  oslona,  nanizav  na
n'ogo, nemov na vila, Olegovu dushu. Oleg tripnuvsya,  proshepotiv  u  vidcha¿
lishe pivslova.
   - Ta!..
   - A chogo ne "ma?" Pishli, zyabliki-chizhiki, pogovorimo.
   Dzhon ne oglyadavsya. Vin buv peven, shcho Oleg ide za nim. Stupav m'yako,  na
p'yati, nemov gotuvavsya rozpochati veselij tanok.

   * * *

   Splyat' budinki, nemov lyudi z rozplyushchenimi ochima, splyat' vulici,  vil'no
rozplastavshis'  pomizh  gorbiv,  splyat'  tramva¿,  drimaº  na  odnij   nozi
stareznij kashtan u skveri, bezsilo zronyayuchi kolyuchi plodi.  Pomizh  holodnih
stin - tisyachi teplih zithan'. Misto zithaº mil'jonpogrudo, marit' uvi sni.
Vono  obsnovane  snami,  mov  odinoka  stepova  grusha   "babinim   litom":
golublivimi, bolyuchimi, zvablivimi. Na  visokih  puchkah  anten,  na  tonkih
drotah povisli marennya inshih mist, ¿hni muzichni zithannya. Po zamurovanih v
kamin' zhilah led'-led' pul'suº prisnula krov.
   Des' daleko - tihe gudinnya, metalevij dzvyakit. V  klitini-komori  mista
lyudi zavozyat' ¿zhu, misto  prokinet'sya  rankom,  prokovtne  ¿¿,  sturbovano
pobizhit' v gominlivij den'.
   Prokip Gordijovich lovit' sebe na otakij likars'kij grubosti,  vidhodit'
od vikna. Tak, kozhna lyudina - ce  tezh  lishe  klitina  odnogo  organizmu  -
lyudstva. Ale likar znaº: koli bolit' odna  klitina,  to  treba  prosluhati
ves' organizm. Vse ce tak. Ale ce ne prinosit' zaspokoºnnya. Holod stomleno
opuskaºt'sya v krislo. Jomu ne spit'sya. Dumka te j znaj vertaºt'sya tudi, do
pershih sinovih goniv, brede polem, obminaº zasohli budyaki, vidshukuº zeleni
obnizhki. CHomus' zabulosya vse prikre, lishilosya til'ki radisne, vesele.
   ...Pershe osmislene bazhannya, pershe nevdovolennya, vislovlene nevidomo  de
pozichenim slovom. Olezhiv vovtuzit'sya pid rukoyu, jomu  tisno,  vin  vse  ne
vmostit'sya. "Posun'sya, byurokrat".
   "Olezhku, pidi vmijsya. Cunya v t'oti j ta chistisha za tebe".
   "A Cunya, tatu, taka chista, yak ti?"
   "YA tobi skazav - nemaº chasu... Ti, vreshti, vidchepishsya? Stan' u  kutok".
- "Bach, polagoditi litaka chasu nemaº, a postaviti v kutok Olezhika - º".
   "Oto tvoya mama, hlopichku?
   - U mene nemaº mami.
   - A de zh vona?
   - Po¿hala za more. V mene º tato.
   - Ti lyubish svogo tata?
   - Jogo vsi lyublyat'. Vin nachal'nik. Vi jogo tezh polyubite".
   "A mozhe, j ce budyaki, - dumaº Prokip Gordijovich. - Mozhe, ti  prosto  ne
vmiv rozpiznati? Ti miluvavsya, ti  tishivsya  sinovimi  vigadkami  i  navit'
beshketami. Movlyav, nehaj, ditinstvo buvaº til'ki raz. Ale zh ti  ne  vel'mi
poturav jomu? Ti vchiv stavati  grud'mi  proti  vitru,  majzhe  kozhnogo  dnya
nagaduvav jomu, shcho v sviti oprich soncya º j hmari, º lid. I oti zli slova -
ne jogo.
   I vse zh ti nespravedlivij do n'ogo. Ti  nikoli  ne  skazav  jomu  vsiº¿
pravdi. A chi mav pravo skazati ¿¿?"
   Cya dumka stukaº v serce, trivozhit' znovu j znovu.
   "Ti navit' ne spromigsya znajti dlya sina rozradi, pogovoriti v tyazhku dlya
n'ogo mit'. Ti povinen napisati jomu. Zvichajno, vin po¿hav do Kilini. Otoj
hlopec' z dev'yatogo klasu govoriv, shcho bachiv, yak Oleg brav u kasi kvitka.
   Ot ti vzhe j  bo¿shsya,  shcho  tvij  sin  zagubit'sya  v  shirokim  sviti.  Ne
zagubit'sya, ne propade. SHCHe j  proklade  svoyu,  vlasnu  boroznu,  yakshcho  vin
spravzhnya lyudina".
   Prokip Gordijovich nikoli ne namagavsya nav'yazati sinovi svoyu volyu. Hoch i
buv radij, koli sinovi bazhannya zbigalisya z  jogo.  Vin  pidvodiv  jogo  do
rishen'. Olegovi samomu dovedet'sya buduvati zhittya.  Krashche  abo  girshe,  nizh
vin. Til'ki ne tak samo. Bo ce - nemozhlivo. Vin,  bat'ko,  spodivatimet'sya
na krashche. Bo krashchaº same zhittya.
   "A mozhe, Oleg kupuvav kvitka v inshij kinec'? - nespodivano zrinaº novij
zdogad. - Mozhe, vin po¿hav do materi? Adzhe zh kazav: "I pro mamu ti meni ne
tak..." Tudi tezh mozhna dobutisya paroplavom.
   Zavtra napishu i Kilini, i svo¿j kolishnij druzhini".



   ROZDIL P'YATIJ

   Po¿zd  vzhe  pidbigav  do  stanci¿.  Bilan  distav  z  polici   sakvoyazh,
poproshchavsya z susidkoyu.  Znajomstvo  ¿hnº  korotkochasne,  vagonne,  a  jomu
chomus' shkoda rozluchatis'. Vona shche moloda, garna... pristupna. Zdavalosya b,
zvichajni dorozhni poslugi, ale  v  ne¿  voni  spovneni  tonko¿  intimnosti,
nevimushenosti.  YAkshcho  naprositisya  na  domashnij  chaj,  zhinka,  mabut',  ne
vidmovit'.
   Oleksandr Kindratovich lovit' sebe na takij dumci i rishuche  beret'sya  za
ruchku sakvoyazha. Jogo  kortit'  perestupiti  mezhu  vagonnogo  znajomstva  i
vodnochas strimuº shchos'. Strah? Tak. SHCHe diznaºt'sya hto. Poryadnist'?  Libon'.
Vin lyubit' druzhinu. Jogo zavshe stavlyat' u  priklad  molodim  podruzhzhyam.  I
gordit'sya tim. Zvichajno, vin ne vinuvatij, shcho na  sviti  stil'ki  strunkih
nig i vablivih vust.
   "Otak pomresh,  vidayuchi  lishe  odni",  -  kepkuº  nad  soboyu.  SHCHopravda,
Oleksandr Kindratovich znav i inshi. SHCHe do odruzhennya. I odni  -  piznishe,  v
vijnu. Ale to - ne legkovazhne znajomstvo. Oleksandr  Kindratovich  pracyuvav
todi hirurgom golovnogo partizans'kogo gospitalyu. Jogo  pereveli  tudi  za
vlasnim klopotannyam z hirurgichno¿ kliniki. Vin ishov  nazustrich  nebezpeci,
nazustrich trudnoshcham. Vin ne licemir. Znav i te, skil'ki vazhitimut' potim u
jogo zhitti vpisani v biografiyu dva  slova  "partizans'kij  hirurg".  Dvichi
litav za liniyu frontu. Tak, vin boyavsya.  Boyavsya,  shcho  vipadkovij  shmatochok
metalu mozhe peretnuti vsi jogo nadi¿, vsi zusillya -  zhittya.  Ale  vin  mav
silu zdolati strah. Za drugim razom viviz z chernigivs'kih  lisiv  poranenu
medichnu sestru. Potim vona stala operacijnoyu sestroyu.
   Oleksandr Kindratovich ne znav, de jogo  druzhina.  Do  n'ogo  dokotilasya
chutka, shcho eshelon, v yakomu vona evakuyuvalasya, rozbombili pid Bahmachem.  Vzhe
azh v kinci vijni jogo znajshov Tonin list. Voni zustrilisya z Toneyu v Kiºvi,
ale shche dovgo Bilan slav u Moskvu listi. Azh poki vipadok ne  vklav  odin  z
nih v ruki Toni. "Tak, ya prihovav, ya ne  hotiv  zavdavati  tobi  bolyu",  -
skazav todi. Vona ne zhburlyala jomu v rozpuci obraz, ne plakala,  ne  pishla
vid n'ogo. Ale z togo chasu shchos' nadlomilosya  v  ¿hn'omu  zhitti.  Oleksandr
Kindratovich ne ziznaºt'sya navit' sobi -  vin  nibi  trishki-trishki  bo¿t'sya
Toni. Ni, vin ne skarzhit'sya na ne¿. Vin ¿j zavdyachuº  j  domashnim  spokoºm,
rozradoyu, i navit'... ne  odnim  sluzhbovim  krokom.  Tonya-ne  promin',  ne
prozhektor, vona - m'yaka kimnatna lyustra. Ale hiba ne  v  zatishnomu  svitli
lyustri vizrivayut' spravzhni dumki! Z Toneyu prozhiv shchasno.
   Zgadka pro druzhinu spovnyuº Oleksandra Kindratovicha priºmnoyu bentegoyu. I
to, mabut', treba mati ne zmilile  serce  -  bentezhiti  vse  zhittya.  Vona,
napevno, chekaº; vin podzvoniv ¿j uchora, odrazu  zh  po  zakritti  kongresu.
Za¿de dodomu, a potim - v kliniku.
   A mozhe, spochatku v kliniku, shchob ne rozchahuvati navpil dnya? Mabut', tak.
   - Nu, yak tut?  -  zapitav  pislya  zvichnih  vitan',  koli  zalishilisya  v
kabineti vdvoh z zaviduyuchim viddilennyam. Hoch po ochah vzhe prochitav:  nichogo
ne stalosya. - Eh, ne vdalosya meni z  vami  vidkriti  polyuvannya.  Z  puhom,
perom vernulisya? Ditki yak? Stribayut'?
   Zaviduyuchij vidpoviv odrazu  na  vsi  zapitannya.  Legko  jomu  i  vil'no
pochuvaºt'sya z Bilanom. Adzhe profesor zavzhdi pocikavit'sya zdorov'yam  ditej,
rozradit'; i v roboti z nim ne poterpaºsh  z  strahu:  na  takij  avtoritet
mozhna zipertisya.
   - Hvorih ¿de bagato. Zdebil'shogo hronichnij porok. Kudi zh ¿h usih...
   - YA ne storukij... Na c'omu tizhni prooperuºmo vchitelya i  otu  divchinku.
To - cikavij vipadok, mozhna skazati, ne vidomij ranishe. Gotujte.
   - Nash konsul'tant, Gudov, vse shche ne napisav visnovku.  Kazhe,  ¿¿  treba
likuvati terapiºyu.
   Oleksandr  Kindratovich  zamisleno  divivsya  v  vikno,   rozv'yazuvav   i
zav'yazuvav shnurok vishivano¿ sorochki.
   - Gudov... Garbuzova kasha... - tugo zatyagnuv vuzlika. - YA poproshu,  shchob
zaminili konsul'tanta. A poki  shcho  prokonsul'tuº  Skachok.  Divchinka  nehaj
napishe... Dva ryadki. Til'ki, - nasvarivsya pal'cem, - vi tam - delikatno, z
taktom.
   Zaviduyuchij pidviv golovu, nesmilivo poglyanuv na profesora. V jogo  ochah
metnuvsya vognik zmishanogo z strahom zdivuvannya.
   - Vona... Nepovnolitnya, - opustiv poglyad.
   - Hiba na nas mensha vidpovidal'nist' za nepovnolitnih? - Bilan  hvilinu
pomovchav, vidtak, bez bud'-yakogo zv'yazku: -Holod ne prihodiv?
   Oleksandr Kindratovich prosto ne priznavavsya sobi - cya  dumka  v'yazalasya
prikro z usim, pro shcho govorili dopiru. Vona povisla nad inshimi,  pidim'yala
¿h pid sebe. "Libon', Prokip prosto hotiv  nastorozhiti  mene.  Ne  bude  zh
vin..."
   - YA j ne pustiv bi jogo bez vas, - chomus' obrazheno vidpoviv zaviduyuchij.
   - YAk ce ne pustili? Vi navit' ne maºte prava... - rozserdivsya profesor.
-U vas use?
   - Zbori s'ogodni... Pro Sicha... Vi ne zalishites'?
   - SHCHo vi, dlya chogo? Sami vzhe... - Na jogo cholo bolisno nabigli  zmorshki.
Bilan poter cholo rukoyu, nemov namagayuchis' rozpraviti ¿h. - Sami...  YA,  vi
znaºte... Ne lyublyu takogo. Ale zh, shchob... Mi ne povinni zabuvati: Sich  chlen
nashogo kolektivu. Lyudyanist', lyudyanist'... Mozhe, jogo v rajonnu?
   Vin  unikav  takih  sprav.  Vsilyaki,  yak  ¿h  nazivayut',  organizacijni
visnovki pro pidleglih bili po jogo nervah. Vin zavshe, koli ce bulo mozhna,
namagavsya uniknuti ¿h.
   Zaviduyuchij ne vidpoviv. Vin mulyavsya shche odnoyu novinoyu, ale  poki  shcho  ne
znav, priºmnoyu chi nepriºmnoyu bude vona dlya profesora. Vin  umisne  zalishiv
¿¿ na kinec', shchob - koli vzhe pogovoryat' pro vse.
   - V nas tut... YAk bi: sensaciya, chi shcho. Svitili vi svichku  v  Moskvi,  a
grish znajdeno tut. Mazur jogo v kulaci trimaº. Pravda,  v  nash  vik  takih
groshej znahodili nemalo. A potim rozglyadali vden', i viyavlyalosya,  shcho  voni
ne zoloti, a midni. Alhimiºyu chi znaharstvom meni ce nove vidkrittya  pahne.
Rozpituvav ya Mazura - ne kazhe nichogo. A mozhe...
   V Oleksandra Kindratovicha shchos' ten'knulo  pid  sercem.  Aspirant  ªvgen
Mazur - jogo asistent  po  laboratori¿.  Viv  planovu  robotu,  vona  bula
chastinoyu v kompleksi doslidiv, zadumanih profesorom. Govorili, nemov Mazur
morokuº shche nad chimos'. Tak, Bilan prigaduº. Mazur maº j  svo¿  piddoslidni
kroli  ta  mors'ki  svinki.  Zdaºt'sya,  kupiv  na  vlasni  groshi.  Jogo  j
prozivayut' v laboratori¿ znaharem. Mabut', ce vigadka,  -  bucim  Mazurova
mati znaharyuº des' na seli.  V  n'omu  samomu  -  ani  krihti  znahars'ko¿
taºmnichosti chi zabobonu. Skorishe, navpaki. Svit i  lyudinu  vin  skladaº  i
rozkladaº, mov metalevij konstruktor. Ale zh... YAkshcho vin shchos'  vidkriv,  to
til'ki te, shcho shukali razom.
   - Nu j shcho vin?
   Zaviduyuchij vloviv legku, negirku ironiyu.
   - YAkus' sirovatku... - vidpoviv ulad. - CHudodijnij bal'zam.  A  v  nas,
znaºte, chutki poshiryuyut'sya shvidshe, nizh visti po radio. Hvori valom  valyat',
hoch vartovogo na vorotyah stanovi. Ta j to... Vin usim mov Isus Hristos: po
kalamarchiku, po chetvertinci...
   Oleksandr Kindratovich i dali prikrivavsya bezturbotnistyu,  ale  hrobachok
nespokoyu smoktav jogo. Profesor vzhe znav: vin ne zaspoko¿t'sya  doti,  doki
ne vpevnit'sya sam. Ce nibi ostyuk za komirom: dryapatime, poki  ne  vikinesh.
Spustit'sya sobi vniz? Ni, tak ne mozhna. Ta j ne pogovorit' vin tam.
   - Nehaj Mazur pidijde syudi. Ni, lipshe v dvir, do mashini. YA zaraz ¿du.
   Ale jomu ne privelosya po¿hati odrazu. Do kabinetu, v  halati  naopashki,
zajshov visokij, povnij cholovik, z prim'yatoyu  ridkoyu  chuprinoyu,  vtomlenim,
serditim oblichchyam. YAk jomu  vdalosya  obminuti  chergovogo  likarya,  de  vin
rozdobuv halata - nevidomo. Mabut', vzyav za  dvadcyat'-tridcyat'  kopijok  u
timchasove koristuvannya v yako¿s' sanitarki.
   - Konsul'tacijnij den' u mene zavtra, - sprobuvav zupiniti jogo  Bilan.
Ale cholovik ne zvazhiv na jogo slova.
   - Brehali - nemaº, - guknuv  vin  shche  z  poroga,  mabut',  navmisne  ne
prichinyayuchi dverej... - Doki nas po zadvirkah ganyatimut'.  Os'  ya  vzhe  dva
tizhni, za visimsot kilometriv pri¿hav...
   - Ne mozhemo zh mi vsih odrazu... -  Oleksandrovi  Kindratovichu  j  shkoda
c'ogo cholovika, j dosada na n'ogo. - CHogo zh pospishili...
   - Hiba ya sam... Prochitav u gazeti, napisav, a meni os'  c'ogo  papircya.
Ce zh vasha zakarlyuka?
   Zakarlyuka ta ne Bilanova. Pidpisav papircya htos' z asistentiv. Ale  hto
zh spodivavsya na take. Vidpisuvali vsim, gadali, pri¿de z desyati odin.  Nu,
nehaj dvoº...
   - Zvil'nit'sya misce, obstezhimo...
   - V mene vzhe... Na gotel' nemaº.
   Oleksandr Kindratovich poter shchoku,  pomorshchivsya.  Vin  navit'  pogolitisya
zabuv s'ogodni. Zaraz bi oce - v vannu, pirnuti v m'yaku pizhamu...
   - Zachekajte shche dniv zo tri. A ce os'... - Distav z kisheni dva  noven'ki
shelestlivi papirci, poklav na kraj stolu, shvidko vijshov z kabinetu.
   ªvgen Mazur vzhe chekav u dvori,  sperechavsya  pro  shchos'  z  shoferom  bilya
pidnyatogo kapota.
   "Koli  b  mozhna  vidivitis'  dushu,  yak  motor,  -   podumav   Oleksandr
Kindratovich.  Peredchuvav  vazhku,  vtomlivu  rozmovu.  Ta   shche,   mozhe,   j
nepotribnu. - Nashcho vin meni?.."
   Ale vsuperech cim dumkam prochiniv dverci, kinuv pid zadnº sklo kapelyuha.
   - Sidajte. - I vzhe koli mashina m'yako zashurhotila shinami vniz: - Mayu  do
vas spravu. Ta j vam, mabut', kortit' dovidatis', yaki koziri vikladali  na
kongres'kij stil nashi kolegi.
   Mazur primruzhiv vuz'ki, mongol's'kogo prorizu ochi, pokrutiv ruchku skla.
   - Nemaº tam koziriv. Ti zh shistki ta visimki, shcho j desyat' rokiv tomu.
   CHornij, gostrookij, micnij, vin vel'mi skidavsya na mongola chi tatarina.
A mozhe, j spravdi v dalekij davnini promchav z sin'ookoyu ukra¿nkoyu v  sidli
Dikim polem tatarin? A potim,  temno¿  polohlivo¿  nochi,  vtikala  vona  z
turec'ko¿ nevoli, kutayuchi v volohatu koshmu vuz'kooke tatarchenya.
   ªvgen ne podivuvav, shcho same jogo zaklikav do  sebe  profesor.  Vin  vzhe
napered perebig dumkoyu rozmovu i teper sidiv spokijnij, navit' bajduzhij.
   Mazur taki nikoli ne viriv,  shcho  ¿hnya  laboratoriya  mozhe  shchos'  real'no
znajti. A koli b  eksperimenti  j  priveli  do  chogo...  Znajshov  bi  vin,
profesor Oleksandr Kindratovich Bilan. Zvichajno, aspirant Mazur bez zajvogo
klopotu zahistiv bi kandidats'ku disertaciyu. Ta  j  vzhe.  Bilan  priznachiv
usim ¿m obsmoktuvati kistki kurki,  yaku  nazivayut'  naukoyu,  ¿hni  temi  -
chastochki jogo temi. SHCHopravda, tak vedet'sya ne til'ki v nih.
   - Vi shcho, ne virite v lyudej... V lyuds'kij genij?..
   - Lyuds'kij genij diº za najelementarnishim principom: rozumna golova, ta
durnevi popalasya, - golos u ªvgena vil'nij,  nezalezhnij,  yak  nezalezhni  i
jogo dumki. - Lyudi sami  mnozhat'  hvorobi.  Intensivnist'  radioaktivnosti
zrosla shaleno, a vidpovidno i  bil'shaº  hvorih.  YA  sam  pereviryav  ¿¿  na
doshchovih opadah.
   - Odin vchenij namagavsya na kongresi  dovesti,  bucim  rak  -  prirodnij
proces. Movlyav, kolis' regulyuvavsya rist  lyuds'kosti  cherez  chumu,  holeru,
teper - cherez rak. Skrutyat' jogo, a tim chasom shche  posilit'sya  radiaciya.  V
procesi pristosuvannya do ne¿ vizhivatimut' najsil'nishi... Ale  yakshcho  navit'
tak, - moviv po pauzi, - mi, likari, musimo obignati ci procesi. YA chuv, vi
prijshli do pevnogo rezul'tatu. Tak shcho nashi doslidi zrushilis'?
   Zapitannya prozvuchalo tiho, nibi azh nesmilivo. Oleksandr Kindratovich sam
vidchuv ce. I azh rozgnivavsya na sebe.
   CHomu vin povodit' sebe tak? Nenache hlopchak. CHomu ne zapitav, yak  musit'
kerivnik zapitati zvit u svogo pomichnika. Mazura vzyav do  sebe  na  robotu
vin i pokazav cil', dav u ruki rushnicyu...
   - YAki elementi vi zaminili v kil'ci? - golos jogo dzvyaknuv rishuchistyu.
   - YA?.. -Mazur divivsya v  shchilini  ochej,  nemov  u  pricil'ni  planki.  -
Profesore. SHCHob ne bulo promizh  nas  neporozumin'...  Temu,  vi  znaºte,  ya
vikonuvav. Ale pracyuvav i osibne. I  shche  odne...  Mozhe,  komus'  vidast'sya
s'ogodni bozhevil'nim, navit' kramol'nim.  Ves'  nash  rid  likuvav  travami
lyudej. Vsilyaki hvorobi. Rak - tezh. YA vidobuv  sintetichnim  sposobom  deyaki
elementi. I svo¿ dodav do nih.
   - YAki zh?..
   Ce pitannya malo virishiti vse.
   - Vsilyaki, ¿h bliz'ko tridcyati. Ipritni, yaki v nas u laboratori¿,  tezh.
Til'ki v inshih spolukah.
   Ni, Oleksandr Kindratovich ne zbiravsya vipituvati. Vin ne vel'mi viriv i
v Mazuriv zasib. Ale zh... Hiba ne obrazlivo? Spravedlivo kazav  Holod  pro
alhimikiv. Kumedno j girko divitisya na nih v nash chas. Ta j hto, yak ne vin,
profesor, mozhe lipshe pobachiti, chi º shchos'  v  otij  alhimich-nij  sirovatci!
Gniv mishavsya z obrazoyu, voni klekotili, prosmoktuvalis' nazovni. V slovah,
v intonaciyah, v poglyadi. Nemov strumochki kriz' greblyu: ne puskaº, zagachuº,
a voni probivayut'sya znovu. Ale jomu vdalosya zapakuvati ¿h. Garnij  mav  bi
viglyad pered cim hlopchis'kom!
   - Pri¿hali. To vas ne cikavlyat' i materiali kongresu?
   - CHomu zh. Buv bi vel'mi vdyachnij...
   - Zajdimo, ya vidberu.
   ¯h zustrichalo odrazu dvi gospodini: starsha j molodsha.
   - Znajomtes'... Ce mij kolega z laboratori¿.
   - Lilya.
   Divchina prikusila v posmishci gubku. Voni vzhe buli znajomi. Cej  hlopec'
kolis' provodiv ¿¿ vid institutu. Vona pam'yataº - vin  shche  gluzuvav  z  ¿¿
"zozulyasto¿" sumochki. Hlopec' - garnij  na  vzir,  til'ki  trohi  niz'kij.
Pricheplivij, ale ne nahabnij.
   - Mazur, ªvgen!
   Azh teper v ochah divchini spalahnuli vogniki  cikavosti.  Ce  prizvishche  v
ostanni dni vlitalo ¿j u vuha z desyatok raziv. V  likarni  vono  zaraz  na
vustah u vsih: vid profesora do storozha. "CHi spravdeshnº jogo vidkrittya?  -
shche raz pil'no poglyanula na hlopcya divchina. - YAkshcho tak,  todi  cej  hlopec'
pidnimet'sya nad vsima, mov hmarochos nad hatkami". Pid tim  poglyadom  ªvgen
opustiv ochi, potyagnuv  za  korotkij  kinec'  galstuka.  "A  vona  todi  ne
skazala, hto ¿¿ bat'ko", - podumav chomus' radisno.
   Koli voni z Bilanom nekvaplivo  pidnimalisya  po  shodah,  ªvgen  tverdo
poklav sobi: vzyati paperi i mershchij podatisya get'. Teper zhe buv  bi  radij,
yakbi jogo zatrimali tut, shukav yako¿s' zachipki j ne znahodiv.
   - Vi til'ki z nim oberezhno. A to cej cholovik mozhe vas nalyakati, shcho j ne
zasnete,   -   nesamohit'   prijshov   na   pomich   profesor,    zhartivlivo
vidrekomendovuyuchi  jogo  materi  j  dochci.  -  Ce  nash  novitnij   vchenij,
sintetichnogo skladu dushi. Ne viznaº ni zhinoctva, ni muziki -  nichogo.  Vin
vzagali kazhe, shcho lyudina - ce derev'yana lyal'ka, a svit - shvorka, kotra jogo
smika.
   - YAk ce? - zasmiyalas' Lilya. - Vi sidajte.
   - Oleksandr Kindratovich,  zvichajno,  zhartuº.  Hoch  vodnochas  zaraz  vin
skazav duzhe vluchno. Lyudina j spravdi gadaº, nibi sama pripasuvala  shvorku.
Mi znaºmo  pryamu,  spiral',  krug.  I  hochemo  nimi  poyasniti  svit;  svit
bezkinechno malij i bezkinechno velikij.  Ale  vsi  nashi  zakoni  -  umovni,
seredni, mi ¿h vigadali sami. - ªvgen bachiv, shcho jogo sluhayut' z cikavistyu,
do togo zh ce davalo jomu mozhlivist' dovshe zalishatis' u cij kvartiri, i vin
garyachkovo rozvivav svoyu teoriyu. - Mi sprijmaºmo teplo i holod,  a  ne  ruh
molekul chi shche glibshi ruhi, kotrih i ne znaºmo, mi beremo ruh i  spokij,  a
ne tretº chi chetverte, ne vidome nam. Evklid bachiv ploskoyu zemlyu i vinajshov
ploshchinnu geometriyu. Ti, hto zbagnuv, shcho vona krugla,  znajshli  prostorovu.
Tobto  svit  ne  takij,  yak  mi  jogo  bachimo  na  pevnih  vidtinkah,  vin
rozvivaºt'sya za zovsim inshimi  zakonami.  A  mi  hochemo  poyasniti  jogo  z
vidtinkiv, z nashih serednih zakoniv, pridatnih lishe dlya praktichnih potreb.
   ªvgen znav majzhe vsi novitni vidkrittya. Vin i  sam  sprobuvav  osyagnuti
mislenim  zorom  svit,  proniknuti,  po-svoºmu  rozshifruvati  deyaki   jogo
taºmnici. I te, shcho osyagnuv, zlyakalo jogo. Svit!  YAka  v  n'omu  pricha¿lasya
sila. Malesen'kij shmatochok zemli, nikchemna grudka pid nogami  pishohoda,  a
vona vsesil'na. Deyaki lyudi gadayut',  nibi  cya  grudka  mertva,  nibi  voni
pidkorili ¿¿. A vona prosto ne vidchuvaº ¿h na  sobi.  Lyudstvo  -  chastochka
velikogo, neskinchennogo cilogo. YAk kolis' pisav Omar Hajyam:
   Siyali zori lyudyam - spokonvik, Tekli dugoyu zori - spokonvik,
   U grudci sirij rozdushiv nogoyu Ti, mozhe, oko yune, cholovik.
   Nashe, lyuds'ke zhittya, vs'ogo lish kil'ka storinok u velikij knizi  zhittya.
Pochatok, seredina, kinec' knigi? Ale yak po kil'koh storinkah vidgadati vsyu
knigu, koli vona bezkinechna j nepovtorna?
   - Hiba ne lyudina zrobila raketu? - zaohochuº Lilya.
   - Lyudina zrobila raketu, ale ne mozhe shche virobiti na vsij zemli  stil'ki
hliba, shchob ne ginuti z golodu. Sam po sobi naukovij  progres  -  dishel'  v
rukah suspil'nih sil. Vi znaºte, na zemli shchoroku bliz'ko soroka  mil'joniv
cholovik vmiraº z  golodu.  Raketa...  Ale  zh  i  bomba...  Lyudinu  trusyat'
protirichchya, mov viter grushu. V cij  dvonogij  mashini  taki  ne  vsi  gajki
zagvincheni virno. Staleva elektronna mashina bude tochnishoyu, vona  pereroste
svoyu model'...
   ªvgenovi podobalos' strahati Lilyu. Mabut', ¿j ne  vse  zrozumilo?  I...
nehaj... Vona tak kumedno vodit' ochicyami, surmonit' brivki...
   - V prirodi vse pragne svogo pervisnogo stanu... Tak  govorit'  drugij,
osnovnij zakon termodinamiki, - ªvgen trohi perekruchuvav,  ale  hiba  Lilya
znaº ti zakoni. - Sonce i vsi  tila  -  viddati  svoyu  energiyu,  derevo  -
virosti   j   zotliti...   Tobto   organizovana   materiya   pragne   stati
neorganizovanoyu. Til'ki lyudina jde naperekir jomu: vibiraº shmatochki  radiyu
i kuº bombu, kopaº pisok ta glinu i lipit' ceglu. Vona jde navproti techi¿.
A dlya chogo? Mozhe,  dlya  togo,  shchob  odnim  razom  prijti  znovu  do  svogo
pervisnogo stanu.
   Bilan vidibrav paperi,  sklav  u  papku.  ªvgen  dovgo  peregortav  ¿h,
zabarno zav'yazuvav shnurochki na papci. Vidtak pidvivsya. Rozumiv:  Oleksandr
Kindratovich z dorogi, vin, ªvgen, zaraz tut zajvij.
   - Tatu, vi jdete kudi-nebud' z mamoyu? - zapitala v cyu hvilinu Lilya.
   - A shcho hiba?
   - Tut dva kvitki na koncert do filarmoni¿, ¿h shche vchora prislali.
   - Mabut', ni...
   - Propali kvitki... - zithnula Lilya. - A koncert  horoshij.  Simfonichnij
orkestr... Samij ne hochet'sya jti. Mozhe, vi bazhaºte? - zvela na ªvgena ochi.
   Propoziciya nespodivana, ale shchira.
   - YA... YAkshcho Oleksandr Kindratovich... Simfonichnu muziku strashenno...
   - Todi  zachekajte  hvil'ku,  ya  til'ki  odyagnusya.  Lilya  krutnulasya  na
kablukah,  vibigla  v  susidnyu  kimnatu.  Vona  vdala,  bucim  ne   bachit'
materinogo osudlivogo poglyadu.
   - Vi lyubite simfoniyu? - zapitala divchina, koli voni vijshli  na  vulicyu.
Vona vzhe prochitala v Mazurovih ochah vidpovid' i kazala dali:
   -YA, priznatisya, ne duzhe.
   - YA vid ne¿ povil'no gluhnu.
   Oboº regotali, azh prohozhi zdivovano oglyadalisya na nih.
   - A vi graºte sami na chomu-nebud'?
   - Kolis' davno grav na grebeni. Vi  ne  znaºte,  shcho  ce  take?  Odin  z
instrumentiv pryadil'nogo remesla. Mo¿ koncerti zalyubki  sluhala  susids'ka
divchina Nadya. A potim vona pidrosla, i ¿j bil'she podobalas'  garmoniya.  Na
nij grav mij dvoyuridnij brat. YA zh ne zahotiv perekvalifikovuvatis'. Todi zh
majzhe intu¿tivno zrozumiv, shcho vsyake mistectvo - pristosuvannya do  lyuds'kih
smakiv. A piznishe vpevnivsya: do Vishchogo Lyuds'kogo  Smaku.  Bo  inakshche  vono
bulo b nepotribnim.
   - Todi ne damo  jomu  s'ogodni  pristosuvatis'  do  nas,  -  zi  smihom
vidkazala Lilya.
   Voni pishli tisyacholitn'oyu vuliceyu, tudi, kudi hodili i  ¿hni  daleki  ta
bliz'ki predki, do Dnipra, na kruchi. Vsya filosofiya vivitrilasya ªvgenovi  z
golovi,  vona  na  toj  chas  vidavalasya  mizernoyu   j   nikchemnoyu.   Pered
vuglinami-ochima, pered sribnogolosim smihom, yakim  mozhna  vpitisya  bil'she,
nizh tisyacholitnim vinom i virshami.
   - Vi spravdi otak pro vse dumaºte? - U Lili v ochah - lukavi plominci. -
Hiba mozhna take pro lyudej. Nas vchili v shkoli,  shcho  Lyudina  -  ce...  Vi  zh
znaºte, yak u Gor'kogo.
   - A hto vchiv - lyudi. Sami sebe vozvelichuºmo. Vsya  sprava  v  tomu,  hto
zahoplyuº vladu. Na zemli ¿¿ zahopili mi i vstanovili  svij  diktat.  A  shche
treba podivitis'... Ameba zhive za zakonami logiki? Tak, vzhe  hocha  b'tomu,
shcho zhive. Dobuvaº ¿zhu, mnozhit'sya. A skil'ki  nelogichnogo  robit'  na  zemli
lyudina? Ot koli b nas i ameb sudila tretya ploshchina...
   -Amebi tezh plavayut' parami? - znenac'ka  primruzhilas'  Lilya,  i  ªvgen,
spantelichenij, opustiv poglyad. Lilya raptom  zasmiyalasya,  vhopila  jogo  za
ruku. - Pobigli na kacheli. YA navit' ne pam'yatayu, koli gojdalasya...
   ªvgen napruzhuvavsya, azh nogi  zdrigali  v  kolinah.  Viter  biv  Lilinim
volossyam, mov chajchinim krilom, tripotiv sukon'koyu, ogolyuyuchi  krugli,  tugi
kolina. Mazur chekav, shcho Lilya os'-os' krikne, zaprosit'sya. Ale  vona  micno
vhopilasya rukami za drotinki, shche j dopomagala rozgojduvati choven.
   I choven-vitrovij zlitaº vishche, vishche, ªvgen na mit' zaplyushchuº ochi, i  jomu
zdaºt'sya, nibi voni vzhe odirvalis' od zemli, kruzhlyayut', obijnyavshis',  sami
na ves' svit.
   Hlopec' stripuº chubom, proganyaº vidinnya. CHoven  upovil'niv  svij  plin,
line do ne vidomogo ¿m obom berega. Lilya  rozchepila  pal'chiki,  popravlyala
zachisku. Znenac'ka ne vtrimalas', pidkovznulas', vpala  prosto  na  n'ogo.
ªvgen - drotini popid likti - pritrimav ¿¿, upijmav Lilinu ruku, pritisnuv
do grudej. Lilya na mit' zavmerla, ¿¿ dovgi, puhnati, nemov priporosheni  na
kincyah snizhinkami, poviki zdrignuli, opustilis' na ochi. Ta vona  odrazu  zh
vivil'nilas', nasvarilas' pal'chikom.
   - CHi ne bagato dozvolyaº sobi organizovana materiya!
   CHoven zupinivsya.
   V parku vigravali muziki, lyud'mi volodiv dzhazovij nastrij.  Voni  plili
na ¿¿ perelivi, mov ribi na prinadu.  Na  tancyuval'nij  majdanchik  vzhe  ne
protovpitis', tam tisnyava i nevrivnovazhenij  ruh.  Do  kasi  -  dovzhelezna
cherga.  Zvichnij  do  grubih  zrivnyan',  ªvgeniv  mozok  obijnyav  vse   te,
vikarbuvav ºdine slovo: "Nerestilishche".  Ale  vono  roztanulo  v  nastupnij
miti, i vin, zapolonenij neyu, potyagnuv Lilyu za ruku. - Davajte  stanemo  v
chergu.
   C'ogo razu dovelosya zdivuvatis' jomu.
   - Dlya chogo? SHCHob sterti na  p'yatdesyat  kopijok  pidoshvi?  Krashche  vzhe  na
asfal'ti. Hodimo on tudi.
   Voni kupili kvitki do kimnati smihu, kudi ªvgen tezh hodiv  htozna-koli.
Lilya perekrivlyuvala dzerkala,  bulo  veselo,  radist'  hlyupala  smihom.  I
til'ki raz,  koli  Lilya  zupinilasya  bilya  zvichajnogo,  pryamogo  dzerkala,
ªvgenovi chomus' spliv na dumku s'ogodnishnij  den',  a  z  nim  naplivla  i
bentezhno-smutna hmara. "Vse lyuds'ke zhittya v krivomu dzerkali. I moº tezh, -
podumav vin. - Oleksandr Kondratovich, Lilya... SHCHo bude dali?"
   Vechir vzhe zsipav u Dnipro zori, okutav sinimi tinyami starezni gorbi,  i
voni vraz stali ne suvorimi, zadumanimi, a nizhnimi, muzichnimi,  drimali  j
marili tim, chim zbudet'sya j ne zbudet'sya yunist'.  ªvgen  trimav  Lilyu  pid
ruku, i voni jshli ta jshli, - krutimi uzgir yami,  temnimi  aleyami,  vuz'kim
mistkom, po kotromu poruch mozhe projti lishe dvoº lyudej.

   * * *

   - Dozhilisya, vzhe z hati dochku vedut', - Oleksandr Kindratovich  vijshov  z
vanno¿ kimnati  chervonij,  rozimlilij.  Na  jogo  choli,  na  lisini  gusto
pobliskuvali rosinki potu.
   - Ti sam jogo priviv.
   Antonina Mihajlivna bachila, yak zdrigayut', nemov u obrazheno¿  ditini,  v
cholovika brovi, yak vin poshchipuº verhnyu gubu, i vzhe  zdogaduvalas'  -  yakas'
nepriºmnist' perebigla tinnyu Oleksandrovi s'ogodnishnij den'.
   Lilin vchinok - to  lishe  dribnij  kaminchik  pid  nogami.  Ale  vona  ne
pospishala rozpituvati, znala garazd, prispiº chas, i Oleksandr rozkazhe sam.
Vin ne vmiº hovati v sobi vlasni nevdachi. I koli prihodit' radist'  -  tezh
namagaºt'sya rozdiliti ¿¿. Mabut', ce najbil'she ºdnaº ¿h. Ni, vona  vzagali
ne mozhe poskarzhitis' na nechujnist' cholovika. Vin vgaduº ¿¿ dumki,  bazhannya
z odnogo poglyadu, vvolyuº ¿h. Ot sidit' Tonya na tahti, ¿j  trohi  nezruchno,
ale vstati za podushkoyu lin'ki, vona ne movila j slova, ale  Oleksandr  sam
prinosit' podushku,  pidklada  pid  boki.  Dehto  nazivaº  takih  cholovikiv
zhinochimi  dogidnikami.  Ale  komu  z  zhinok  cholovicha  uvaga  ne   lestit'
samolyubstva? Antonina Mihajlivna davno uyasnila sobi: lyubiti  -  ce  davati
nasolodi inshomu, a ne brati ¿h. Davati bezkorislivo, tak, shchob lyudina, yakij
voni priznacheni, ne pochuvala sebe borzhnikom. Oleksandr znahodit' radist' i
v tomu, shchob dopomogti ¿j po  hatnij  roboti  i  chasom,  koli  vdoma  nemaº
nikogo, navit' zvariti obid. Jogo kortit' zdivuvati vsih svoºyu  vpravnistyu
kulinara, i deyaki stravi vin gotuº smachnishe, nizh vona sama. Ot  til'ki  ¿¿
robota...  Antonina  Mihajlivna  pracyuº  v  tehnikumi,   chitaº   studentam
biologiyu... Oleksandr  govorit',  shcho  jomu  z  ditinstva  buli  vidvorotni
vsilyaki zhuchki ta meteliki. Mabut', tomu vin nikoli j  ne  zapituº  ¿¿  pro
tehnikum. Do togo zh vlasnij velikij klopit poglinaº jogo. Hoch chasom ¿j tezh
hochet'sya poskarzhitis', poprohati poradi.
   Dityam Oleksandr poturaº vel'mi,  bil'she  lyubit'  malogo  Kostika,  zate
chastishe j osmikuº  jogo  vizhkami  bat'kivs'ko¿  suvorosti.  "YA  hochu,  shchob
kozakom ris", - kazhe znajomim.
   Sin u jogo mri¿ mak stati znamenitim poetom, zat'mariti bat'kovu slavu.
   Zaraz sin zhive na seli, v babi. Oleksandr  napolig,  shchob  viddati  jogo
tudi na lito. "Nehaj nabiraºt'sya sil's'ko¿ nauki. Baba v n'ogo prosta,  ta
zhittyam vchena. Nas usih u lyudi vivela. Ta j pobigati bosimi nogami po zemli
jomu tezh horoshe".
   - SHCHo tut, vdoma? - zapitav Oleksandr Kindratovich, aahodyachi  do  sebe  v
kabinet. - Mene nihto ne shukav?
   Zapitannya zvichne, vin znaº - jogo shukayut' shchodnya.  Adzhe  vin  v  desyati,
yakshcho ne bil'she, komisiyah, komitetah.
   - Z redakcij kil'ka raziv dzvonili. I z obkomu. A shche prihodila zhinka. Z
Bilogo Brodu. Ota, shcho vesnoyu...
   - YAka zhinka? - Oleksandr Kindratovich namorshchuº cholo, potiraº jogo rukoyu.
Ta hiba prigadaºsh! Skil'ki do n'ogo hodit' prohachiv... I v klinici, j tut.
   - Pensiyu za cholovika klopoche. Mashinoyu jogo pere¿halo. Ti  b  dopomig...
Os' vona  spravki  zalishila.  Bilan  znaº:  sprava  ce  dribna,  miscevogo
masshtabu.
   - YA ne nachal'nik sobezu.
   Antonina Mihajlivna zaperechuvala tiho, m'yako. "Mabut', z  naradi  vinis
yakes' nevdovolennya".
   - Vona zh shche j nibi kolishnya tvoya  susidka.  Rozkazuvala,  yak  vi  kolis'
razom koriv pasli, telicyu zagubili...
   - To ce Natalya!
   Jogo pam'yat' vihoplyuº z dalekih lit visoku dvogorbu mogilu, shirokij lug
- Veliku, malen'ke chornen'ke chortenya  v  chervonih  chunyah  -  Natalochku,  z
kotroyu nihto z hlopciv ne mig zbigti navviperedki. A dali  pam'yat'  prudko
pereskakuº odrazu cherez kil'ka lit. Vona pidsovuº jomu pid  ruku  zv'yazani
remincem knizhki, vivodit' na zarichans'ku stezhku. Tak vipadalo, shcho  voni  z
Natalochkoyu zavzhdi vertalisya z  shkoli  otiºyu  stezhkoyu  vdvoh.  Vihodili  do
richechki, sidali pid verboyu. Kidali v vodu palichki, sluhali, yak nizhe v lisi
po toj bik lugu namisto zozulya. Vona nizala jogo spil'no dlya nih oboh.
   Durni, na¿vni diti. Ne znali, shcho dityache namisto rvet'sya duzhe legko i shcho
potim mozhna vidshukati lishe okremi namistini.
   Ale skil'ki Bilan ne brizhiv zmorshkami cholo,  ne  mig  prigadati  doyarki
Natalki, v chi¿j hati piv vodu tri roki tomu. Vin pri¿hav do svogo sela  na
zustrich z viborcyami, razom z shkolyarami sadovili topol'ki pid shkoloyu,  vona
tezh vijshla z vidrom, polivala derevcya. Kozhno¿ vesni vin zbiraºt'sya po¿hati
tudi, ale robota,  vsilyaki  spravi  zastupayut'  vid  n'ogo  selo.  Kostika
vidvozit' Tonya abo Lilya.
   - Vona kazala, yakis' topol'ki virosli, - chomus'  tiho  movila  Antonina
Mihajlivna.
   "Treba ¿j  dopomogti.  Podzvonyu  v  rajkom,  u  vikonkom..."  Oleksandr
Kindratovich pidsovuº do sebe stosik konvertiv, bere toj, shcho zverhu. Vse ce
- skargi viborciv. V togo vidrizali kil'ka metriv gorodu,  tomu  viplatili
za kontraktovane telya na desyat' karbovanciv menshe, nizh  obicyali,  tomu  ne
dayut'  kvartiri...  Dribni,  maloznachni  spravi.  Hiba  nad  nimi   sushiti
deputatovi golovu?  Odnak  vsi  listi  dovodit'sya  prochituvati,  na  kozhen
vidpovidati. Minulogo j  pozaminulogo  roku  vin  najmav  sobi  sekretarya.
Student yurist rozsortovuvav listi,  viddrukovuvav  na  mashinci  vidpovidi,
rozsilav po ustanovah. Teper toj hlopec' perejshov na p'yatij  kurs,  vi¿hav
na praktiku.
   - Treba znajti inshogo studenta, - poklav  u  stosik  konverti,  lishivshi
posered stolu Natalinogo.
   - A mozhe... Ti sam...
   Oleksandr Kindratovich poviv plechima, nemov jomu za komir kinuli krizhanu
burul'ku, spantelicheno podivivsya na zhinku. Ne te  shchob  vin  podivuvav,  shcho
vona zaperechila jomu, ale  jogo  zbentezhiv  ¿¿  golos.  Ne  prohal'nij,  a
dokirlivij.
   I, mabut', vpershe vin vidpoviv rizko:
   - Ti  b  krashche  svoº...  Sipala  obidati.  Zgolodniv  ya.  Ale  Antonina
Mihajlivna bachila - ¿sti cholovikovi tezh ne hochet'sya. Vin bi davno  pobuvav
na kuhni, zaglyanuv u vsi kastruli. Teper, mabut', ne vipovist' ¿j  i  tiº¿
svoº¿ turboti, a rankom pide na robotu  znervovanij,  zim'yatij.  Zavtra  v
n'ogo operacijnij den'...
   YAkshcho Oleksandra htos' mozhe rozraditi, to lishe Holod.  Posterigshi  takij
tovarishiv nastrij, toj zavshe vtyagne jogo  v  superechku,  i  v  ocij  zmazi
Oleksandr, kaminchik po kaminchiku, vikidaº ves' tyagar, kotrij nalig jomu na
dushu. Antonina Mihajlivna sama ne znaº  chomu,  ale  j  ¿j  vel'mi  zatishno
pochuvaºt'sya  todi,  koli  za  dverima  Oleksandrovogo   kabinetu   gurkoche
basovitij Prokopiv golos i poskripuyut' pid duzhoyu  hodoyu  doshchechki  parketu.
Vona virit' v Holoda. Virit' v lyudinu, sercevi j talantovi yako¿  Oleksandr
mozhe viddati vsi svo¿ sumnivi i vagannya.
   - Prokip chogos' vchora zahodiv. Mozhe, poklikati jogo, poobidaºte  vdvoh?
- movila, zabirayuchi z cholovikovogo plecha rushnika.
   - SHCHo jomu?.. Hiba ne znaº, de ya? -  v  golosi  Oleksandra  Kindratovicha
Antonina Mihajlivna vlovila drativlive  nevdovolennya,  ne  znajomu  ranishe
vkradlivist'. Vona zdivovano glyanula na cholovika, pishla na kuhnyu.



   ROZDIL SHOSTIJ

   - Zahod'te, zahod'te, - vidguknuvsya Holod na nesmilivij skrip dverej. -
Ce ti, Lilyu? Nibi v klas, ta shche j ne  vikonavshi  zavdannya...  -  Vin  taki
zdivuvavsya. CHomu Lilya prijshla syudi, a ne dodomu, chomu taka tiha, serjozna?
Prisila na kraºchok stil'cya, krutit' v pal'chikah reminchik sumochki. Vona vsya
nibi  odminilasya.  I  odyagnena  nezvichno.  Prosti,  na  nizen'kim  kabluci
cherevichki, chorna sukon'ka, volossya zachesane v strogij, tugij vuzol.
   - Vid Olega... nichogo nemaº? - zapitala tiho.  "On  vono  shcho.  -  Tepla
loskitliva hvilya hlyupnula Holodovi v grudi. - Vse-taki... Bolit' ¿j".
   - Poki shcho nema. Vin po¿hav do titki. Kolis' malen'kim Oleg zhiv u ne¿. YA
vzhe napisav ¿j.
   Lilya hitnula golovoyu,  ¿¿  ochi  zateplili  posmishkoyu.  Vidtak  posmishka
zgasla, divchina znovu opustila poglyad.
   -  YA,  Prokope  Gordijovichu,  spravdi  ne  vikonala  zavdannya.  ZHodnogo
zavdannya... A hotila b vikonati... YA prijshla prositisya na robotu.
   Teper Holodu stali zrozumili i stroga zachiska, i skromne vbrannya. Odnak
zdivuvannya vid togo ne pomenshalo.
   - CHomu zh do mene, a ne do bat'ka?
   - YA hochu pracyuvati, yak usi. Vi rozumiºte... YAkshcho u vas nemaº miscya...
   - Ni, miscya º, - pospishiv zaspoko¿ti divchinu. - Navpaki, brakuº  lyudej.
Mi zaraz ne  mozhemo  prijmati  na  robotu  tih,  v  kogo  nemaº  ki¿vs'ko¿
propiski.  Hochesh  sanitarkoyu,  a   to   -   v   laboratoriyu.   Bat'ko   ne
zaperechuvatime? Ti zapituvala jogo?
   - Tak. SHCHe pislya ekzameniv.
   Holod govoriv, a dumka jogo pryamuvala do inshogo. Vin dumav pro  te,  yak
micno, chasom nemiloserdno, zv'yazuº lyudej odnim  vuzlom  dolya.  Prijshla  do
n'ogo Lilya... Jomu radisno, shcho vona prijshla z takim prohannyam.  Ale  serce
shchemit' inshoyu stricheyu. Vin mozhe uniknuti tiº¿  strichi,  ale  ne  vteche  vid
nespokoyu.
   Oleksandriv skal'pel' karoyu lyagaº na kliniku. Bilan go-'  voriv,  bucim
pracyuvatime, bucim oblishit' na yakijs' chas svo¿ eksperimental'ni  operaci¿,
ale ne dotrimav obicyanki. Til'ki shchil'nishe zachiniv za soboyu dveri. Ta  hiba
take mozhna prihovati! Treba zabrati z nogo  ruk  smertonosnogo  skal'pelya,
yakim kraº vse, shcho zrobiv ranishe. I musit' zabrati vin, Holod.  Zabrati  ne
zvolikayuchi.
   Holod vazhko pidvivsya z stil'cya. V n'ogo  bolila  golova,  tupo,  vazhko,
tak, nemovbi pislya chadnogo gazu. Profesor likuº inshih, a  vilikuvati  sebe
ne dobere sposobu. Vin  navit'  ne  znaº,  vid  chogo  v  n'ogo  bil':  vid
kontuzi¿, kisnevogo goloduvannya, nervovo¿ perevtomi? CHasom bil'  prohodit'
zovsim, ta potim napovzaº znovu, inodi na kil'ka dniv  vidbiraº  knizhki  j
gazeti. Jomu todi zdaºt'sya: vijdi na svizhij viter - vse mine. Ale vihodiv,
i ne minalo.
   Provivshi do dverej Lilyu, Holod poklikav chergovogo likarya,  skazav,  shchob
gotuvalisya do obhodu. Godini obhodu  -  godini  vazhko¿  praci:  terplyachogo
visluhovuvannya skarg, shukannya rozv'yazkiv  formul,  de  iksami  i  igrekami
vistupayut' lyuds'ki hvorobi. Ce velichezna p'ºsa, v yakij prosto  z  zalu  na
scenu odin po odnomu jdut' aktori-stazheri, za kozhnim z yakih  treba  pil'no
prostezhiti, vidgadati, de v n'ogo  vdavane,  a  de  spravzhnº.  Do  vs'ogo,
rezhiser zvikaº do svoº¿ sceni. Ale vin povinen boyatisya, shchob profesional'ni
navichki ne pererosli u bajduzhist'.
   Kul'minacijnij moment tragedi¿ - v operacijnij.  Rezhiser-likar  povinen
ne prosto zshiti shmatok ploti. Vin musit' shche  podbati,  shchob  z  likarnyanogo
lizhka znovu vstala Lyudina. CHasto,  zalishayuchis'  neyu,  vona  vstaº  lyudinoyu
inshoyu, nizh bula do hvorobi. Prokip Gordijovich posterig - perenisshi  tyazhkij
nedug, lyudina zminyuº harakter, sposib dumannya, inodi navit' zvichki.  CHasto
ce vzhe zovsim ne ta lyudina. Zavdannya likarya - privesti ¿¿ do  togo  samogo
stanu, v yakomu vona bula v peredden' hvorobi.
   Os' tut, pid chas obhodiv, profesor-rezhiser i sposterigaº, yak  pil'nuyut'
c'ogo jogo pomichniki, skerovuº ¿hni di¿.
   Holod zvik, priris  dusheyu  do  svoº¿  sceni,  do  svo¿h  artistiv.  Ni,
profesor ¿m ne vel'mi poturaº. Vin ¿h i svarit', vin  nad  nimi  j  kepkuº
legen'ko, vin ¿h i lyubit'. Nu yak ne lyubiti oc'ogo shibenika, oce  kaplovuhe
pacya? Vtknulosya piskom u podushku, sope, azh gubenyatami plyamkaº.  Igor'ok  -
tak zvati hlopchika  -  davnij  zhitel'  palati.  V  n'ogo  -  neprohidnist'
stravohodu.  Tri  roki  tomu,  nedoglyanute  mamoyu,  ditya  vipilo  pivbanki
kaustichno¿ sodi.
   Hlop'ya zovsim ne znaº smaku hrumko¿ shkorinki, zubi jogo ne vrizalisya  v
m'yakush yabluka, ne rozluzuvali gorihiv. Vo-¿yu til'ki zdogaduºt'sya,  yake  to
zalassya, i vidvertaºt'sya, koli htos' pri n'omu rozv'yazuº vuzlika peredachi.
Igor'ok  vzhe  pereterpiv  tri  operaci¿.  Lishilasya  chetverta,  ostannya.  V
susidnij palati lezhit' divchinka, kotrij vzhe  zversheno  ves'  cikl.  Teper,
shchoranku, hlop'ya bere divchinku za ruku i vede po koridoru. Vono zavodit' ¿¿
po cherzi do kozhno¿ palati, ticyaº v ruku suhu shkorinku:
   - ¯zh.
   Divchinka ohoche vikonuº jogo prohannya, zhuº shviden'ko, mov kizka.
   Hlopchik  obvodit'  palatu  triumfal'nim   poglyadom,   pidnosyat'   vgoru
pal'chika:
   - Bachite!.. I ya budu otak. Vzhe shvidko. Profesor skazav!
   V hlopchika na tumbochci - nizka viliplenih z plastilinu figur.
   Holod  nahilyaºt'sya,  rozglyadaº  procesiyu.  Na  jogo  vusta  lyagaº  tiha
posmishka. Po tumbochci proshkuº likars'kij obhid. Prokip Gordijovich  upiznav
i sebe. On vin - poperedu, velikij, volohatij, shozhij na vedmedya. Za nim -
inshi likari. Majzhe v  kozhnomu  vlovleno  shchos'.  Hlop'ya  talanovite.  Odnak
kompoziciya zdaºt'sya  profesorovi  ne  dovershenoyu.  Vin  bere  z  korobochki
nadlomlenu plitku plastilinu, rozminaº. Pal'ci jogo  pracyuyut'  shvidko,  ne
zdivitis'. Os' vzhe shestya jde ne prosto na kraj tumbochki, a  do  lizhka,  na
kotromu kaplovuhij hlopchik natyaguº na golovu  kovdru.  Vin  hovaºt'sya  vid
likariv.
   Kritichno priskalivshi na svoyu robotu oko, profesor vichapuº z palati.
   Obhid plive dali... Bili halati,  bili  prostiradla,  bili  pov'yazki...
Bili stini. Rum'yani bagryanci zhittya. Na nih spochivaº likareve oko. Profesor
rozmovlyaº v palatah golosno, svidomo unikaº nezrozumilih  neduzhim  sliv  i
terminiv. Navit' koli peremovlyaºt'sya z kolegami. Nishcho ne  strahaº  hvorogo
tak, yak lihovisnij shepit, nezrozumila latin'. Ti  slova  jogo  b'yut',  mov
slipi kuli. Hvorij  voliº  znati  pravdu,  hoch  vodnochas  hoche  primenshiti
nebezpeku. Vin z odnogo poglyadu vihoplyuº  z  likarevih  ochej  iskri  viri,
vpevnenosti, neviri.
   ...Ocej profesor. Vin ne vel'mi laskavij. Ne  nazivaº  svo¿h  paciºntiv
"golubchikami". Ale z togo, yak sluhaº,  yak  v  glibokij  movchanci  kro¿t'sya
mislyu des' v tvo¿j hvorobi, yak kreslit' ¿j smertel'ne  kolo,  -  zrinaº  v
tebe dovira i pevnist'.
   Os' i ostannya palata. Palata dlya tih, yaki  oduzhuyut'.  Davnya  paciºntka,
babusya z-pid Bilo¿ Cerkvi. Ne hotila likuvatis'. Mav vin  z  neyu  klopotu.
Staren'ka sidit' na lizhku, v  ne¿  v  rukah  pobliskuyut'  metalevi  spici.
CHornim zhirovanim kotenyam krutit'sya  bilya  ne¿  klubok  shersti,  vtikaº  po
nitochci v dityachu rukavichku.
   Kotenya shkryabnulo lapoyu, pritihlo.
   - ...Meni vzhe, sinok, ne treba nichogo. Spasibi tobi. - Staren'ka pil'no
vdivlyaºt'sya dobrimi ochima v  oblichchya  profesora,  shituº  golovoyu.  -A  ti
sam... Poblid, na vidu upav. I ochi chervoni. Mozhe, zastudivsya?  Ti  perelezh
den'-dva. Vipij na nich lipovogo chayu...
   - Dobre, vip'yu. A vi shche pop'ºte poroshki. Sestra prinese.  Bash  na  bash.
Zgoda? - vin pidmorguº babusi, mov davnij zmovnik.
   - Hitrij ti...
   Prokonsul'tuvavshi likariv, zrobivshi neobhidni zapisi, Holod dovgo hodiv
po kabinetu. Rozmotuvav dumku, mov klubok kolyuchogo drotu. Vin ne  ziznavsya
navit' sobi, shcho zvolikav, shcho vidtyaguvav cej moment. Vtikav vid  n'ogo,  yak
nalyakanij zvir vid vlasno¿ tini. Ale vid c'ogo stekti ne mozhna. Vin musit'
zrobiti ostannij krok.
   Holod znaº: Bilan vzhe j tak zapiksya na n'ogo obrazoyu. "Mozhe, j  spravdi
ne kazati? Dlya chogo zneshchasnyuvati  lyudinu?  Druga?"-skradaºt'sya  dumka.  "I
todi nehaj neshchastya padayut' na sotni lyudej! Ti ne maºsh  prava  movchati.  YAk
lyudina. YAk komunist. Ti vzhe j tak zapiznivsya. Divchinka, yaku vchora operuvav
Oleksandr, shche mogla zhiti. ¯¿ treba bulo likuvati".
   "A spravki? Hvori  pishut'  Oleksandrovi  smertel'ni  spravki.  Z  yakimi
dumkami voni lyagayut' na operacijnij stil! Oleksandre! SHCHo  skrizhanilo  tvoº
serce!"
   Ostanni slova vin prokazav uzhe majzhe  vgolos,  pidnimayuchis'  po  shodah
ugoru.
   V  profesors'kim  kabineti,  okrim  Oleksandra  Kindratovicha,  shche  dvoº
likariv. Z suvorogo nespokijnogo Holodovogo poglyadu  Bilan  vidgadav  use.
Vin vdav, nibi vkraj zaklopotanij, nibi v n'ogo nagal'na sprava, - shchob hoch
trohi vidvolikti rozmovu, prigotuvatis' do zahistu. Ale Holod  neceremonno
posunuv ubik paperi, poprohav likariv:
   - Zalishte nas na chasinku.
   Ti zdivovano potisli plechima,  vijshli  z  kabinetu.  Prokip  Gordijovich
proviv ¿h, peresvidchivsya, chi shchil'no prichineni dveri, povernuvsya nazad.
   - Ti  ne  posluhav  mene,  -  moviv,  zupinyayuchis'  navproti  Oleksandra
Kindratovicha. I,  vlovivshi  zaperechnij  po-m"h  jogo  ruki,  zupiniv:  -Ne
perebivaj. YA musiv piti ne do tebe, a do golovnogo likarya. V ministerstvo,
v partbyuro, zreshtoyu. Ale ya prijshov do tebe. Bo ya shche viryu...  YA  prosto  ne
mozhu zbagnuti, shcho sponukaº tebe. YA znayu: ti  ne  raz  tolochivsya  posivami,
obochinami. Ale ya dumav, ti  shukaºsh.  A  ti...  Sashko,  ce  nebezpechno.  Ce
pochatok hvorobi. Strashno¿. Koli krov griº til'ki odne serce, svoº, vlasne.
Ce - bilokriv'ya.
   - CHomu zh, bulo b iti v partkom, - vreshti vitisnuv Bilan. - I  shcho  b  ti
tam skazav? V chomu ti hochesh mene zvinuvatiti? YAki v tebe dokazi?
   - Dokazi?-Holod oshelesheno podivivsya na Bilana.  Pochuti  vid  Oleksandra
take - ne spodivavsya. Priglyadavsya do tovarisha, nemov bachiv jogo vpershe.  A
mozhe, taki j bachit' jogo, spravzhn'ogo, vpershe? Os'  vin  sidit'  navproti,
znajomij kozhnoyu zmorshkoyu, kozhnim poruhom  ochej.  Skil'ki  dorig  perejdeno
obopil'nimi rozmovami, skil'ki mrij vivazheno na odnih terezah? A  teper...
Zatoptati vse? Ni, voni ne mozhut', ne mayut' prava vchiniti tak.
   - Dokaziv? -povtoriv tihishe. -Ti hochesh, shchob ya shukav proti tebe dokaziv?
Skazhi, Sashko?
   - Hochu. - V Bilanovih ochah zlislivi vogniki. Zlist'  stalevimi  puchkami
stisla jomu gorlo. Oleksandrovi Kindratovichu v cyu mit'  chomus'  prigadavsya
vechir na Dnipri, kalamutnij  vir  pid  nogami  i  krik.  Rozpachlivij  krik
malen'kogo kulichka. ZHorstoki Holodovi  slova  i  bolisnij  vishchij  ptashinij
krik. - V mene, dlya prikladu, letal'nist' mensha, nizh u tebe,  -  skazav  i
opustiv poglyad.
   Oleksandr Kindratovich muruvav pered  nim  gluhu,  neproniknu  stinu!  V
ostanni roki v klinici sklalosya tak, shcho nadto tyazhkih hvorih i  priznachenih
na povtorni operaci¿ klali do  Holoda.  V  Oleksandra  Kindratovicha  majzhe
polovinu  chasu  vidbirali  vsilyaki   konferenci¿,   komisi¿,   deputats'ki
zasidannya. Do togo zh  vin  gotuvavsya  do  operacij  na  serci.  V  drugomu
viddilenni j hvorih majzhe vdvichi bil'she, nizh v pershomu.
   Voni oboº  znali  te.  Holodovi  zhodnogo  razu  j  na  dumku  ne  spalo
protestuvati. Komus' zhe treba  siditi  j  na  zasidannyah.  A  operaci¿  na
serci!.. Oj, yak ne vistachalo ¿hnij klinici likarya, yakij bi vmiv robiti ¿h.
Teper Holodovi pochalo vidavatis', shcho Bilan svidomo  unikav  tiº¿  chornovo?
roboti. SHCHos' vazhke perevernulosya v grudyah, bolyache natisnulo na serce.  Vin
zapaliv cigarku, perechikuyuchi hvilinnij gniv.
   - YA mozhu vdatisya do faktiv, - skazav na divo spokijno.  -  Do  dokaziv.
Pam'yataºsh,  yak  ti  nozhicyami  poraniv   miokard,   sprichiniv   do   novogo
zahvoryuvannya? Ti zashiv... V  terapevtichnomu  viddilenni  º  rentgenoznimok
sercya  hvoro¿   do   operaci¿...   Zaraz   jogo   tezh   zrobiti   nevazhko.
Visimnadcyatogo... Buhgalterovi z Vinnici... Vchora.
   - Ti... Ti shpiguºsh za mnoyu,  -  stisnuv  kulaki  Bilan.  Jogo  dratuvav
cigarkovij dim, strashenno kortilo zakuriti, ale vin ne hotiv brati cigarki
z Holodovo¿ korobki.
   - Ni, ya prosto stezhiv... Stezhiv, shchob uberegti tebe... Dopomogti...
   - Dopomogti?.. -Oleksandr Kindratovich perepitav majzhe zgirdno. -  Ti  -
meni... A shcho mozhesh sam?..
   Dushno, tisno v prostoromu kabineti. Dushno obom.  V  movchanci  chuti,  yak
des' nevpinno cokotit', vgrizaºt'sya v derevo shashil'.
   Holod  rozstebnuv  verhnij  gudzik  sorochki,  pidvivsya.  Bilan  opustiv
golovu, kulaki sami bezvil'no roztisnulis', lyagli  na  stil.  Hoch  vin  shche
vdoma perezhiv dumkoyu taku rozmovu, ale teper,  ne  znati  chomu,  zlyakavsya.
Jomu stalo lyachno zalishatisya zaraz na samoti, obirvavshi vse te,  shcho  ºdnalo
¿h dovgi roki.
   - Hiba ya dlya sebe... Na dobro zh, ne na  zlo,  -  sprobuvav  sterti  vse
skazane dopiru. - YA shukayu. Mozhe, ya shchos' i ne zovsim... Mozhe... Trishki.  Ti
dumaºsh?.. YA sam sobi zatiskayu gorlo, shchob ne kriknuti. Ale zh zrozumij -  ce
kraplya.
   - Kraplya krovi. Lyuds'ke zhittya - ce kraplya.  Vs'ogo  lish.  Mi  ne  maºmo
prava vazhiti neyu.
   - Ale zh zadlya togo...
   - Navit' zadlya najvishchogo. Mi ne davali jogo. I vishchogo za  n'ogo  nemaº.
Tak robili v im'ya vsih zhorstokostej. Vsih koristej. V im'ya dobra... Ce shchit
usih. I togo, hto likuº lyudej, i togo, hto tishit' svoº slavolyubstvo.  Meni
shkoda tebe, Sashko. Oglyan'sya. Naplyuj ti na tu vivisku. Rozbij ¿¿. Nu, yak ti
mozhesh... Spravki u hvorih...
   Te, shcho Holod vidgadav Bilanovi dumki pro  institut,  znovu  rozlyutuvalo
jogo.
   - Pozhalij krashche sebe. I poryadkuj u svoºmu viddilenni. Ajv sebe sam...
   Hotiv   shche   skazati:   "Ti   zavisoko   zamahnuvsya...   Zabuvsya,   hto
porekomenduvav  tebe  na   zaviduyuchogo   viddilennyam.   Zabuv,   po   chi¿j
rekomendaci¿ prijnyato vdruge do parti¿..." Odnak til'ki  vdariv  po  stolu
kulakom.
   - Zvazhuj. Bo dali ya budu zmushenij dopovisti na kolegi¿.
   Holod pidijshov do dverej,  vzyavsya  za  ruchku,  ale  raptom  vidchuv,  yak
garyachij klubok pokotivsya jomu do gorla, zupinivsya tam. Stalo vazhko dihati,
vazhko vimoviti slovo. I ne mig znajti togo slova. A tak hotilosya...
   - V Leningradi grupa likariv sproektuvala nove shtuchne serce... Krashche za
kolosovs'ke... Ti chitav?
   Bilan ne vidpoviv.
   Vazhkoyu vtomlenoyu hodoyu Holod  vstupiv  do  svogo  kabinetu.  Zupinivsya.
CHomus' oglyanuvsya. Nibi vse tut, yak i ranishe. I vodnochas... Nemov rozbilosya
shchos', nad chim klopotavsya dovgo-dovgo. V kabineti porozhn'o, sumno. Tisha  po
krihti stochuº serce. Vodnochas ne hotilosya,  shchob  htos'  porushiv  ¿¿.  Jomu
zdavalos', nibi odrazu zdogadayut'sya, de vin buv i pro shcho govoriv.
   Bil' ne prohodiv. Ale povoli na dushu splivalo  yakes'  zaspokoºnnya.  Vin
vchiniv, yak velila sovist'. Stukala v serce j insha  dumka:  a  mozhe,  Sashko
odumaºt'sya... Hoch ¿m vzhe, mabut', nikoli  ne  sisti  razom  do  svyatkovogo
stolu, ne roziklasti na richkovim berezi veselogo vognishcha.
   Zalishatisya v kabineti ne  hotilosya,  i  vin  spustivsya  v  pidval.  Tam
rozmishcheni  doslidni  laboratori¿  oboh  viddilen'.  Osobisto   v   Prokopa
Gordijovicha - dvi kimnatki. Divo, ale jomu tut najlipshe pracyuºt'sya.  Mozhe,
tomu, shcho syudi ne syagaº metalevij gamir mista, a mozhe, shcho  v  cih  kimnatah
rozplutuº najtonshi nitki svo¿h dumok. Vin morokuº nad tim, chogo shche  nemaº,
ale shcho bachit' uyavoyu, shcho promovlyaº do n'ogo z paperu literami  ta  liniyami,
blimaº na shchitku chervonimi lampochkami, pidmorguº sin'oyu  brovoyu  z  ekrana.
Detali zmontovani na odnij velicheznij doshci, ale vse ce shche poki shcho  okremi
vuzli aparata, i Holod ne znaº, chi vdast'sya jomu  koli-nebud'  pobachiti  v
svitnij okulyar te, shcho bachit'  uyavoyu.  Zvichajnij  rentgen-aparat  prosvichuº
lishe kistki, stari ru¿nnic'ki puhlini, virazki. A v  svoº  skel'ce  Prokip
Gordijovich musit' pobachiti najmenshi  zmini  klitin  organizmu,  najmolodshi
novoutvorennya. Todi likari zmozhut' vbivati hvorobi v  kokoni,  v  zarodku.
Vin sam amozhe prosvititi serce, shchob  potim  operuvati  ne  naoslip,  a  za
chitkim planom. Ale robota shaleno  opiraºt'sya  Prokopu  Gordijovichu.  CHasom
aparat vidaºt'sya jomu  zhivoyu  istotoyu.  Voni  rozmovlyayut'  odne  z  odnim,
vtishayut'sya, kpi-nyat', svaryat'sya. Holod  znaº:  jogo  metalevij  oponent  -
¿dkij skeptik, ale profesorovi podobaºt'sya sperechatisya z nim. Ocej  girkij
pesimist gadaº, bucim vin z dnya na den' pidginaº Holoda pid svo¿  metalevi
lapi, odnache vin prikro pomilyaºt'sya.
   - Daremno ti pidmorguºsh, - rozpochinaº davnyu  superechku,  vikladayuchi  na
stil instrument. - Tobi vse odno ne vdast'sya sisti meni na kark.  Tak,  ti
pozhiraºsh mij  chas,  moyu  zarplatnyu,  navit'  moyu  mriyu,  ale  ti  bezsilij
nav'yazati svoyu volyu.
   "Ti prosto korotkozorec'. Nenache ya ne znayu, dlya chogo ti klopocheshsya bilya
mene? Ti hochesh pobachiti v  moº  skel'ce,  yakij  ti  velikij.  Pripuskayu  -
pobachish. Ta zavdyaki komu vozvelichishsya ti?"
   - Breshesh. YA pobachu ne sebe, a inshih. Vsih nas.  Vsi  razom  mi  spravdi
veliki. Mi vozvelichuºmos', konstruyuyuchi  vas,  mi  shchoden'  viddalyaºmosya  od
vas...
   "Todi chomu zh ti tak chasto sumuºsh v ocij  kimnati?  CHomu  v  tvo¿h  ochah
pleska tuga?"
   - Ce tuga... Tuga po nedoskonalosti zroblenogo, po tomu,  shcho  musiv  bi
zrobiti. "Tobto po genial'nomu?"
   - Nazivaj, yak tobi hochet'sya.
   "Ti dumaºsh, vi kolis' podolaºte ¿¿?"
   - C'ogo ya ne znayu.
   "I vi vklali  sobi  v  golovu,  shcho,  konstruyuyuchi  nas,  vi  vse  bil'she
viddalyaºtes'  od  svogo  pershorodu?  Ti  gadaºsh,  nibi  vtik   vid   otih,
chotirinogih?"
   - Tak, utik. Mi j vtekli tomu, shcho dumali ne lishe za sebe, a za vsih. Za
vsih tih, kotri za skel'cyami. Mi zhertvuvali svo¿mi  zhittyami  zaradi  inshih
zhittiv. Mi - chervoni krov'yani til'cya. Mi - fagi. Mi pozhirali bakteri¿,  mi
ginuli, shchob zhili nashi brati.
   "Tak,  vi  -  fagi.  Vi  slipi,  vas  shtovhaº  temna,  ne  vidoma  vam,
neosmislena sila. Vi ne znaºte, shcho sila ta - fatal'na".
   - Ale mi maºmo rozum, same vin i  pidvivsya  nad  svitom,  vin  peremig.
Kolektivnij rozum lyudstva.
   "CHomu zh todi vin znishchuº sebe? CHomu vkorochuº viku lyudini?  Tobto  samomu
sobi. Dlya chogo vin vigadav bombu?.. Hochesh, ya skazhu, shcho volodiº vami.  Vami
volodiº strah smerti, samotnosti, strah inshih lyudej. I bil'she  nichogo.  Vi
bezsili pered hibno nazvanoyu vami nezhivoyu materiºyu.  Bo  vi  sami  -  lishe
chastochka ¿¿. Vi j dosi ne rozgadali, shcho take zhittya, shcho  take  materiya.  Bo
s'ogo ne mozhna rozgadati. Ce shozhe na te, yak,  skazhimo,  kaminna  poroshina
sprobuvala b rozgadati, shcho take kamin'. CHastina ne  znaº  zakoniv  cilogo.
Poroshinku zavtra vtopchut' v bagno, spalyat' na  vogni,  a  kamin'  lezhatime
vichno. Ti zrozumiv mene? Sam proces namagannya piznati  sebe  -  tezh  mit',
kraplinka materi¿".
   - Ale zh ti kazhesh: kamin' vichnij. A znachit', vichno vid n'ogo  vidpadayut'
i poroshini. Vihodit', shcho organichne zhittya tezh vichne. Vono  º  prinalezhnistyu
materi¿. Materiya stvorena tak, shcho vona obov'yazkovo viklikaº  zhittya.  Otzhe,
mi tezh vichni. Ne tut, na zemli. A tam - skriz'.
   Spalahuvala lampochka, klacali po metalu ploskogubci. Oponent movchav.  I
vzhe po dovgij pauzi:
   "Ce tvoº vidkrittya?"
   - Tak.
   Holod ne pochuv, yak skripnuli dveri. Kinuvsya, azh koli za spinoyu prolunav
metalevij  bryazkit.  Oglyanuvsya.  V  yaskravomu  svitli   lampochki   pobachiv
vibalusheni zhahom ochi, shiroko rozstavleni  ruki.  Na  pidlozi  pobliskuvala
v'yazka klyuchiv.
   - CHogo vi, Haritino Artemivno?
   - YA... Tobto... Vi sami?..
   - A, - posmihnuvsya Holod. - Knizhku vgolos chitayu.
   -  Slava  tobi  gospodi,   -   perehrestilas'   pribiral'nicya,   povoli
zaspokoyuyuchis'. - A ya sluhala-sluhala pid  dverima...  Hiba  teper,  dumayu,
dovgo. Taka nervenna robota... Azh znov, slava bogu.
   - A chogo znovu? - pocikavivsya Prokip Gordijovich.
   - Ta ot... - Titka perestupila porig, pidibrala klyuchi. - I  vchora  meni
pritichina. Zibralasya na robotu, vijshla na ganok, azh  glyad'  -  pid  grusheyu
susids'kij  parubijko,  Vadim.  Nide  ani  lyalechki,  na  s'omu  shche  til'ki
povertalo. Dumayu, grushok nazbirat' vibig. A vin sto¿t' i divit'sya  kudis'.
Ta tak lyuto... Mene ne bachit'... A todi kulakom  -  tic'.  I  znov:  tic',
tic'. Skik ubik, skik nazad - i vp'yat' kulakom. A pered  nim  zhe,  yak  oto
lektor chitav, odin ehvir. "Serdeshnen'kij, - dumayu, - otakij molodij". Mene
j zhal' i ostrah bere. SHCHe mene otak tic'ne - kistok ne  zberesh.  Vernulasya,
pobudila susidiv. Za stinoyu v mene uchast-kovij zhive. Podivivsya vin u vikno
ta yak zaregoche: "To, kazhe, Vad'ka z boksi trenuºt'sya".
   Holod ne vtrimavsya, posmihnuvsya j sobi. - A chogo vi tak rano na  robotu
vihodite? - zapitav vin.
   - Aparata vmikayu dihal'nogo. Vin zhe dvi godini griºt'sya. YA  vvimknu,  a
todi shche drimayu do dev'yati.
   Na visoke Holodove cholo nabigla kruta skladka.
   "Ot i vsya filosofiya chasu, - dumav,  nesamohit'  zginayuchi  j  rozginayuchi
midnu plativku. - SHCHodenno vkradeni dvi godini..."
   Titka Haritina pishla, a vin shche dovgo stoyav, krutiv u rukah plastinku, a
v golovi -  girku  dumku.  Vidtak  profesoriv  blukayuchij  poglyad  upav  na
budil'nik. Jogo vin zavodiv, koli boyavsya zapracyuvatisya, spiznitisya  kudis'
na priznachenu godinu. Vzyav budil'nika, vidgvintiv krishku.  Potim  vidshukav
vitok tonkogo drotu, prinis z komirchini payal'nu lampu.
   Strilka jogo ruchnogo godinnika  obbigla  odin  raz,  koli  vin  skinchiv
robotu. SHCHe desyat' hvilin - na vstanovlennya, pidvedennya drotiv  do  aparata
Byulau. Teper mozhna poklikati titku Haritinu.
   - Haritino Artemivno, - skazav,  koli  ta  zajshla  do  kimnati.  -  Vid
s'ogodni vi prihoditimete na robotu o dev'yatij.
   - A... aparat? - titka nichogo ne rozumila, klipala povikami.
   - Vmikatimet'sya sam, avtomatichno. Zaraz mi perevirimo. Maºmo bez  tr'oh
hvilin p'yat'. Byulau povinen vvimknutisya rivno o p'yatij...
   Mabut', tomu, shcho chekali, oboº zdrignuli, koli zatorohtiv dzvinok.  Jomu
u vidpovid' suho klacnuv vmikach, zagudiv aparat.
   Holod pereviv strilku budil'nika na sim.
   - Vi skazhit' tim, hto pracyuvatime na Drugij zmini, shchob zavodili na  nich
pruzhinu dzvinka.
   Titka stoyala, vrazhena ne menshe,  nizh  godinu  tomu,  koli  sluhala  pid
dverima. V ochah i podiv, i zahoplennya, i shchira lyuds'ka vdyachnist'.
   - Dlya chogo vi... YA j tak... - Ledve-ledve vorushila gubami,  ne  znayuchi,
yak podyakuvati.
   Holod povernuvsya do kimnatki v laboratoriyu, siv u  kutok  za  malen'kij
stolik. Tam - dopisanij do polovini arkush, ruchka, ale vin shche dovgo ne brav
¿¿. Horoshe jomu  pochuvalosya  na  dushi,  tak  horoshe,  nemov  zvershiv  shchos'
velike-velike, nemov pobachiv te, shcho shukav rokami. Hoch i znav -  dribnichka,
malen'kij prominchik. Ale vin griv duzhche, nizh inkoli velike bagattya.
   Ale potim prijshli inshi dumki. Vtikayuchi vid nih,  silomic'  zanurivsya  v
rozrahunki. Azh poki povoli ne zabuv za vse.
   Zapracyuvavsya  dopizna.  Vecheryav  u  restorani,  zamoviv  sto  p'yatdesyat
gramiv. Vin nikoli ne vtikav vid charki, ale  lyubiv,  shchob  vona  stoyala  na
veselim tovaris'kim stoli, de dobra besida, zhurna pisnya. A s'ogodni  vipiv
sam. Z smutku, z tiho¿ radosti.
   A potim dovgo blukav vechirnim mistom.
   Vijshovshi na gorb, zvidki vidno budinok, pobachiv u viknah svoº¿ kvartiri
svitlo.
   "Oleg". Lunko vdarilo serce,  vin  pishov  shvidko,  a  vzhe  vid  drugogo
poverhu majzhe big. Rvonuv dveri, perestupiv porig i malo ne spitknuvsya  na
rivnomu. Posered kimnati stoyala Ol'ga.
   Vona chekala na n'ogo. Na mit' v ¿¿ ochah spalahnuv  vognik  zamishannya  i
zgas.
   - De Oleg? YA oderzhala tvogo lista. Vin do mene ne pri¿zdiv.
   - U Kilini. - Teper Prokip Gordijovich buv pevnij, shcho  sin  tam.  Bil'she
jomu podatis' nikudi. Ce dobre, shcho Oleg u Kilini. Najbil'she bat'ko boyavsya,
shchob sin ne po¿hav do materi.
   - Mabut', posvarilisya?
   - Trohi,  -  vidpoviv  korotko.  Vin  stoyav  bilya  dverej,  neceremonno
rozglyadav kolishnyu druzhinu. Tak, roki proshumili j nad neyu. Ale, mabut',  ne
gnuli, ne torsali. Vona ne obvazhnila  tilom:  strunka,  svizha.  I  zmorshchok
majzhe ne vidno na oblichchi. Libon', stezhit' za soboyu pil'no.
   Prokip  ¥ordijovich  vijshov  u  koridor,  pochepiv  na  vishalku  plashcha  i
kapelyuha. Povertatisya ne pospishav.  Rozchisuvav  grebincem  cupke  volossya,
priborkuvav rozvihreni stricheyu dumki.
   P'yatnadcyat' lit promchali nashmaganimi kin'mi.  Vin  dumav,  shcho  vidlunnya
stukotu ¿hnih kopit  po  tomu  pershomu  mostu  davno  vmerlo,  shcho  j  mist
struhlyaviv. A zaraz...  SHCHos'  zatremtilo  v  n'omu,  laskavi  j  nelaskavi
spogadi tisnulis' do sercya. I vzhe vono - bezvol'ne, hlipke...
   Siloyu voli strusnuv sebe, prognav hvilinnu zamriyu.
   "Papuga ti, papuga, - povertavsya dumkoyu v zvichnu koliyu. -  Viyavlyaºt'sya,
ti shche, mov ishachok, zdatnij bigti za puchkom  sina.  Todi  nastupi  sobi  na
hvist..."
   "Nevzhe ti mozhesh hoch na mit' poviriti, shcho ¿¿  privela  syudi  trivoga  za
Olega? Za p'yatnadcyat' rokiv vona ne napisala p'yatnadcyati listiv".
   "Todi shcho?"
   Malo-pomalu v jogo golovi viro¿vsya zdogad. Ale vin  poki  shcho  ne  davav
jomu povno¿ voli, - zdogad potrebuvav perevirki.
   - Ti vecheryala?-zapitav, povertayuchis' do kimnati.
   - Vecheryala. YA vzhe chekayu davno. Ota titka, dvirnichiha, Oksenya chi yak  ¿¿,
ne hotila vidchinyati. Azh poki ya ¿j ne ska'zala, shcho dzvonila tobi. YA taki  j
dzvonila, ale ne dodzvonilasya. Ti zh ne  bo¿shsya,  shcho  ya  tebe  pograbuyu?  -
zasmiyalasya.
   - Vse, shcho mogli, v mene vzhe pograbuvali, - vidpoviv u ton. - Reshtu zh  ya
ne viddam.
   - A meni zdavalosya, inodi buvaº priºmno, koli  tebe  grabuyut'?  -povela
primhlivoyu brovoyu.
   Teper jogo zdogad prijshov do svogo kincya.
   Prokip  Gordijovich  garazd  prigaduº  kolishnyu   Ol'gu.   Vona   vzagali
vidchuvala, de shodinki vgoru micni, a de truhlyavi. V c'omu Holod vpevnivsya
nezabarom po svoºmu odruzhennyu.
   I vse zh sobi obrala shodinku nenadijnu. Otak chasto buvaº v zhitti. "SHCHos'
vlomilosya v tvoºmu "malinovomu" zhitti. I ti, golubon'ko,  znyala  z  gorishcha
staru, zairzhavilu pastku. Ale vdruge misha v ne¿ lizti ne hoche", - podumav,
vikladayuchi na stil z kisheni cigarki. Ol'ga vzyala odnu.
   - Ti kurish?
   - YAk otoj tvij priyatel', Oleksandr?  Vin  i  zaraz  chuzhi  kurit'?  Meni
kazali, vikukurikavsya vin na golosistogo  pivnya.  Pam'yataºsh,  ya  jomu  tezh
provishchala.
   ...Dali ves' vechir prominuv u spogadah pro obopil'nih  znajomih.  Holod
navit' ne zapituvav, chi  nadovgo  vona  pri¿hala  i  de  dumaº  zhiti.  Mav
pevnist', shcho dovgo Ol'ga tut zalishatisya ne zahoche.
   Prokip Gordijovich posteliv ¿j u sebe v kabineti, na kanapi,  sam  pishov
do Olegovo¿ kimnati. Ne znati chomu, ale jomu ne hotilosya, shchob  vona  spala
na sinovomu lizhku. Dveri lishilisya prochinenimi,  i  hoch  Prokip  Gordijovich
odrazu zh vimknuv svitlo, voni shche dovgo peremovlyalisya. Vin bachiv ¿¿,  Ol'ga
sidila pered dzerkalom, rozchisuvala na nich volossya, chistila nigti.  Prokip
Gordijovich chomus' prigadav, yak v dni ¿hn'o¿ molodosti vona dratuvala  jogo
dzerkalom. Vona aiddavala jomu po kil'ka godin na dobu. Ol'ga divilasya  na
svit bajduzhimi ochima, zhivi vogniki spalahuvali v ¿¿ ochah lishe  todi,  koli
bachila v dzerkali sebe.
   Tak samo nekvaplivo Ol'ga rozdyagalasya, ¿¿ vzhe ne bulo  vidko.  Ale  vin
bachiv, yak na spinku stil'cya pered dzerkalom m'yako vpala  kvitchasta  suknya,
dali - goluba shovkova sorochka, za sorochkoyu - poyas z bliskuchimi pryazhechkami,
tonki, mov mavchina pryazha, panchohi. Zovsim, yak u kino.
   Klacnuv vmikach. Temryava prokovtnula svitlu plyamu v jogo kimnati.
   - Ti ne spish? - na¿vno poklikala vona.  Ale  v  tij  na¿vnosti  brinili
fal'shivi notki. - Hodi syudi, shche pogovorimo.
   - Nehaj zavtra.
   - Mozhe, ti bo¿shsya mene?- zasmiyalasya neshchiro. -Zasvititi tobi svitlo?
   Holod movchav.
   V  nenadijnij  temryavi  borovsya  z  bentezhnistyu,  yaka   ohopila   jogo,
perevertavsya z boku na bik.
   - Boyusya, - priznavsya. - Zvichajno, ne ciº¿ nochi, a nastupnogo dnya.
   - Ti zanadto pravdiva istota, - movila Ol'ga z zithannyam.  -  Ne  vmiºsh
navit' polestiti zhinochomu samolyubstvu. Ne viryu, shchob ti vsi ci roki prozhiv,
ne spiznavshi temryavi chuzhih kimnat.
   "Istota" lezhala, pidibgavshi podushku, posmihalasya v temin'.
   - YA b obrazivsya, yakbi povirila. Tak samo, yak ti,  koli  b  ya  sprobuvav
sumnivatisya shchodo tebe. Rozkazhi meni, yak ti zhila. Pro svogo cholovika.  YA  zh
tak i ne znayu jogo, - sprobuvav perevesti  rozmovu  z  manivciv  na  bitij
shlyah.
   - Nichogo pro n'ogo rozpovidati.  Buv  cherevik,  ta  stoptavsya.  Za  rik
vtretº ponizili v posadi. A nochi... Vin ¿h  bo¿t'sya,  yak  lis  rushnici.  V
n'ogo, koli ya gashu svitlo, pochinaº boliti serce abo shlunok.
   Takogo cinizmu Holod ne spodivavsya navit' vid Ol'gi. Cimi slovami  vona
get' rozirvala shalinku, kriz' kotru divivsya  na  ne¿  dopiru.  Jomu  stalo
shkoda Ol'gi i obrazlivo za ne¿. SHkoda zmarnovanogo Ol'zhinogo zhittya,  shkoda
lyudej, kriz' chi¿ dushi vona projshla.
   - YA dumala, trimaºt'sya na nogah tverdo.  SHCHopravda,  j  trimavsya.  Micno
vris v te zhittya. Kolishnº. Pristosuvavsya do n'ogo, chi  shcho,  -  kazala  vona
dali. - A do novogo ne zumiv. Vin i zaraz ne virit'. Ti znaºsh,  ya  sama...
Zdavalos', te vse navichno. Adzhe zh skil'ki stoyalo...
   - Rim stoyav tisyachu lit i vpav, - moviv,  hoch  dumav  pro  inshe.  -  Nu,
spati.
   Prokip Gordijovich pochuvav, shcho jomu strashenno kortit' zakuriti, ale  vin
zabuv cigarki v kabineti na stoli, a jti po nih ne hotilosya. SHCHe  dovgo  ne
spav. Nesamohit', pomimo svoº¿ voli,  loviv  sharudinnya  za  stinoyu,  chaste
zithannya, ale movchav, ne obzivavsya.



   ROZDIL SXOMIJ

   Iskri padali v osinni sterni i  gasli.  Parovoz  panahav  krikom  nichnu
tishu, mchav shvidko,  nenache  vtikav  vid  pogoni.  Dalebi,  tak  vidavalosya
Olegovi, kotrij taki naspravdi vtikav.
   Oleg prihilivsya do vikna, movchki vdivlyavsya v nichne pustel'ne  pole.  Na
dushi v n'ogo bulo porozhn'o i holodno. Parovoz mchav jogo v prijdeshnij den',
u beznadiyu, v nevidomist'. Tak, Olegovi, libon', vzhe ne vtekti  vid  togo,
shcho znenac'ka vpalo na plechi. ZHittya zakrutilo jogo, nemov  vihor  odirvanij
listok, i kotit', i zhburlya po dorozi. A kudi prib'º  -  zvidki  znati?  SHCHe
s'ogodni zhburnulo v kalyuzhu.
   Po¿zd bizhit' vpered, a dumka Olegova rozkruchuºt'sya nazad, do prispanogo
dniprovoyu hvileyu  zavods'kogo  mista.  Des'  tam,  po  zakurenih  vulicyah,
shvendyaº Dzhon. Ide skradlivoyu, nekvaplivoyu hodoyu nichnogo hizhaka,  pevnij  v
svo¿j udachi. Zvichni do temryavi ochi nacileni  v  chiyus'  bezturbotnu  spinu,
pazuri  pidtisnesh,  gotovi  vvip'yatisya  v  zdobich.  Olegovi  taki   garazd
privelosya viprobuvati na sobi ¿h mic'. Vin shche j zaraz  vidchuvaº  bil'  pid
grud'mi.
   Dzhon pritisnuv Olega do chavunno¿ ogorozhi, velikoyu chipkoyu  rukoyu  trimav
za zzhuzhmanu na grudyah tenisku. V ritm svo¿m  glumlivim  slovam  sharpav  za
grudi, i hlopec' doshkul'no bivsya potiliceyu ob ogorozhu.
   - Rvem kigti, znachit'... Ne  lishivshi  vizitno¿  kartki?  A  mene  zh  na
kogo?.. Taka druzhba...
   Oleg i zaraz  ne  pam'yataº,  shcho  bil'she  nayatrilo  jogo.  Bil'  chi  oti
glumlivi, vimovleni v protyag, nibi gumovi slova. Mabut', slova. Jogo strah
perekipiv na zlist'. Na lyutu nenavist'. Nenavist' do vsih.  Do  Dzhona,  do
svo¿h nevdach, do zligodniv ostannih dniv.  Lyut'  stisnula  jogo  doloni  v
kulaki, napruzhila m'yazi.  Vin  zavdav  Dzhonovi  golovoyu  v  shchelepu  i  vzhe
navzdogin -  kulakom  u  pleche.  Dzhon  vimahnuv  rukami,  rozplastavsya  na
asfal'ti. Odnak shopivsya shvidko, mov kit. Oleg til'ki j vstig pomititi, yak
blisnuli jogo ochi, vin prikrivsya vid  udaru  i  to¿  zh  miti  hryapnuv  pid
ogorozhu. Dzhon pidbiv jogo pid nogu.
   Dali Oleg lezhav  dolilic'  i  til'ki  zatulyav  golovu.  Dzhon  biv  jogo
rozmirene, metodichno, nemov vikonuvav priznachenu robotu. V boki, po spini,
po rukah. Po vs'omu, shcho nazivayut' zhivoyu  dusheyu,  lyuds'koyu  plottyu.  Svo¿mi
neshchadnimi udarami vin zatoptuvav Olegovu dushu v zemlyu. Jomu bula  potribna
lishe shabaturka z ne¿, a vin vzhe sam napovnit' ¿¿ potrgonim vmistom. Uzhe  j
ne strah, a rozpuka, rozpach volodili Olegom. Zvestisya b, vvip'yatis' v  otu
merzennu piku, chaviti, biti, grizti! Ale razom z tim  -  svidomist'  svogo
bezsillya, divna mlyavist' u tili.
   Oleg ledve j zavvazhiv, koli porushivsya otoj strashnij ritm. Kriz' dzvin u
vuhah dolinuv do n'ogo gomin, vidtak - shche dva korotkih udari i - shozhij na
vittya vikrik.
   Oleg zdrignuvsya usim tilom, pidviv golovu. Pershe,  shcho  vin  pobachiv,  -
vognyanu, roztripanu vitrom chuprinu, storozhki, nedovirlivi ochi. Oleg shvidshe
zdogadavsya, nizh zbagnuv, shcho jomu prijshla pomich.  Hoch  i  ne  mig  vtyamiti,
zvidki vzyalisya oci hlopci, ¿h bulo p'yatero. Odin, rudogolovij, sidiv pered
nim navpochipki, shche chetvero  stoyali.  Odyagneni  v  vatyanki,  v  choboti,  za
spinami - mishki na polotnyanih lyamkah.
   - Za shcho vin tebe? - zapitav  rudogolovij.  Oleg  sprobuvav  pidvestisya,
ojknuv, prihilivsya spinoyu do ogorozhi.
   - Hotiv, shchob ya... - hlopec' poshukav u kisheni hustochku i, ne  znajshovshi,
viter krov doloneyu. - Hotiv... hoche - Oleg  nevidrivne  divivsya  v  kinec'
vulici. Tam, bilya vhodu v skver, stoyav Dzhon.
   - SHCHo hotiv?
   - SHCHob ya z nim... - Dali nibi shchos' pidshtovhnulo Olega zseredini,  i  vin
pochav rozpovidati. Pro Dzhona, pro  vstup  do  institutu,  pro  vtechu.  Pro
bat'ka - mehanika z zavodu, kotrij vsi svo¿ nevdachi remenem  perepolosuvav
na jogo spinu. YAkbi vin povernuvsya dodomu  z  atestatom,  bat'ko,  mabut',
zabiv bi do smerti.
   Oleg sam ne vidav, yak priplelasya ocya brehnya.  Ale  zaraz  vin  malo  ne
viriv u ne¿. Jomu, vchavlenomu v asfal't chuzhimi cherevikami, prosto  soromno
bulo pered cimi hlopcyami. Zaraz, ciº¿ miti,  vin  bachiv  mizernist'  svogo
buntu i ne  hotiv  rozpovidati  pro  n'ogo.  Olegovi  vdalosya  na  hvil'ku
odyagnuti vatyanku,  pochepiti  torbu  i  stupiti  roztoptanimi  chobit'mi  na
pidlogu profesors'ko¿ ki¿vs'ko¿ kvartiri. Ci, p'yatero,  tezh  ishli  slidom,
chuli  vse.  I  vin  mershchij  povernuv  nazad,  poviv  ¿h  na  kvartiru   do
mashinistovogo sina, svogo susida po parti.
   CHervonochubij, - vin do togo  buv  shche  j  rudobrovim,  vesnyankuvatim,  -
popraviv za spinoyu klunka, poshkrib  p'yatirneyu  potilicyu,  daleko  na  loba
nasunuvshi kashketa.
   - Nu, j kudi zh ti? - zapitav. Oleg pidibrav z  asfal'tu  vidirvanogo  z
m'yasom gudzika vid teniski, shovav do kisheni.
   - Ne znayu...
   - Nehaj ide do milici¿... - poradiv htos' z gurtu.
   - A tam shcho?.. -Hlopcevi bulo nezruchno  siditi  navpochipki,  trimati  za
spinoyu klunka, i vin vivil'niv z lyamok ruki. - U kacibirci jogo zahovayut'?
- Vin zamislivsya. Smishno namorshchiv  nosa,  vodiv  po  n'omu  pal'cem.  Vraz
lastovinnya rozsipalosya v boki, shozhe bulo, nibi vid perenissya rozbigayut'sya
malen'ki zhuchki-sonechka.
   - Hlopci, a mozhe, nehaj z nami? Na Donbas, na shahti po¿desh ?
   - V n'ogo zh, vin sam kazav - u kishenyah mishi poprogrizali dirki, - znovu
obizvavsya hlopec', kotrij radiv iti v miliciyu.
   - Oh i shkura ti...
   - Skil'ki tam...
   - Ta vin zhe j viddast'. Zarobit' i viddast'. Pravda? - prolunalo odrazu
tri golosi.
   - Viddam, z pershogo zh zarobitku, - pospishiv pogoditis' Oleg,  hoch  jomu
shche nikoli ne dovodilosya zarobiti zhodno¿ kopijki.  Ale  shcho  tam...  Jomu  b
til'ki zvidsi.
   ...Teper, sluhayuchi odnotonne poklacuvannya kolis po rejkah, Oleg  vpershe
podumav pro robotu, ditknuvsya do ne¿ po-spravzhn'omu, hoch  ne  mozolyami,  a
dumkoyu. A po¿zd mchav i mchav, kolesa cokotili bezugavno, nemov lichili  oti,
shche ne zarobleni karbovanci i griveniki. SHCHo vin znav pro nih? Groshi i vdoma
ne  duzhe  vidtyaguvali  jomu  kishenyu,  odnak  potraplyali  tudi   legko.   A
potrapivshi, ne zalezhuvalis' tam. Voni ne prilipli do jogo dushi. Hoch vin  i
znav, chogo vartij v hlop'yachomu tovaristvi z nimi j  bez  nih.  Deyaki  jogo
shkil'ni  tovarishi  skladali  groshi   tizhnyami,   shchob   potim   prisluzhitis'
tovaristvu, kupchikami provesti jogo za soboyu po  zaboronenih  dlya  ¿hn'ogo
viku kramnicyah. A shche bulo v klasi dvoº chi troº... V tih zavzhdi shelestili v
kishenyah  papirci,  ¿hni  bat'ki  ne  posidali  profesors'kih  kafedr,   ne
vistupali z scen stolichnih teatriv. Stoyali za  prilavkami  abo  sidili  po
temnih skladah. Koli htos' z hlopciv  vichituvav  u  gazeti  fejletona  pro
habarnikiv, vin prinosiv gazetu do  shkoli,  chitav  fejletona  vgolos...  A
potim, povertayuchis'  dodomu,  tyagnuvsya  v  temnim  zavulku  do  korobki  z
cigarkami, shcho nimi chastuvav hto-nebud' z tih-taki groshovitih hlopciv.

   * * *

   Pershi zarobleni griveniki viyavilisya vazhchimi, nizh gadav Oleg.  Ale  buli
voni ne tverdishimi za pershi mozoli.
   ...Pershi mozoli. Pershi trudovi dni. Pershij spusk u shahtu. V shahtu, kudi
navit' dumka ne privodila jogo nikoli ranishe. V  zalitu  potokami  shchedrogo
svitla  yupiteriv  u  kinofil'mah,   obcyac'kovanu   knopkami   avtomatichnih
aparativ, spovnenu veselogo mashinnogo gulu, viplesnutogo v  kinozal  cherez
mikrofoni.  V  povitu  morokom   vlasno¿   uyavi,   zatkanu   strahitlivimi
rozpovidyami pro katastrofi, zavali.
   Oleg ishov ostannim,  perepustivshi  vsih  poperedu.  Vin  dovgo  namiryav
kaski, a koli jogo poklikali, vhopiv pershu, shcho trapila do  ruk,  i  pobig.
Vona bula mala, shche j, mabut', davno lezhala  bez  vzhitku,  gostrimi  zubami
peresohlih zakra¿n vrizalasya v potilicyu, mulyala v skroni. Ostannim z  usih
hlopciv, z kotrimi prohodiv  tizhnevij  tehminimum,  vstupiv  i  do  kliti.
Popered n'ogo do stalevo¿ mokro¿ skrini  vtjslosya  shche  chetvero  neznajomih
shahtariv.
   Padala klit', padali za shiyu holodni lyachni krapli, padalo  serce.  Poruch
htos' rozpovidav, yak minulogo tizhnya perekosilo klit' i hlopci provisili  v
zaliznim kapkani chotiri  z  polovinoyu  godini.  Dobre,  shcho  hoch  spracyuvav
parashut.
   Potim voni, shovavshis' vid pruzhnogo, mov  natyagnena  tyativa,  vitryanogo
potoku za vistup, chekali na kogos'. I tut Oleg pochuv shche odnu  rozpovid'  -
pro yakogos' Smolku, yakomu lishilosya dva misyaci do pensi¿ i kotrim  ovolodiv
strah. Jogo malo ne silomic' vodyat' do zaboyu, a vin te j  znaj  vtikaº  do
shahtnogo stvolu. Dvadcyat' chotiri roki i desyat' misyaciv rozminavsya  cholovik
iz strahom, ta znenac'ka zitknuvsya z nim v vuz'komu shtreku. Take,  kazhut',
tezh inodi traplyaºt'sya.
   Koli vzhe zibralisya jti, hlopci pomitili, shcho Olegiv lihtar ledve  cidit'
svitlo. Htos' visloviv zdogad, shcho vin rozgorit'sya,  jogo  vzyali  na  gluzi
zakiptyuzheni  vugil'noyu  pilyukoyu  shahtari,  shcho  ochikuvali  na  svoyu   chergu
pidnyatisya nagoru, ¿hnij  smih,  nemov  ryasnij  holodnij  doshch  na  zgasayuchu
zharinu. Oleg chitav, yak blukali, yak ginuli v  shahti  bez  svitla  lyudi.  Na
golos "gej, stazheri" vin stupiv, nemov uzhe porinav u vichnij morok.  Ale  v
ostannyu mit' htos' pritrimav Olega za likot', vidibrav lihtarya.
   - Na mogo. Meni odnakovo nagoru, - skazav shahtar budenno j prosto.
   Okrajchik svitla ledve vihopiv z temryavi vusate  oblichchya  z  perekrayanim
shramom nosom. Ale dali Oleg vhopivsya promenem  za  zsutuleni  spini  svo¿h
tovarishiv poperedu, pospishiv za nimi. Nevelikij  vognik,  ale  vin  svitiv
Olegovi v dushu, doki hodili po shahti. Hlyupala pid nogami  voda,  hlipav  u
dushi strah, ale Oleg vzhe ne dav jomu zavoloditi svo¿m  sercem.  Malen'kij,
m'yakij prominec'... Lyudini chasom treba zovsim nebagato svitla, shchob piti po
priznachenij puti.
   I vse zh pershij robochij den'... Vin  privaliv  Olegovu  dushu  velicheznim
vazhkim kumpolom, prikidav porodoyu, ledve ne shoronivshi ¿¿ pid soboyu.
   Olegovi, Andriºvi  (tak  zvali  chervonochubogo,  vesnyankuvatogo  hlopcya,
kotrij pershim prisiv bilya zbitogo z nig  Dzhonovim  kulakom  Olega)  ta  shche
odnomu shahtarevi dali lopati, zvichajni lopati, priporuchili zachishchati  lavu.
Lava stara, ¿¿ vzhe mali zalishiti, ves' vidobutok z ne¿ vpisuvali do  planu
susidn'o¿. Zvichajno, hlopcyam c'ogo nihto ne skazav, voni  buli  pevni,  shcho
tak vsyudi. Voni zgortali vugillya v kupki, perekidali livoruch, pid  stinku.
Lava nizen'ka, hlopci plazuvali v  nij  navkolishki.  Koli  Oleg  napravlyav
promin' uniz, po shilu, vognik ne dobigav do kincya, ginuv  des'  u  chornij
pashcheci lavi. Trohi nizhche vid nih, pid stinoyu, - vugil'nij kombajn, ale vin
lezhit' neruhomo, mov mertva potvora. Bilya n'ogo nemaº nikogo. V lavi  tiho
i gluho. Tisne stelya, vichavlyuº z sercya  muzhnist'.  I  vzhe  vono,  mov  oti
rozshchipleni, zlamani stoyaki. Des' tam, ugori, - osin', cvitut' chornobrivci,
yabluka gupayut' na zemlyu, ale zvidsi ne pochuti  ani  ¿hn'ogo  stukotu,  ani
shumu listya, navit' yabluneve korinnya vid n'ogo na takij  visoti,  shcho  dumka
bezsilo v'yazne v mogutnih plastah nad golovoyu, ne dobuvshis'  do  nih.  Tut
vin sam. ¿h troº, ale Oleg sam u cherevi zemli. Vona,  libon',  ne  lyubit',
koli koposhat'sya v ¿¿ zhivomu tili. Tut spodivatis' ni na  kogo.  Privalit',
nihto j ne zgadaº... Kozhnogo z cih hlopciv des' chekayut', nad ¿hnimi dolyami
ne splyat' materi, bat'ki... A vin... A nad jogo doleyu?..
   Vin viklikaº uyavoyu svoº kolishnº zhittya i stavit' poruch  s'ogochasne.  Vid
togo azh zishchulyuºt'sya. Nu, yak zhe... Nu, dlya chogo! A hiba?.. Adzhe zh bat'ko ne
prozhene jogo. Mabut', shche j zradiº.  Vin  taki  ne  hotiv  jomu  liha.  Vin
rozumnij, ale prosto vidstav od novogo dnya. Otozh pokinuti vse, i - gajda.
   Slidom  za  ciºyu  kraplinami  rozzharenogo  olova  -  inshi  dumki:   "Ti
zaborguvav hlopcyam. V tebe nemaº na kvitok... Ta j...  YAk  zhe  voni?  CHomu
voni?.. Sami prostelili sobi put' na shahtu. Andrij! Vin  ledve  znaº,  hto
takij Brut, hto takij Vasko da Gama, ale v  n'ogo,  pevno,  vistachaº  sili
poboroti strah. A mozhe, vin tezh poterpaº zi strahu? Mozhe. Ale zh ne vikazuº
jogo. Oleg tezh skrutit' svoº serce. Popracyuº tut misyac' abo  dva,  i  todi
po¿de".
   Ci dumki trohi zaspokoyuyut'. Jogo vzhe ne tak  strashit'  pit'ma,  koshachij
blisk antracitu v spalahah lampochki. Koli b shche ne pokorcheni  stoyaki  pered
ochima ta ne oce suhe potriskuvannya. "Tris',  tris'".  Oleg  kolis'  zhiv  u
titki na seli i pam'yataº - otak trishchit' hmiz.
   Ci dumki rozbiv dzvinkij, bezturbotnij golos:
   - Privit, katorzhani!
   Toj golos na mit' nenache vishtovhnuv Olega pid visoke nebo.
   - Privit. Hto tam? - vidguknuvsya  rado.  V  svitli  lampochki  hitnulosya
veselooke oblichchya, pomacalo jogo na vidpovid' bilim puchkom promeniv.
   - CHogo zh katorzhani? - do nih nablizivsya Andrij.
   - Nu, ce tak u nas, hto v cij lavi... A tut i spravdi... Hlopec'  movbi
prokovtnuv ostannº slovo. Z pit'mi vi"
   plazuvav tretij Olegiv naparnik. Teper voni stoyali vsi
   vchotir'oh, vsluhalisya v suhe potriskuvannya.
   - Tut shche... nikogo?..
   "Tris', - majzhe nad samim Olegovim vuhom. - Tris'".
   - De tam nikogo. Pozavchora - dvoh...
   I znovu lyachne,  fatal'ne  "tris',  tris'".  ZHah  rosiv  holodnim  potom
Olegove cholo. Jomu zdavalosya, shcho trishchit'  vlasne  serce.  SHCHe  hvil'ka,  shche
mit', i vin porohom vpade mizh dvoma plastami. I chogo, chogo pogodivsya lizti
syudi? Krashche kudi zavgodno, krashche...
   "Tris'!"  Oblichchya  chetvertogo   z   ocim   ostannim   "tris'"   strashno
perekrivilosya, ochi vibalushilisya, gotovi vipasti z orbit.
   - Tikaj! - revnuv vin shchosili.
   Toj golos vsverdlivsya ¿m u vuha, v dushi,  odnim  udarom  vibiv  ostanni
stoyaki muzhnosti.
   Sobachoyu rissyu mchali voni vniz,  gublyachi  lopati,  kaski,  ryatuval'niki.
Zabachivshi, yak hlopec', shcho podav signal vtechi, upav u rishtak i  pohurchav  u
pit'mu, majzhe napivsvidomo te zh same zrobiv i Andrij, a  za  nim  i  Oleg.
Oleg vidchuv, yak palahkotila, nibi ¿¿ vsunuli v polum'ya, prava ruka, -  vin
obidrav ¿¿ do krovi, - v'yuniv nogami, vzhe gal'muyuchi, a ne  vidshtovhuyuchis'.
Ale j strah ne vidstavav. Vin mchav holodnim vitercem za komirom,  ohav  po
lavi, vereshchav z temnih ustupiv.
   Raptom Olegovi zdalosya, nibi padaº v bezodnyu. Vin  taki  spravdi  vpav.
Vpav chi kinulo shchos'. Ce trivalo lishe  mit'.  A  dali  zagrimilo  zverhu  i
znizu. Oleg borsavsya j ne mig viborsatis'. Pid  nim  i  dali  dudonilo,  a
zverhu spadav divnij spiv. Nibi cerkovnij,  pohoronnij.  "Aliluya,  aliluya,
alilu-u-ya-a-a". Vin taki viprostav ruki,  pidviv  golovu.  I  tut  povitrya
strusnuv vibuh. Vibuh duzhogo, molodogo regotu. Til'ki teper  Oleg  zbagnuv
use. Z lavi voni popadali v  zatemnenij  shtrek,  v  nagotovanu,  vistelenu
sinom vagonetku, i shahtari z spivom i regotom kotili ¿¿ po rejkah.
   Teper vagonetka zupinilas'. A golosnij regit grimotiv z usih  bokiv,  i
voni, troº, kupalisya v jogo hvilyah, nemov u holodnij vodi. Voda  krizhanila
tila, ale radist' ryatunku grila dushi. A vzhe nezabarom smiyalisya j sami.
   Smih nadkolov Olegiv strah. Dali vin vzhe pochuvav sebe smilivishe.  "YAkshcho
z c'ogo mozhna smiyatis', - podumav, - ne tak vzhe vono j nebezpechno". A koli
vijshov pid visoke nebo i teplij viter liznuv  pitni  grudi,  vidchuv  sebe,
nibi sam, svo¿mi rukami vikopavsya z pivkilometrovo¿ tovshchi zemli.
   Jogo grudi  spovnila  nezvichna  radist',  jogo  kortilo  rozhlyupati  ¿¿
dovkola, viddati inshim lyudyam.
   I yak zhe vin zdivuvavsya, koli pobachiv bilya  staro¿,  perekinuto¿  dogori
kolesami vagonetki shilenu postat'. Zdivuvavsya, shcho shche htos' mozhe  plakati,
zdivuvavsya, shcho nihto ne pidijde, ne rozraº, ne  vitre  sliz.  Divo,  otaka
cherstvist'! CHergova zmina shahtariv dopalyuvala  cigarki,  hlopci  kidali  v
kalyuzhu bichki, po dvoº, po troº jshli do  kopra.  I  nihto  ne  pidijshov  do
divchini. A odin navit' pogluzuvav:
   - Oj, htos' promokne pid Huliganchinim doshchikom.
   "Huliganka". I prizvis'ko yakes'...
   Oleg pidijshov do divchini, legen'ko smiknuv ¿¿ za rukav.
   - Ti chogo? Mozhe, vlomilosya shcho?..
   Divchina rizko vidkinula  na  pleche  krajok  kosinki,  v  kotrij  hovala
oblichchya, glyanula na Olega. SHCHoki ¿¿ buli vologi, ochi zatumaneni. Ta  to¿  zh
miti  tuman  rozhlyupnuvsya,  kriz'  n'ogo,  nemov   kriz'   doshchovi   hmari,
prorizalas' bliskavicya. Vona pronizala jogo naskriz'.
   - A tobi chogo? Anu!..
   CHorni-chorni brovi tripotili, nemov krila rozgnivanogo  ptaha.  Oleg  azh
kinuvsya vid togo okriku. Zdivovano znizav plechima, vidijshov. "Taki spravdi
Huliganka", - pomstivsya dumkoyu.
   Ale ti bliskavici shche dovgo zasvichuvalis' pered jogo _  zorom.  Mimovoli
ziznavsya, shcho voni garni v grozovij
   hmarci.
   Pislya dushu, pislya ¿dal'ni Olega opanuvala  vtoma,  lini-|  vij  spokij.
Legka zamriya ciº¿ osinn'o¿ dnini opovila vse | dovkola.  Tisha  ta  son,  i
lishe koli prisluhatis' pil'no, i mozhna vloviti tihu melodiyu, kotru  nagraº
na strunah "babinogo lita" viter.
   Oleg sidiv na lavochci v moloden'komu sadochku pid gurtozhitkom,  viddavshi
vs'ogo sebe soncyu i  zamri¿.  CHomus'  prigadalos'  derevce,  kotre  shumilo
gillyam pid viknom tam, u Kiºvi. Z rostom togo derevcya vin pomichav  i  svij
rist. Spochatku bachiv derevce v nizhnyu shibku vikna, zgodom -  v  serednyu,  a
potim vzhe lishe nizhni gilki shelestili po sklu. Odnu z nih pristosuvali voni
z Lileyu sobi na  sluzhbu.  Oleg  chiplyav  na  gilku  papircya-lista,  paliceyu
pidvodiv gilku azh do gorishn'ogo vikna. Lilya brala zapisku.
   Lilya... ¿¿ ne  virvati  z  sercya.  Vin  shche  pri¿de.  Duzhim,  nezalezhnim
shahtarem. Viz'me za ruku otogo, shcho nosit' ¿¿, - jogo sumochku. Vin v  strah
oberne ¿hnyu veselist'...
   Olegovi  dumki  vidvolikaº  drativlive  poklacuvannya.  Navproti  n'ogo,
prisivshi  navpochipki  pered   lavochkoyu,   vovtuzit'sya   bilya   fotoaparata
dovgotelesij hlopec'. Ochevidno, ne dobere sposobu  nalagoditi.  Serdit'sya,
vzhe j aparatom gryukaº po lavci.
   "Ot shche..." - uvirvavsya Olegovi terpec'.
   - Vi zh rozib'ºte aparat. SHCHo tut u vas?.. Hlopec' serdito  podivivsya  na
n'ogo z-pid vuz'kih briv, tic'nuv pal'cem v zatvor.
   - Vijmit' nazad. Vi vzhe odnakovo  zasvitili  plivku.  Dajte,  dajte,  -
zvil'na vzyav za reminec'. - YA v shkoli fotogurtok  viv,  -  pochervoniv  vid
vlasno¿ pohval'bi.
   Hlopec'  -  znachno  starshin  za  Olega,  viglyad  mav  nezalezhnij,   ale
fotoaparata viddav. Dav  i  nerozpechatanu  plivku.  Oleg  skinuv  pidzhaka,
poklav jogo sobi na kolina, zasunuv u rukav fotoaparat i  plivku.  Hvilinu
vorushiv tam pal'cyami, vidtak vijnyav fotoaparata, vikinuv porozhnyu kotushku.
   - Vse. Vi shcho  budete  fotografuvati?  Hlopec'  nedovirlivo  zaglyadav  u
ob'ºktiv, nibi mig tam shchos' pobachiti.
   - SHCHo fotografuvati? Bagato chogo. A ti, -shche raz promiryav Olega  suvorimi
ochima, - z nasho¿ shahti, z shosto¿?
   - Z vasho¿... Tobto z ciº¿.
   - Todi hodimo zi  mnoyu.  YA  chlen  komsomol's'kogo  byuro  shahti.  Gazetu
vipuskayu. A  shcho  fotografuvatimemo  -  poki  taºmnicya.  Mi  maºmo  zrobiti
fotoznimki do satirichnogo vikna. Vsilyaki nepodobstva,  bezgospodarnist'...
Os' vona, prosto pered nami. Bachish? Ota kalyuzha. Do skladu  hiba  shcho  vplav
mozhna dobratis'. Mi tak i pidpishemo.
   Otak nespodivano, vzhe pershogo dnya Olega zaluchili do gromads'ko¿ roboti.
Do vechora vin zrobiv bil'she  dvadcyati  znimkiv:  na  shahtnim  podvir'¿,  v
¿dal'ni, v gurtozhitku, v  upravlinni.  Ostanni  tri  -  na  zbagachuval'nij
fabrici, na vantazhenni. Tam na transporteri povernuvsya  rolik,  i  vugillya
sipalos' prosto  na  pidlogu.  I  nikomu  bulo  jogo  postaviti  nazad.  V
kontorci, na stoliku,  bilya  pul'ta  upravlinnya,  -  dzerkal'ce,  plyashechka
odekolonu, hustochka, ¿hnya gospodinya v pospihovi zabula pribrati.  Virshovij
pidpis do majbutn'ogo foto u redaktora vzhe buv napisanij.

   * * *

   Gurkoche, plive rishtakom chornij vugil'nij strumok. Olegovi vin vidaºt'sya
dovgoyu, neskinchennoyu zmiºyu, kotra vipovzaº  z  pecheri.  Otak  bi  vimahnuv
lopatoyu, rubonuv ¿j golovu.
   Ne vidrubaºsh.  S'ogodni  chornij  strumok  vinis  Olega  pid  skelyu,  na
glibin', i os'-os' zaplesne z golovoyu. Olegovi vzhe ne staº snagi zmagatisya
z nim. Z chornim strumkom, z samim soboyu.  Vin  pochuvaº  svo¿  nezvichni  do
praci ruki,  nemovbi  voni  ne  jogo.  Pochuvaº  v  plechah,  de  ¿h  nenache
vikruchuyut' v suglobah, pochuvaº v liktyah, v namozolenih dolonyah. Vodyanki na
dolonyah shoplyuyut'sya odna po odnij, lopayut'sya, i pid  nimi  -  zhive  m'yaso.
Sl'ozi zakipayut' vzhe ne v dushi, a des' bliz'ko, bilya  samih  povik.  Ot-ot
briznut' na rishtak, na chorne vugillya, na lopatu. I vin todi  kine  ¿¿  pid
nogi i vteche do shahtnogo stovbura. Vteche, yak utik  z  domu,  yak  utik  vid
Dzhona.
   Til'ki zh kudi vtikatime teper?
   Ryatunok prijshov nespodivano. Oleg vzhe  kil'ka  hvilin  bachiv  na  stini
tin'. Ale ne oglyadavsya: nemovbi na zlist' tij  tini,  z  odchaºm  vganyav  u
vugillya lopatu.
   - Ti, hlopche, chogo bez rukavic'? - tin'  shitnulasya,  napovzla  blizhche.
To, mabut', vugil'na porohnyava popala Olegovi v gorlo, stisla,  perehopila
podih. Bo til'ki namagavsya skazati, shcho ¿m, novakam, pidsobnikam,  ne  dali
rukavic'. I choboti v n'ogo porvani, i shtani ledve  prikrivayut'  kolina.  I
robota... Robota... Ale na slovo zdobutis' ne mig.
   - Anu, pokazhi doloni, - skazav shahtar. - O-o! Ta yak ti...
   Oleg til'ki teper rozdivivsya togo, komu  pokazuvav  ruki.  Ce  buv  toj
samij shahtar (vusatij, z peretyatim shramom nosom), yakij obminyav jogo lampu.
   Dovgim-dovgim poglyadom vidivivsya vin na Olega, viddav nazad lopatu.
   - CHogo zh ti movchav, ne skazav nikomu?  -  zapitav.  I,  ne  dochekavshis'
vidpovidi, kazav dali: -A ce dobre, shcho  maºsh  harakter.  Ti  vzhe,  hlopche,
yakos' tut zminu dobud'. Na tobi mo¿ rukavici. Zavtra u vas vihidnij,  tak,
zdaºt'sya? Tak ot, z pozavtra pidesh do mene v brigadu. Prohidnikom. U  mene
zaraz troº  hlopciv  u  vidpustci.  Odin,  libon',  uzhe  chi  j  vernet'sya.
ZHenit'sya. U nas tezh nelegko. Ale j zarobitok, i miscyami mi minyaºmos'.
   Brigadir poklav na vugil'nij ustup rukavici, znyav z plecha lihtar.
   - Pislya roboti ya budu v naryadnij. Abo deinde poblizu.  Zapitaºsh  Kuz'mu
Sidorovicha.
   Oleg divivsya, yak oddalyaºt'sya  vid  n'ogo  vognik,  i  shchos'  tremtilo  j
krichalo v n'omu. Vin shche ne znav, yaka to robota, yak tam  jomu  vestimet'sya,
ale pochuvav do  ciº¿  lyudini  bezmirnu  vdyachnist'.  Jomu  zdalosya,  nenache
zustriv kogos' ridnogo, duzhogo, hto ne dast' skrivditi.
   Sl'ozi pidstupali do ochej i vzhe ne mig strimati ¿h.  Vin  ne  plakav  u
hvilini najbil'sho¿ obrazi, hoch jogo serce rvalosya z vidchayu,  ne  plakav  u
nebezpeci i  zaplakav  teper.  "Oh,  yakij  ti  tonkosl'ozij,  -  namagavsya
prisoromiti sebe. - V tebe zovsim nemaº muzhnosti..."
   Til'ki-no pidnyalisya nagoru, Oleg vidshukav Andriya, pospishiv viliti  svoyu
radist', rozdiliti ¿¿. Tak, rozdiliti, bo vin buv peven, shcho toj  brigadir,
yakshcho Oleg rozkazhe  jomu  pro  Andriya,  zabere  do  sebe  ¿h  oboh.  Veselo
peremovlyayuchis', voni pishli do lazni.  Oleg  z  radosti  tak  ter  Andriºvi
mochalkoyu spinu, shcho toj azh postognuvav.
   Andrij radiv tezh. Ale vin zhe j prigasiv Olegovu radist'.  SHCHe  j  zovsim
nespodivano.
   - A ti taki toj... shmiglyavishij, nizh ya dumav, -  skazav,  poglyadayuchi  na
Olega kriz' gusti vodyani strumeni.
   - YAkij? - perepitav Oleg.
   - Nu, pronozlivij. Z brigadirom... z redaktorom. Mozhe, hochesh i sobi?..
   - Ti shcho? - zasoromivsya Oleg, shovavsya oblichchyam u doshchovi strumeni.
   - Hlopci bilya fotogazeti layali vas vel'mi. Kazali, shcho  Dovgij  navmisne
Lyubu u "Vikno"... V'yaznuv do ne¿, a vona jogo proganyala.
   - YAku Lyubu? - Olegovi zdalosya, nibi garyacha voda vraz poholodnishala.
   - Nu tu, Huliganku. Vona j ne huliganka,  vdacha  v  ne¿  taka,  buryana.
Divchina vibigla na hvil'ku, inzhener poklikav. A cej pidsochiv. Navmisne oto
vse...
   Koli b Oleg sam nedavno ne spiznav nespravedlivostej, jomu  b,  mabut',
ne bulo tak bolyache, yak zaraz. Sorom paliv jogo, navit' pid dushem  pochuvav,
yak goryat' jogo shchoki. Adzhe fotografuvav vin. YAk oto ¿jg zaraz!.. Negajno  zh
piti vibachitis'. A potim vidshukati redaktora, primusiti vidkle¿ti foto.
   Syak-tak  vitershis',  pospihom  odyagnuvshis',  zabuvshi  navit'  rozchesati
mokrogo chuba, vibig z rozdyagalki. Vin  pospishav,  boyavsya,  shcho  ne  zastane
divchini. Zbigshi nagoru po metalevih shodah, prochiniv dveri. I  -  malo  ne
zitknuvsya z neyu. Divchina stoyala do n'ogo bokom, rozkruchuvala yakijs'  drit.
V tij zhe vognyanij kosinci, sin'omu kombinezoni.
   - YA, tobto... Vi probachte...
   Oleg, ne znati chomu, ne mig zibrati dokupi prigotovanih sliv, za¿kavsya,
mov shkolyar, shcho ne vivchiv virsha.
   Divchina poglyanula na n'ogo, v ¿¿ velikih, trohi  dikih  ochah  vidbilosya
zdivuvannya.
   - Vin meni ne skazav... YA fotografuvav... V divchini obrazheno smiknulisya
kutiki vust, brovi vignulisya shche krutishe, dugami.  Oleg  podumav,  shcho  vona
zaraz zaplache. Ale to¿ zh miti brovi shugnuli vgoru, a ochi briznuli iskrami,
azh vin vidhitnuvsya. Divchina rvonula do sebe dveri, gryuknula po nih kulakom
z vhidnogo boku. Dali tezh ie kazala nichogo, zakusivshi nizhnyu gubu,  shche  raz
duzhche stuknula kulakom. Oleg pereviv na dveri  poglyad,  prochitav  napisani
biloyu  farboyu  na  metalevij  doshchechci  slova:   "Storonnim   osobam   vhid
zaboroneno".



   ROZDIL VOSXMIJ

   Osin' palahkotila pozhezhami. ªvgen i  Lilya  breli  kriz'  zhovtu  listyanu
zametil' v svoyu, yak zdavalos' ¿m, vesnu. Na ¿hnij intimnij stezhini  -  vse
promiryane napered i vse zhaguche nevidome. V ªvgenovih  vimriyah  cya  stezhina
lyagaº poruch  insho¿,  tiº¿,  kotra  proslalas'  vid  jogo  robochogo  stola.
Pevnishe, ne stezhina, a svoya, shiroka, pryama put'. Ni,  ªvgen  ne  marnovir.
Jomu ne pamorochit'sya  v  golovi,  shcho  moloden'ki  praktikantki  vimovlyayut'
shepotom za spinoyu jogo im'ya. Vin ne poturaº  svoºmu  samolyubstvu  j  todi,
koli na zborah sivi profesori popravlyayut' okulyari, oglyadayut'sya na n'ogo.
   Jomu shche treba ciditi j ciditi  svij  preparat  kriz'  bezsonni  nochi  i
rozglyadati v prominni dnya. Ale "al'fa-1", yak nazvav vin jogo,  diº.  ªvgen
upevnivsya na hvorih, ¿h  do  n'ogo  jde  shchoden'  bil'she.  SHCHopravda,  Bilan
nakazav ne puskati hvorih do kliniki. Movlyav,  z  zasterezhnoyu  metoyu.  Ale
nehaj profesor zasterigaº  svoyu  zazdrist'  i  svoº  bezsillya.  ª  j  inshi
zloradci. Ta ªvgenovi trivozhno ne vid togo... Adzhe Lilya... A shcho, koli vona
rozgnivaºt'sya za bat'ka? Koli jomu dovedet'sya vibirati?  Ni,  pro  shcho  vin
dumaº? YAkij vibir? Serce vzhe vibralo samo.
   - Lilya, - pritrimav divchinu  za  ruku,  legen'ko  prinevoliv  sisti  na
lavochku. - YA mushu poraditis' z toboyu. Tvij bat'ko... Rozumiºsh,  mi  mozhemo
rozsvaritisya z nim nazavzhdi. - ªvgen pidviv golovu, - chi  sluhaº  Lilya.  V
ochah u divchini gorila pil'na cikavist'. - A ya j  sam  ne  znayu...  Mozhe...
Hoch... Adzhe mi razom pracyuvali.
   Lilya ne til'ki sluhala, a j rozumila vse z pivslova.
   - A ti peven, shcho dokinchish samotuzhki? Ti peven, shcho zijshov na goru, a  ne
na gorbok? -  v  kotrij  raz  perepitala  divchina.  -  Vzhe  skil'ki  lyudej
obmanyuvalos' vidkrittyami.
   - Nihto, nihto shche ne vidkrivav, -  garyachkuvav  ªvgen.  V  jogo  vuz'kih
tatars'kih ochah gorila vira. - I hvori viduzhuyut'. YA... Nu, yak bi tobi... YA
znayu vse, shcho vinajdeno v sviti z ciº¿ hvorobi. ª amerikans'kij tio-tef.  ª
A-23. YA, priznatisya tobi, j pochinav vid tio-feta. Ale z inshogo kincya.  Vsi
voni jdut' po carini. A ya virishiv pereorati ¿¿.
   - Dlya chogo zh todi tobi diliti cyu... yak ti kazhesh, carinu, koli sam mozhesh
voloditi neyu? Ti stoyatimesh na nij. A poruch ya. - I pritislasya  micno-micno.
- Na nij mi postavimo svij budinok. Kvitiv nasiºmo... V  nas,  ZHenyu,  bude
najkrashche na ves' Ki¿v obstavlena kvartira.
   Z ªvgenovo¿ dushi skresla kriga strahu.  Ale  vona  ponesla  z  soboyu  j
mistok. Vlasne, navit' ne mistok, a vuz'ku kladku, ¿¿ chomus' bulo shkoda.
   Prote krizhini shvidko shovali ¿¿ pid soboyu.
   - YA znayu, shcho moya Lileya... - zaloskotav gubami  za  vuhom.  -  Do  rechi,
kvartiru ya mig bi oderzhati j zaraz. V  nas  zakinchuyut'  budivnictvo,  mene
vveli do spisku. Ale ya vidmovivsya. Hlopci  smiyut'sya...  Kazhut'  -  durnij,
beri, bude chi ne bude shchos' z tvogo al'fa, a betu matimesh.
   - A spravdi, chomu ti... Nehaj bi poki shcho taka...
   - Ot, same tomu. YA ¿m dovedu... Ne za nikchemno¿ zhitloploshchi...
   - J daremno. Ti til'ki dovedesh svoyu... -  Lilya  zatnu-lasya,  pidbirayuchi
potribne slovo. -Nepraktichnist'. A  shche...  SHCHo  tobi  bajduzhe,  bliz'ko  chi
daleko vid tebe bude tvoya Lileya...
   - Lilya... YAk mozhna? Hiba ti ne rozumiºsh!..
   - Ot... Ti vzhe j vibuhnuv. Vezuvij!
   - Etna. YA rozumiyu, ne rozumiºsh ti...
   ...Voni posvarilisya. Hoch i ne duzhe, ale  ªvgen  ponis  dodomu  vidchuttya
nevdovolennya, a vodnochas nemovbi j provini. SHCHopravda, vin ves' chas pochuvav
sebe bilya Lili nibi trohi vinuvatim. Ale to bulo inshe...
   Z cim vidchuttyam i prokinuvsya drugogo dnya.
   Ranok prinis na svo¿h plechah hmari, tuman, nudotnij doshch. Tuman  kotivsya
pid nogi, ªvgenovi zdavalosya, nibi vin perestupaº cherez veletens'ki  suvo¿
polotna. Zamislenij, malo ne perechepivsya v tumani bilya vhodu do kliniki na
yakihos' yashchikah. Hotiv obminuti, ta vraz... YAkas' nevidoma  sila  sharponula
jogo za plechi, prihilila vniz.
   Sidiv navpochipki, povnimi sliz  ochima  divivsya  na  grato-vani  vikoncya
yashchikiv. Tam, zibgani holodom i sl'otoyu v volohati klubochki, kroliki.  Voni
vzhe ne reaguvali na palichku, yaku  vin  prosovuvav  kriz'  drotiki,  lupali
ochima, mov lyal'kovi. Mabut', ¿h vinesli shche vvecheri. Znesilenih v  borot'bi
z prishcheplenoyu hvoroboyu, ¿h dokonala  nich,  vdihnula  v  ¿hni  legeni  svij
prostudnij vogon'.
   Zlist' opalila ªvgenovi gorlo. Vin rozpalyuvav ¿¿ v sobi, shchob kinuti neyu
v oblichchya vinuvatcya. Mazur uzhe pochav zdogaduvatis'... Na mit' pered  ochima
mel'knulo oblichchya Lili, ale j vono roztanulo v chervonij hvili gnivu. ªvgen
micno stisnuv kulaki, pobig po shodah nagoru.
   Ale Bilana v klinici ne bulo. Vin  podzvoniv,  shcho  s'ogodni  ne  pri¿de
zovsim.  Zaviduyuchij  viddilennyam  ªvgenovi  na  vidpovid'  skazav,  shcho  ¿m
potribne primishchennya, shcho nihto ne maº prava trimati  privatnih  vivari¿v  u
klinici, ta shche j vivari¿v z tvarinami, zarazhenimi nebezpechnimi  hvorobami.
YAkshcho ªvgen ne pogodzhuºt'sya, nehaj ide skarzhitis'.  ªvgen  taki  hodiv.  Do
direktora likarni. Toj sluhav,
   (spivchuvav. Ale shcho mig  zrobiti  zvichajnij  likar  profesorovi,  kotrij
zasidaº na stil'cyah, do yakih jomu j rukoyu ne dotyagnutis'.  Bilanovi,  yakij
prochinyaº dveri ministers'kogo kabinetu, mov vlasnogo. Do  togo  zh  kazenna
instrukcijna palicya tezh zaraz v jogo ruci. Dobrij direktor til'ki poobicyav
znajti chulanchik des' v inshomu misci.
   Spivchuvali ªvgenovi j  hlopci,  tovarishi  po  roboti.  Nespravedlivist'
profesora do ¿hn'ogo tovarisha zachepila vsih. Hoch do c'ogo majzhe  vsi  voni
ne propuskali nagodi pokepkuvati nad Mazurom.  Obgovorennya  v  laboratori¿
same po  sobi  vililosya  v  grupovi  komsomol's'ki  zbori.  Zbori  vinesli
rezolyuciyu,  kotroyu  osudzhuvali  vchinok  profesora   i   prosili   partijnu
organizaciyu vtrutitisya.
   Ce bulo nezvichajno na¿vno i smishno. Nachal'nik viddilennya prosto taki ne
zmig  prihovati  gluzlivo¿  usmishki,  koli  prochitav   postanovu   zboriv.
Posmihalisya j inshi.
   ªvgen tezh rozumiv, yaka malo dijova ¿hnya rezolyuciya. Vona nibi  dzizhchannya
muhi nad vuhom slona. Ale  vin  ne  dumav  shilyatis'  pered  Bilanom.  Vin
zapevnyav sebe, shcho znajde inshij sposib dovesti svoyu pravotu.

   * * *

   Nedarma kazhut': na suhe derevo vogon' pada. Palyuchoyu  bliskaviceyu  vpala
na ªvgena stattya v vechirnij  gazeti.  Stattya  pro  sharlatanstvo  asistenta
mis'ko¿ likarni Mazura.
   Strashno, koli pishe pro hvorih lyudina  neobiznana  i  zdorova.  Strashno,
koli na zmagannya vihodit' boºc', nepidgotovlenij i lyutij. Vin mozhe vluchiti
v oko, v sonyachne spletinnya, mozhe roztroshchiti cherep.
   Stattya bila slipo j zhorstoko. Prochitavshi  ¿¿,  ªvgen  boyavsya  vijti  na
vulicyu. Jomu zdavalosya, shcho koli b poyavivsya vin de-nebud', ves' Ki¿v  pobig
bi slidom za nim, vsi odrazu zh vpiznali  b  jogo,  vkazuvali  b  pal'cyami:
"Durisvit, divit'sya, on pishov durisvit. Vin  hotiv  dobuti  slavu.  Duriv,
vbivav lyudej".
   Malen'ka,  pereobladnana  z  komirchini  kimnatka  bula  teper  jomu   i
forteceyu, i shimom. Rozpach, mov  shashil',  tochiv  ªvgenovi  serce.  Hlopec'
zamknuv dveri na klyuch, ale vodnochas blagav, shchob  u  nih  postukali.  Hotiv
pobachiti Lilyu j boyavsya ¿¿. Lilya  ne  jshla.  Lilya...  jogo  stroga  inks'ka
boginya. Vin  sidiv,  odgorodzhenij  rozpukoyu  i  odchaºm  od  us'ogo  svitu,
vich-na-vich z svo¿m gorem. ªvgen znav: teper  vidsahnut'sya  vsi,  vsi,  hto
viriv i ne viriv  u  jogo  vidkrittya.  Na  n'ogo  odyagnuto  priborkuval'nu
sorochku projdisvita, kotru rozirvati nesila. Vona v'yalila poriv i ne takih
borciv.  Profesoriv,  akademikiv.  Lyudej,  yaki  mali  za  plechima  desyatki
vinahodiv.
   Teper vin svij "al'fa-1" mozhe viliti  v  Libid'.  I  "al'fa-1",  i  ota
richkova kalamut' v lyuds'kih ochah - te zh same. Te zh same... Ni, ne te same.
Cya dumka prijshla des' azh  pid  ranok,  pislya  bezsonno¿  nochi.  Lyudi  jomu
viryat'. Ta j yak zhe... Os' vin, jogo  preparat.  Liki  dopomagayut',  diyut'.
ªvgen ne villº ¿h v Libid'. Vin zmusit' svo¿h lihodi¿v zijti z jogo shlyahu.
Zmusit'!
   ªvgen ishov na robotu  z  takim  viglyadom,  movbi  kidav  viklik  vs'omu
svitovi.  Na  jogo  zmarnilomu  za  nich  oblichchi  -  netverdij  spokij,  v
znevazhlivo primruzhenih ochah - vpertist'.  Divno,  vsi  pospishayut'  kudis',
nikomu nemaº do n'ogo dila. Tak. Ale tam, na roboti...
   Prote  stalosya  zovsim  inakshe,  nizh  spodivavsya.  I  vzhe,  pevne,  nizh
spodivalisya avtori statti.
   V zhitti, a nadto  v  medicini  chasto  traplyaºt'sya  take,  koli  otrutoyu
likuyut' tyazhki hvorobi.
   Sto tisyach chitachiv gazeti - lishe v pershu godinu. A dali  -  chutka,  vona
mov grudka z snigovo¿ gori, shcho dali kotit'sya, bil'she obrostaº snigom.
   ...To bulo tyazhke vidovis'ko. To bula najstrashnisha cherga z-pomizh vidomih
lyudyam. CHerga prirechenih, cherga merciv, kotri jshli po svoº voskresinnya.
   Ale shcho mig vdiyati ªvgen? Vin  ne  mav  ani  kojok,  na  kotri  poklasti
hvorih, ani zasobu, shchob  prigotuvati  dostatn'o  na  taku  kil'kist'  lyudu
likiv.
   Mazur tak i kazav ¿m. Vpershe yasno pobachiv, vpershe vidchuv potrebu  svoº¿
roboti, vidpovidal'nist', yaku na sebe brav. Sotni blagal'nih, povnih  viri
ochej! Ce duzhche za bud'-yakij nakaz, za mil'joni  statej  i  cifr.  Ci  lyudi
snilis' jomu nochami. Dovga cherga opovila vse jogo zhittya.

   * * *

   Oleksandr Kindratovich miryav kabinet shvidkimi nervovimi krokami. Zelenij
volohatij kilim vginavsya pid nogami bezshumno,  vin  jomu  s'ogodni  chomus'
nagaduvav m'yakij naplav nad  tryasovinoyu.  CHistij  arkush  paperu  na  stoli
dratuvav i strahav, mov vognik bikfordovogo shnura  bilya  vibuhivki.  Dumka
zmagala dumku,  zlist'  borola  bezsillya.  Prigaduvav  ostanni  rozmovi  z
Holodom, sperechavsya z nim dali. "Breshesh... Vsi  mi  ne  dlya  n'ogo  j  dlya
n'ogo... Lyubimo nebo, kviti, lis... Bo vse ce - dlya nas. Bo mi sered  nih.
Ne mi stvorili ¿h, i ¿m bajduzhe, hto ¿h rvatime.  Mi  znaºmo  -  kviti  ne
zav'yanut' bez nas. Daremno boroti pid sebe zhittya... Jogo ne  zboresh.  Tak,
mi ne lishe dlya sebe - dlya vsih. A hiba ya malo dav  ¿m,  lyudyam?  Hiba  voni
povernuli meni hoch polovinu? Ta j yak ya mozhu zrobiti shchaslivimi vsih? Hiba ya
sam shchaslivij? Meni tak i ne dovelosya stati na tim uzvishshi, na kotre b  mav
vijti po svo¿h silah. Inshi - vzhe akademiki, laureati. Abo  yak  Poliv'yanij.
Zastupnikom ministra! A shcho vin take? YA ves' vik pospishav. Ves'  vik  bachiv
shchos' poperedu. I znayu shcho. Vono - moº!"
   YAk i kozhen, chiyu dushu roz'¿daº  sumlinnya,  Oleksandr  Kindratovich  shukav
vipravdannya svo¿m vchinkam i znahodiv ¿h. Hotiv vidavatis'  sobi  krashchim  i
bachiv sebe takim. Dolya posilala jomu bil'she, ale lyudi rozhapali  na  bitim
shlyahu priznacheni jomu pochesti. Ta vin ne vidnimav  ¿h.  Vin  zhaliv  lyudej.
Otih malen'kih, zvichajnih "prostih" lyudej. Pracyuvav dlya nih. Dlya togo, shchob
pochuti vid nih podyaku. Hiba ce ne priºmno? Zrobiti dobre dilo  i  prijnyati
podyaku?
   Vin prihilyav sebe do dobroti, i vona povertalasya storiceyu. Mav sebe  za
dobru lyudinu. I buv takoyu, bo jogo dobri diyannya obhodilisya legko. Vin  buv
dobrim, koli buli dobri  z  nim.  Abo  j  prosto  stavav  dobroyu,  horoshoyu
lyudinoyu. Koli vi¿zdiv na richku, do sanatoriyu, v selo. Zabachivshi na  vulici
golij dityachij  liktik  kriz'  lihu  sorochinu,  prostyagnenu  ruku,  bolisno
opuskav ochi, pospishav mershchij tic'nuti karbovancya i piti get'.
   Vin ishov pryamimi stezhkami. Teper zhe jogo  hochut'  shtovhnuti  na  kolyuche
ternya. I hto? Prokip!
   "YA vse zhittya doviryav jomu. I ot poplativsya.  Zaraz  treba  bulo  movchki
dovesti spravu do kincya, i todi b vin nichogo ne vdiyav.  Prokopovi  zazdro,
shcho ya zletiv na taku visochin', shcho mayu zasnuvati svij institut".
   Oleksandr Kindratovich na mit' zaplyushchiv ochi,  zupinivsya.  V  cyu  hvilinu
bachiv i institut, i tablichku. Bilan davno mriyav pro svij institut.  Zbirav
virizki z gazet, statti pro sebe, foto. Vin buv peven,  shcho  zalishit'  svij
metod, a institutu - svoº im'ya.
   Holod zvidkilyas' dovidavsya pro Bilanovi mri¿ i legen'ko kpiniv nad nim.
   Zgadka pro ce znovu nalivaº zlistyu Bilanove serce.  "Vin  vzyav  sobi  v
zvichku drazhniti moyu sovist',  mov  chuzhu  sobaku.  I  ya  sprijmayu  te,  mov
nalezhne. Meni ce obridlo,  ale  ya  kozhnogo  dnya  z  neterpinnyam  chekayu  za
parkanom, koli kriz' n'ogo tic'nut' sukuvatoyu paliceyu. Same  tak.  YA  griz
palicyu. A ¿¿ gospodar hovavsya po toj  bik,  radiv,  shcho  jogo  ne  distati.
Ale... Jogo mozhna distati. Duzhe legko. Vin ne takij, yakim vistavlyaº  sebe.
Hoche pritisnuti mene letal'nistyu. A v samogo smertnist'  bil'sha  na  cilij
procent. Pravda, vsi ti vipadki nibi nevidvorotni...  CHekaj,  chekaj,  a  z
otim hlopcem... Inzhenerom".
   Oleksandr Kindratovich prigaduº, yak vin gortav istoriyu hvorobi pokijnogo
inzhenera. Tam ne vse zapisano tak, yak bulo naspravdi, yak rozkazuvav Holod.
I pro zatiskuvachi na nervovij vuzol, i yak prohodila operaciya... Zapisuvala
Varvara Ivanivna, jogo pomichnik... Ale zh... Hiba klinikoyu keruº vona!
   Oleksandr Kindratovich dobre prigaduº rozpovidi Holo-da pro hlopcya.  Vin
azh nabrid buv jomu nimi. Pro vinahid, pro obopil'nu rozmovu. Vinahid...  A
mozhe?.. Adzhe inzhener vidkriv jomu svoyu taºmnicyu. To... - svidka get'.
   Bilan azh zdrignuvsya vid tako¿ dumki. Na yakus' mit' jomu stalo  sumno  i
strashno.
   Vin prigaduº, yak kolis',  v  instituti,  vid  neoberezhnogo  Prokopovogo
poruhu vpala na pidlogu i rozbilas' doroga sklyana retorta. Voni  pracyuvali
vdvoh, obpeklisya obidva. Prokip - oblichchya i pleche, Oleksandr - ruku. Vdvoh
shukali po mistu  retorti,  a  ne  znajshovshi,  Oleksandr  tihcem  pishov  do
zaviduyuchogo  laboratoriºyu  i  prijnyav  usyu  vinu  na   sebe.   Voni   todi
posvarilisya. Pomiriv ¿h uvecheri golod. ZHili v odnij kimnati, mali na  dvoh
odnu tumbochku. Odnu skovoridku, odnu  kastrulyu,  odnogo  kapelyuha...  odnu
plyashku z medom. Plyashka stoyala mizh kojkami, a voni lezhali  j  zhuvali  suhij
hlib. Vidtak Prokip  povoruhnuvsya,  distav  z  skrin'ki  olivpya.  Vidkusiv
hliba, vmochiv olivcya v med i oblizav. Oleksandr i sobi poliz u skrin'ku za
olivcem. Hlopci nahililisya razom, zshtovhnulisya lobami.
   ...Retorta. Kapelyuh.  Med...  Oleksandr  Kindratovich  nervovo  potiskuº
plechima. Pusti sentimenti. Vs'ogo togo shkoda. YAk shkoda poshcherbleno¿ dorogo¿
krishtalevo¿ chari, kotru dovodit'sya vidnesti  v  smittyarku.  Bo  vona  bude
zavazhati. I ne til'ki zavazhati, ob ne¿ mozhna  j  porizatis'.  Otozh  til'ki
vikinuti. Ce - na korist' usim.
   Bilan  ne  pomitiv,  yak  perestupiv   rubizh.   Jomu   taki   dovodilos'
perestrivati lyudej na vuz'kij stezhci j ranishe. Vin vzagali ne viriv lyudyam,
yaki shukali svo¿h stezhok. Osterigav, zupinyav: "Tobi zh na dobro; hochu, shchob i
dali jshov..." A koli htos' ne sluhav, peregorodzhuvav shlyah tribunoyu  abo  j
perechiplyav nogi girligoyu bezidejnosti chi bezprin-cipovosti. I vse te  -  v
im'ya pravdi. Oleksandr Kindratovich shche nichogo ne zrobiv na shkodu.
   Ale to - do inshih, ne bliz'kih lyudej. Kotri blukali  manivcyami  i  shchodo
kotrih pochuvav obov'yazok - povernuti na virnij shlyah. A ce Prokip.
   Vin vidchuvav veliku mic' Holoda. Viriv u jogo pravdu.  Do  ne¿  pragnuv
svitlimi  protalinami  dushi,  nenavidiv  ¿¿  temnimi  zakamarkami.   Goriv
revnistyu, koli htos' namagavsya stati blizhche za n'ogo do Holoda, serdivsya j
na nih, i na Prokopa. Lyubov i zlist' splelisya  v  n'omu  tugo.  Ale  lyubov
zavzhdi perevazhala. SHCHe j zaraz...
   Bilan obmanyuvav sebe. Vtikav vid chistogo arkushika na stoli i  znav,  shcho
ne vteche. Argumenti, yakimi pidpirav svoyu sovist',  vidavalis'  vagomimi  -
vagomimi, vishchimi za vse. Mav pisati dopovidnu pro robotu oboh hirurgij.  I
tam napishe... SHCHopravda,  vin  mozhe  ne  torkatisya  c'ogo...  Mozhe  vzagali
vidmovitis'. Ale spravdi, hiba zaraz ne  gromads'koyu  koristyu  klopochet'sya
vin! Jomu zavazhayut' ryatuvati lyudej. Odna lyudina zavazhaº ryatuvati bagat'oh.
   Oleksandr Kindratovich shvidko pidijshov do stolu, nagnuvsya, shchob sisti, i,
ojknuvshi,  vhopivsya  rukami  za  poyas-nicyu.  "Ot  i  hvoroba  zmagaº",   -
poskarzhivsya girko. Jomu stalo shkoda sebe. Ocej revmatizm nazhiv na  roboti,
ne stezhiv za  soboyu,  ne  vidpochivav  vchasno.  "Revmatizm..."  -  na  mit'
vidbigayut' dumki vbik. Divno, v inshih vin nazivaº revmokardit, a v sebe  -
revmatizm. CHogo ce?
   "A toj... - znovu viklikav rozdratovanoyu uyavoyu Holo-da. - Vse  zhittya  v
plyamah. Zmivav  shtrafnoyu  krov'yu  j  ne  zmiv.  I  zaraz.  Kohanku  zaviv.
Pereshkodzhaº pracyuvati".
   "YA znayu, ti ne postupishsya. Ale j ya tezh. Ti mene po odnij shchoci...  YA  ne
pidstavlyu drugo¿. Gadaºsh, ya sliznyak. Breshesh! YA mayu silu vdesyatero  bil'shu.
YA ne zaradi sebe, a til'ki zaradi lyudej", - zatoptav dumkoyu ostanni  iskri
sumlinnya. Rvuchko vimknuv verhnº svitlo,  vvimknuv  nastil'nu  lampu.  Vona
syajnula golubim prominnyam, osvitila v kutku,  za  stosom  knig,  pohmurogo
chudernac'kogo bozhka. Vin priviz jogo z Indi¿, z turists'kih mandriv.
   Bozhok probudivsya, zasvitiv ban'katimi  smaragdovimi  ochima.  Strashnimi,
osmislenimi, zhorstokimi ochima.
   Bilan lyubiv divitisya v ti  ochi.  Todi  zmagavsya  z  nim.  Pochuvav  sebe
bezstrashnim, duzhim. Ale s'ogodni ti  ochi  chomus'  nervuvali  jogo.  I  vin
povernuv statuetku oblichchyam do  stini.  Vijnyav  chornu  avtomatichnu  ruchku,
pidsunuv chistij arkush.



   ROZDIL DEV'YATIJ

   Varvara Ivanivna divilasya na Holoda velikimi nalyakanimi ochima. V nih  i
strah, i pitannya, j nadiya. Ale shcho mozhe vdiyati? Vin uzhe zrobiv vse, shcho mig,
vdavsya  do  vsih,  vidomih  jomu  zasobiv.  Z-za  dverej  pislyaoperacijno¿
ledve-ledve dolitaº pisen'ka:
   Pishla Galya v sad gulyat'-lyat'-lyat',
   SHCHob cvitochkiv nazbirat'-rat'-rat'...
   Hvora shche ne prijshla do svidomosti, z  prispano¿  morfiºm  pam'yati  vona
vidobula lishe ocyu dityachu pisen'ku.  ZHittya  ledve  strumenit'  z  ¿¿  ochej,
zgasaº z kozhnoyu hvilinoyu.  Lyudina  shodit'  krov'yu.  Povil'no,  kraplya  za
krapleyu.
   Pishla Galya v sad gulyat'-lyat'-lyat'...
   Mine godina, mozhe, dvi,  i  tiha  pechat'  spokoyu  zapechataº  vusta.  O,
profesor znaº, yak nevidvorotno lyagaº vona. Lyudina pid neyu suvora, velichna,
i vse zh vona nezrivnyanno krashcha v budennim nespoko¿, v gnivi, v radosti,  v
zadumi. Toj spokij strashnij i nerozgadanij do kincya lyud'mi. Likari  prosto
zvikli do  n'ogo,  voni  jogo  sprijmayut'  u  zovnishnih  proyavah  i  davno
vidstupilisya vid jogo ta¿nstva. A shchos' º v nij, v  ocij  ostannij  hvilini
zhittya. Nedarma lisovi zviri, stari mudri zhiteli lisiv, vidchuvshi ¿¿,  jdut'
u hashchi, v samotnist'. Ostanni akordi ¿hnih serdec' tonut' v shelesti vitru.
Mozhe, ce instinkt, velikij instinkt - ne vpasti tinnyu na zhittya. Dereva tezh
pomirayut' movchki. Tak, ce instinkt. Bo koli b ne vin - smert' zaglushila  b
zhittya. Lyudi vtekli vid ne¿. I karayut'sya za ce.
   A v sadochku vse movchit'-chit'-chit'.
   Nibi dovga rozpechena golka prohodit' kriz' serce. I vzhe navit' silomic'
vin ne mozhe dumati pro shchos' storonnº.
   Til'ki ptashechka krichit'-chit'-chit'.
   I vraz - spalah u Holodovij pam'yati: "Bilan". I shche raz:
   "Sashko".
   Ale Oleksandra Kindratovicha nemaº v klinici. Nemaº jogo i vdoma.  Holod
sam zbigaº vniz po shodah, prochinyaº dveri laboratori¿.
   - Lilya! Ti ne znaºsh, de bat'ko?.. - I, sam ne vidayuchi dlya chogo, zabiraº
v ne¿ kolbu. - Rozumiºsh... ZHittya lyudini. U n'ogo º liki.
   - Vin, zdaºt'sya, govoriv - bude na zasidanni v akademi¿...
   Bili vichka na telefonnim kruzi zlivayut'sya v odne.  Holod  kvapit'sya,  -
kozhna sekunda - vtrachena kraplya krovi. Kraplya zhittya...
   Vreshti, znajome pokashlyuvannya v trubci. Prokip Gordi-jovich vidchuvaº,  yak
shchos' stislosya v n'ogo vseredini, yak zatremtila ruka. Velikoyu siloyu podaviv
hvilyuvannya.
   - Oleksandre. Ce ya, Prokip. Visluhaj, ne kladi trubki... V nas  pomiraº
zhinka. Ne zgortaºt'sya krov... Vzhe vse... Ti meni govoriv - priviz z SHveci¿
preparat... Ti jogo ne vitrachav...
   V trubci j dali  gluhe  pokashlyuvannya.,  dalekij,  mov  komarinij  pisk,
golos. Htos' des' vimagav zavezti na sklad pivo i sirniki, zabrati porozhnyu
taru. Lilya tezh nesamohit' nahililasya vpered, napruzheno vdivlyalasya v zavzhdi
trohi nedovirlivi, a z'araz strivozheni ochi Prokopa Gordijovicha.  Sinen'ki,
shozhi na elektrichni iskri, vogniki proskakuvali v jogo zinicyah, gasli des'
u  glibini.  Lili  zdalosya,  nibi  voyaa   navit'   chuº   suhe   elektrichne
potriskuvannya. Divchina ne opam'yatalasya, yak vihopila trubku.
   - Tatu... Ce moya podruga, divchina z nashogo klasu. Pri¿zdi shvidko. Tatu!
   V kimnati zapala taka tisha, shcho golos z trubki pochuli vsi:
   - YA zaraz podzvonyu komus' z asistentiv. CHekajte...
   - Lilya... Nashcho ti... Bucim podruga, - promoviv Prokip Gordijovich,  koli
ta poklala trubku. Ale ochi jogo svitilisya vdyachnistyu.
   Varvara  Ivanivna  vhopila  divchinu  za  ruku,   micno,   po-cholovichomu
potisnula ¿¿.
   Ale ¿¿ poglyad linuv do profesora. Vona virila,  shcho  vin  shchos'  zrobit'.
Bach, prigadav. Taki nedaremno spodivalasya j c'ogo razu.
   Prokip  Gordijovich  lovit'  na  sobi  golublivij   poglyad   zaviduyucho¿,
odvertaºt'sya. Profesorovi davno vidomo, shcho Varvara Ivanivna  lyubit'  jogo.
Ale vin... Jomu suhoyu grudkoyu na serci ¿¿ lyubov. I  ne  tomu,  shcho  Varvara
Ivanivna negarna, nemoloda, prosto serce maº svoyu volyu... Vona  nikoli  ne
vikazuvala jomu svogo kohannya, a vin tezh vdavav, bucim nichogo ne  pomichaº.
Til'ki koli lishalisya naodinci j vicherpuvalas' tema likars'kih sprav, trohi
gubivsya j, mabut', tomu hovavsya za grubistyu.
   Za kil'ka hvilin krovotechu bulo zupineno. Preparat vveli hvorij  prosto
v arteriyu.
   Zodyagnuvshis' u kabineti, Prokip Gordijovich vijshov z bilo¿ suvoro¿  tishi
na podvir'ya. Mabut', lyudina vzhe zitkana tak: yakshcho v ne¿ nemaº  liha,  vona
mulyaºt'sya dribniceyu, azh poki ne natre sobi vodyanku, vid kotro¿ tezh stupati
bolyache. Dlya Holoda  zaraz  takoyu  vodyankoyu  vidvidini  ministerstva.  Jogo
robota  nad  ul'trazvukovim  kardioskopom  zahodila  v  gluhij  kut.  Jomu
potribno zaluchiti inzheneriv, a takozh  zakupiti  detali  j  ustanovki,  yaki
koshtuvali nemali groshi. I vse ce, ne gayuchis', bo Prokip Gordijovich vichitav
v anglijs'komu zhurnali, shcho anglijs'ki  vcheni  tezh  pracyuyut'  nad  podibnoyu
ustanovkoyu. Voni mozhut' viperediti jogo. Bo do vs'ogo  vin  majzhe  ne  maº
chasu na robotu nad kardioskopom. Jogo chas bez reshti poglinayut'  klinika  i
obov'yazki golovi hirurgichnogo  tovaristva.  Pokazovi  operaci¿,  naradi  v
misti i oblastyah, vsilyaki profilaktichni zahodi. A shche zh lekci¿. Jomu  majzhe
zovsim dovelosya vidmovitis' od nih, viddati godini inshim.  Z  kardioskopom
liho shche i v tomu, shcho byuro patentiv zasekretilo vinahid i vin ne mav  zmogi
opublikuvati jogo v presi,  zacikaviti  yakij-kebud'  groshovitij  doslidnij
institut chi zavod.
   Tak Holod potrapiv, yak kepkuvav nad soboyu  sam,  v  stanovishche  dribnogo
vlasnika, yakij hovaºt'sya z svo¿m vinahodom v komirchini.  Tomu-to  j  musiv
iti do ministerstva prohati groshej.
   Voni  umovilis'  ¿hati  tudi  razom  z   direktorom   likarni   Arsenom
Kuz'movichem. Toj vzhe chekav na podvir'¿, pid kushchem gorobini.
   Stoyav  yasnij  osinnij  den',  gorobina  palala   pid   soncem,   nenache
veletens'ke bagattya.
   Krishtaleve nebo, gorobina, golubi v sonyachnij rici... Den' plinuv divnoyu
simfoniºyu, v yakij vse zlagodzhene, vse potribne j zrozumile. I visoke nebo,
j lyuds'kij gomin, i malen'ka ptashka na chervonim kushchi. I til'ki truba vnizu
kiptyuzhit' i kiptyuzhit' nebo, pahkaº na misto  klubkami  otruti.  Legkovazhni
poeti j pis'menniki pishut' u knizhkah, shcho ce krasivo.  Dim  zavodu,  vogon'
martena. Mozhe, j krasivo. Ale lyudini priznacheno vozvelichuvati  ne  zlu,  a
dobru krasu, ospivuvati te, shcho polegshuº ¿¿  zhittya.  Vin  uzhe  spisav  goru
paperu, ster ne odnu paru pidoshov, boryuchis' proti ciº¿ krasi. Hoch poki  shcho
j marno.
   Po toj bik chervonogaryachogo kushcha vimahuvav rukami yakijs' cholovik,  gukav
cherez ogorozhu:
   - Slava, Slava, v mene sin!
   Poruch n'ogo pidstribuvav malij Igor'ok -  hlopchik,  kotromu  dva  tizhni
tomu Holod zrobiv ostannyu operaciyu stravohodu, tezh mahav rukami, repetuvav
dzvinkogolose:
   - U nas z dyadeyu sin! U nas sin!
   A potim obkrutivsya z radosti na odnij nozi i zagiliv nosakom m'yacha.
   Hlopchik ne pomitiv, yak vijshov na dorizhku profesor, m'yach  hurknuv  popid
kushchem, zbiv z profesorovo¿ golovi kapelyuha.
   - Otake kaposne, - pidibrav azh pid korpusom kapelyuha Prokip Gordijovich.
- YA jogo vid smerti ryatuvav, a vono  m'yachem  po  potilici...  Viddyachilo...
Roz'¿losya, porosya, malo z nig ne zvalilo. - I vdavano serdito: - Anu, hodi
syudi!
   - E, - pidstribnuv na odnij nozi Igor'ok. - Vi j za vuho vmiºte... YA ne
vas hotiv.
   - A kogo, jogo? - vkazav pal'cem na Arsena Kuz'movicha.
   - Umgu.
   - A ti, brat, diplomat, - zasmiyavsya Holod, a slidom za nim  i  direktor
likarni.
   ...Zastupnik ministra, nachal'nik  upravlinnya  likuval'no-profilaktichno¿
dopomogi, Volodimir Volodimirovich Poliv'yanij  spochatku  zaprosiv  do  sebe
lishe direktora likarni.  Voni  rozmovlyali  dovgo,  tak  dovgo,  shcho  Prokip
Gordijovich znud'guvav chekati v prijmal'ni, vijshov u koridor, azh get' u toj
kinec', do vidchinenogo vikna. Zapaliv cigarku,  perebigav  napered  dumkoyu
rozmovu z zastupnikom ministra. Kazhuchi pravdu, vin ne  viriv  v  oci  svo¿
vidvidini. I jshov z vnutrishn'ogo primusu. Holod viddavna pochuvav nepriyazn'
do zastupnika ministra, cholovika legkogo na slovo i nekvaplivogo na  dilo,
cholovika z nedovirlivimi ochima,  v  kotrih  shovalosya  gliboko,  na  samih
dencyah, prezirstvo do lyudej. Poliv'yanij  strichaº  vidviduvachiv  posmishkoyu,
ale ta posmishka - ne jogo, vona atribut posadi, birka. Zastupnik  ministra
chomus' nagaduº Holodovi rozporyadnika novorichnogo karnavalu, v yakogo bolyat'
zubi.
   Poliv'yanij - tezh kolishnij Holodiv odnokursnik. YAkshcho  Prokip  Gordijovich
vidmiryav jomu nepriyazn' kvartoyu, to toj viddavav  borg  kovshem.  Zapas  ¿¿
obidva mali shche z institutu.
   Volodimir Poliv'yanij buv gromads'ke aktivnim studentom.  Cya  aktivnist'
zrostala vidpovidno do togo, yak voni nablizhalisya do ostann'ogo  kursu,  do
rozpodilu misc' na robotu, do aspiranturi. V svoºmu students'komu portfeli
Volodimir zavzhdi nosiv yakogos'  svizhogo  pro-tokola,  vistupav  na  zborah
odrazu zh za dopovidachem, navit' pershim pribigav  do  finishno¿  strichki  na
komsomol's'kih krosah. A Prokopovi odna taka  strichka  malo  ne  peretnula
zhittya.
   "YAkij duren' za den' do ekzameniv, ta  shche  v  taku  pogodu,  prijde  na
kros", - skazav vin u grupi.
   I taki spravdi, drugogo dnya vid startu biglo cholovik desyat' aktivistiv.
Prokip, proforg, perechikuvav doshch u rozvalenij  lazni  za  pivkilometra  do
finishu, dochekavshis' biguniv, vistribnuv u vikno i podolav distanciyu  poruch
Volodimira.
   Poliv'yanomu bulo pro shcho govoriti na  zborah.  Pro  krishtalevu  chesnist'
komsomol'cya, serjozne stavlennya do svo¿h obov'yazkiv, pro zahist  interesiv
kolektivu. ZHiva ilyustraciya, antipod chesnosti.  Prokip  sidiv  na  perednij
lavi.
   A potim, dorogoyu do gurtozhitku, Volodimir povchav jogo:  "Durnij-durnij.
Ti kajsya. Kajsya. Kazhi, shcho vipravishsya, shcho nadali takogo ne  bude.  Kajsya  i
obicyaj. YA ryatuvav tebe, kayavsya za tebe". Davno te bulo. Ale Holod tak i ne
navchivsya kayatis' i obicyati. Zate  Poliv'yanij,  libon',  zbagnuv  cyu  nauku
tonko.
   Voni oboº navchalisya  v  aspiranturi.  Vidtak  ¿hni  stezhki  rozbiglisya.
Volodimir Poliv'yanij pracyuvav des' u Leningradi i til'ki chotiri  chi  p'yat'
rokiv tomu povernuvsya do Kiºva. Priviz z soboyu debelogo  administrativnogo
portfelya, chimale cherevce i chutku, bucim v tomu  portfeli  vizrivaº  yakijs'
genial'nij proekt. Portfel' potersya, vin zaminiv jogo novim, ale chutka  ne
starila.
   Po  koridoru   probigali   ministers'ki   pracivniki,   zodno-manitneni
paperovim klopotom i kabinetnoyu nud'goyu. Prokip Gordijovich divivsya na nih,
loviv sebe na tomu, shcho z viglyadu, z virazu ochej, z utomi viznachaº diagnoz.
Pricheplivij profesionalizm, kotrogo vin  gnav,  mov  nadokuchlivogo  gedzya.
Adzhe tak vzagali mozhe statis', shcho sprijmatimesh lyudej,  yak  hvorobi.  Deyaki
likari tak i sprijmayut' ¿h:
   "Pishov mij stravohid", "pishli mo¿ nogi". Abo zh yak  dekotri  nachal'niki,
yaki bachat' pered soboyu odinici: "lyudino-dni", "lyudinogodini".
   Ni, vin ne mig mati lyudej za palichki j cifri. Prokip  Gordijovich  lyubiv
¿h abo nenavidiv, zahoplyuvavsya abo znevazhav. I  lishe  inodi  namagavsya  ne
pomichati.
   Sekretarka  Poliv'yanogo,   rozshukavshi   Holoda,   dribotila   poperedu,
burkotila majzhe vgolos: movlyav, shcho ce bude, koli  vona  pochne  rozshukuvati
kozhnogo.
   - Vam, divchino, z takim harakterom tyazhko bude znajti  togo,  odnogo,  -
moviv Prokip Gordijovich, prochinyayuchi dveri kabinetu.
   Arsena  Kuz'movicha  tam  vzhe  ne  bulo.  Zastupnik  ministra   pidvivsya
nazustrich, nezgrabno i micno potisnuv ruku.  Vin  gravsya  v  druzhbu.  "Oh,
splivlo-minulosya, durni i na¿a-ni mi kolis' buli", - gravsya v prostotu.  I
Holod tezh, perestupayuchi porig jogo kabinetu,  odyagav  nevidimogo  kapelyuha
prostaka, shche j navmisne perehnyablyuvav jogo to  v  toj,  to  v  inshij  bik.
Vzyavshi odin raz nevirnij ton. Poliv'yanij vzhe ne mig zminiti jogo. Holodovi
smishno, shcho zastupnik ministra vdaº, bucim ne pomichaº, yak voni blaznyuyut'.
   Pislya kozhno¿ tako¿ rozmovi Poliv'yanomu zdaºt'sya, nemov  vin  prokovtnuv
porciyu nepotribnih, nepriºmnih likiv.
   - To yak vono stribaºt'sya-perekidaºt'sya?..
   - A tak. Napered guznom.
   - Mabut', obvazhnilo guzno...
   - U vashih goloblyah obvazhniº...
   - Nu, vzhe taki tovsti golobli... A ya  znayu,  chogo  ti  prijshov,  -hitro
primruzhivsya Poliv'yanij. -Skazati?..
   "Ne v did'ka zdogadu, koli  Arsen  Kuz'movich  tezh,  libon',  prosiv  za
mene", - podumav Prokip Gordijovich. I vgolos, z udavanim podivom:
   - Ta nu!
   - A ya vzhe vgaduyu, - Volodimir Volodimirovich vorushiv puchkami, nibi lichiv
papirci...
   - I zvidki ti... Spravdi, ya prijshov prositi groshej. Na kardioskop.
   - Groshi... Mda-a... Nikudi  bez  nih...  Vsi  po  nih  zithayut'.  Pishov
prositi ¿h ya, na vsyu nashu hatu, a meni kazhut':
   zalishte zayavu, vkazhit' sumu, na yaku ruka pidnimet'sya. Til'ki pered  tim
zvazhte, shcho, na vashu dumku, na s'ogodni vazhlivishe: raketi chi sechovi mihuri.
Otak ot. Obrazno i kardinal'no...
   - I shcho zh ti?.. - nahmuriv kushchasti brovi Holod, nesamohit'  vipadayuchi  z
tonu.
   - YA? YA skazav - vam vidnishe...  Nu,  nu,  ne  vorohobsya.  Mi  potrusimo
kalitkoyu.  YA  sam  os'  pri¿du  do  tebe...  Podivlyusya...  Ce  zh  taki  ne
ten'-telen'... I kliniku tvoyu navidayu. Davno ne buv. YAk tam u tebe?..
   V ochah Poliv'yanogo, shovani  gliboko,  na  samim  denci,  borolisya  dva
pochuttya - pidlabuznictva j nenavisti. Vin taki trohi boyavsya Holoda. I tomu
shche ne virishiv do kincya, yakomu viddati perevagu. Mabut', drugomu.
   Rozmova nepomitno zbochila na klinichnu robotu. Holod azh zdivuvavsya takij
uvazhnosti i turbotlivosti Poliv'yanogo. Toj rozpituvav  pro  operaci¿,  pro
likuval'no-profilaktichnu diyal'nist' i navit' pro sanitarno-harchovij rezhim.
A na proshchannya shche raz poobicyav potrusiti kalitkoyu i  zavitati  do  n'ogo  v
najblizhchi dni. Holod viriv i ne viriv.
   Vin gadav, shcho Arsen Kuz'movich vzhe vid'¿hav, ale toj chekav  na  n'ogo  v
skveriku bilya ministerstva.
   - YA mashinu vidpustiv, - moviv zaviduyuchij.  -  SHofer  poprosivsya.  ZHinka
zahvorila, chi shcho... Hodimo vniz pishki, a tam viz'memo taksi.
   Spuskalisya do Hreshchatika tihoyu, zamriyanoyu vuliceyu. Holod s'ogodni vpershe
i yakos' vraz pomitiv, shcho vzhe osin'. Kruzhlyalo v povitri zhovte listya, padalo
do nig v sumnij znemozi. Dereva  shelestili  holodno,  po-osinn'omu.  Arsen
Kuz'movich kil'ka raziv porivavsya shchos' skazati, ale Holod vdavav, bucim  ne
chuº. Jomu ne hotilosya porushuvati tiho¿ osinn'o¿ zamri¿,  spokijnogo  plinu
svo¿h dumok. A dumalos' jomu pro misto, v  yakomu  prozhiv  bil'she  polovini
zhittya, pro nadiyu, kotru priviz do n'ogo i  poseliv  na  gori,  pro  vlasni
nevdachi. Til'ki ne pro oci, dribni. Profesor obminav ¿h  dumkoyu.  Ale  ti,
bil'shi... Jomu zdavalosya:
   vin os'-os' znajde. Ale ne znahodiv. Vid chogo  voni?  Mozhe,  vid  zlogo
zbigu obstavin, a mozhe, prosto vid beztalannya. Adzhe v zhitti, shchob  zvershiti
shchos', neodminno potribno mati talant.  Likar  -  ce  tezh  talant.  Lyuds'ki
sercya, golovi, ochi - vsi rizni, ¿h treba  sprijmati  individual'no.  Treba
kozhnogo razu, znayuchi vse zagal'ne, znajti vidminu. Tak samo, yak v  muzici,
v poezi¿.
   Dumka jogo letila ponad drib'yazkom zhittya, tudi, de ¿j prostoro, de vona
shugaº bez priponu, na vlasnij voli. Ale ¿¿ taki prikro vhopiv  i  povernuv
na stoptanij pastivnik Arsen Kuz'movich.
   - Prokope Gordijovichu. SHCHo u vashomu zhitti bulo najstrashnishogo?
   Holod zdivovano zviv brovi, potisnuv plechima.
   - Vi, mabut', dumaºte, vijna?  Najbil'she  v  svoºmu  zhitti  ya  zlyakavsya
gusaka.
   - Nu, to strashnishogo vzhe ne bude. Ce ya vas  v  takij  sposib  gotuyu  do
rozmovi. YA, zvichajno, ne musiv bi vam kazati... Ale...  Vi  znaºte...  Tak
ot, korotko: na vas zamahuyut'sya batogom. Hto, chomu - ne znayu. Ale s'ogodni
ya pochuv jogo posvist v kabineti Poliv'yanogo. Vin, napriklad,  pocikavivsya,
chomu v drugij hirurgi¿ najvishchij procent  smertnosti.  Zapituvav,  hoch  sam
dobre znaº, yakih hvorih mi tudi klademo. A potim shche pro hlopcya,  inzhenera.
Bucim yakijs' vinahid... Ale c'ogo ya garazd ne  dobrav.  Otzhe,  yakshcho  ya  ne
pomilivsya, budut' komisi¿... Vi pidgotujte paperi. Ce u vas ºdine...
   Te, shcho govoriv Arsen Kuz'movich, bil'she divuvalo, nizh  strahalo  Holoda.
Adzhe  vse  ce  -  bezgluzdya.  Ale  bude   moroka,   budut'   nepriºmnosti.
Kancelyars'ki komisi¿, shozhi na dopiti rozmovi, shelest  paperiv,  -  zvidki
vono?..
   - Paperi... Voni j tak zabirayut' u likariv  polovinu  ¿hn'ogo  chasu,  -
vidpoviv drativlivo, nachebto za vse nis provinu direktor likarni.
   - Vono tak... Ale zh... - Arsen Kuz'movich tezh krutiv  pered  sebe  inshij
klubok, ne mig vhopiti nitki. - Skazhit', ne domagalisya vi vid Bilana,  shchob
vin zalishiv svo¿ eksperimental'ni operaci¿?
   - Nu, zrobimo take pripushchennya.
   - Todi... Todi ce nelogichno z vashogo boku. Vi  vihvalyaºte  ti  operaci¿
glasno, a potim naodinci...
   - Tobto yak ce glasno?.. - zdivuvavsya Prokip Gor-dijovich.
   - Nu, a stattya v gazeti...
   Holod vidchuv sebe tak, movbi nabrav u rot chogos' girkogo i ne znav,  yak
jogo viplyunuti, musiv kovtati. I shcho vin mig skazati? Adzhe  spravdi...  Vin
prosto ne obdumav. Vihodit', v Oleksandra º yakis'  pidstavi  na  obrazu...
Hoch, znovu zh, yaki?
   I vzhe ne mig vivazhiti - chi do kincya buv  spravedlivij  z  Bilanom.  Vid
togo nepriºmno.
   A vse inshe - bridnya. Vin ne pokriviv dusheyu i nikogo ne bo¿t'sya.
   - SHCHodo statti ya zaraz vas ni v chomu  vpevniti  ne  mozhu,  -  skazav  po
hvili. - Bo taki shibiv trohi. Hoch, gadayu, mizh cim  i  tim  nemaº  niyakogo
zv'yazku. SHCHo zh do komisi¿... YA lyublyu rozumni komisi¿.
   - V tim i bida, shcho chasto rozumni komisi¿ ukladayut'sya z durnih goliv.
   Voni vzhe vijshli do zupinki taksi, stali  v  chergu.  Bil'she  pro  ce  ne
govorili.
   Robota, turboti vidsiyali get' nepriºmne pochuttya, yake lishilosya v  Holoda
pislya vidvidin ministerstva. Ta j Prokip Gordijovich vzhe davno privchiv sebe
ne zvazhati na kolyuchki, kotri sipalo pid nogi zhittya. YAkshcho  stupati  na  nih
micnishe - bil'she ¿h vlomit'sya. Mav na  s'ogodni  kvitok  do  teatru  i  ne
zbiravsya viddavati ti kil'ka godin grizoti. Ta j te - vin i tak ne  vel'mi
chasto hodit' do operi.
   Koli b jogo spitali, chi lyubit' muziku, libon', i sam  bi  ne  vidpoviv.
Mabut', gliboko ¿¿ ne rozumiv.  Mozhe,  tomu  j  priris  dusheyu  do  kil'koh
melodij. Priris micno. Pravda, i v nih vin zhive uyavoyu osibno vid togo,  shcho
diºt'sya na sceni.
   ...Kruzhlyayut' v tanci moloden'ki lebedyata. A vin prikriv  doloneyu  cholo,
zaplyushchiv ochi... I  bachit'  sumnij  zhuravlinij  klyuch  v  proshchal'nim  viri¿.
Plachut' trivogoyu zhuravli, plinut' ponad sumnoyu zemleyu. Vse dali j dali. On
vzhe til'ki malen'ki krapochki vidniyut' na obri¿.  SHCHo  ¿h  chekaº  v  dalekij
dorozi? SHCHo chekaº jogo tut? CHi privitaº vin ¿h vesnoyu, chi pochuº ¿hnij krik?
   Vmovkla muzika.
   Vin znav, na sceni vklonyayut'sya lebedyata, i ne pidvodiv ochej.
   ZHuravlinim plachem prijshla do n'ogo vpershe cya melodiya, i  vin  ne  hotiv
viddavati ¿¿ inshim vidinnyam. Ne hotiv chi yae  mig.  Znov  til'ki  -  ce  ne
vpertist'. Ce, mabut', yakas' himera uyavi. A mozhe, j ne  himera?..  Mozhe...
Mabut', v vali zaraz nemaº nikogo. Muzika spopelila stini, povela lyudej na
tisyachi znanih i neznanih dorig, ¿h tut nemaº, sluhachiv.  Odni  propovzayut'
popid kolyuchim drotom, inshi divlyat'sya ne nadivlyat'sya v sini chi  golubi  ochi
ne sudzheno¿ kohano¿, shche inshi zlitayut' v nebo shvidkokrilimi pticyami. Lyudina
tim i velika, shcho kozhna line na svo¿ dorogi, do svo¿h vidin' i  mrij.  Line
do vishcho¿ muziki. Do tiº¿, yaku mi nazivaºm zhittyam. Tak, zhodnij  melodi¿  ne
peredati muziki lyuds'ko¿ dushi, ¿¿ pochuvannya v tu mit',  koli  vona  bachit'
kalinu v rankovij rosi, koli sluhaº shum osinn'ogo boru,  koli  divit'sya  v
kohani ochi. Ale deyakim sudilosya peredati vse. Mozhe,  tomu  Holod  zazdrit'
poetam i kompozitoram. Tim, spravzhnim. Sebe zh maº za suhogo realista.  Vin
pragne z muziki mati korist'. Rankom, gotuyuchis' do praci,  prosluhovuº  na
magnitofonnij strichci Bethovena  abo  Bramsa.  Voni  jogo  aktivizuyut'  do
praci. Same tak - aktivizuyut'. ¿hnyu urochistist', visokij tembr vin nese  z
soboyu do operacijno¿. Vvecheri, koli mlyavit'sya robota, sidaº do royalya.  Vin
sebe vpevniv, shcho ce korisno. Tak samo korisno, yak i te, koli vin, vihodyachi
na dovgu  progulyanku,  klade  v  kisheni  po  plitci  starogo  zatverdilogo
plastilinu. I te j te rozlamuº pal'ci.
   ...Vidletili zhuravli.  Zgasla  lebedina  pisnya  na  holodnim  ozeri.  I
lishilasya tuga po tih nevidomih zhuravlyah i po sumnomu lebedinomu kohannyu.
   Prokip  Gordijovich  povertavsya  des'  bliz'ko  pivnochi.  Ishov  dalekimi
gluhimi vulichkami  -  navmisne  dokidav  gaku:  pomriyati,  podumati.  Jomu
najkrashche dumalos' v hodi.
   Sumna, mrijliva tuga plivla nad nim.  Voni  buli  vdvoh,  ¿m  nihto  ne
zavazhav.
   I tak naglo, tak nespodivano perepinili ¿m shlyah tri hitki  postati,  shcho
Holod pomorshchivsya z dosadi. - Dyad', daj na tramvaj...
   Voni buli shche hlopchaki, ledve vijshli  z  dityachih  lit.  Trimali  ruki  v
kishenyah plashchiv, chovgali gumovimi pidoshvami po asfal'tu.
   - Dyad', ne zhmis', - vistupiv napered, chvirknuv kriz'  zubi  najstarshij,
dovgovidij, z peretyatoyu lamanim, shozhim na bliskavicyu, shramom shchokoyu. - Daj
krasnen'ku, a to mozhesh spitknutis'...
   Holod kovznuv poglyadom po shramovi, po niz'ko nasunutomu na  ochi  kucomu
kozirkovi, pishov prosto na n'ogo.
   - YA shche ne spotikavsya, - moviv. - A  ot  ti  spitknutis'  bo¿shsya.  J  ne
vdarish.
   SHramuvatij vidstupiv na  krok,  i  vin  pishov  pryamo.  Jshov  rivno,  ne
vtyaguyuchi golovi v plechi. Vidtak zupinivsya, kinuv cherez pleche:
   - A shche ne vdarish tomu, shcho ya v tebe virizav apendicit. Ce bulo dev'yatogo
grudnya minulogo roku, - i zakrokuvav dali.
   Hlopec' zanepokoºno oglyanuvsya, chomus' pomacav zhivit.
   - Kim,  shcho  prochirikav  cej  chmur?  -  zapitav  sturbovano.  -Hiba  bez
apendicita... Na shcho vin vplivaº?..
   - V dekogo na sovist'. A v tebe - na klepki v  golovi,  -  vzhe  zdaleku
vidguknuvsya Prokip Gordijovich.
   Jomu ne bulo ani strashno, ani  smishno.  "Mozhe,  j  Oleg  des'  tak",  -
zaglushila vse dumka.
   Kil'ka dniv tomu vpav  jomu  do  ruk  nespodivanij  list.  Toj  list  i
poraduvav, i zasmutiv jogo. A najbil'she - zdivuvav. List  bulo  adresovano
na kliniku. Pisav zovsim ne znajomij hlopec'. Pid listom pidpis: Andrij  i
kil'ka zakarlyuchok, shozhih na zignutij spirallyu drit. Adresi  zvorotno¿  ne
bulo. Hlopec' pisav, shcho jogo. Holodiv, sin  Oleg  pracyuº  z  nim  v  odnij
brigadi, na shahti. Voni potovarishuvali. Profesor nehaj  ne  turbuºt'sya  za
Olega. Brigada v nih druzhna, vsi voni zhivut' v  gurtozhitku,  harchuyut'sya  v
¿dal'ni, - Oleg navit' popravivsya. Mabut', nezabarom napishe sam...
   Prokip Gordijovich shchiro podyakuvav u dumci nevidomomu Andriºvi. Ale dovgo
ne mig styamitis' z podivu. Oleg  na  Donbasi!  Pracyuº  na  shahti!  YAk  vin
opinivsya tam? I shcho zh teper jomu?.. Adzhe-Donbas!
   "Ot ti vzhe j rozhlipavsya, mov damochka pid dverima  dekanatu.  Ziznajsya,
ti, inteligent, bachish  sinka  chisten'kim,  v  galstuku,  z  portfelem  pid
pahvoyu? Tak.  Bachu.  I  ne  mozhu  vidmovitis'.  YA  rozumiyu...  J  ne  mozhu
zrozumiti. Ne mozhu, bo ne hoche rozumiti  serce.  I  vsi  mi...  Vsi  maºmo
sercya. YA znayu: Donbas - ce ne lishe vugil' i krute slovo.
   Ce j biblioteka, i girnichij institut, i robitnichij teatr. I vse zh  meni
strashno.
   Vsi ce znayut'. I ya tezh. Ale ya na Olega divlyusya zovsim  inakshe,  nizh  na
chuzhih hlopchakiv z vulici. Na vsih chuzhih. Vsih nas  cikavit'  moloda  dolya.
Molod' - majbutnº lyudstva, i vid togo, yakoyu bude  vona,  bagato  zalezhit',
yakim bude suspil'stvo. Hoch otaki, yak oce, vzagali plyuyut'  na  suspil'stvo.
Prote j voni, majzhe nesvidomo, rozrahovuyut' na  n'ogo  -  vono  ¿h  zavzhdi
proharchuº.
   Bagat'oh z nih shchos' ne vdovol'nyaº v zhitti. I voni  protestuyut'.  I  tezh
po-riznomu. Vusatij molodik zaperechuº rishuche vse i tak  zhe  rishuche  kopiyuº
gero¿v kopijchanih fil'miv ta knizhok. Jogo protest  -  mozolyam.  I  ni  gich
bil'she. Mi rozsheretovuºmo ¿h slovesnimi triºrami, ale naspravdi  vsi  voni
zsipani do odnogo zasika. Do togo zh, gotuyuchis' sheretuvati ¿h, mirkuºmo pro
vsilyaki zapobizhniki, hlorani, a sami zatiskuºmo micno v dolon'ci tu, odnu,
ºdinu, dorogu nam zerninku, garyache pritiskaºmo ¿¿ do svo¿h grudej.
   Prorostaj ne kukilem, zerninko, kriz' nashe serce!"



   ROZDIL DESYATIJ

   Dni letili, mov napolohani koni. Dovodilos' trimatisya za  voza,  pil'no
doziratisya vpered. Ale shcho robiti, koli vidnokrug zastilaº ¿dka pilyuka?
   Pilyuka zastila vidnokil, chutki zastupayut' pravdu. Voni j kotyat'sya,  mov
ta porohnyava. V likarni rozpovidali,  bucim  Holod  viprobovuº  na  hvorih
yakijs' otrujnij preparat, shcho sam vin ledve  znaº  shchos'  v  medicini,  zate
tyamit' v zhinkah, nazhenivsya, mov turec'kij  pasha;  ºdinogo  sina  vignav  z
domu, bo, bachte, zavazhav, vijnu tezh prosidiv chi to pid spidniceyu  molodici
v okupaci¿, chi v poloni, - i shche bagato inshogo.  CHogo  ne  vigadayut'  lyudi,
koli ¿h zmagayut' bagla¿ i zazdrist'! Ti zh, hto  znav  Holoda,  potiskuvali
plechima, perepovidali chutki, yak smishni anekdoti.  CHutki  prohodyat'  natovp
shvidshe, nizh najdribnishi chastki svincevi  tovshchi.  Voni  dokochuvalisya  j  do
Holoda: shchirim smihom  druziv,  shepitkom  za  spinoyu,  dvoznachnim  natyakom.
Zvidki vipurhuvali, chi bula v nih hoch  krihitka  pravdi,  a  chi  vsi  voni
suspil' brehnya -  ne  znav  nihto,  ale  shcho  drugoyu  hirurgiºyu  cikavilos'
ministerstvo ta inshi ustanovi, znali vsi. SHelestili papirci,  vidklacuvali
statistichni vidomosti "mersedesi",  punktual'ni  kancelyaristi  vitrushuvali
pilyuku iz starih istorij hvorob, dopovidej, protokoliv.
   Prokip Gordijovich dogaduvavsya, zvidki vipurhuvali chutki pro polon,  pro
zhinok. V misti,  v  dvoyuridno¿  titki,  oselilas'  Ol'ga.  Vona  rozpochala
obstril z dalekih pozicij. Ale hto tche plitki pro kliniku?.. Nevzhe?..  Ni,
Oleksandr tak ne vchinit'. Vin bi vich-na-vich, ne kriyuchis'.
   Ale shchos' dryapalo po  dushi  nastirno  j  bolyache.  Dumka  pro  Oleksandra
stiskala  trivogoyu  Holodove  serce.  Stil'ki  rokiv  dilili  po-susids'ki
hlib-sil', stil'ki viddali odne odnomu rozrad, serdechno¿ priyazni.  Skil'ki
gryadok perepoloto obopil'nimi rozmovami? YAk zhe zhiti, ne ditkayu-tas' plechem
plecha lyudini, kotrij mozhna vipovisti vse, shcho na serci. Lyudina zitkana tak,
shcho ¿j chasom i poskarzhitis' hochet'sya. Ni, ce taki spravdi - postril v spinu
doviri. Hoch vona vzhe j tak - yak resheto.
   Vreshti Holodovi nastirilisya paperove sharudinnya j shepit, i vin pishov  do
sekretarya partijnogo byuro. Malen'kij suhen'kij cholovik v  potertim  starim
kostyumi sluhav profesora, a sam mikulyav ochima, shukav yako¿s' pritichini, shchob
vtekti vid n'ogo. Prokip Gordijovich  zdogaduvavsya  -  sekretar  bo¿t'sya  i
jogo, i jogo spravi. CHolovik vin ne lihij, navit' dobrij, ale bezvol'nij i
tomu zovsim ne vidpovidaº svo¿j posadi. Vin akuratno skladav spiski orgiv,
sam bigav  do  klubu  j  vipuskav  u  zoshit  chorni  galochki  po  kil'kosti
agitatoriv, koli voni jshli na seminar, pershim viskakuvav z zalu i vipuskav
galochok znovu - chi vsi agitatori tut, chi nihto ne vtik.  A  sam  ves'  vik
vtikav i ne mig vtekti vid svarok i shturhaniv svoº¿ zhinki.
   Prokip Gordijovich malo pokladavsya na n'ogo. Profesor prosto prohav jogo
postaviti  na  obgovorennya  nastupnih  partijnih  zboriv   robotu   drugo¿
hirurgi¿. Ale toj klipnuv povikami, perestupivshi z nogi na nogu,  popraviv
na nosi veletens'ki okulyari.
   -  YA...  tobto...  SHCHe  ne  bulo  direktivi.  -  I,  zagledivshi  visoku,
rum'yanolicyu sanitarku, kotra koketuvala bilya klubu z molodim  ordinatorom,
poklikav:
   - Levic'ka, jdit' syudi.
   Ta, rozrum'yanila  vid  soromic'kih  komplimentiv,  pidijshla,  pohituyuchi
krutimi sternami.
   Sekretar vijnyav z kisheni bloknota, poslinivshi pal'cya, peregornuv kil'ka
storinok.
   - Levic'ka. Vi na minulomu seminari ne znali pro stanovishche v  Laosi.  I
vzagali pro cyu kra¿nu... Tak ya  vam  vidshukav  stattyu  v  zhurnali,  til'ki
glyadit', zhurnal z biblioteki, ºdinij primirnik...
   Prokip Gordijovich z zhalem podivivsya na sekretarya, hotiv piti movchki, ta
taki ne vtrimavsya:
   - Vam ne shkoda?.. Vona jogo zagubit' u kushchah.
   Divchina pirsnula smihom, odnak  vsim  svo¿m  vidom  stverdila:  mabut',
tak-taki vono j stanet'sya.
   Sekretar proviv Holoda nedobrozichlivim poglyadom.

   * * *

   Prokip Gordijovich trohi kriviv pered soboyu. Adzhe mav komu viliti zhali z
sercya. SHCHopravda, vin bi shvidshe rozdushiv jogo, anizh dav prolitisya zhalyam.  Z
tim cholovikom voni shodilis' ne chasto i  bil'she  svarilisya  abo  kepkuvali
obopil'ne. V takij sposib hovali svoyu priyazn', svo¿ pochuttya. Druzhba zh ¿hnya
v'yazalasya micno, na nij chervonili kraplini krovi.
   Timofij SHah - storozh likarni,  a  vlitku  shche  j  sadivnik.  Himernij  i
pravdivij cholovik. Himerno i divno sklalosya jogo zhittya. Do vijni  vin  pas
kolgospni vivci v seli Kuca Balka na Hersonshchini. Simnadcyat' rokiv  strichav
i provodzhav rankovu zoryu v stepu, pid doshchami i soncem, vid  kotrih  hovala
jogo lishe stara parasol'ka. Latana-perelatana, mala vona po  selu  velikij
posmih. Stari didi kazali, shcho pid takoyu zh parasol'koyu, yakshcho  ne  pid  ciºyu
samoyu, do revolyuci¿ vodila na shovkovim retyazi  cucika  volodarka  ekonomi¿
grafinya Lipec'ka. Vona zatulyala parasol'koyu vid soncya i sebe j cucika.
   Timofij SHah svo¿ vivci  parasol'koyu  ne  prikrivav.  Ale  doglyadav  ¿h,
libon', lipshe, nizh pani cucika. Voni v n'ogo kotilisya i vrunilisya kucheryave
na vsyu Hersonshchinu. V trudnij roboti, v bezsonni vipas sobi Timofij SHah  na
rankovih rosah orden. A shcho na toj chas v seli ne stalo gorilki, mav  vin  z
svoº¿ nagorodi ne til'ki  shanu,  a  j  korist'.  Komu  vesillya,  rodini  -
pospishali do SHaha. Vvazhivshi na prohannya, vivchar nadivav pidzhaka z  "Znakom
Poshani" i jshov  legkoyu  pastuhivs'koyu  hodoyu  do  stancijno¿  kramnici,  a
povertayuchis' zvidti, pritrimuvav rukami kisheni pidzhaka.  Oprich  vivcharstva
mav SHah shche j inshe remeslo. Majzhe vse svoº zhittya robiv na  portreti  ramki.
Timofij SHah pam'yatav kerivnikiv krashche za samogo  sekretarya  rajkomu.  YAkshcho
htos' gubiv u pam'yati, v yakomu roci bulo obrano  chi  zvil'neno  kogos',  -
bigli do SHaha. Vin todi dlya chogos'  zaglyadav  sobi  v  pokrayanu  glibokimi
riskami, poshramovanu dolonyu, povorushivshi hvilinu bezzvuchno  gubami,  kazav
ugolos: "Tak... Na n'ogo ya robiv veliku dubovu ramu... Ni, probachte, breshu
na slovi. Zgodilasya stara. Dubovu, ce na..." I znovu zaglyadav u dolonyu.  I
hoch nichogo c'ogo tudi ne bulo vpisano, zhittya vkarbuvalo  v  SHahovi  doloni
nemalo   svo¿h   povistej.   Pastushoyu   girligoyu,   prikladom   gvintivki,
zastupilnom, cipilnom, grabilnom - vsima sil's'kimi i mis'kimi  najtyazhchimi
"ilnami". Kil'ka znakiv vpisalo vono jomu v vijnu sanitarnimi  noshami.  Na
tij puti dolya j zvela jogo z Holodom. Voni trimali z riznih kinciv odni  j
ti zh velichezni frontovi noshi. Razom potrapili do  polonu,  razom  vtikali,
razom hodili v lyuti shtrafni ataki, ¿h  poranilo  odnim  snaryadom,  i  voni
popali do odnogo gospitalyu. A dali Holod vzhe ne zahotiv vidpuskati SHaha. V
odin den' i demobilizuvalisya. Holod po¿hav do Kiºva, a Timofij u svoyu Kucu
Balku.  Buv  vin  ryadovim,  a  vid  ryadovih  zhinki  za  chuzhi  pomilki   ne
vidstupayut'sya.
   Odnak lishagovata plyama polonenogo chornila j na n'omu. ¿¿ bachili zdaleku
i pospishali zvernuti z Timofiºvogo shlyahu vbik. Todi same skinchilas' vijna.
Vsi kolishni SHahovi zamovci gorilki, kogo obminula na vijni kulya, hodili po
selu popid ruki, v ordenah, v pogonah, spivali pisen', til'ki vin sidiv na
porozi zemlyanki, samotn'o tesav dlya klubu novu veliku ramu.
   Jomu navit' ne doruchili  ovechok.  A  ºdinij  Timofi¿v  dovoºnnij  orden
zgoriv u vogni razom z hatoyu. I taka vhopila SHaha za  serce  obraza,  taka
tuga, shcho vin vpershe za svoº zhittya girko  napivsya,  pochepiv  na  grudi  dvi
nizki medal'joniv i broshok, -  ºdinij  trofej,  yakij  prinis  z  vijni  na
zabavku dityam, - i pishov na shlyah. Medal'joni tonko dzvenili, pozadu  bigla
tabuncem ditvora, zavbachlivo zvertali z  shlyahu  dorosli.  A  drugogo  dnya,
pohmelivshis', Timofij spakuvav u mishki nehitri  hatni  pozhitki,  najnyav  u
indusa konya i,  posadovivshi  na  voza  zhinku  ta  ditej,  pidpaliv  strihu
zemlyanki.
   - Nehaj vse stare pide prahom, - skazav za vorit'mi. - A ti ne  skigli,
durepo. Vse odno na ramkah ya teper na vsih vas ne zaroblyu.
   Bil'she roku SHah zhiv u Kiºvi, v Holoda.  Poterpav  cnotlivoyu  selyans'koyu
dusheyu, nochuvav z zhinkoyu v storozhci, viddayuchi lishe ditej u hatnº  teplo,  a
na drugij rik Prokip Gordijovich viklopotav jomu kimnatu v pidvali.
   Teper SHah meshkav u tomu zh budinku, shcho j Holod, na pershomu poversi.
   Dlya Prokopa  Gordijovicha  Timofij  SHah  -  kniga,  yaku  vin  najpovnishe
prochitav. Ta vodnochas v tij knizi ne vistachalo odnogo rozdilu. Z ne¿  bulo
virvano kil'kanadcyat' storinok vnutrishn'ogo monologa.
   Vse zhittya Timofij SHah shchos' dumav. Ta tak  nichogo  j  ne  skazav.  I  ne
vchitavshi tih storinok. Holod ne mig dostemenno vidgadati: chi skazhe?
   SHah sidiv na malen'komu stil'chiku bilya kuhonnogo stolika,  dovbav  shchos'
stameskoyu. Holod, viddavshi dobriden' zhartivlivim  "skripish?",  pidsunuv  i
sobi oslona, ale Timofij pohaplivo zmiv z kolin struzhki.
   - CHogo zh tut? Nenache hati nemaº.
   - Mozhe, ti tam  samogon  varish,  bo¿shsya  vpustiti.  A  ce  zh  na  yakogo
portreta?-vkazav na svizhostrugani planki. - Klub zamoviv?
   - Klubam teper postachayut' majsterni, optom, a ce,  yak  otoj  kazav,  na
prostu lyudinu - na svoyu babu... A chogo ce vi, Gordijovichu, - posterig  vin
Holodiv sumovitij nastrij, - nasichuvalis'. Pro shcho dumaºte?
   - Pro smert'.
   - Hiba vzhe pora?
   Voni perejshli do svitlichki. Kvartira  v  SHaha  nevelika:  dvi  malen'ki
kimnatki, chulanchik. CHulanchik storozh tezh pereobladnav pid zhitlo, tam kolis'
zhila starsha dochka. A shcho dochka j sin roz'¿halis' kozhne shukati svoyu dolyu, to
stari vpustili sobi kvartiranta - ªvgena Mazura.
   Mabut', ce legkovaga, i  Holodovi  samomu  smishno  z  c'ogo,  ale  jomu
kortit' podivitis' Mazurove zhitlo. Vin znav c'ogo hlopcya j  ranishe,  prote
zaraz chomus' ne  mig  poºdnati  togo,  shcho  uklalosya  v  uyavi,  z  tim,  shcho
rozpovidali v likarni. Libon', vipustiv shchos', ne rozglediv.
   Vpijmavshi zacikavlenij Holodiv poglyad. SHah prochiniv dveri komirchini.
   - Postoyal'cya nemaº. A dverej vin ne zamikaº. Til'ki vivarku. V  ne¿  ne
daº zaglyadati nikomu. - V golosi legka ironiya. Ale tak vin rozpovidaº  pro
vsih. Zdebil'shogo shche j zobrazhaº tih, pro kogo rozkazuº. Ale zaraz razom  z
ironiºyu zdivovanij Holod lovit' i shanoblivi notki. - Hochete - poglyan'te.
   Holod pidijshov do  prochinenih  dverej,  peresyagnuv  poglyadom  porig.  V
tisnij komirchini - lizhko, pletena etazherka z knizhkami, stil, dva  stil'ci.
Na pidvikonni - kolba i shtativ z probirkami.  V  kutku,  za  lizhkom  -  na
samorobnim osloni, - velikij cinkovij bachok. Zvichajnij bachok, yaki stavlyat'
v shkil'nih koridorah ta sil'radah,  til'ki  nakrishka  do  n'ogo  primknuta
velicheznimi zamkami za privareni metalevi vuha.
   - Oce vin u nij, - chomus' stishiv golos SHah, - varit' na pliti zillya.  A
potim vnosit' syudi. Tri dni likarstvo nastoyuºt'sya, i vzhe todi rozdaº.
   - Vsim rozdaº?
   - Vsim. Otakij cholovik. Bachili - na dveryah napisano, koli prijmaº.
   - Oglyadaº vin hvorih, visluhovuº?
   - Ni, bere plyashki  i  nalivaº.  Vsim-vsim.  YAk  Isus  Hristos.  SHCHe  daº
papirci, v kotrih skazano, yakij harch vzhivati hvoromu. Na  mashinci  papirci
vistukuº. YAkbi vin zahotiv, davno b ozolotivsya. Ale zh zhodno¿ kopiºchki... I
to daremne prokuratura do n'ogo sikaºt'sya. Viklikayut', pidsilayut' svo¿h  z
plyashechkami... A ce zh, libon', i vin, - prisluhavsya do dalekih krokiv.
   Spravdi, klacnuv  zamok,  gryuknuli  dveri.  ªvgen  shche  dovgo  stukotiv,
sharudiv u koridori -  rozdyagavsya.  Vidtak  vstupiv  do  vital'ni.  Mokrij,
strizhenij, - podarunok sobi na den'  imenin,  -  zim'yatij,  stomlenij.  Na
nosi, na vipnutih vpered vilicyah - krapel'ki doshchu. Vidno, vin  ne  pochuvav
¿h. Pid vuz'kimi, zzhmurenimi ochima - nervozni tini. Zdavalosya, Mazur shchojno
vibravsya z vulichno¿ avari¿.
   - ªvgene, - ne prihovav svogo sposterezhennya Holod,  -  meni  vidaºt'sya,
vas vinis shtorm. CHoven rozbivsya na rifah, a vi vistribnuli  na  shodi  os'
c'ogo budinku.
   ªvgen oblizav smazhni vusta, ster rukavom z  smaglyavogo  oblichchya  doshchovi
krapli.
   - Ne shtorm - prorubali dnishche.
   - Vono zh, mabut', bron'ovane. Hto zvazhivsya?
   - Hto? Vash... - Mazur kinuv hmurogo kosyaka,  prokovtnuv  slovo.  YAke  -
nevazhko bulo zdogadatisya. - Mene zvil'neno z roboti.
   Teper vzhe Holod rozkriv ochi v podivi.
   - Za vishcho zh?
   - Privid  mozhna  znajti  zavzhdi,  koli  jogo  poshukati.  Zapiznennya  na
robotu... Nevikonannya planovo¿ temi... Ne dosit' niz'kij uklin, zreshtoyu, -
v ochah jogo zhahtila zlist'. - Vam lipshe znati...
   Mazur ne vel'mi cinuvav svoyu sluzhbovu  posadu.  Ale  vona  jomu  davala
groshi na prozhittya, davala misce dlya roboti, posud i himikati dlya doslidiv.
Teper zhe na n'ogo, oyarich  tavra  shahraya,  shche  nalipili  j  tavro  lintyuha,
nevdatnogo pracivnika. Zlist' i obraza klekotili  jomu  v  grudyah,  gotovi
prolitisya bud'  na  kogo.  Viya  ce  pochuvav  i  tomu  hotiv  shovatisya  do
komirchini.
   Prote jogo zupiniv SHah. V storozhovih ochah pobliskuvali zataºni vogniki.
Holod ¿h loviv, ªvgen - ne pomichav.
   - CHogo vtikaºsh? Syad', posid'. YA lyublyu rozmovlyati z timi, kogo zvil'nili
z roboti. Vel'mi dushevni, pravdivi lyudi.
   - YA ne dushevnij, ya - lyutij, - osidlav  stil'cya  ªvgen.  -  Ale  ya  mozhu
vdariti lishe po n'omu, - i spravdi gryuknuv kulakom po spinci  stil'cya,  azh
luna stribnula pid stelyu.
   - Nu, ne z did'ka liha, znajdet'sya insha robota, -  sprobuvav  rozvazhiti
SHah.
   - A chogo zh. Pidu preparatom, sanitarom... Do nih, zreshtoyu, - vkazav vin
na vikno. - Bil'she - kudi zh.
   Profesor i storozh mimovoli pereveli poglyadi za jogo  rukoyu.  Za  viknom
vitryano. Sumno rozgojduvalis' dereva, hl'oskali golim vittyam po nebu.  Nad
dahami, nad dimaryami vazhko klubochili osinni hmari. Voni vidavalisya shozhimi
na hizhih ptahiv. Naskakuvali odna na  odnu,  perekidalisya,  bili  kril'mi,
strushuyuchi z nih skisni strumeni.
   Ti strumeni zagnali v pid'¿zd zgrajku odyagnenih po-sil's'komu divchat  z
lopatami v rukah.
   - Vi zaraz skazhete, shcho kopati kanavi - tezh korisna j potribna robota, -
praviv svoº Mazur, - i ya napered pristayu na vashi slova. Hoch meni zdaºt'sya,
skoro nikomu bude sadoviti ogirki i kachati z goroda garbuzi... Ta  voni  j
nepotribni, hlopciv na seli malo, pidnositi ¿h nema komu. Koli b na  mene,
ya zaboroniv bi vi¿zditi z sela, ne davav bi pasportiv.
   - Todi ce buv bi feodalizm, - zaperechiv Holod, pil'no priglyadayuchis'  do
ªvgena velikimi, ale vodnochas gostrimi, temno-sirimi ochima.
   Jogo ne divuvalo, shcho Mazur stribaº dumkoyu, govorit' z takoyu zlistyu. Vin
rozglyadav jogo zaraz, mov paciºnta, viviryav,  chi  daleko  zajshla  hvoroba,
rozmirkovuvav, do yakih vdatisya likiv. A mozhe, paciºnt sam vzhe likuº  sebe?
Take tezh  traplyaºt'sya.  A  mozhe?..  CHasto  lyudini  vzagali  treba  ponesti
napochatku nevdachu. Vana vigartuº dushu, vikuº ¿¿ dlya borni. Vhopivshi  liha,
poborovshi buryu, lyudina po-spravzhn'omu skladaº cinu tishi.
   Odnak ne kozhen zdaten perezhiti buryu. Dopiru ªvgen prijnyav na sebe  odin
shkval. I v chovni jogo pleska voda.
   Prokip Gordijovich vzhe davno  uklav  svoyu  dumku  pro  ªvgena.  Mazur  -
porodzhennya viku, jogo strimkogo nevpinnogo bigu. Vin divit'sya primruzhenimi
ochima na svit ne tomu, shcho znaº pro n'ogo malo, a tomu, shcho znaº bagato. Ni,
ce ne odizh nigilista, "mehanika", pokroºna primitivnim  kravcem  -  modoyu.
ªvgen  viddav  svoº  zharke,  plazmatichno¿  temperaturi  serce  formuli   i
matematichnomu rozrahunku. ªvgenova dusha nibi stulena z dvoh  polovinok.  Z
staro¿, prikopcheno¿ dimom vijni, i novo¿, vikuvano¿ mehanichnim  molotom  i
prezirstvom do to¿ tini. Cya, druga, kuvalasya v proklyatti persho¿, ale  vona
ne pereplavila ¿¿ v sobi. ªvgen perekonav  sebe,  shcho  irzha  roz'¿daº  dushu
shvidshe, nizh mehanizm. Ni, u jogo vlasnij dushi struni ne porzhavili. I  sum,
i radist' torkayut'sya ¿h, ale vin zatiskaº ¿h, shchob utihli.  Lyudina  ne  maº
prava davati vil'no lunati ¿hnim akordam. Vona mozhe pomilitis'. Ti struni,
na yakih najchastishe graº pristrast', vzhe  j  tak  priveli  ¿¿,  lyudinu,  do
fatal'no¿ mezhi, za kotroyu - morok, porozhnecha, nebuttya. YAka zh vona  velika,
koli mogla prijti do takogo? Svitom musit'  voloditi  rozum,  rozrahovanij
tochno, majzhe matematichno. Vin, a ne nastro¿.
   Profesor znaº - tak mislit' ne odin ªvgen.  Ci  lyudi  -  shukachi,  kotri
zbilisya z dorogi.
   Tak, zhittya j treba prozhiti v  gorinni.  I  shchob  ne  perezhiti  sebe,  ne
poboyatisya zaperechiti togo, shcho zrobleno v molodosti,  strahatisya  popsuvati
te horoshe, shcho znajdeno inshimi, - ne pereorati chuzhi rivni borozni, prilyagti
svoºyu do nih. Til'ki gurtom mozhna viorati velike pole.
   ªvgen zhe namirivsya orati jogo sam. Ne bachit' vin i  zhenciv,  yaki  mayut'
prijti na jogo lan. Otak orati navchiv jogo Bilan. I ¿m dvom stalo tisno na
bezkrajomu poli.
   - Nu, shche zh ne vse... Podaj na profspilku, - poradiv SHah.
   - Et, - mahnuv rukoyu ªvgen.
   - A  mozhe...  Zgaryachu  ce  Oleksandr  Kindratovich,  -  vshchipnuv  korotko
pidstrizhenogo rudogo vusa storozh. - Perehodit', odijde sercem...
   - Cej cholovik pide po zhivih lyuds'kih sercyah.  I  stupatime  po  nih  ne
prosto tak, a v im'ya chogos'. Gromads'kih interesiv nasampered. Gromads'kim
chobotom legko roztoptati osobiste.
   - Vi tak pro gromads'ke j osobiste...
   - A yak zhe, - ne dav dogovoriti Holodovi do kincya Mazur. - V  sviti  vse
osobiste. Navit' liho. Vse, shcho mi nazivaºmo gromads'kim,  dostupne  lyudini
til'ki todi, koli staº chastochkoyu ¿¿ dushi.
   - Ale zh lyudina sama buduº zhittya.
   - Ne vona jogo, a vono ¿¿. Suchasna zhiva istota - skladnij mehanizm, ale
takim jogo zrobila priroda. Vid nas zalezhit' nebagato.  Mi  prosto  durimo
sami sebe, vozvelichuºmo, pragnuchi v takij sposib uvinchati nauku  pro  sebe
zh. Suchasna zhiva istota...
   - Suchasna zhiva istota... - c'ogo razu perepiniv  Holod.  -  YA  ne  hochu
vdavatis' do konstruktivnih shem. YA prosto znayu,  vona  neodminno  povinna
zupinitisya na spiv solovejka, zaplakati vid nez'yasneno¿,  ne  pidrahovano¿
niyakoyu kibernetichnoyu mashinoyu tugi,  pobiti  piku  inshij  istoti,  yakshcho  ta
povela tretyu istotu v teatr. Vi, mabut', i sami  mogli  b  navesti  yakijs'
svizhen'kij priklad, - primruzhiv hitre oko.
   ªvgen pochervoniv, opustiv poglyad. "Zvidki vin?.. - podumav.  -  Mabut',
buv u teatri, bachiv nas z Lileyu".
   Na mit' ce im'ya vitisnilo z ªvgenovo¿ golovi vse. ªvgen prigadav, shcho  v
teatri voni rozsvarilisya z Lileyu. Teper  vzhe  ostatochno.  Vona  pishla,  ne
dosidivshi tret'o¿ di¿. ¿¿ poviv do vihodu yakijs' znajomij oficer.
   Vsi ci dni ªvgen hodiv, nemov u otrujnim dimu. Mabut', tomu j narazivsya
na svarku z Lilinim bat'kom.
   ªvgen ledve podaviv zithannya, odnak skazav uperto:
   - Ot tomu vona j istota. Mashina ne pomilyaºt'sya. Vona ne sumnivaºt'sya.
   SHah shche yakijs' chas sluhav ¿hnyu rozmovu, ta potim pidvivsya,  pochovgav  do
staren'kogo, potochenogo shashelem bufeta. Pidnyav proti svitla  odnu  plyashku,
drugu - porozhni. I vijshov za dveri.
   Ni Holod, ni Mazur ne pomitili togo.
   - Vi ne dali meni vikinchiti dumki, -  zaperechiv  Prokip  Gordijovich.  -
Lyudina ne mozhe misliti kibernetichne, koli v ne¿ shchos' traplyaºt'sya v  zhitti.
Vi zrozumili? A cim vona j velika, cim i krasiva.  Velika  v  sumnivah,  u
vagannyah. U  dobroti  j  gnivi.  Lyudina  ne  mozhe  pidkoriti  sobi  lyubov,
nenavist'. Ne mozhe piznati zhagu zhittya. Bo todi b ne bulo  ¿¿.  Ne  bulo  b
zhittya. Mi znaºmo, yak zbudovana  mashina.  Za  dopomogoyu  ¿¿  mi  vidgaduºmo
taºmnici nezhivo¿ materi¿. Ale chomu mislit' lyudina? Ce  -  nevidomo.  I  shcho
bil'she vidmikaº lyudina dverej, to  bil'she  bachit'  zamkiv  poperedu.  Vona
velika ne pol'otom u kosmos i ne vchennyam Enshtejna. I  te  j  te  -  prosto
shidci na shlyahu lyudstva. A derzannyam, pragnennyam.
   - V c'omu ya trishki zgoden z vami. Vchennya Enshtejna -  najvishche  na  rivni
nashih znan' i nashih uyavlen'. Ale vono,  mabut',  bezgluzde  z  tochki  zoru
insho¿, tret'o¿ ploshchini. Vono tezh umovne.  Nauka  musit'  skladatisya  ne  z
dumok, a z faktiv. Za  dumkoyu  zavzhdi  sto¿t'  avtoritet.  Mi  rabi  svo¿h
vinahodiv.
   - A mozhe, nas vede shchos' bil'she? Nash svit ves'  chas  rozvivaºt'sya.  A  v
n'omu j mi.
   - Rozvivaºt'sya vichno. I kudi zh? Do togo. Oce "do" - vzhe durnicya.  A  mi
yaka forma? Vi govorite pro lyuds'ku  doskonalist'  i  krasu,  pro  garmoniyu
svitu. Ale mi vzagali ne mozhemo suditi pro ce, bo ne znaºmo inshih svitiv.
   - Ni, ya tak ne kazav, - zaperechiv Holod. - YA kazav pro priznachennya.  Mi
pragnemo piznati svit. I piznaºmo po chastinah. Ot  tut  nam  i  stayut'  na
sluzhbu mashini, nami zh vinajdeni. Suputniki, raketi...
   - Tak. Ale...
   Holod vidivivsya pil'nim, dovgim poglyadom u ªvgenovi ochi, moviv tiho:
   - A ya, koli b mig, bosij pobig bi po zirkah.
   - SHCHaslivo¿ dorogi. Til'ki ne popechit' pidoshvi. V cij ironi¿  bula  svoya
logika. Ale vin ne mozhe pristati na ne¿. Profesor nibi vidchuvav  -  ce  ne
ostannya ¿hnya  rozmova.  Jomu  shche  dovedet'sya  rozbivati  nemalo  ªvgenovih
perekonan'. A sperechatisya z nim ne legko. Jogo slova - ti zh cvyahi,  ¿h  ne
vhopiti golimi rukami. Mazur sprijmaº pravdu, ta ne do kincya  vivazhuº  ¿¿.
Pid ocim, pid yakim shchojno zshtovhnulisya voni slovami, kutom  zijshlisya  zaraz
dva najbil'shi polyusi svitu. I koli Holod  vchora  pobachiv,  yak  u  susidnim
rodil'nim korpusi prijmali na latane prostiradlo nemovlya, vin u tu hvilinu
podumav tak, yak zaraz Mazur. Majbutnº svitu  na  polotnyanij  latci.  Kriz'
dirku v pelyushci ditya bachit' i nebo, i zori. A mozhe, same vono pide vzutimi
v metalevi chereviki nogami po zirkah. Mozhe, same ce  j  º  vishchoyu  lyuds'koyu
metoyu. Stupiti na planeti. Mozhe... Jomu, Holodovi, ci pitannya  tezh  krayut'
dushu. Lyudstvo, mabut', navmisne vtikaº vid nih,  ne  daº  vidpovidi.  Vono
zgornulo ¿h u zvichajnij, micnij filosofs'kij klubok i ne hoche peremotuvati
jogo. Navishcho? SHCHob potim peremotati shche raz? Prokip Gordijovich rozumiº ce  i
ne pospishaº vhopitisya  za  vipadkovi  kinchiki.  Hoch  kinchikiv  tih  shchoden'
viglyadaº bil'she. Mi ¿h prosto zv'yazuºmo, zsukuºmo, zapihaºmo doseredini.
   Znav vin i te, shcho jomu nichogo skazati ªvgenovi. Divivsya  na  ªvgena,  i
dumka jogo dvo¿las'. Bachiv ne budeyanu lyudinu, naphanu znannyami, ale vidyuchu
j slipu vodnochas, ¿¿ shmatuyut' sumnivi. I sumnivi lyachni. Ce vzhe ne  vagannya
tvorennya. Ne trivoga za buduchinu. Koli lyudina sumnivaºt'sya v svo¿j  praci,
todi vona kozhnogo razu pochinaº z novim porivom. Ale v ªvgena inshi vagannya.
Pevnishe, vidsutnist' bud'-yako¿ viri. Profesorovi divno ce. "A mozhe,  ti  j
spravdi obmanyuºsh sebe? Vse tvoº zhittya - v nevdachah, v borni. Z chimos',  za
shchos'. Ti mav u n'omu krivdi i radoshchi.  Radist'  tvorinnya,  radist'  praci.
Mozhe, ce j ne najvishcha radist', ale visoka. Vona  napovnila  vsi  tvo¿  dni
zmistom, a dushu - pevnistyu j siloyu".
   Oh, yaku pochuvaº v sobi silu! Vin  prikro  pidijshov  do  togo,  do  chogo
boyavsya kolis' dotorknutisya mriºyu. SHCHo,  vvazhav,  priznacheno  inshim.  I  os'
teper osyagnuv - ne lishe inshim. Jomu tezh. Voni taki  zh,  yak  i  vin.  Holod
usvidomlyuvav - vin ne zvershiv svoº¿ mri¿. A chi mozhna zvershiti ¿¿? Adzhe  chi
ne najbil'she ce rozcharuvannya - zvershena mriya. Zdijsnena mriya  -  vidibrana
mriya. SHCHastya lyudini v tomu, shcho mriya roste razom z neyu,  shcho  poperedu  zavshe
zoriº nova, nezvershena mriya.
   Prokip Gordijovich okida mislenim zorom svij put' i bachit' - ves' vin  u
vibalkah, bajrakah, kolyuchim terni. A poruch inshi shlyahi. Nemov u tij  kazci:
"Pidesh livoruch... Pidesh pravoruch..." I vse-taki, koli b znovu spinivsya  na
rozdorizhzhi, pishov bi cim samim. Tyazhkim, nerivnim.  Vin  vihodiv  jogo  bez
narikan', bez kayattya, bez zazdrosti. Projshov, mabut', i  tomu,  shcho  nis  z
soboyu viru. M'yatu, toptanu, ale nis. Viru v lyudej,  v  ¿hni  novi,  veliki
ideali. Skil'ki perestupiv na svoºmu shlyahu porad, - mudrih,  zvablivih  na
pershij poglyad, ale za nimi stoyali vigotovani karkasi, v  kotri  zaganyalisya
lyuds'ki dushi. Karkasi - micni i krasivi, ale lyuds'kim dusham v nih tisno  i
holodno.
   ªvgen pobachiv ci karkasi. Ale, vzhahnuvshis' ¿h,  nesvidomo  buduº  svij,
odminnij, stalevij.
   - SHCHo zh vede, shcho kliche ªvgena? Kudi prostelilasya jogo put'? CHi zh  daleko
syagaº svo¿m zorom napered?
   Prokip Gordijovich rozmovlyaº  z  Mazurom,  a  jogo  natoptana  spogadami
pam'yat' vidobuvaº z tovstogo  stosu  inshu  strichu,  inshi  superechki.  Dolya
privela do n'ogo tu lyudinu, vzhe pokalichenu dusheyu i tilom.  Hoch  zi  vs'ogo
bulo vidno, shcho shche nedavno to buv micnij cholovik. Zvali  jogo  ZHorzhi.  Negr
ZHorzhi - odin z revolyucijnih vozhdiv  chornogo  kontinentu.  Vin  zahvoriv  u
po¿zdi,  jogo  znyali  v  Kiºvi  i  poklali  do  Prokopa  Gordijovicha.  Cej
afrikanec' buv pershim, hto vidobuv vogon' dlya  revolyucijnogo  bagattya.  Na
tomu kostrishchi zgorili chuzhi fal'shivi ide¿ i  gasla,  a  vidtak,  v  nevmilo
rozdmuhanim polum'¿, i ide¿ tih, hto jogo rozpalyuvav. Na c'omu  zh  vognishchi
vigorila dusha ZHorzhi.  V  porozhnº  duplo  vselilisya  znevira,  proklyattya  i
znenavist'.
   Prokip Gordijovich naviduvav svogo paciºnta  shchodnya.  Bo  tut  dovodilosya
likuvati ne lishe hvoru nirku, a j pokalichenu dushu. Dusha zh u negra  velika,
j znevira v nij vmistilasya tezh velichezna. Znevira  do  vs'ogo  svitu.  Vin
nenavidiv usih. Slova kidav z pristrastyu, rvav ¿h z samogo  sercya.  Prokip
Gordijovich i zaraz pam'yataº jogo, shozhi na promovi, rozpovidi.
   "Lyudi bezsili. Voni nibito zrobili strashenno bagato,  ale  naspravdi  -
mizerno malo. Voni vse shche ne mozhut' zmirkuvati, yak podiliti porivnu shmatok
hliba na vsih. Voni ne mozhut' spil'no koristati bezmezhnij zelenij prostir.
Ne mozhut' i ne zmozhut', bo diliti treba  dobrotu  i  pidlotu,  hitrist'  i
shchirist', a ce nemozhlivo. Ne hochut' navit' zrozumiti - chim zhive  lyudina,  z
chogo treba buduvati zhittya. Rozumni,  ale  na¿vni  lyudi-utopisti  gadali  -
budivnictvo novogo zhittya treba rozpochinati  z  teatru.  Kolonizatori  buli
perekonani: osnova dobrobutu j  poryadku  -  tyurma.  Tyurma  i  misioners'ka
shkola. Ostannya musit' prishchepiti zkolonizovanim lyudyam chuzhi zvichki  i  movu.
Voni dobre znayut', shcho chuzha mova na ridnij zemli - ce  vesil'na  muzika  na
pohoroni. Naspravdi zh u sviti vse znachno prostishe. Lyudyam  potribne  zhitlo.
Hata, v yaku nihto ne maº prava zajti bez stuku. Vi, mabut', ne zgodni?"
   Holod ne zgodzhuvavsya, hoch i rozumiv, shcho jomu  ni  v  chomu  ne  vdast'sya
perekonati afrikancya. Profesor  u  superechkah  prosto  staviv  inshu  metu:
vivesti hvorogo z  tyazhko¿,  gnityucho¿  rivnovagi.  SHCHob  kipiv  zlistyu,  shchob
povernuvsya do borot'bi, a znachit', i do zhittya.
   ZHorzhi pri¿hav do nas, vin pobachit' nashi nebudenni v budennosti  dni,  i
voni odvolozhat' jogo dushu. Vin znaº bagato, ale daleko ne vse. Pid  kinec'
likuvannya negr vzhe ne til'ki ohoche vstupav  do  rozmovi  z  profesorom,  a
navit' namagavsya zhartuvati. A neshchodavno nadislav rozvazhlivogo lista.
   Holod stavit' v dumci poruch afrikancya i ªvgena,  lovit'  u  nih  veliku
spil'nist'. "Mabut', i liki ¿m potribni ti zh  sami",  -  podumav.  Jomu  j
shkoda ªvgena i trishki girko za n'ogo.  ªvgen  farbuº  chorno  vid  vlasnogo
nevdovolennya. Vin laden zvinuvatiti v svo¿h nevdachah ves' svit. Otak  vono
chasto traplyaºt'sya v zhitti... Mi bachimo plyami v dushah inshih, ale duzhe  malo
klopochemos' vlasnoyu doskonalistyu.
   I vse zh u ªvgenovi º shchos' take, shcho jomu podobaºt'sya. Pruzhina, yako¿,  yak
jomu vidaºt'sya, ne vistachaº v Olega. Takij,  yak  Mazur,  prijde  do  meti.
Jtime do ne¿ i v huriyu, i v doshch, i  v  speku.  Prijde,  znajshovshi  lyudinu.
Lyudej.
   ¿hnyu  superechku  obirvalo  vesele  pobryazkuvannya  charok.  SHah   pokrayav
kovbasu, rozkorkuvav plyashku.
   - Nu zh bo - po pershij.
   Holod ohoche vzyav charku. Vil'no jomu i prosto pochuvaºt'sya v SHaha. I  vin
znaº - chomu. Timofij ne skovuvav jogo  prinizlivoyu  shanoboyu,  zapobiglivoyu
gostinnistyu:
   "Ne pogrebujte... Mi lyudi prosti", yak dekotri, vzhe ne tak-to  j  prosti
znajomi.
   - Za vashe zdorov'ya, - perehiliv charku SHah.
   - Za moº zdorov'ya vzhe vipito stil'ki gorilki,  -  perehiliv  za  nim  i
Holod. - YAk vono j trimaºt'sya?
   - Sluhav ya vas, i taki vi rozumni, azh meni strashno, -  moviv  dali  bez
usyakogo zv'yazku SHah. -  I  ves'  lyud  zaraz  chi  to  porozumnishav,  chi  to
nalyakavsya. Kudi ne pidesh, skriz'  pro  raketi,  suputniki,  yakis'  rozumni
mashini.
   - Roboti, - pidkazav ªvgen.
   - Ege zh, roboti. A skazhit' meni, a ti roboti p'yut' gorilku chi ni?
   - Poki shcho ni, - posmihnuvsya ªvgen. - Hiba ne vistachaº?
   - Ni. A til'ki chogo gorilka pogirshala?
   - Receptura ne ta, abo vhidnij produkt...
   - Hiba... Zabuli shcho?
   - A chogo, yak vi gadaºte? - zapitav Holod.  Vin  znav,  shcho  za  SHahovimi
slovami shchos' hovaºt'sya, ale poki shcho ne mig vidgadati shcho.
   - Nu... Na gorilci vazhche... YA na chomus' inshomu. Ot, skazhimo, na kozhusi.
SHiv meni kolis' na seli kravec'. Pislya togo vin shchodnya zustrichavsya z nim, z
mo¿m kozhuhom. Zdorovkavsya, vipituvav movchki: "Nu, yak, ne  rozshivaºshsya?  Ne
zhmesh pid rukami? Ne rizhesh? Dobre. A  kovnir  chogo  zzadu  vidstovburchivsya?
Rahuba! Treba hoch c'ogo, shcho zaraz, ushiti do ladu".
   Holod veselo smiyavsya na tu rozpovid'. Svo¿m prikladom SHah  obijnyav  usyu
standartizaciyu zhittya. V SHahovij golovi zahovano v desyat' raziv bil'she, nizh
napisano na prostakuvatim oblichchi.
   V legkij zhartivlivij besidi nepomitno splinuv chas. Staren'kij  godinnik
na stini prohripiv desyatu godinu, koli Holod stav zbiratis' dodomu.  ªvgen
shche ranishe pishov do svoº¿ komirchini. Poproshchavshis' z SHahom, Holod postukav u
dveri.
   - Mazur, - poklikav vin. I  koli  toj  prochiniv  dveri:  -  Perestupit'
porig, a to posvarimos'. YA os' shcho hotiv vam skazati.  Zavtra  vihod'te  na
robotu. V nashe, druge viddilennya. Z direktorom likarni ya pogovoryu sam.
   - Mozhe, vi dumaºte, shcho ya oblishu svo¿ doslidi?
   - Todi b ya pomilivsya v vas.

   * * *

   Proholodna osinnya nich naslala studenij ranok. Holod ishov, shovavshi ruki
gliboko do kishen' plashcha, merzlyakuvato zsutulivshi  plechi.  Dovkola  Prokopa
Gordijovicha - zhivij vir. Z koshikami, klunkami, sitkami pospishali na  bazar
lyudi. Ale voni ne zavazhali  jomu  dumati.  I  midnij  peredzvin  pribitogo
morozom listya nad golovoyu, i gudinnya peremerzlih za  nich  stovpiv  tezh  ne
vidlyakuvali jogo dumok. Gamir budiv u n'omu  dumku,  mov  vodopad  lunu  v
gorah. Jomu vzagali najlipshe dumalos' u hodi, a  pracyuvalosya  v  svyata,  v
nedili. Koli na vulici -  gomin,  koli  za  stinoyu-muzika.  Mozhe,  ce  buv
viklik? Mabut', tak. Viklik sobi.
   Des' ojknula sirena, strah strusnuv vulicyu. Toj zvuk probudiv  i  jogo,
povernuv dumki do s'ogodnishn'ogo dnya, do roboti.  Vin  same  porivnyavsya  z
vorit'mi bazaru. I tut zupinivsya. Tak, shche s'ogodni rankom nagaduvav sobi -
ne zabuti zajti syudi. Vchora vvecheri vostannº  oglyanuv  Igor'-ka.  S'ogodni
hlopchik  maº  vipisatis'.  "Prizhilosya  pacya.  Do  kabinetu,  yak  u  vlasnu
kimnatu". Ale profesorovi chomus' sumno.
   Vin hodiv po bazaru,  shukav  micnih,  chervonobokih  yabluk.  Takih,  shchob
hrumtili,  shchob   brizkali   sokom,   shchob   pahli   p'yanko-p'yanko.   SHCHob...
zapam'yatalisya. Zdaºt'sya, oce voni.
   - SHCHo koshtuyut' vashi yabluka?
   Nedokazane pitannya  vmerlo  na  gubah.  Prokip  Gordijovich  divivsya  na
prodavcya, i v jogo  ochah  zagorivsya  nespokij.  Dyad'ko  stoyav,  obipershis'
zhivotom na bazarnyanij stil, vazhkim poglyadom divivsya popered sebe.  Oblichchya
jogo -  nemov  rozrizane  yabluko,  na  cij  neprirodnij  blidosti,  nenache
prichepleni, - vusa. Livoyu rukoyu trimavsya za grudi.
   Holod peregnuvsya, vzyav prodavcya za ruku. Toj klipnuv povikami,  v  jogo
ochah led' zasvitilos' zdivuvannya.
   - Vi... shcho ce? YA zaraz... na vagi...
   -  Sim,  visim,  dev'yat'...  -  rahuvav  u  dumci  Prokip   Gordijovich.
-CHoloviche, chomu ce vi vi¿hali na bazar?
   - ZHinka kazala - ne ¿d', - vidaviv dyad'ko  vinuvatu  posmishku.  -  A  ya
dumav - projde. Zavsigdi minalo. Koli b sisti... Mozhe b, i nin'ki...
   - Vam treba do likarni. I - ne gayuchis'.
   Prokip Gordijovich, vzhe ne  zapituyuchi  zgodi,  zsipav  u  mishok  yabluka,
poklikavshi pokupcya, kotrij same pidijshov do susidn'ogo stolika.
   - Dopomozhit' zanesti v kameru  shoroni  yabluka  i  zdati  vagi.  Lyudina
zahvorila.
   Dyad'ko ledve zaperechuvav, - bulo vidno, shcho jomu bajduzhe vse.
   Za hvilinu Prokip Gordijovich viv jogo pid ruku do zupinki taksi.
   - Maºte klopit...  Daremno  vi,  -  shelestiv  hvorij.  -  Vzhe  meni  ne
brishkati... YA ce znav. ZHinci ne kazav... SHCHob ne lyakati. Minulogo lita ya  v
sebe v rajoni lezhav. Tri misyaci. Kazhut', odin  til'ki  u  Kiºvi  prohvesor
vmiº taki operaci¿... Ta j to koli yak vipade.
   - A ya vas i vedu do togo profesora, - skazav Prokip Gordijovich.
   Pri¿havshi v  likarnyu,  vin  priporuchiv  hvorogo  likaryam  z  prijomnogo
viddilennya, a sam pishov nagoru. Hotiv til'ki rozdyagtisya, viddati neobhidni
rozporyadzhennya i vernutisya nazad.
   Ale povernutisya dovelos' ne skoro.
   Bilya dverej kabinetu jogo zustriv pomichnik zaviduyuchogo,  najstarishij  u
viddilenni, gluhuvatij likar, proshepotiv na same vuho, ale tak, shcho chuli  j
na shodah:
   - U nas komisiya. Vas chekayut'.
   Zaviduyucha viddilennyam Varvara Ivanivna sidila pered golovoyu komisi¿, na
vsyu svoyu silu vdavala bajduzhist'. Ale til'ki vdavala. Vidchuvala, yak vsyu ¿¿
pronizuyut' nevidimi strumi, pechut', visotuyut' sili. Podumala, shcho,  mabut',
otak pochuvayut' sebe lyudi na otim strashnim elektrichnim stil'ci.  Oj,  lipshe
vzhe, koli b pid neyu buv otoj stilec'. Vona b sama  vvimknula  strum.  Odna
mit' - i kinec' mukam.
   - Hochemo znati vashu dumku pro profesora Holoda. YAkij vin?..
   Vona vzhe ne chula, shcho dopituvali dali.
   "YAkij vin?.. YAkij vin?.."
   Koli b vi znali, yakij vin... Koli b vi znali, yak shaleno,  garyache  kohaº
jogo. Kohaº bagato lit. Oh, yak ce tyazhko - lyubiti v beznadi¿.  Koli  b  hoch
raz glyanuv na ne¿ tak, yak prosit' ¿¿ serce. Odin-ºdinij  raz...  Nehaj  bi
stisnuv, shchob vona krikom vvijshla v jogo dushu. ZHila v n'omu smutkom, zhurnoyu
melodiºyu, spogadom, billyu.
   A vin...
   Ni, vin lihij. ZHorstokij. Adzhe znaº, shcho  trimaº  v  rukah  chuzhe  serce.
Laskavij zi vsima i holodnij z neyu. Vin dlya vsih, til'ki ne dlya ne¿.
   To nehaj zhe... Nehaj i jomu vid ne¿  muka.  Nehaj  spiznaº  hoch  kraplyu
togo, shcho spiznala vona.
   - Tak, ya mushu rozkazati pravdu.
   Govorila, obpikalasya vlasnimi slovami. ZHal' zvivavsya  na  serci,  strah
rvav dushu. Rozumila, shcho topit' dorogu lyudinu, shcho vzhe vtrachaº ¿¿ do  kincya,
¿j bulo gidko sebe, bulo strashno.
   - ...Neshchodavno pokriv samostrila. Tak, tak, ne divujte - samostrila. CHi
samoruba. Do nas prihodyat' i taki. Vin ne vstig za vidpustku  perebuduvati
hatu, a shchob vipisatis'  na  byuleten'  -  vidrubav  sobi  pal'cya.  Kinchika,
ostannyu falangu... Pochalosya nagnoºnnya...  Holod  tri  dni  trimav  jogo  v
likarni, a todi vidpraviv na zavod, na robotu. Ale nichogo ne napisav tudi.
I v  istori¿  hvorobi  zapisav  -  vipadkove  poranennya.  Perevirte  sami.
Profesor vzagali samoupravstvuº.  Prijmaº  lyudej,  yaki  jomu  do  vpodobi.
Privodit' ¿h navit'  z  vulici.  On  i  s'ogodni  priviv  yakogos'  dyad'ka.
Zemlyaka, mabut', abo rodicha. Bez dokumentiv, bez dovidok... Vin ni  z  kim
ne rahuºt'sya... Vin... Kaminna, ego¿stichna lyudina, zdatna... zdatna...
   Varvara  Ivanivna  zaplakala.  CHleni   komisi¿   pohituvali   golovami,
pereglyadalisya. Otak sterorizuvati lyudinu, dosvidchenogo, spokijnogo likarya!
Dovesti, shchob viplakuvala pravdu, mov bezpomichne divcha!



   ROZDIL ODINADCYATIJ

   Tyazhko prorostaº derevo na novim grunti. Ta shche koli maº  milke  korinnya,
nezvichne probivati kaminni tovshchi, ta shche  koli  vitri  rozhituyut'  stovbur.
Garazd, yakshcho staº dlya korinnya prostoru, a poruch c'ogo dereva  brun'kuyut'sya
inshi, napinayut' vitri v svo¿ kroni.
   Lyudi - ne dereva, musyat' sami zchiplyuvatis' kronami.
   U brigadi v Kuz'mi Sidorovicha dvadcyat' visim cholovik. Pracyuyut'  voni  v
chotiri zmini.  Ves'  zarobitok  prinosyat'  v  odnomu  kashketi,  dilyat'  na
dvadcyat' visim chastok. Nihto tut  ni  za  kim  ne  naglyadaº,  ne  vidmiryuº
shnurkami i tonnami chuzho¿ roboti. Ti  metri  i  tonni  na  vsih.  Ale  hiba
zvazhit'sya htos' sisti sam na perepochinok - pereklasti chastku svoº¿ vagi na
inshi plechi? Hiba pide, ne pidgotuvavshi misce do praci  svoºmu  tovarishevi,
kotrij zavtra chi pozavtra gotuvatime misce jomu?  Maj  dushu  cherstvishu  za
kvarcovij plast, i ¿¿ proburavit' sovist'. Kolis' nezrozumilij,  kazennij,
yak vidavalos' Olegovi, lozung kolektivno¿ praci vidchutno postukav  jomu  v
serce. Mozhe, to z prohannya Kuz'mi Sidorovicha, a mozhe, j sami, ale v  pershi
dni hlopci namagalisya vidtisnuti Olega do legsho¿ roboti. Jogo i Andriya. Ta
oboº volili b za lipshe rozsipatis' porohom, nizh pogoditis' na take.
   V Olegovij golovi  nibi  pereplutalos'  vse.  Divivsya  na  tovarishiv  i
divuvavsya, yak krasivo, yak prosto pereplitalisya voni v odin lancyug  praceyu,
mriyami, druzhboyu. Vin buv peven, shcho ce dobrij vipadok  zibrav  dokupi  ocih
lyudej, zlyutuvav u odin plast. Navit' uyavoyu  ne  mig  zmalyuvati  cej  plast
pomerezhanim rozkolinami, poshcherblenij lizunami, - cih  lyudej  -  serditimi,
znervovanimi. Vin bi ne poviriv, koli b htos' jomu skazav, shcho kolis'  voni
brali odin odnogo za barki, shcho brigada nedovikonuvala norm, shcho  ºdnalo  ¿h
odne - charka. Ale koli b tak, to strimati ¿h mig til'ki micnij  retyaz',  a
natyagati jogo - micna ruka. ¯hnij brigadir,  Kuz'ma  Sidorovich,  ruku  mav
malen'ku, teplu, - zdorovkayuchis', vin ledve potiskuvav Olegovi pal'ci, - i
sam buv komplekci¿ nepokazno¿. Hoch,  perepovidali,  v  molodosti  slavivsya
borcivs'koyu siloyu: po  dvi  godini  bez  viddihu  buraviv  elektrosverdlom
porodu, trimayuchi v zubah akumulyatora  v  tri  kilogrami  vagoyu.  Ta  to  -
kolis'. Bo potim virvavsya na volyu lyutij vibuhovij plomin',  pidim'yav  jogo
pid sebe, kinuv i nanizav na potroshchenogo stoyaka. Kuz'ma Sidorovich  na  tim
stoyakovi zalishiv svoyu silu. Vibuh pozher ¿¿. Bil'she roku prolezhav u  palati
hirurgichnogo viddilennya i vzhe ne spromigsya zibrati dokupi j  polovini  ¿¿.
Vin zaraz harchuvavsya til'ki  diºtichnimi  stravami,  chasto  kvolivsya.  Ale,
mabut', mav Kuz'ma Sidorovich inshu  silu.  Silu  nalitogo  dobrotoyu  sercya.
Hlopci v jogo brigadi - molodi,  majzhe  kozhen  perestupiv  yakus'  nevdachu.
Nazivav ¿h sinochkami, a layav gorobcyami. Vin nikoli ne svariv za  nedoladno
vikonanu robotu. Sam brav u ruki sokiru,  lopatu,  sverdlo,  -  instrument
promovlyav za n'ogo. Vin vchiv hlopciv insho¿ nauki: yak vidrizniti nespravzhnyu
pokrivlyu vid spravzhn'o¿, yak rozpiznati zagrozlivij  kumpol,  yak  viznachiti
bez gazomira koncentraciyu gazu, yak shvidshe vibrati vugillya. Hlopci  zvazhali
na vsi poradi brigadira. Oprich odno¿ - poradi shchodo bezpeki. A mozhe, to chas
pidtiskuvav ¿h tak prikro do ne¿. Vin dobuvsya j syudi, pid zemlyu, lunko biv
u vuha vtrachenimi hvilinami, manyachiv pered ochima  normami,  kotri  vtikali
vid nih, mov mareva v pusteli. Ledve pidrivnik skinchuvav  obvalennya,  voni
vzhe kidalisya v rozzhareni gazovi vihri,  v  poroh,  v  speku.  Ta  vse  te,
libon', znav i Kuz'ma Sidorovich.  Vin  i  sam  ne  chekav,  koli  do  kincya
vlyazhet'sya pid vodyanim strumenem vihor.
   V ocih vihrah, v robochomu gurkoti j gartuvalas'  Olegova  dusha.  Povoli
zvikav do riznochasovogo snu, do gurtozhitku,  do  tovaristva.  I  vzhe  jomu
kolishnº zhittya zdavalosya primarnim i nibi azh nespravzhnim. Spravzhni v  n'omu
til'ki Lilya, bat'ko. Kil'ka raziv sidav  pisati  Lili  lista  i  shmatuvav,
shmatuvav papir, shmatuvav svo¿ chuttya. Vin vse chastishe bachiv, yak  vertaºt'sya
v misto, yak projde povz Bilaniv palisadnik, povz ne¿,  projde  nezalezhnim,
duzhim shahtarem, shche j, mozhe, zasluzhenim, z znachkom abo j  ordenom,  i  jogo
pracya nabuvala svogo zmistu j meti. Tak, teper jomu bulo zadlya chogo  zhiti.
I vse zh shchos' pot'marilos' u jogo spogadah pro  Lilyu.  Otut,  daleko-daleko
vid Lili, jomu nibi vidkrilosya shchos' u nij. Peresivav skazani neyu  slova  i
bachiv, yaki voni legki. Lilya gralasya jogo  lyubov'yu,  mov  kic'ka  paperovim
zhmutikom. Vona navit' tut, v spomini, vtikala vid n'ogo. A vin...  Vin  ne
mig zabuti ¿¿. YAk ne mozhut' zabuti koshtovno¿, hoch i  nebezpechno¿  igrashki.
YAkos' Oleg prigadav, shcho v n'ogo vdoma, v  stoliku,  zalishilas'  finka.  ¿¿
priviz z Itali¿ Olegovi v podarunok  odin  bat'kiv  znajomij.  Krasiva,  z
riz'blenoyu, slonovo¿ kosti kolodochkoyu, bliskucha, gostra.
   Neyu priºmno bavitis', hoch i nebezpechno. Legko mozhna porizatis'.
   Ale do chogo tut finka? Vin azh posmihnuvsya takomu spiv-stavlennyu.
   Vid spominiv pro bat'ka dumka jogo vtikala  sama.  I  til'ki  vtomlena,
zbagnuvshi marnist' vtechi, pobitim psom vertalas' do  bat'kovogo  poroga  i
vlyagalasya tam.
   Zakrajkami dushi Oleg loviv yakus' neviznachenist',  yakus'  provinu  pered
bat'kom i hovavsya vid ne¿. Vin znav, shcho Andrij - ºdino komu priznavsya  pro
bat'ka - napisav u Ki¿v lista, ale vdav, nibi ne znaº nichogo.
   A v jogo zhittya jshli inshi lyudi, inshi turboti.
   YAkos' Oleg povertavsya z shahti z Kuz'moyu Sidorovichem. Hlopec'  nazdognav
brigadira na bul'vari.  Kuz'ma  Sidorovich  ishov  nekvaplivo,  daleko  vbik
vidstavivshi ruku z velikim, perev'yazanim kol'orovoyu strichkoyu pakunkom.
   - O, ti! - rado poterebiv vin vusa, pobachivshi Olega. -  Dodomu?  Zavezi
oc'ogo pakunka. - Vin znovu  skubnuv  vusa,  ale  teper  nibi  niyakovo.  -
Priporuchila meni dochka. SHCHos' ¿j tut pereshivali... A meni  shche  v  klub,  na
zbori... Mij dim za gurtozhitkom, na Privitnij, s'omij nomer...
   Koli b ce buv ne pakunok, a kovadlo, to j todi Oleg rado zavdav bi jogo
sobi na plechi. Jogo vin vnis do tramvaya na doloni, nad lyuds'ki golovi, shchob
ne zim'yali. Za vsyu dorogu navit' ne  vidvazhivsya  pomacati  za  rizhok.  Hoch
kortilo. Tramvaj veselo mchav povz osinni sadki na okolicyu. Tam,  za  dvoma
ryadami gurtozhitkiv, - starij shahtars'kij viselok, osnovanij shche v chasi YUza.
Privitna - nova vulicya, vibuduvana vzhe pislya vijni. Standartni  budinochki,
malen'ki hlivci, visoki ogorozhi. Majzhe v  kozhnim  dvori  na  lancyuzi  pes.
Gavkit suprovodzhuº perehozhogo vzdovzh vsiº¿ vulici, signalizuº pro chuzhincya.
V c'omu dvori psa ne bulo. Ta buv inshij storozh. Velikij bilij gusak niz'ko
prignuv golovu, potupotiv z shipinnyam navperejmi hlopcevi. Oleg bokasa, shchob
taki ne vchepivsya v holoshu, vidstupiv do  sinej  i,  obkrutivshis',  sharpnuv
dveri. I vraz... Dali vin ledve shcho j pam'yatav z perelyaku. Prosto na  n'ogo
padalo shchos' bile, velike, raziv u desyat' bil'she  za  gusaka.  Vono  bolyache
dz'obnulo jogo po lobi,  nakrilo  z  golovoyu,  povalilo  na  kolina.  Oleg
borsavsya na zemli, zadkuvav do vorit,  volochachi  na  sobi  yakus'  potvoru.
Vreshti, te bile spalo jomu z ochej, Olegovi providnilos'. Vin  pobachiv,  shcho
volochit' drabinu, shcho nogami topche prostiradlo i shcho pid priz'boyu stribaº na
odnij nozi, vhopivshis' rukami za drugu, divchina. Oleg divivsya  na  ne¿,  -
jomu minav pershij perelyak i naplivav drugij. Bil'shij za pershij. Cya divchina
bula Lyuba. Lyuba z zbagachuval'no¿, Lyuba Huliganka. V  nastupnu  mit'  vona,
vse shche pokusuyuchi nizhnyu gubu, opustila drugu nogu, pidsmiknula spidnichku  i
kinulas' pidbirati  rozkidanu  na  porozi  biliznu.  Oleg  vse  shche  stoyav,
rozstavivshi ruki, z drabinoyu na shi¿.
   - YA... Ot ¿j-bogu zh... Probachte.
   Mabut', drabina robila jogo takim kumednim. Divchina pirhala v ruku,  ta
vraz zaregotala, azh gusi znyali spolohanij gelgit.
   - Skin' ce  yarmo.  Ne  ti,  ya  vinuvata.  Postavila  drabinu  i  zabula
prishchepnuti dveri.
   - YA ne za ce... Otodi... YA nichogo ne znav... Na Lyubine oblichchya  nabigla
hmarka. Ale poglyad ¿¿ upav na pakunok, cholo viyasnilosya znovu.
   - SHCHo ce u tebe? - hoch vzhe majzhe zdogadalasya.
   - Kuz'ma Sidorovich prohav peredati.
   -  Ti-v  bat'kovij  brigadi?-povisila  na  perechku   drabini   biliznu,
prochinila dveri. - Zahod'.
   Budinochok - nevelichkij, vs'ogo lish na dvi kimnati. Lyuba zavela jogo  do
svitlici, prostoro¿, garno pribrano¿.
   Z lezhanki stribnuv  kit,  zamurlikav,  potersya  divchini  ob  nogu.  ¿j,
mabut', stalo loskitno, vona vidshtovhnula kota, poterla nogu doloneyu.
   - Jdi get'... takij baluvanij, -  poskarzhilas'.  -  Ale  rozumnij,  mov
lyudina. Zahvoriº hto z nashih, syade bilya lizhka j  sidit'.  Navit'  ne  ¯st'
nichogo. A vi lyubite kotiv.
   - YA?.. Ne znayu. U nas u Kiºvi... - i pohlipnuvsya na slovi.
   - Vi z Kiºva?
   - Narodivsya tam... A todi v seli zhiv... A vi, mabut', z sela nedavno? -
vkazav na stinu. Tam, na deshevim kilimku, visila rushnicya.
   Divchina pohitala golovoyu. I ne to posmutnila, ne to poserjoznishala.
   - Bat'ko kolis', za molodosti, lisnikuvav.  Uves'  vik  mriyav  vi¿hati.
Kudis' na hutir, u lis. I - yak bachish. A mozhe, tam jomu bulo b krashche...
   Oleg trohi prizvicha¿vsya i vzhe smilivishe divivsya na Lyubu. Vona  ne  bula
vel'mi garnoyu. Divchina ne lishalas' ves' chas odnakovoyu. Ochi, brovi, oblichchya
- vse minilosya v nij. SHCHos' buryane, shalene vihlyupuvalo z ¿¿ dushi, manilo  j
zasterigalo. V ochah - taka glibochin', shcho, dalebi, mozhna vtopitisya.  Vin  i
potopav u nih. Potopav zalyubki, hoch mav shche sili virvatis', viborsatis'  na
bereg. Vin ne mig vidgadati, shcho shovano v tij glibini. Til'ki vidchuvav,  -
shchos' take, shcho rve najmicnishi zaklepki na serci. I  vodnochas  pochuvav  sebe
prosto, nevimushene, - shche nikoli ranishe ne bulo jomu tak. Divchina hvilyuvala
hlopcya, hvilyuvala jogo uyavu. I jomu vid c'ogo stavalo solodko j soromno.
   Oleg tezh podobavsya Lyubi.  A  chim  -  ne  znala  j  sama.  Soromlivistyu,
vrazlivistyu, neshozhistyu z visilkovimi hlopcyami. Oj, ci hlopci. Skil'ki  ¿h
vzhe poznajomilos' z ¿¿ micnim kulachkom. Zalishivshis' z  divchinoyu  naodinci,
voni namagayut'sya rozpochati rozmovu rukami. A cej os' sam, mov divchina... I
shchos' u n'omu... Vin shchos' hovaº vid ne¿ i vid usih. ¿j duzhe hotilosya  znati
shcho.
   - Ti zavtra ¿desh na ozero? - zapitala vzhe zovsim priyazno.
   Oleg prigadav, shcho hlopci z brigadi govorili, - v nedilyu  vsi  ¿dut'  za
misto. Zaproshuvali j jogo. Ale vin strashenno natomivsya za minulij  tizhden'
i zbiravsya zalishitis' u gurtozhitku. Teper zhe...
   - A tam veselo? - zapitav, hoch dumav pro inshe.
   - Veselim - veselo, - zasmiyalas', pidsunula do sebe pakunka. - Nu, jdi,
ya namiryatimu, - neceremonno pidshtovhnula hlopcya do dverej.
   ...Vidtodi, yak Oleg vibig z zatishno¿ ki¿vs'ko¿ kvartiri, ce buv  pershij
den',  shcho  livsya  na  n'ogo  radistyu.  Den'  i  spravdi  yasnij,   pogozhij,
zolotavo-zhovtij. Odin z proshchal'nih teplih osinnih dniv. Voni  vi¿hali  vsi
razom v odnomu, zazdalegid' zamovlenomu  avtobusi.  Z  dit'mi,  z  zyatyami,
teshchami.  Na  niz'koroslim,  ale  micnim,  shche  zelenim  v'yazi  nad   ozerom
zagojdalisya tri majstrovani brigadnimi teslyami koliski. Stil, chi, pevnishe,
skatertina - odna na vsih, spil'na. Olegovi bulo nichogo na ne¿ viklasti  z
kishen', ale koli b vin hoch natyaknuv na ce, ne siv, hlopci prosto vkinuli b
jogo v ozero. S'ogodni,  bilya  ociº¿  skatertini,  Oleg  vidchuv,  shcho  jogo
vvedeno do novo¿ sim'¿. Jomu horoshe sered cih lyudej. Tut veselo, tut nemaº
primusu. Ti, komu ne podobalos', prosto jshli, ¿h ne  trimali.  Mabut',  ce
tezh ne malo - vmiti ne zavazhati inshim.
   ZHarti i dotepi za obidom, mozhe, ne duzhe gostri, zate  bezpretenzijni  i
zrozumili vsim. Kriteri¿ i ocinki neskladni, ale j ne standartni. I tochni.
Bo primiryani do robochogo dnya i do kilograma hliba.
   Zvichajno, vs'ogo oc'ogo Oleg ne obbigav dumkoyu. Ale  loviv  te  sercem,
vtishavsya dusheyu. Vin uzhe osyagnuv, yaka mozolista pracya shahtarya, yake kucheryave
jogo zhittya. Zizhmakana v doloni pachka groshej, prudkonoga norma, gostroslova
divchina... Vse krute, prudke, micne. I dobre, koli vin itime  kriz'  n'ogo
ne sam.
   Po obidi  ganyalisya  chovnami  po  ozeru.  Ozero  ne  take  rozkishne,  yak
pridnipryans'ki. Vono til'ki  marilo  ocheretami  ta  kucheryavimi  lozami,  a
hlyupalo v zatoptanih, suhih beregah. I vzhe holodne.  Ale  ¿m  ne  bulo  na
n'omu holodno. Oleg ne zvazhivsya zaprositi do chovna Lyubu. Ta vona stribnula
sama. Stribnula, koli choven uzhe vidplivav.
   Olegovi ne zrivnyatisya siloyu z shahtars'kimi hlopcyami. Zate  ¿m  zabraklo
jogo histu. Oleg, koli b sklasti vsi viddali, projdeni na chovni po Dnipru,
libon', dopliv bi do Gibraltaru.
   Viv vin chovna legko, rivno. I viter mchav nad nim pisnyu pro  brigantini,
kotri polinut' na grebenyah pin, i  pro  chornyavu  divchinu,  yaku  dovedet'sya
pokinuti moryakovi.
   Mabut', divchina j zaslugovuvala na te... Bo bula svavil'na j primhliva.
Vona nakazala prichaliti ¿hnyu brigantinu do protilezhnogo berega, zvidki  ¿j
mahalo rukami dvoº hlopciv. I ne prosto hlopciv, a hlopciv na  "Moskvichi",
odyagnutih vishukano, po modi. Voni, mabut', umovlyali Lyubu po¿hati  z  nimi.
Bo odin znovu siv do rulya, a  drugij  prochiniv  dverci,  pokazuvav  kudis'
rukoyu. Koli Oleg pidijshov do mashini, toj, shcho za rulem, sprobuvav  nalyakati
jogo: rizko zasignaliv, rvonuv mashinu vpered. Oleg chi ne vstig  zlyakatis',
chi prosto  dumkami  buv  bilya  inshogo,  bo  navit'  ne  shitnuvsya.  I  cim
spodobavsya sam sobi. Vpershe za ostanni misyaci. Vin nekvapno  povernuvsya  i
pishov do chovna.
   A Lyuba pokepkuvala ne nad nim, a nad hlopcyami. Vona  sila  v  mashinu  i
viskochila, til'ki-no "Moskvich" zrushiv z miscya.
   Potim chovna v nih zabrali inshi, a voni stoyali pid  v'yazom,  rozmovlyali.
CHi dumav Oleg nad tim, chomu pragne zalishitis' naodinci  z  Lyuboyu?  Mabut',
ni. Prosto jomu bulo priºmno  rozmovlyati  z  neyu,  hovatisya  po  slovesnih
shovankah, shukati samomu. Hoch dovodilos' i osterigatis': mig  natrapiti  v
shovanci na prisipanu piskom shpil'ku. Ale j tut vin uzhe vidchuv: ti shpil'ki
ne duzhe tverdi. Voni nibi moloden'ki kolyuchechkk na  kashtana  Nerozlu¿cenogo
kashtana treba brati smilivo, todi ne pokolesh ruku. A visadzhenij  v  grunt,
vin neodminno roziv'ºt'sya v paginec'.
   Voni, mabut', shche gralisya b  dovgo,  ta  ¿hnyu  gru  rozladnav  nizen'kij
kucheryavij shahtar Klimko.
   - Vi shcho, priglyadaºtes', chi e vil'na gilka, - pidijshov vin od gurtu,  de
grali v m'yacha, i pogojdnuv kolisku. - Ne klopochit'sya, vistachit'.
   Oleg i Lyuba pochervonili, rozijshlisya v rizni boki.
   Klimko veselo smiyavsya vlasnomu dotepovi.

   * * *

   Cej den' rozbivsya ob nastupnij. Nemov krishtaleva cha-ra ob vkinutu v ne¿
l'odovu skalku. Cej i bagato, bagato dniv.
   Vse pochinaºt'sya z dribnici. Ale odna bida zavzhdi chiplyaºt'sya za inshu.
   Na susidnij dilyanci zavalilo shtrek. Voni  dopomagali  rozbirati  zaval.
Pospishali, adzhe ¿hnya robota ne rahuvalasya v plan virobitku,  ¿h  nihto  ne
nevoliv do ciº¿ roboti, nihto ne zaproshuvav. Navpaki, z shahtkomu dzvonili,
shchob prodovzhuvali prohodku, ¿hnya brigada trimala  pershist'  v  zmaganni  po
trestu. Dva zagayani dni navisali nad neyu zagrozoyu. Oleg znav  ce.  I  jomu
tezh ne vse zrozumilo. "A mozhe, tut yakas' hitrist'",  -  zaspokoyuvav  sebe.
Vin vel'mi vbolivav za pershist'. Vona v jogo dumkah  zlivalasya  z  tim,  z
omriyanim: z pochesnim shahtarem, vidznakoyu, portretom v gazeti. Oj, yak  jomu
hotilosya, shchob Lilya, shchob bat'ko dovidalis' pro n'ogo same tak.
   Vin-taki ne strimavsya, zapitav brigadira. Zvichajno, ne pro hitrist',  a
til'ki pro zmagannya.
   Kuz'ma Sidorovich, mabut', vidchuvav, shcho stoyalo za tim zapitannyam.
   - Kazhesh, vtrachaºmo pershist' u zmaganni? Mozhe... Tak, tak. Zmagannya... A
chi znaºsh, hlopche, shcho take zmagannya? - Brigadir govoriv zadumlivo i  navit'
trishki sumovito. - Zmagannya -  prekrasno.  Ale  zmagayut'sya  obov'yazkovo  z
kimos'. Htos' peremig, a htos' lishivsya peremozhenim. Na  vidu  zavzhdi  toj,
hto peremig. Jomu vse: premiya, poshana, nagorodi, tobto oti, yak ¿h - lavri.
Mi prijmaºmo te. I inodi  zabuvaºmo  pro  togo,  hto  peremozhenij.  I  tim
topchemo jogo pid nogi. A ce zh -  druga  polovina  lyudu.  Ta  de  polovina!
Skil'ki raziv buv ya j peremozhenim,  i  peremozhcem.  Koli  b  ubolivav,  yak
dekotri...  -  Vin  posmoktav  bichka,  splyunuv  pid  nogi.  V   malen'kij,
special'no nashitij kishen'ci zavzhdi nosiv  kil'ka  nedokurkiv.  Vzhe  navit'
nagori inodi vdovol'nyavsya tim. - Odinadcyat' lit z Ivanovichem  razom  dirki
vertili. Oto vin z hlopcyami z togo boku jde nam nazustrich... YAkbi  stochiti
v odne, navirchene razom, viglyanuli b na toj bik zemli, v Ameriku. Z nim  ya
zmagayusya. Zrozumiv teper?..
   - Zrozumiv... Tobto...
   - Nu, todi pidi pidtyagni stoyaka. Vstavajte,  sinki.  SHCHos'  cvirkun  nad
nami poselivsya.
   Oleg tyagnuv stoyaka, za dumkami ledve pam'yatayuchi, shcho robit'. Vin ne  chuv
cvirchannya, ne pochuv, yak raptom uvirvalosya vono.
   - Tikaj!
   Hto zna, shcho shvidshe probudilo jogo: krik chi golosnij, griznij trisk. Vin
zametavsya, ne znayuchi, kudi vtikati. I to¿ zh miti duzhij  shturhan  vizhburnuv
jogo z dirki. Oleg spitknuvsya,  vpav  na  kupu  kolod,  bolyache  vdarivshis'
kolinom. Vse ce stalosya tak shvidko, shcho  vin  navit'  ne  vstig  zlyakatis'.
Navit' ne znav, vid chogo ryatuvavsya, til'ki pam'yatav, shcho  jogo  vishtovhnuli
chi¿s' ruki.
   - Kuz'ma Sidorovich... Vin tam.
   Ce guknuv Andrij. Ale Olega toj krik pidviv na nogi. Hlopec'  rvonuvsya,
v temryavi, yaka oblyagla ¿h, nashtovhnuvsya na chiyus' spinu, zatochivsya.
   - Z dorogi... Prisvichujte poperedu.
   Po stini pobig spolohanij promin'. SHCHe htos' posvitiv zboku.
   Troº hlopciv trimali na rukah Kuz'mu Sidorovicha.
   Voni tak i nesli jogo na  rukah  do  kliti.  Brigadir  ne  stognav,  ne
skarzhivsya. Ryasnij pit zbigav jomu z chola, zalivav gliboko zapali ochi. Bil'
vidavali j ruki - vin micno pritiskuvav ¿h do zhivota.
   Olegovi ne privelosya nesti brigadira. Vin big pozadu,  shlipuvav  tiho,
shchob ne pochuv  Kuz'ma  Sidorovich.  Navit'  zabuv  pro  te,  shcho  mig  i  sam
zalishitis' pid korzhem. Vlasnij strah roztanuv u strahovi za  inshu  lyudinu.
Za lyudinu, kotra stil'ki zrobila.dlya n'ogo! Vse dobre, shcho zustrilosya  jomu
na ostannim vidtinku shlyahu, pov'yazane z  Kuz'moyu  Sidorovichem.  I  Olegovi
zdavalosya - zijde z n'ogo Kuz'ma Sidorovich, roztane i vse te.
   I shcho jomu robiti teper?
   A mozhe... Mozhe, majster lishe zatyavsya? Mozhe, ce nenadovgo?
   Ale zh, mabut', ni. On yak jomu tyazhko. Mabut', porushilis' vseredini stari
rubci. SHCHo bude, shcho bude?
   Kuz'mu Sidorovicha zabrali do travmatologichno¿ likarni.
   Drugogo dnya tri zmini brigadi zibralisya na likarnyanomu  podvir'¿.  Oleg
prijshov odnim z pershih, razom z  Andriºm.  SHCHe  til'ki  pominuv  hvirtochku,
pobachiv Lyubu. Vona sidila na kam'yanij pristupci ganku, pidibgavshi  kolina,
malen'ka, siren'ka, mov pokalichena ptashka. ZHal' gostrimi kigtyami uvip'yavsya
Olegovi v serce. Jomu hotilosya pidijti, zaspoko¿ti Lyubu, ale ne  zvazhivsya.
Ta j shcho vin skazhe, chim rozradit'?
   Do Kuz'mi Sidorovicha ne pustili nikogo, ne vzyali j peredachi.
   Rozhodilis' shahtari v skorbotnim  movchanni.  Nesli  v  sercyah  trivogu,
vidchuttya vlasnogo bezsillya. Olegovi vono shche j nibi yakims'  dokorom.  YAkim,
skazati ne mig, ale dumka bigla tudi, do kolishn'ogo zhittya, do  bat'ka,  do
jogo praci. Bat'ko - vin ne vidchuvaº bezsillya. Nikoli j ni v chomu. Ot koli
b bat'ko buv tut. Vin bi, napevno, shchos' poradiv.
   Bezsillya gnitilo najbil'she.  Voni  znali,  shcho  nichim  dopomogti  Kuz'mi
Sidorovichu ne mozhut'... Nichim...
   Hoch...
   Cya dumka proklyunulas' Olegovi znenac'ka. Spochatku neyasno.  Jomu  prosto
hotilosya  shchos'  zrobiti  dlya  Kuz'mi  Sidorovicha...  Nehaj  navit'  kraplya
spokoyu... Vona tezh shchos' znachit'. Bo hiba voni ne znayut'  svogo  brigadira?
Vin i tam dumatime pro brigadu. Pro nih usih.
   ...Drugogo dnya brigada perevikonala normu prohodki v  pivtora  razu.  A
tret'ogo, chetvertogo, i v usi nastupni v naryadnim listi nachal'nik dil'nici
poperedu standartnih, tisnenih farboyu  procentiv  vipisuvav  cifru  "200".
List naryadu voni prikladali do zapiski, yaku peredavala  Kuz'mi  Sidorovichu
sestra, i vzhe po tomu nesli do buhgalteri¿. Kuz'ma Sidorovich  pidkreslyuvav
cifri olivcem, shchob hlopci znali, shcho vin prochitav ¿h.
   Perehidnij prapor i dali zalishivsya v nih.



   ROZDIL DVANADCYATIJ

   Rana zago¿t'sya, a zle slovo - nikoli. Hiba ne zli slova vkinuv  jomu  v
dushu Holod? Rozbiv spokij, vbiv mriyu. A sam, libon', vilezhuºt'sya na divani
z shpiguns'kim ro-manchikom u rukah  abo  klepaº  otu  svoyu  potvoru-mashinu.
jomu, Oleksandrovi, robota padaº z  ruk.  Vin  lishe  vdaº,  bucim  pracyuº.
Zachinivsya v kabineti i drugu godinu puskaº po paperu  pivniv  i  korshakiv.
Pivni vtikayut' vid korshakiv. Pidijshov  do  vikna,  ale  na  vulici  brudna
temin', odnotonne, prisiplyayuche shelestinnya doshchu. Nud'ga i holod. Davno  vzhe
gorobci sklyuvali sonce, sklyuvali vsi soncya - veseli soncya - sonyashniki  pid
balkonom, i teper jomu chuti, yak shelestyat' voni - shorstko j motoroshno.
   Nud'ga. Vin ne zvik kolisati ¿¿ sam. Vin vzagali ne lyubit'  samotnosti.
Ranishe,  koli  traplyalosya,  nadhodiv  otakij  vechir,   ishov   do   Prokopa
Gordijovicha. Novinu, dumki pro prochitanu knizhku, prosto smutok - pid  jogo
veselu stelyu. Mozhna piti kudis' deinde.  Hiba  malo  lyudej  prijnyali  b  z
radistyu jogo vidvidini?
   Za svij vik Oleksandr Kindratovich pidvodiv do svogo sercya bagato lyudej.
Pidvodiv i vidvodiv. Vin zavshe vidchuvav neshchirist', lukavstvo,  nezdatnist'
pidtrimati plechem v krutu hvilinu. Obmilki dush. Nu kogo  mozhna  vibrati  v
podorozhni v daleku dorogu?  I  serce  jogo  tuzhit'  po  lyuds'kij  cilosti,
nezradlivosti. Mozhe, tomu, shcho samomu ne  stachaº  ¯h?  Adzhe  najchastishe  mi
povazhaºmo lyudinu za ti yakosti, yakih ne maºmo sami.  Kolis',  koli  vin  shche
vibirav sobi druga, chasto plelasya jomu himera: ot trapilos'  z  nim  liho.
Hto dopomozhe? I odrazu zh z temryavi viplivala vidpovid': odin, til'ki  odin
cholovik.
   Teper cya dumka Bilanovi nache zubnij bil'. Bo toj cholovik... Bolit' zub,
vlasnij zub, i ti laden virvati jogo, roztroshchiti, roztoptati.
   Vin rozumiv, chogo lyutit'sya na Prokopa. I chogo nud'guº po  n'omu.  Holod
dlya n'ogo nibi viha, kotru ves' chas perenosyat' i stavlyat'  poperedu.  Nibi
monument, na yakij  rivnyayut'  svij  krok.  I  vodnochas  -  zhivij,  veselij,
cikavij. Ne soloden'kij, yak deyaki inshi. YAki vmiyut' zalizti v dushu, vivesti
spivbesidnika rozmovoyu do pivnici, vklasti v postil' do chuzho¿ zhinki.  Ciºyu
temoyu voni til'ki legko kpi-nili odin nad odnim.
   Za dumkami Oleksandr  Kindratovich  ne  pochuv,  yak  zajshla  do  kabinetu
druzhina. Vin azh stenuvsya vid ¿¿ tihogo golosu.
   - Ne stij bilya kvatirki, zastudishsya. Ti  vzhe  j  tak...  Vipij  na  nich
kalini.
   Vona zupinilasya bilya stolu, po odnij stavila na policyu  vityagneni  nim,
zabuti na kanapi knizhki. Poralasya tiho. Knizhki  movbi  sami  stavali  odna
pobilya odno¿. Antoni-na Mihajlivna robit' otak vse: shvidko i nepomitno. Ne
lyubit' bezporyadku, gomonu i svarki. Z  neyu  tyazhko  posvaritisya.  Navit'  u
kartah unikaº vigrashu, namagaºt'sya avesti na nichiyu. "Vona vse zhittya unikaº
vigrashu", - chomus' podumav vin. Postavila  ostannij  tomik,  poglyanula  na
n'ogo j pishla. Na mit' Oleksandru Kindratovichu zdalosya, nibi po ¿¿ oblichchyu
majnula  yakas'  tin',  hotiv  navit'  zupiniti  i  ne  zupiniv.   "Mabut',
zdalosya..."
   Prihid druzhini viklikav novi dumki. Dumki pro ne¿, Tongo. CHi  zmogla  b
vona buti likarem? Mabut', ne zmogla b.  Zanadto  serdobol'na...  Hoch  vin
napochatku tezh  poterpav  vid  nervoznosti.  Vlasne,  j  jogo  dityacha  mriya
zav'yazalasya na cviti spivchuttyam. Sashkova mati dovgo i tyazhko hvorila.  jomu
strashenno bulo shkoda materi. Doglyadav za neyu, vtishav, yak mig:  "Zachekajte,
matusyu, virostu, vivchusya  na  likarya.  YA  vzhe  vas  bezpreminno  vilikuyu".
Himernij,  prisipanij  porosheyu  chasu  spomin...  Girkij  i  solodkij.  Vin
vivchivsya... Vivchivsya ne na prostogo likarya... A teper vzhe bachit', shcho j  ce
ne vershina meti, shcho vin zumiv bi dosyagnuti bil'shogo.
   Dumka povertala na tyazhku, vibo¿stu koliyu. Majzhe silomic' vzyav knizhku  -
rozpovid' pro daleki ostrovi. Perekinuv storinku, drugu, tretyu.  Nepomitno
dlya sebe zijshov na pustel'nij bereg, pobriv slidom za shukachami  starovini.
Pohopivsya, koli starij zingerivs'kij godinnik na stini proderenchav pivnich.
   Vimknuv svitlo, navpomacki, stupayuchi na pal'ci, pishov do spal'ni.
   ...Vin  dovgo  ne  mig  zrozumiti,  shcho  probudilo  jogo.  YAkijs'  spiv,
vnutrishnij poshtovh? Lezhav  u  temryavi,  namagayuchis'  ne  povorushitis',  ne
skripnuti lizhkom. Ot, znovu... Ten'knulo shchos' pid sercem, tonko,  dzvinko,
nemov hrusnula skalka molodogo l'odu. Vono vzhe  vlovilo  -  shcho.  Oleksandr
Kindratovich zvivsya na likti. Vnizu,  za  viknom,  cidiv  mertvotne  svitlo
lyuminescentnij lihtar, merezhiv himernim vizerunkom tyulevo¿ zaviski susidnº
lizhko. V tomu pletivi, nibi v gustij siti, zdrigali plechi.
   - Tonyu!
   Sit' zatripotila dribnishe, ridannya stalo gluhishim.
   - Tonechko! Kic'ko! - perestupiv kilimok,  pirnuv  u  ¿¿  teplo.  Pestiv
plechi, golovu, vtirav dolonyami sl'ozi pid ochima. Vona klubochkom pritislasya
do n'ogo, shovala golovu pid jogo rukoyu.
   - SHCHo z toboyu, Tonyu?
   - Nichogo. Nasnilosya pogane. Ale golos vidav ¿¿.
   - Nepravda. Kazhi, nu zh bo... mamko?
   - YA... - vona ne to shlipnula, ne to kovtnula povitrya... - ya bula vden'
na likars'kij perevirci. V mene davno bolilo...
   - Nu? - SHCHos' holodne popovzlo jomu za plechima.
   - Napisali... Voni gadayut', shcho ya ne znayu...
   - SHCHo napisali?
   - Sanser...
   Ce bulo nibi udar molota po golovi, nibi padinnya vvi sni. ZHah holodnimi
puchkami vpivsya v gorlo, zdaviv micno, shchosili. ZHah  vipovniv  jogo  vs'ogo.
Jomu zavshe zdavalosya: ce mozhe  buti  til'ki  v  inshih...  jogo  fah,  jogo
hirurgichnij nizh  vidavalisya  jomu  talismanom,  cherez  kotrij  hvoroba  ne
zvazhit'sya perestupiti v dim. I os'... Tak nespodivano, strashno i  budenno.
Strashno...
   - A mozhe... Zaraz tak chasto pomilyayut'sya...
   - Voni napravili mene v onkologichnij dispanser... ¿¿ golos nenache  des'
zdaleku-zdaleku. I yakijs' chuzhij, neznajomij. Vin obijnyav  ¿¿  micno-micno,
pestiv gubami, rukami. Tonya bula tepla j tremtliva. Jogo zavzhdi  hvilyuvalo
¿¿ tilo. Zvichajno, z rokami ne tak, yak napochatku, prote vablivist' pochuvav
zavzhdi. Ale zaraz... Serce dvo¿t'sya.  I  chuttya,  i  dumka...  Jogo  samogo
projnyav za plechi holodnij drozh. I vin zagovoriv.  Perebirav  u  pam'yati  i
perepovidav usi, yaki mig prigadati, vipadki, koli pomilyalisya  najvidatnishi
hirurgi, istori¿,  koli  pislya  podibnih  operacij  lyudi  zhili  dovgo,  do
starosti.  Oleksandr  Kindratovich  govoriv,  vin  boyavsya,  shcho   zagovorit'
druzhina. Vin ne znav, sluhaº vona chi  ni.  Ale  plechi  ¿¿  vzhe  bil'she  ne
tremtili. A mozhe, zasnula? I chomus' ne nasmilyuvavsya  zapitati,  chi  spit'.
Skorishe prikinulas', shcho spit'. Vona j  zaraz  taka...  Ne  hoche  nervuvati
jogo.
   Vin vzhe bil'she  zasnuti  ne  mig.  ZHittya  plivlo  povz  n'ogo  holodnoyu
vesnyanoyu rikoyu, bolyache ranilo jomu  krizhinami  dushu.  Ti  krizhini  -  jogo
vlasna holodnist'. Skil'ki dav vin ¿j  tepla?  Oj,  yak  malo!  I  vona  ne
vimagala bil'she. Druzhina ne vimagala nichogo. Navit' uvagi. Vin mav  ¿¿  za
m'yaku, laskavu domashnyu kic'ku. CHi, pevnishe, hotiv mati. Bo vse zh  rozumiv:
Tonya ne bula kic'koyu. Vin vilivav pered neyu  nevdachi.  Vona  zh  -  zhodnogo
razu. Hoch, pevno, mala ¿h tezh. Pam'yataº, yak  zdivuvavsya,  koli  Tonya,  nad
chiºyu  "emansipaciºyu"  legen'ko  kepkuvav  u  veseli   hvilini,   zahistila
disertaciyu. A vin ledve znav,  shcho  druzhina  pishe  ¿¿.  I  navit'  uchora...
Zasterigala, shchob ne zastudivsya. "Vipij na nich kalini"... A chi vin zasterig
¿¿ otak hoch raz. CHi namagavsya? Dzhmelinim roºm linut' lyachni spogadi, zhalyat'
serce. I vzhe vono, nabuhle, m'yake, sprijmaº til'ki boli. Zvidki  voni,  de
chatuvati na n'ogo? CHomu prijshli  s'ogodni,  a  ne  ranishe?  Ota  zhinka  na
fronti... Osmiyane To-nine plattya... Progulyani v chuzhomu tovaristvi  vechori.
Nervovo vidsunena tarilka z borshchem... Vse-vse. Koli b vernuti...
   Oleksandr Kindratovich z zhahom chekav dnya. Znav:  vin  prijde  chornij  yak
nich, povede za soboyu novi strahi i muki. Zgadalisya  vsi  znajomi,  urazheni
ciºyu strashnoyu hvoroboyu. Vchitel'-odinak  z  shkoli,  de  vchilasya  Lilya.  Vin
sprodav use i po¿hav svit za ochi. Nadivitisya pered smertyu, sprobuvati  hoch
na mit' vtekti vid otrujnih  dumok.  CHi  vdalosya  jomu  ce?  Jogo  vlasnij
vchitel', profesor Okun'. Toj sam postaviv sobi diagnoz i,  prihovavshi  vid
usih, do ostann'ogo dnya hodiv na  lekci¿.  Za  cej  chas  vin  ne  postaviv
studentam zhodno¿ dvijki. Klubok spominiv -  velikij,  rozmotuvav  jogo  do
samogo ranku. A til'ki-no zachornila proti sirogo neba golim vittyam  topolya
za viknom,  pidvivsya,  pishov  do  sebe  v  kabinet.  Jogo  dzvinok  pidnyav
profesora Tihostupa z lizhka. Tihostup - najlipshij u  misti  specialist  po
onkologi¿, shche j dobrij  znajomij  Bilana.  Vin  vidpoviv,  shcho  prijnyav  bi
Oleksandra  Kindratovicha  j  doma,  ale  krashche,  koli  oglyanut'   Antoninu
Mihajlivnu v klinici, z pomichnikami.
   Snidanok  i  vsi  rankovi  gotuvannya  -  obopil'ne  namarne   namagannya
prihovati trivogu. Voni prozhili zhittya, nikoli ne dumali nad tim, shcho  i  yak
skazati odne odnomu. A s'ogodni... Oleksandr  Kindratovich,  nepomitno  dlya
sebe, zbivsya na zhalislivij ton, vid yakogo malo ne zaplakav sam, i  tut  zhe
pospishiv pereminiti jogo na bezzhurnij. Ale gra prostupala v kozhnim  slovi,
v kozhnim poruhovi.
   Lilya  tezh  vlovila  bat'kiv  nastrij  i  vitlumachila  jogo   po-svoºmu:
sprobuvala m'yakoyu lapkoyu vigornuti  z  bat'kovo¿  kisheni  kil'ka  hrustkih
papirciv. I zdivuvalasya, koli vin prishchemiv lapku. SHCHe  j  nache  ne  pomitiv
togo. "Nevzhe pomililasya?"-podumala.  Takogo  z  neyu  ne  traplyalosya.  Vona
gadala, shcho vivchila bat'ka doskonalo, ¿¿ pochuttya do  n'ogo  bulo  dvo¿stim.
Lilya  povazhala  i  ne  povazhala  Oleksandra  Kindratovicha.  Povazhala,   bo
spromigsya vijti na kruti shodi, ne  povazhala,  bo  vchuvala,  yak  skriplyat'
shodi pid jogo  nogami,  ¿h  treba  peremontuvati,  a  vin  bez  zastorogi
beret'sya vishche.
   Vona znala, koli treba postupitisya tatkovi, koli polestiti,  a  koli  j
stuknuti kabluchkom. Ale zaraz movchki  zibrala  chashki  i  ponesla  miti  na
kuhnyu.
   Tihostup oglyadav  Antoninu  Mihajlivnu  dovgo.  Tak  dovgo,  shcho  ¿j  azh
zabolilo hvore misce. Bo  zh  obmacuvav  ne  til'ki  sam,  a  j  dvoº  jogo
pomichnikiv.
   - SHCHo zh, - skazav, namilyuyuchi pid kranom ruki, - nichogo  serjoznogo,  hoch
treba shche pereviriti...
   Likari dumayut', shcho ¿hnij golos hovaº vse. Otak kolis' dumav i Oleksandr
Kindratovich. A teper sluhav Tihostu-pa i z zhahom pochuvav, yak  kontrastuyut'
slova z jogo golosom. Tihostup proviv ¿h azh za ostanni dveri.  Prochinyayuchi,
v koridori pritis Bilanovu ruku vishche liktya.
   - Ot bachish... - vidaviv z sebe Oleksandr Kindratovich, koli voni sili  v
mashinu. A samogo dumka bezzhal'no molotila po sercyu:  "YAk  ¿¿  zalishiti  na
kil'ka hvilin"?
   - Tonechko, - moviv, koli mashina prigal'muvala bilya ¿hn'ogo paradnogo. -
YA mushu zalishiti tebe na chasinku, proskochiti do sebe v kliniku. Bez mene ne
prijmut' z terapi¿ hvorih. Gh treba perevesti...
   Vona vidpovila poruhom povik.
   Tihostupa zdibav na podvir'¿, bilya  korpusu.  Toj  stoyav,  prihilivshis'
spinoyu do kashtana, paliv cigarku.
   - YA buv bi radij rozviyati vashi sumnivi, - moviv, vid-kusuyuchi rozm'yaklij
kinchik mundshtuka, Tihostup. - Ale... Treba pospishati.  Hvoroba  zadavnena.
Vi sami bachili krov.
   - Spasibi...
   - Et...  -  Tihostup  mahnuv  rukoyu.  Bilan  rushiv  do  vorit,  zabuvshi
poproshchatis'.  "Treba   pospishati".   Pospishati...   Kudi?..   Do   chogo?..
"Pospishati".  Pochuvav,  shcho  bo¿t'sya  jti  dodomu.  SHCHo  skazhe  Toni?   Vona
zdogadaºt'sya odrazu. Vzhe, mabut', zdogadalasya. "A hiba ne pomilyalisya  cili
konsiliumi?"- pidshtovhnuv sebe dumkoyu. Til'ki ne siditi...
   Tonya zaperechuvala, ale vin majzhe silomic' poviz ¿¿ do oblasno¿ likarni.
   I znovu oglyad. I znovu vidvedeni vbik, krihki poglyadi. Voda z  krana...
Voda... Voda...
   V likarni chetvertogo upravlinnya vzhe  nemolodij,  z  podz'obanim  vispoyu
oblichchyam, docent-tatarin dmuhnuv na nih viroyu, viroyu spravzhn'oyu, na  yakus'
chasinu rozviyav strahi.
   - Kladu na  kolodu,  profesor,  golovu,  -  mastopatiya.  Zvichajnisin'ka
mastopatiya. Znayu z praktiki. Ot virte, zhinko horosha.
   Ale prijshov z operacijno¿ profesor...
   Nepomitno upav vechir. Voni povernulisya dodomu.
   Nastupnij den'  kopiyuvav  soboyu  poperednij.  ZHah  opoviv  ¿hnº  zhittya,
zakutav micno, azh ne stachalo podihu. Teper vin chatuvav na nih skriz'  -  v
stinah, pidlozi, steli. V kozhnim kutku, v kozhnim vikni, v kozhnij shchilini. V
kozhnij knizhci, kozhnij  dribnici.  Smishnij  derev'yanij  pesik,  krishtalevij
kelishok, kvitka-popil'nichka - kozhna z nih nagaduvala  pro  yakijs'  veselij
den' ¿hn'ogo zhittya. Nastil'na lampa:  moloda  tancivnicya  namiryaº  plattya.
ªdina frivol'na rich v kabineti, ¿¿ kupila Tonya na zhartivlivij dokaz, shcho ne
revnuº jogo do zhinoctva, ne bo¿t'sya konkurenci¿. Teper  vin  prigadav  te,
vijnyav rozetku, shovav tancivnicyu  do  shafi.  Ale  pidijshovshi  do  dverej,
pohopivsya, postaviv lampu na misce. Jogo  uyava  sprijmala  vse  dovkola  v
odnij strashnij, tragichnij ºdnosti, v tragichnij prostoti i real'nosti.  Vsi
oti kolishni visoki slova ¿iro smert', chuti, vichitani, skazani nim samim na
tribunah, rozsipalisya j propali, nache ¿h ne  bulo  zovsim.  Lishivsya  bil',
pustka, i - kozhno¿ miti - dorogi risi, skazani  kolis'  slova,  budenni  j
nebudenni, spovneni s'ogodni inshogo zmistu, vikrivleni zhahom.
   Strashnimi primarami vstavali vidinnya, vid yakih utikav i ne mig  utekti.
Vin bachiv, yak pomirala Tonya, bachiv ¿¿ pohoron. Vin vzhe  sidiv  samotnij  i
perebirav ¿¿ rechi, fotokartki.
   Jomu zdavalos', shcho bozhevoliº.
   ZHah ne vipuskav ¿h z svo¿h pazuriv ani na mit'. Teper ¿hnº  zhittya  bulo
opovite v n'ogo, yak shovkopryad u kokon. Hvorij shovkopryad gine v  kokoni,  v
krasivim kokoni, ne vidimij nikomu, gine, ne dovershivshi svoº¿ praci.
   Drugogo dnya, vijshovshi z likarni, sprobuvali vtekti vid  strahu,  kupili
kvitki v kino. Ale perezhivannya gero¿n buli taki mizerni,  taki  zhalyugidni,
shcho voni vijshli des' po kil'koh hvilinah. Obidali  v  restorani,  Oleksandr
Kindratovich piv gorilku. Jomu chomus' spav na pam'yat' Remark. Kal'vadosi  i
portvejni jogo prirechenih  gero¿v.  Bridnya.  Navit'  v  gorilci  ne  mozhna
shovatisya vid c'ogo. I gorilka, j lyubov -  vse  todi  vtrachaº  smak.  Vona
girka, yak polin.
   Traplyalosya, yakijs' zguk zhittya privertav na hvil'ku ¿hnyu  uvagu,  ale  v
nastupnu mit' voni zglyadalisya, i vazhkij, veletens'kij molot znovu padav na
¿hni golovi.
   On bizhit' divchinka, smishno krivulyaº  nizhkami  za  mamoyu...  I  -  padaº
molot.
   Susidka pohvalyaºt'sya novim kilimom. Monter  prijshov  zaminiti  telefon.
...YAke vse dribne, nikchemne. Nepotribne. Susidka pohvalyatimet'sya j  potim.
Zavtra... CHerez rik.  I  telefon  dzvonitime.  Voni  tak  hotili  zaminiti
derenchlivu nastinnu korobku na nastil'nij aparat.
   Kilimi, telefoni... Voni viddali b zaraz vse. Do ostann'o¿ nitki.
   Vechir  plinuv  tragichnoyu  muzikoyu.  Divilisya  televizor,  chitali  vdvoh
knizhku. Oleksandr Kindratovich rozshukav na dni  shuhlyadi  stari  karti.  Ale
divilisya, chitali, grali ne po-spravzhn'omu. CHorna duma ne vidpuskala ¿h.  I
hto  zna,  komu  vdavalosya  krashche  prikidatisya   spokijnim:   Oleksandrovi
Kindratovichu chi  Antonini  Mihajlivni,  ¿j  zdavalosya,  shcho  vona  vidchuvaº
hvilini, vidchuvaº zhittya vzhe ne stil'ki uyavoyu, skil'ki fizichno. Azhe  znala:
navit' oci os' tragichni dni - ostanni. Skoro ne bude  j  ¿h.  Lishit'sya  na
yakijs' chas bolyucha rana, lizhko,  bilen'kij  kvadratik  steli,  ¿¿  i  jogo,
Oleksandrovi, muki. Adzhe jomu tezh... Oleksandr m'yakoserdij  i  ne  micnij.
Pobivatimet'sya girko, a mozhe, j zap'º z gorya. Pobivatimet'sya z pivroku,  z
rik... ZHittya legko hilit' jogo na svo¿ shovkovi  manlivi  travi.  Hoch  jomu
zdaºt'sya, bucim sam pidminaº ¿h. Vona tak i ne diznalasya  za  zhittya,  yakij
vin. Dobrij, zhorstokij, talanovitij, bezdarnij, cinichnij, chutlivij?  Mozhe,
i takij, i takij, i takij?.. Zaraz dobrij, miloserdnij, chutlivij. Ves'-  z
bolyu, z muki. Zaraz vona lyubit' jogo micno, proshchaº vse. YAk  proshchala  todi.
YAk mozhe proshchati til'ki druzhina. Minula nich, nastav ranok.
   Voni j dali ne mogli ni na  shcho  zvazhitis'.  Ne  mogli  nichogo  virishiti
pevno. CHasom lyudini prosto  potribno,  shchob  za  ne¿  virishili  inshi.  Ale,
mabut', same todi, koli potribno, - i nemozhlivo.
   Vpershe hirurg Bilan boyavsya  dotorknutisya  do  urazhenogo  miscya.  Vpershe
boyavsya hvoro¿ lyudini.
   ...Konsul'taci¿, konsul'taci¿, konsul'taci¿. Vid nih vtomlyuvalos'  tilo
i bolilo serce. Obrosle strahom, vono bolilo tupo, bez nadi¿ virvatisya  na
volyu.
   Do chogo ¿m vdatisya shche? Po¿hati kudis'? Do Moskvi, do Leningrada? Koli b
to vin ne znav, shcho j tam te zh same, shcho j tam  taki  zh  likari.  Ce  til'ki
hvori divlyat'sya na likarya, mov na boga. Hochut'  bachiti  i  tomu  bachat'  v
n'omu boga. Ale Oleksandr Kindratovich znaº, yakij vin bog.
   I vse zh shukav chogos'. Insho¿ viri, inshih prorokiv. Kazhut', na Kavkazi, v
Sochi, zhive yakijs' znahar. U L'vovi tezh. A v nih?.. U  nih  tezh  º  znahar.
ªvgen Mazur. CHutka pro jogo liki  vzhe  dobigla  do  najviddalenishih  mist.
¿dut' z Arhangel's'ka, z Alma-Ati, z-za Uralu. V likarni til'ki  j  rozmov
pro Mazura. Kazhut', vin likuº legko, shvidko,  bezbolisno.  Tri  chi  chotiri
sklyanki sirovatki abo zh kil'ka ukoliv.
   A shcho?.. SHCHo, koli vin v im'ya svogo samolyubstva vazhit' zhittyam druzhini?
   Cya dumka rozitnulasya  v  jogo  golovi  gromom.  I  treba  bulo  veliko¿
naprugi, shchob peremogti cej gurkit.
   "Et, shcho vin mozhe. Hto vin takij? Prosto zlij, grubij hlopchak. Kazhut', u
nih z rodu v rid... Ale zh jomu v drugij  hirurgi¿  dayut'  dvi  palati?  Za
nakazom zverhu. Odnak - sharlatanstvo. Ta  j  do  togo  zh...  Mazur  i  sam
vidmoviv bi".
   ªdine, chim zaraz Oleksandr Kindratovich  mig  dopomogti  druzhini,  -  ne
zalishati ¿¿ samu. Vidav - chorni dumki zgrizut' ¿¿.  Vin  til'ki  odin  raz
z'¿zdiv do sebe v kliniku, napisav zayavu na  svoyu  vidpustku,  pereporuchiv
spravi pomichnikovi. I odrazu zh po¿hav dodomu.
   Do kvartiri zahodiv tiho, nenache namagavsya ne potrivozhiti shchos', serdite
j lyute. Znyav  kaloshi,  povisiv  pal'to.  Stupiv  krok  i...  zupinivsya.  U
vital'ni rozmovlyali. "Hto b ce?"
   M'yako stupayuchi po kilimku, pidijshov do dverej. Voni prichineni  neshchitno,
v  shchilinu  vidno  ves'  kutok  z  suprotivnogo  boku.  V  kutku,  navproti
vidchineno¿ shafi,  -  Antonina  Mihajlivna.  Perebirala  dityachi  sorochechki,
cherevichki - manyuni-manyuni, shche z najmenshih Kostikovih lit, rozmovlyala  sama
z soboyu. Vona ne plakala. Proshchalasya movchki.
   I divilasya na vse te z takoyu lyubov'yu, z takoyu tugoyu,  shcho  v  Oleksandra
Kindratovicha na mit' spinilos' serce. - Po¿du v selo... Kostika pobachu...
   Serce zakrichalo, lunko vdarilo v  grudi,  j  vin  pohilivsya  na  stinu.
Vidtak, vtyagnuvshi v  plechi  golovu,  zazhmurivshi  ochi,  pobriv  do  vanno¿,
navpomacki vidchiniv dveri. I vzhe tut  zametavsya,  zabivsya,  nemov  ptah  u
klitci. Vidchuvav bezsillya, samotnist', vid  yakih,  zdavalosya,  bez  strahu
stupiv bi na toj prug, na yakim stoyala Tonya. Des' tam,  za  viknom,  hodyat'
lyudi, veseli lyudi, i ne znayut', yak poruch nih za ceglyanoyu stinoyu rvut'sya  v
beznadi¿ lyuds'ki sercya. Voni taki zh samotni, yak i  vin,  til'ki  zaraz  ne
vidchuvayut' c'ogo. Ale mozhut' vidchuti... I poodinci, i vsi...
   Lunko vpala kraplya, Bilan zdrignuvsya. Bigti? SHCHos' robiti? Vse, vse,  shcho
mozhlivo! "SHCHo?" I-vraz... "Piti tudi, do n'ogo...  Do  Mazura".  "A  vin?..
Lilya! Tak, Lilya". YAk ce zabuv ranishe? Do  Mazura  pide  dochka.  Dochekatis'
Lili. Kotra zaraz godina?
   Bilan zvolozhiv pid kranom rushnika, viter  oblichchya.  Zachekavshi  hvilinu,
golosno hryapnuv dverima.

   * * *

   S'ogodni Lilya prijshla na robotu na dvi godini ranishe.  Vchora  chula,  yak
profesor Holod bidkavsya, shcho v  n'ogo  nemaº  etileniminu,  yak  dzvoniv  na
sklad, ale tam ne viyavilosya tezh. I porishila peregnati sama. Vona vzhe dvichi
dopomagala pri vidgonkah starshij laborantci. Ce  neskladno,  hoch  trohi  j
nebezpechno. Treba pil'no stezhiti, shchob na peregrilas' vishche  normi  retorta,
shchob ne bulo shchilin, shchob ne proliti otrujnu ridinu.
   Lilya vzhe bachila, yak divuyut'sya divchata, yak divuº Pro-kip Gordijovich.
   Divchata... Dlya nih - til'ki tak, z malen'kogo samolyubstva. SHCHo voni  ¿j?
Vsi voni stelyat'sya dumkoyu niz'ko, ponad samoyu zemleyu. Bo j prijshli od ne¿,
bo j zaraz lishayut' na nij bosi slidi. Ne lyublyat' ¿¿?  Nehaj.  Svoyu  robotu
Lilya vikonuº. CHomu ne hoche nositi z skladu yashchiki? Bo ne vantazhnik. CHomu ne
miº pidlogu? Na te º pribiral'nicya. Ta j  voni,  zreshtoyu.  Voni  do  c'ogo
zvichni. A ¿j pislya c'ogo treba jti do manikyurshi, zanovo farbuvati nigti.
   CHi znayut' voni, shcho take  spravzhnº  krasive  zhittya?  Skladene  z  nizhnih
intimnostej, z koshtovnih dribnichok? Zapelenane kilimovoyu  tisheyu  i  nizhnoyu
muzikoyu? Zvidki ¿m znati. Zadlya c'ogo zhittya poki shcho  mozhna  j  postupitisya
dechim.  Zadlya  n'ogo  Lilya  shche  chovgatime   shist'   rokiv   pidoshvami   po
instituts'kij pidlozi.  Zvichajno,  zarplatnya  likarya  na  s'ogodni  prosto
mizerna. Ale ce ¿¿ ne turbuº. Diplom. Zaradi n'ogo treba jti na zhertvi. Bo
yak s'ogodni divchini bez n'ogo! Diplom  -  ce  vitrina,  vistavka,  patent.
Vitrilo do chovna, spushchenogo v zhitejs'ke more. Na toj rik vona  obov'yazkovo
postupit' do institutu. Dlya c'ogo treba p'yat' obertiv Holodovogo pal'cya po
bilomu kruzi telefonu, kil'ka sliv. Vona ¿h zarobit'. A yakshcho navit' til'ki
dovidka za jogo pidpisom?.. CHi vzagali dovidka. I to bagato znachit'.  Komu
ne zrozumilo...  Vona  pracyuvala.  Pracyuvala  ne  v  bat'ka,  a  v  inshogo
profesora, z yakim u ¿¿ bat'ka vidverto holodni stosunki. Pracyuvala  chesno,
sumlinno. Pro ce posvidchit' harakteristika.
   ¿¿ dumki peretnuv bryazkit.
   Profesor  s'ogodni  tezh  prijshov  ranishe.  I  prosto  syudi.   Ochevidno,
pospishav.
   Holod postoyav bilya stolu, navit' dlya chogos' postukav pal'cem po parovij
vannochci. Lilya dolivala vodu, skromno  opustivshi  golovu.  CHekala,  -  vin
zaraz posmihnet'sya. Ne posmihnuvsya.
   - Mda-a... Hodit', Lilyu, na vulicyu... Morozec'...
   - YA, Prokope Gordijovichu, entilenimin...
   - Bachu. Ale ya ne hochu cherez vas siditi v tyurmi.
   V jogo golosi ne bulo dosadi, ale j ne bulo shvalennya ¿¿ vchinku.
   Lilya zithnula. I zvidki vin dovidavsya, shcho vona prijde syudi ranishe?
   I dali  den'  ¿¿  pokrivulyav  zlamanim  kolesom.  CHerez  kalyuzhi,  cherez
vibalki.
   Prijshla z obidu, - obidala v molochnim kafe, navproti likarni, - divchata
chomus' veselishe, nizh zavzhdi, gelgotili  v  kutku.  SHCHos'  rozglyadali.  Lilya
pristupila j sobi.  Na  stoli,  v  rozgornutim  gazetnim  pakunku,  lezhala
kramnina. Vidriz na kostyum. Bilo¿-bilo¿ shersti,  v  iskorku.  Tako¿,  yako¿
shukala vlitku vona.
   - ...Otak i ne poshila, - skrushno govorila  litnya  prepa-ratorsha  Oksana
Danilivna. - Kudi ya jogo odyagnu:  doroge,  marke.  Raz  u  rik,  na  Pershe
travnya... A garne!
   - YA u vas kuplyu, - Lilya tenditnimi pal'chikami pomacala kramninu.
   - YA vzhe kupila.
   Galya, malen'ka, z pocyac'kovanim prishchami oblichchyam laborantka,  pidsunula
vidriz do sebe, shviden'ko - sham, sham - zapakuvala nogo.
   - YA davno shukayu...
   - I ya. Mi shche todi, yak  Oksana  Danilivna  pohvalilasya...  Odna  nevdacha
padala na ne¿ za inshoyu. Mabut', voni razom i viveli Lilyu z rivnovagi.
   - Ti... ti... - Lilini brivki gnivno  rozpravilis',  tremtili  gostrimi
kinchikami. -Navishcho vin tobi?..
   - YAk to navishcho? - na pershih  slovah  zdivuvalasya,  a  dali  pochervonila
Galya. - Kostyum...
   - Do tvo¿h prishchiv!
   Shlipnula tisha. Na mit'. A v nastupnu vibuhnula  gromom.  Zdavalosya,  v
laboratori¿ rozirvalasya stolitrova kolba. Divchata kidali svo¿m gnivom  usi
razom, ¿hni slova zlilisya v odne serdite gudinnya. Lilya  stoyala  neporushne.
Voni znevazhayut' ¿¿? SHCHo zh, ce ¿j vidomo.  Vona  vid  nih  ne  zalezhit'.  ¿¿
znevaga do nih bil'sha. Vluchivshi v gamori pauzu, Lilya tupnula kabluchkom, azh
probirki zhalibno zabryazkotili na shtativi.
   - Vi... vi - poroh na mo¿h nogah.
   I pishla do susidn'o¿ kimnati. Bula vdovolena, shcho vluchila v  cil'.  Lilya
vmila vluchati.
   Ale j samij zlist' obpekla grudi. Na dushi bulo porozhn'o,  siro,  gluho.
Cej nastrij ponesla j dodomu. Koli  vin  volodiv  neyu,  vin  panuvav  i  v
kvartiri.  Lilya  vzhe  zvikla  do  c'ogo.  Najpershe  jogo  loviv  Oleksandr
Kindratovich. Bat'ko zdebil'shogo odkuplyuvavsya: kvitkom u teatr, desyatkoyu na
novogo kapelyushka. Lilya zbagnula davno - bat'ko chasto odkuplyavsya i v zhitti.
Raziv zo dva navit' neyu. YAk podorozhnij z  kazki  -  kotom,  kotrij  shchorazu
vtikaº dodomu. Z bat'kovogo velinnya Lilya trichi minyala shkolu - to z odniºyu,
to z drugoyu movami navchannya. Oleksandr Kindratovich najtonshe vlovlyuvav  usi
povivi, ¿j dozvolyalosya vistupati na sceni abo zh ne dozvolyalosya.  Z  rokami
kit doskonalo vivchiv povedinku gospodarya. I sam nastirlivo dryapav kigtyami.
   Odnak s'ogodni bat'ko  chomus'  ne  pomichav  chi  ne  hotiv  pomichati  ¿¿
nastroyu. I sam buv yakijs' roztripanij: ochi - veliki, oblichchya - sire.  Lilya
navit' podumala, chi ne vipiv vin- A vzagali ostanni  dni  voni  z  matir'yu
oboº mov osinni muhi.
   - ¯sti ne hochu. Til'ki kavu, - vzyala rushnika, pishla do vanno¿  kimnati.
Lilya prijmala vannu majzhe kozhnogo dnya. Znala - tilo v ne¿ krasive, gnuchke,
nizhne. I plekala jogo, doglyadala. Vona ne zamikalasya. Hto  do  ne¿  zajde?
Hiba shcho Kostik. Ale jogo nema vdoma.
   Prote til'ki-no pochala rozdyagatis', yak pozadu skripnuli dveri.  SHvidko,
trivozhno. Bat'ko perestupiv porig, ale ne vidpuskav ruchku,  nemov  boyavsya,
shchob dveri ne vidchinili z togo boku. Lilya  ne  povertalasya  -  vzhe  skinula
bluzku, -  pruzhnimi  pal'cyami  rozstibala  gachechki  spidnichki.  Ne  vel'mi
soromilas' bat'ka, ta j vin vijde, persh  nizh  vona  stupit'  u  vannu.  Ne
vidpuskayuchi ruchki, Oleksandr Kindratovich vidgvintiv kran umival'nika. Lilya
prigadala, vona des' chitala: otak roblyat' konspiratori, koli boyat'sya,  shchob
¿h ne pochuli. Smishno. Bat'ko j spravdi skidaºt'sya na konspiratora. V n'ogo
navit' golos tremtit'.
   - Lilya... Vse, shcho ya skazhu... shchob ne znala  mama.  -  Vin  dihav  vazhko,
nemov bigun na ostannij pryamij distanci¿. - Ti musish piti... Ti pidesh...
   - Kudi? CHogo? -Vona  zapalila  v  kolonci  gaz,  i  teper  Oleksandrovi
Kindratovichu dovelosya majzhe krichati.
   - Do Mazura. Poprosish u n'ogo sirovatki.
   - YA, tatu, do Mazura ne pidu.
   - Lilya! Ce-dlya mami. Dlya mami! Ti rozumiºsh?
   - Dlya mami?
   Lilya rozmirkovuvala. Znachit', z mamoyu... Azh strashno. Ale piti do ªvgena
- polamati ukladenij tonkij plan. Vona pomanila ªvgena  napochatku,  vidtak
vtekla  do  shovanki.  Nehaj  pohodit',  nehaj   poshukaº.   Bo   osmilivsya
zaperechuvati ¿j, chiniti, yak hotilosya samomu. Zaraz vin hodit', nemov  pes,
kotrij proshpetivsya pered gospodarem. A musit' hoditi, mov tin'.
   YAkshcho vona pide i poprosit' shcho-nebud' u n'ogo, pes vidchuº, shcho bez  n'ogo
ne mozhut' obijtis'. Ni. Nizashcho. Liki, mabut', vzhe mozhna distati v likarni,
adzhe ªvgenovi dayut' mozhlivist' praktikuvati.
   - YA ne pidu. - Rishuche zvil'nila bretel'ki, goluba shovkova sorochka vpala
do nig. - Ne prosi!
   Oleksandr Kindratovich stoyav, nemov urazhenij gromom. V  golovi  -  yakas'
dumka, yakas' asociaciya... Aga, pro lasku? CHomu cº? Krasivu,  gnuchku,  hizhu
lasku. Nevzhe vona...  jogo  dochka?  Gostri  slova  potroshchenim  kostomashshyam
zastryali Bilanovi  v  gorli,  perepinili  movu.  Vin  zithnuv  gliboko,  z
pohlipom, spitniloyu doloneyu shopivsya za komir.
   - CHom... CHom ti todi... U pershij svo¿j vanni...
   - Ti zavzhdi, bat'ku, buv nevdatnim aktorom.
   - Uh, zmiyuka! - prostognav vin i vijshov u koridor. Bilan  boyavsya  zajti
do kimnati. Stoyav u koridorchiku, gamuvav  shalene  bittya  sercya.  Sam  sobi
vidavsya zvirom, kotrij a oboh bokiv vchuvav nebezpeku. Vpered? Nazad? Vbik,
z kruchi?
   Rvonuvsya z kruchi. Jogo pal'to - v kimnati, v shafi, shchob ne  zahoditi  do
kimnati, vdyagnuv starogo makintosha, zakutav sharfom shiyu. "Nehaj Tonya  dumaº
- pishov do susidiv". Na vulici viter.
   Vin pronizuvav makintosha naskriz'. Letiv nazustrich z holodnim  svistom,
vidlubuvav po zakutkah suhe listya i, regotnuvshi v rinvu,  zhburlyav  jomu  v
oblichchya.  Peremishanij  z  sl'otoyu  doshch  burhav  hvilyami.  Poki   Oleksandr
Kindratovich obijshov budinok, vin buv mokrij i tremtiv, mov u lihomanci.
   Dveri vidchiniv Timofij SHah, zdivovano vidstupiv do  stini,  propuskayuchi
peremoklogo gostya. A toj  navit'  zabuv  skinuti  makintosha  ta  kapelyuha.
Nerivne merezhachi slidi, poviv ¿h prosto do malen'ko¿ kimnatki. Vstupiv  do
ne¿, zachiniv dveri, pidper plechima.  Zdavalosya,  peretinav  sobi  shlyah  do
vidstupu, boyavsya, shcho vteche.
   ªvgen tezh ne spodivavsya na takogo gostya.  Sidiv  na  lizhku,  pidibgavshi
po-turec'komu nogi,  krayav  nozhicyami  na  rivni  kvadratiki  chisti  arkushi
paperu. V jogo golovi bujnim  vihrom  krutnulisya  dumki:  "Lilya.  Kojki  v
klinici. Nova pogroza..." - i vsi vraz osili na dno dushi.
   "Nehaj... YA rozmovlyati ne budu. Vkazhu na dveri..." Vidiklav ubik paperi
i v tu zh mit' pobachiv, shcho cherez dirku v shkarpetci viglyadaº  golij  palec'.
Vin shovav nogu nazad. Zboku, mabut', ce bulo. smishno: ale  same  dirka  v
shkarpetci, golij palec' pohitnuli jogo pevnist'. ªvgen zasoromivsya  i  sam
nestyamivsya, yak skazav Bilanovi:
   - Prohod'te.
   Hoch prohoditi bulo nikudi.
   - ªvgene... YA znayu. Vi maºte pravo. Vi, mabut',  i  skoristaºtes'  nim.
Ale koli b vi znali. Povirte... YA ne mozhu... Vse - potim. YA prijshov do vas
poprositi likiv.
   Golos jogo tremtiv, nemov nadmiru  natyagnena  struna.  I  sam  vin  mav
viglyad zhalyugidnij.  Nashmagane  doshchem,  zbrezkle,  popelyasto-sire  oblichchya,
kapelyuh z obvislimi krisami,  staromodni,  z  yazikami,  kaloshi,  stareznij
makintosh.
   Pruzhno stisnena ªvgenova pravicya nesamohit' rozprostalasya, shovalasya za
spinu. YAkbi vi znali, yak ce strashno. Razom prozhite zhitya.
   - Vi zh... Ne virite...
   Bilan divivsya jomu prosto v ochi, vin ne chuv tih sliv. ..  -  Hochete,  ya
stanu na kolina.  Hochete...  YA  stayu...  ªvgen  stribnuv  z  lizhka,  vstig
pidhopiti profesora pid rrsh'.
   - Ne treba. Ne treba, - povtoryuvav odni j ti zh, nemov  -buv  usi  inshi,
slova. - Syad'te syudi... YA zaraz... Zaraz...

   * * *

   - Kostiku, ti chogo vtikaºsh? Ne vpiznav?
   Zasmaglij hlopchina  divivsya  na Prokopa Gordijovicha spidloba, namagavsya
zvil'niti ruku.
   - Vpiznav, - kolupnuv pal'cem vil'no¿ ruki v nosi.
   - Ti prijdesh do mene u gosti?
   - A shcho u vas º?
   -  O,  bagato  chogo.  Korabel'  z  vitrilami.  Mlinok  dvo-propelernij.
Prihod'. Skazhi, Kostiku, mama vdoma?
   - Vdoma. Vona  kazala,  s'ogodni  konya  kupit',  -  zblisnuv  ochenyatami
Kostik. - Spravdeshn'ogo. Z hvostom i grivoyu. Otakogo, yak u seli.
   Prokip Gordijovich zajshov do sebe v kvartiru, znyav trubku.
   "A shcho, koli vidpovist' Oleksandr? - v kotrij raz zrinula dumka. - Zabuv
zapitati Kostika, chi vdoma vij... Vdoma? Nu to j shcho. Hiba zaraz... Et".
   Vin rishuche pokrutiv disk. Trubku  vzyala  Aitonina  Mihajlivna.  CHuv  ¿¿
dihannya, shereh pal'civ po trubci i chomus'. dovgo  ne  mig  skazati  pershih
sliv.
   - Tonk"! - ne dav rozgoritisya trivozi. - YA znayu  -  ti  muzhnya.  Vidkin'
vsilyaki uperedzhennya. YA hotiv bi pogovoriti z toboyu. Hotiv bi pobachiti...
   - V mene nemaº uperedzhen'...
   - YA tezh likar. Mozhe, ya ne zbagnuv u medicini velikih  taºmnic',  ale  ya
tezh rozumiyusya na dechomu. YA chornorob,  ya  mav  u  praktici  sotni  podibnih
vipadkiv. Hochesh, pri¿zdi do kliniki, hochesh, ya prijdu do vas, chi prijdi  do
mene ti? CHuºsh? Ti chuºsh mene?
   - Ne znayu... Ne treba. Prokope...
   - YA jdu do vas.
   SHCHos' klacnulo v trubci, mabut', Antonina Mihajlivna vpustila ¿¿.
   - YA... sama. Zaraz.
   Prokip Gordijovich likar. Oboº znayut' i  rozumiyut'  ce.  Holod  navmisne
nakinuv na plechi halata, odyagnuv okulyari. Vin ne chasto odyagaº ¿h.  Mabut',
tomu vidavavsya Anto-nini Mihajlivni chuzhim, strogim. I  vse  zh  vona  dovgo
zvolikala,  ne  hotila  rozstibati  koftinu.  Kutochki  ¿¿  pripuhlih  vust
tremtili  yakos'  po-dityachomu,  a  veliki  golubi  ochi  divilisya   zlyakano,
prohal'no.
   Holod rozpituvav ¿¿ pro Kostika, pro robotu. Kil'koma slovami - v  kogo
vzhe buli. ¿j znovu  bolilo,  ale  vona  znovu  movchala.  Oglyad  zdavsya  ¿j
strashenno dovgim. Vreshti Prokip Gordijovich posunuv ¿j stil'cya,  siv.  sam.
Halata perekinuv cherez bil'ce.
   ¿¿ pokladeni na kolina ruki dribno tremtili. Ne znati  chomu,  ale  vona
chekala Holodovih sliv, mov prisudu. Mozhe, tomu, shcho virila v n'ogo  bil'she,
nizh v bud'-kogo. A vira v lyudinu vzhe sama po sobi vbiraº i viru v ¿¿  fah,
v ¿¿ poklikannya.
   Vin divivsya  ¿j  u  ochi.  Vin  govoriv,  nibi  vikladav  ¿j  na  doloni
zafiksovani dokazi.
   - V nash vik kozhna druga lyudina perehvorila na  rak.  Na  dumo-dumo-rak.
Velikij abo  malij.  Mozol',  zhirovik,  ukus  zhuchka...  V  nas  u  likarni
neshchodavno prijnyali za kistu vagitnist' na  p'yatomu  misyaci.  Rak  i  bomba
pokalichili lyudstvo. Ti tezh hvora na takij rak. YA ne bog, ne yasnovidec'.  YA
ne mozhu dati  stoprocentovo¿  garanti¿.  Ta  j  shcho  vsi  garanti¿.  Ale  ya
perekonanij, shcho  v  tebe  mastopatiya.  Nariv.  Tomu  j  krov.  I  kra¿  ne
promacuyut'sya. Na mastopatiyu hvoriº chimalo  zhinok.  V  tebe  odin  z  takih
vipadkiv. Til'ki znachno gostrishij.
   Krigu plavit' teplo. Teplo i vira lyuds'kih ochej plavit' krigu  dushi,  i
vona zbigaº  sl'ozami.  Ce  buli  sl'ozi  strahiv,  sl'ozi  bolej,  sl'ozi
vdyachnosti.
   - Prokope, ya viryu tobi.
   - Ale ya shche ne skazav us'ogo. Ti virish zaraz, ale ti pidesh,  i  z  toboyu
pide tvoya hvoroba. Ti verneshsya do ne¿ dumkoyu. Ce vishche tvoº¿ voli  i  moº¿.
Voli bud'-kogo. U vas vzhe ne bude spokoyu. Vona visitime yak  sokira.  Treba
pozbutisya ¿¿. Mozhna pochati likuvannya... Blokadu novoka¿novu... Ale lipshe -
operuvati. I navit'  v  tomu,  najgirshim  vipadku  -  ce  poki  shcho  ºdine,
najkrashche.  Odrazu  zh  pid  mikroskop,  na  biopsiyu.  Operaciya   neskladna.
Prooperuyu ya abo Varvara  Ivanivna.  V  ne¿  takih  vipadkiv  -  shchonajmenshe
tisyacha. YA zh tobi kazav, mi - chornorobi.
   - A liki? Mazurovi?
   - Liki... Zvidki ce protyag? - Profesor pidvivsya, pidijshov do  vikna.  -
Meni zdaºt'sya, voni... ¿h shche  treba  pereviryati,  dozuvati...  Ti  prihod'
zavtra. Oleksandrovi skazhi - i prihod'. S'ogodni  vzhe  ne  ¿zh.  Til'ki  ne
peredumaj. Zberi dokupi vsyu svoyu muzhnist'. YA znayu, vi, zhinki, muzhni, duzhchi
za nas.

   * * *

   Oleksandr Kindratovich chekav kincya  operaci¿  v  Holodovim  kabineti.  Z
soboyu prinis dvi korobki  cigarok  i  teper  pripalyuvav  odnu  vid  odno¿.
Zrinali, mov hvili, dumki, zrinali i rozpadalisya, ne  lishayuchi  pislya  sebe
slidu. Til'ki nezvichne vidchuttya, vidchuttya chasu, ale ne dumkoyu,  -  sercem,
dusheyu. Cya mit' prihodit' do lyudej ne chasto. Vona ºdnaº z soboyu inshi,  voni
prohodyat' kriz' zhittya, yak staleva glicya kriz' stig sina.
   "Zaraz... Tonya..."
   Tonya.
   ªdina lyudina, kotra prijnyala jogo vs'ogo,  otakogo,  yak  º.  Otakogo...
Hotila, shchob buv krashchim. Namagalasya, shchob ishov rivno, shchob ne padav u dorozi,
ne zbivav inshih. Tonya ¿h z'ºdnala z Prokopom. Vin til'ki teper  rozumiº  -
vona. Navmisne, dlya n'ogo, dlya Oleksandra. A mozhe,  j  dlya  sebe?  Tonya  j
teper poklalasya na n'ogo.
   "Oh, hiba mozhna dumati tak zaraz? - zatis dumkoyu nemiloserdne v pidozri
serce. - Ne dumati... Kudi ya vchora poklav  papku  z  referatom...  A  yaka,
vlasne, riznicya... Tonya...
   ...Mabut', vzhe roblyat' analiz".
   Hoch sidiv spinoyu i dveri prochinyalis' bez skripu, ale vin pochuv, yak voni
prochinilisya. Holod  zajshov  povil'no,  movbi  nerishuche.  Vzhe  bez  halata,
prostovolosij.
   Bilan, sam togo ne pomichayuchi, pidvivsya z stil'cya. Divivsya pered sebe  j
ne bachiv nichogo. Til'ki ruki, veliki,  micni,  Holodovi  ruki.  Os'  prava
distala korobku cigarok, vidlubala odnu, os' odnim ruhom vkazivnogo pal'cya
vidobula sirnika.
   CHirk!
   Tochno, spokijno.
   I vraz Bilan vidchuv, yak shchos' obirvalos' v jogo grudyah.  Vazhke,  velike.
Nogi jomu zatremtili, pidlomilisya v kolinah. Tugij  klubok  rozsipavsya,  i
Oleksandru Kindratovichu stalo tak  zharko,  shcho  ne  stachilo  povitrya.  Jomu
zahotilos'  zaplakati,  zahotilos'  kinutis'   do   Prokopa   Gordijovicha,
vipovisti jomu vse. Pro sebe, pro pidozri, pro zapisku do ministerstva.
   Ale v ostannyu mit' shchos' strimalo jogo. Ote, kaminae,  kotre  plelosya  v
tyutyunovij hmarci.
   Holod i tut znajshov sposib zhburnuti jogo. Bilana, v yamu. V Toninih ochah
Holod teper vzhe nad nim nazavzhdi.  I  v  ochah  likariv.  Neprolita  zlist'
zaklekotila v  grudyah,  zakipila  na  serci  holodnimi  sl'ozami.  V  jogo
otruºnih nedoviroyu ochah pomimo voli shche raz hlyupnula tepla hvilya i  zgasla.
Vona movbi skrizhanila pid zlistyu. I poglyad. I slova.
   - Spasibi. YA ne hotiv u sebe... Spasibi. Jogo nogi chavunne stukotili po
pidlozi.



   ROZDIL TRINADCYATIJ

   Uvecheri prijshla Ol'ga. V teplij shubci, hutryanij shapochci. Svizha, pruzhna.
Na shchokah - rum'yanci, gubi - vishnevi, i ne zbagnesh odrazu, komu voni bil'she
zavdyachuyut':
   morozovi chi suchasnij sintetichnij himi¿. Ochi Ol'zhini blishchali,  i  v  nih
vse ta zh kolishnya na¿vnist'. Manliva  i  nenadijna.  Nemov  horoshi,  tonko¿
roboti, fal'shivi korali.
   Prokip Gordijovich zdogaduvavsya, shcho ota pruzhnist', ota  nezav'yala  krasa
koshtuyut' jogo kolishnij  druzhini  nemalo  zusil'.  Ce  vzhe  nibi  aktors'ke
nathnennya, jogo ledve vistachaº dlya sceni.
   Zvichajno, prijshla zapitati pro Olega. YAk tam jomu zhivet'sya, chi ne treba
chogo?
   - Pishe, vse v n'ogo º, - skazav Holod, ne pripinyayuchi roboti.
   Vin sidiv na nizen'komu oslinchiku, zatisnuvshi mizh kolin  shevs'ku  lapu,
po odnomu vibirav z korobochki z-pid  zubnogo  poroshku  derev'yani  gvizdki,
vganyav u pidmetku cherevika.
   SHevstvo - taki jogo  zabaganka,  divactvo.  Olegovi,  svo¿  chereviki  -
zavzhdi remontuvav sam. A mozhe, ce j zvichka. Z polonu abo z dityachih lit.  V
seli vin vlitku pas hudobu, na zimu jshov u nauku do susida,  shevcya.  SHevcya
nevdatnogo, kotrij lishe latkaryuvav vo selu. V sebe po  gospodarstvu  Holod
lyubiv robiti vse sam. I mav z togo, yak kepkuvav nad  soboyu,  "natural'nogo
gospodarstva", nemalu vtihu.
   - Mozhe, j meni pidib'ºsh? -pritupnula Ol'ga gostrim  kabluchkom,  projshla
po kimnati Hoda v yae¿ legka, porivna. Nemovbi zhinka silomic' strimuº  svo¿
kroki. Ale ya hoda j - omanliva. Ol'ga nikoli nikudi ne porivalasya,  nichogo
nezvidanogo ne pragnula.
   - Oberezhno, prob'ºsh pidlogu, a  vnizu  pidi  mnoyu  milicioner  zhive,  -
pidsunuv blizhche do sebe korobku z cvyahami  Holod,  -  moya  firma  remontuº
til'ki vivirenim kliºntam. Boyusya, donesut', a todi - podatok, patent...
   - Hiba ya kliºnt nepevnij? - povela brovoyu.
   - Ne stil'ki nepevnij, yak nestijkij.
   Holoda manit' shchos' do tako¿ rozmovi. Vidchuvaº, shcho blukaº po nebezpechnij
stezhci, de ves' chas treba beregtis', de mozhna legko posliznutis', a samomu
ne hochet'sya shoditi z ne¿. Vin taki pam'yataº Ol'gu.  Otu,  kolishnyu  Ol'gu.
ZHaguchu, palku, hoch i nevirnu. Cya Ol'ga, mabut', taka zh, yak i ta?
   - A hiba kliºnt ne mozhe pereminitisya z rokami?  -  zapitala.  Vzyala  zi
stolu yakus' knigu, kovznula poglyadom po zagolovku, poklala na misce, tak i
ne prochitavshi. - Oblish stukati. Ce, zreshtoyu, ne vvichlivo.  Ti  zavzhdi  buv
dlya mene provincijnim  fakirom.  Ne  rozumiyu  ya...  Osvichenij,  kul'turnij
cholovik, i oce... Gvizdki, latki.
   - Take vzhe moº priznachennya - latati. I tut, i tam.  Vin  sam  perekinuv
mistok, yakogo shukala vona. Tomu stupila tak shvidko.
   - YAk tam u tebe, na roboti? YA chula, mashinu yakus' konstruyuºsh?
   - Zvidki ce ti?.. -Holod poklav molotok, lapu, pidvivsya.
   - Volodya skazav. Poliv'yanij.  Mi  oce  prigaduvali  z  nim  davni  dni,
smiyalisya. Vin strashenno upadav za mnoyu. Todi,  yak  mi  z  toboyu  zbiralisya
odruzhitis'.  Pam'yataºsh,  obridav  nam   svo¿mi   vidvidinami.   Vse   mene
namovlyav... A ti znaºsh, Volodimir nezabarom bude ministrom. Pravda, divno?
   - CHomu, ya bachiv i takih ministriv.
   - Grubo. Ti zavzhdi shkodiv sobi grubistyu. A hochesh,  ya  tobi  dopomozhu  z
tvo¿m vinahodom.
   - CHerez Poliv'yanogo?  -  i  vraz  vidchuv,  nibi  vdos'  lipke,  holodne
propovzlo jomu lo grudyah. Vzhe bil'she ne hotilosya otiº¿  rozmovi,  prit'mom
vtikav vid ne¿. - Vin meni obicyav pri¿hati, podivitis'... Dva misyaci tomu.
   - Mabut', zabuv. U n'ogo zaraz stil'ki klopotu. Adzhe zastupaº ministra.
Ale mozhe pri¿hati.
   - Vzhe ne treba, ya rozbiv svij aparat.  "Tak  ot  chogo,  golubon'ko,  ti
prijshla, -  usmihnuvsya  v  dumci  Prokip  Gordijovich.  -  YA  ne  poliz  do
nastanovleno¿ toboyu pastki, i ti porishila nac'kuvati na mene psiv. YA ¿h ne
boyusya. YA vdam, bucim ne chuyu ¿hn'ogo gavkotu, ya zib'yu  ¿h  iz  slidu.  Tobi
dovedet'sya gukati ¿h, ti vikazhesh sebe, vijdesh z gri".
   Divno, vin ne pochuvav gnivu do Ol'gi. Ce taki gra. Davnya gra, zhorstka i
nebezpechna. SHCHo zh, tak sklalosya, sam sobi obrav partnera, sam bagato v chomu
vinuvatij. Hoch i jomu nevidomo, chi mozhna zalatati dushu, yakshcho  ne  zatrimuº
ni lyubovi, ni spivchuttya, yakshcho v ne¿ studyat' holodni vitri.
   Prokip  Gordijovich  peven:  Ol'ga  nasheptala  Poliv`yanomu  pro   polon.
Rozkazala vse te, shcho vilivav vin, Prokip,  iii  zranenoyu  dusheyu  pro  jogo
kolishnº i teperishnº zhittya, - vse, shcho znala j chogo ne znala.
   Holod zapaliv cigarku, pidijshov do  vikna.  Na  vulici  -  bilo.  Padaº
pershij skupij snig. Siplet'sya z chistogo neba, pritrushuº vse chorne, brudne.
V taku mit' hochet'sya zabuti, shcho cya obnova nedovgovichna, krihka, zabuti  chi
ne dumati pro ce. Nasha dusha tezh pragne onovlennya,  chistoti,  neporochnosti.
Mozhe,  same  tomu  j  staº  nam  veselo,  molodo.  Nam  hochet'sya   pobigti
bezturbotnoyu ditinoyu, pidstaviti nebovi oblichchya,  topiti,  topiti  jogo  v
nizhnim chistim shumovinni.
   Holod prosto fizichno  vidchuvav  ce.  Jomu  ledve  hotilosya  govoriti  z
Ol'goyu.
   - Meni vzhe ne  potriben  ani  Poliv'yanij,  ani  blyashanij.  YA  nezabarom
vi¿zhdzhayu zvidsi.
   - Kudi? - Trivoga perehlyupnula cherez ochi lomimo ¿¿ voli.
   - Taºmnicya. Prote, - pokrutiv pal'cem  nad  golovoyu.  -  Dlya  tebe,  po
starij druzhbi - pivtaºmnici: proponuyut'  kafedru  i  kliniku.  U  velikomu
misti.
   Jomu minulogo roku spravdi proponuvali kliniku v Leningradi.
   Mabut', pogodilisya b prijnyati jogo i zaraz.  Prote  vin  ne  zbiraºt'sya
zalishati roboti tut. Ne zbiraºt'sya navit'  nichogo  zminyuvati  v  ukladenim
poryadku. Prosto skazav tak, shchob podratuvati Ol'gu.
   Ne viryu, shcho ti po¿desh.
   CHomu b ce?
   Ti ne perelitnij ptah. Ti prirostaºsh dusheyu do odnogo polya.  Ti  fanatik
c'ogo polya. A te pole chuzhe tobi.
   - A yakshcho na c'omu ne rodit' nichogo?
   "YAkij ti fanatik, - podumav chomus' neveselo. -  Ti  vzhe  bagato  z  chim
primirivsya. Prohodish, nibi ne pomichaºsh.  Fanatiki...  Voni  grud'mi  rvut'
pereponi. Abo rvut'sya na nih sami. Ti ne  fanatik.  Ale  ti  ne  zbiraºshsya
zdavatis'. Ti budesh bitisya do  kincya.  Mozhe,  navit'  zalishishsya  sam.  Vse
odno".
   - Ne  povirila  b  ranishe,  shcho  ti  stanesh  takim  korisliv-cem.  A  yak
prikidavsya! YAk gravi To tobi tezh vlasna shkura?..
   "I vse odno ne vivedesh mene z terpcyu. Ne dovidaºshsya nichogo napevne",  -
posmihnuvsya vin.
   - Todi vihodit', spravedlivo v pisni, yaku ti spivav:
   "Nema v sviti pravdi..."
   - Pisnyu tezh htos' napisav. Visloviv te, chim vbolivav v ti hvilini. SHCHos'
lyubiv, na shchos' zlostivsya.
   - YA kolis' dumala: ti nikoli ne navchishsya zhiti. Koli zh... Skazhi, ti  buv
shchaslivim?-Vona zapitala bez dratuvannya, vidno, ¿j  spravdi  kortilo  znati
ce.
   - Buv. I buvayu. U vimriyah...
   - Ni, ya spravdi...
   - A ya tezh. - Hoch vzhe nishcho ne v zmozi bulo navernuti jogo  do  serjozno¿
rozmovi. - Bo shcho take shchastya?
   - SHCHo zh po-tvoºmu?
   - A ot shcho. - Vin pidnyav cherevika, nastaviv jogo proti  vikna.  -  Bachish
dirku?
   - Nu?..
   - Oce vono.
   U ¿hnyu rozmovu znenac'ka peretyav rizkij telefonnij dzvinok.
   Dzvonili z kliniki.  Prosili  jogo  negajno  pri¿hati.  Vin  vzhe  ledve
pam'yatav pro Ol'gu. Podav ¿j shubu, shvidko  odyagnuvsya  sam.  Vona  shche  shchos'
govorila, ale Holod dumav pro inshe. "Koli b tam, poki pri¿du,  ne  stalosya
chogo. Mazur - fanatik. Dusha v n'ogo znervovana, rozhitana".
   Prokip Gordiyaovich chekav bidi. Adzhe tak ne moglo minuti.
   Za dozvolom, kotrij nadijshov z soyuznogo ministerstva,  Mazuru  vidilili
dvi palati v klinici. Tudi poklali lyudej, chi¿  zhittya  vzhe  buli  promiryani
hvoroboyu. Voni znali pro ce. ªdinoyu nitochkoyu, kotra v'yazala ¿h z lyud'mi, z
zhittyam, buli ªvgenovi liki. Oh, yak ce strashno, koli nichogo pozadu,  nichogo
poperedu. Koli vsi lishayut'sya, vsi zhitimut'... Cya nitochka todi  virosta  do
tovshchi korabel'nogo kanata. Holodovi zdaºt'sya,  koli  b  mozhna,  vin  bi  v
kozhnim misti posadoviv otakogo ryativnika.  SHCHob  vidavav  svo¿  liki,  svoyu
viru. Z viroyu vmirati legshe.
   "Vam spochatku stane girshe, - govorit' ªvgen. - A vzhe dali..."
   Lyudyam spravdi girshalo. Ale voni chekali togo "dali". CHekali,  nezvazhayuchi
na te, shcho ¿h menshalo.
   Prokip Gordijovich bachiv - yakus'-to  diyu  ªvgenovi  liki  mayut'.  Lyudini
spravdi girshalo, vidtak - korotke pokrashchannya. I dali: letal'nij ishod.  Te
zh same fatal'ne dali, shcho j ranishe. Holod nichogo  ne  zapituvav  u  ªvgena.
Navit' ne dozvoliv zrobiti taºmno analizu skladu preparatu. Mabut',  Mazur
znav pro ce, bo pri zustrichi opuskav golovu, rozminavsya  poglyadom.  CHekav,
shcho Holod prijde do n'ogo z pitannyam. Jomu navit' vzhe hotilosya c'ogo. Nehaj
bi j viya, yak Bilan. ªvgen bi todi mav pravo kinuti vse, piti  kudis'  svit
za ochi. SHCHob utekti vid otogo dnya. Vin znav, shcho toj den' nastupit'. I os' -
nastupiv.
   Hvoromu kozhen shereh vidlunyuº gurkotom. Kozhen zhest zdaºt'sya skradlivim i
zagrozlivim. Sered nih vzhe davno proshelestila chutka, shcho ¿h obkradayut',  shcho
na nih nazhivayut'sya, napuvayut' ¿h ne tim, shcho  daº  likar.  Jogo  vzhe  nemaº
tretij den'. A. rozstavleni na tumbochkah  liki  z  temno-korichyaevih  stali
svitlimi, majzhe prozorimi. Porodzhena strahom i nedoviroyu napruga  lopnula,
vpala na sester i nyan'ok. Hvori vchinili bunt. Voni ne  vpuskali  nikogo  v
palati, vimagali Mazura i profesora.
   Mazur  zajshov  do  palati  poperedu  Prokopa  Gordijovicha.   Malen'kij,
zishchulenij. Vin stupav po zbolenih nadiyah, po  zhivih  poglyadah.  Ochi...  Ti
ochi!.. Ladni vvibrati v sebe ves' svit i  nespromozhni  vzyati  krihti  jogo
radoshchiv.
   ªvgen rozglyadav plyashechki do svitla, kapav liki na dolonyu, kushtuvav. Vin
ne pidvodiv ochej.
   Holod stezhiv za nim, a v samogo v grudyah natyaglisya si  struni,  plakali
tiho, bez golosu.
   - Ce ne mo¿ liki, - ledve chutno skazav ªvgen, dijshovshi do kincya palati.
-  Zavtra  rankom  vam  prinesut'  spravzhni.   Teper   ya   budu   stezhiti.
Zaspokojtes', chekajte do ranku... Vin vtikav z palati...
   Sam, bez zaproshennya, zajshov do kabinetu profesora, vazhko  opustivsya  na
divan.
   Tak sidiv dovgo. Gulyala za viknom metelicya, terlasya  shorstkoyu  shchokoyu  v
shibki. Des' vnizu prostudzheno krichav parovoz.
   - Liki mo¿, - naraz viprostavsya vin. V ªvgenovih ochah gorila  rishuchist'
samogubcya. - Mo¿. YA znayu, shcho teper meni... Ale ya hochu, shchob  vi...  Ni,  ne
dlya togo, shchob misce... YA vidu. Til'ki znajte: ya ne shahraj. Vi bachili  sami
- organizm reaguº... Voni shche pobachat'... YA  os'  zaraz  vam  vse...  Dajte
arkush paperu...
   Holod i dali paliv cigarku.
   - Meni - ne treba. Abo vsim, abo  nikomu.  Zavtra  v  nas  konferenciya.
Vistupit' - i rozkazhit'. ª lyudi, yaki stoyat' do istini blizhche, nizh ya. V sto
krat blizhche.
   Holod ne buv peven, shcho ªvgen posluhaº jogo.  Mine  nich,  mine  hvilinna
rozpuka... I tomu vdariv bezzhal'nimi slovami:
   - Vi teper zrozumili, dlya kogo robite? Zvidki treba pochinati?
   - Znachennya maº lishe  kincevij  rezul'tat,  -  na  hvilinu  strepenuvsya,
zaperechiv kolishnimi slovami ªvgen.  -  Dlya  komandira  vazhit'  odne  -  yak
vigrati bitvu.
   Vin vzhe divivsya za vikno, dumav pro inshe.
   - Ale yakshcho komandir ne znatime, shcho dumav  soldat,  kozhen  soldat,  yakij
sto¿t' u poli, vin ¿¿ ne vigraº.
   - Mozhe, j tak. Til'ki zh soldatovi ne obov'yazkovo, a inodi j ne potribno
znati te, shcho dumaº komandir. Lyudina chasto neosmisleno oblamuº  kolyuchki  na
derevi, yaki berezhut' same derevo.
   - Berezhut'? Od kogo? Sami od sebe? V  politici,  v  suspil'nomu  zhitti,
mozhe, ce j spravedlivo. Ale tut... De lishe odne  -  lyudina.  Lyudi.  Tut  -
til'ki razom. Mozhe, kolis' znajde htos' odin. Ce zanadto velika  cina  dlya
lyudstva! Zanadto velikij ego¿zm. Vi opinilisya na  krizhini.  Vi  sami  tudi
stribnuli. Nevzhe vam ne strashno?
   - Meni?
   Koli b vin til'ki znav,  cej  profesor,  yak  jomu  strashno.  YAki  misli
zmagayut' jogo, yaki  primari  stoyat'  za  plechima.  YAk  strashno  jomu  bulo
s'ogodni otih ochej.
   Znenac'ka jogo dumka perekidaºt'sya na  inshe.  Zdavalosya  b,  na  zovsim
daleke, nevidpovidne do cih hvilin. Vin bo¿t'sya  shche  odnih  ochej.  CHornih,
glibokih. Ti ochi vzhe nikoli  ne  posmihnut'sya  jomu.  ªvgen  peven  c'ogo.
Rozumiº - voni b i tak nikoli ne gorili jomu spravzhnim plomenem. I vin  bi
duriv sebe. Muchivsya j duriv.
   Profesor ne chekav vidpovidi. Pogasiv u popil'nici cigarku, pidvivsya.
   - Hvorih mi likuvatimemo kompleksnim metodom. Ale voni ne  prijmatimut'
niyakih  likiv.  Otzhe,  vi  skazhete,  shcho  vsi  liki  -   vashi.   Dopomozhete
pidgotuvati, kogo potribno, do operaci¿. Ce vazhche,  nizh  konferenciya.  Ale
neobhidno. Oce vash  pershij  spravzhnij  rubizh.  Abo  boºc',  abo  dezertir.
Zadushit' svo¿ stogoni.  Voni  -  ego¿stichni.  Meni  buvalo  girshe.  Kolis'
rozpovim.
   S'ogodni Holod vpershe vidchuv utomu. Zvichajno, vidavsya tyazhkij den'.  Tri
operaci¿, konsul'taci¿, lekciya. Potim  oce.  Odnak  vtoma  yakas'  gnityucha,
sira, tyazhka. Vona prognala j  son,  i  bazhannya  praci.  Sidiv  za  stolom,
perepolyuvav spominami svoyu zhittºvu gryadku. Inshi gryadki.
   ªvgenovu, Ol'zhinu. Odne vselens'ke pole. Hoch, vlasne, shcho jomu do  chuzhih
gryadok? CHomu vin maº nesti na svo¿h plechah i svo¿, j  chuzhi  provini?  "Mij
shlyah, zvichajnij lyuds'kij shlyah, promiryanij stovpami vid koliski.  To  nevzhe
hochu vibigti za stovpi? Nevzhe ne odnakovo, shcho za nimi? CHomu  mene  kortit'
zaglyanuti za ostannyu mezhu?"
   "Lyudi bizhat', i v c'omu - nevpinnist' zhittya, suspil'nogo postupu.  Voni
pevni, shcho na velikih prostorah shchastya bil'she, nizh na  malen'komu  klaptiku,
shcho vono tam kopami, skirtami. Dalebi. A ya pevnij? Znayu, de vlasnij kolosok
? "
   Navproti n'ogo, na stini, chornila tin'. Nenache  vkarbuvalasya  v  stinu.
Velika, neruhoma. Svoºyu neporushnistyu nibi  tisnula  jomu  na  mozok.  Vona
musit' povoruhnutisya. Vin ¿j nakazuº. Velit'! Ce bula lishe mit'.  Strashna,
nevlovima mit', koli  vlasna  tin'  ne  pidkorilasya  jomu.  Holodnij  drozh
strusiv tilo. Profesor vloviv inshu mit',  mit'  pochatku  neruhomosti.  Tak
bliz'ko, tak yasno vidchuv ¿¿, shcho, zdavalos', mig vidtvoriti uyavoyu. Otak, shche
raz... Ale ni, ta mit' zginula naviki.
   Nevzhe vin?.. nevzhe cya tin' - pochatok  togo,  odvichnogo,  nerozgadanogo?
Adzhe zh vona spravdi kolis' ne pidkorit'sya jomu? Tilo ne pidkorit'sya voli?
   Holod povoruhnuvsya i prigladiv rukoyu chub.  Tin'  shitnulasya,  povtorila
jogo ruh.
   Prokip Gordijovich znav strah. Vin  ne  raz  splitavsya  z  nim  u  tugih
obijmah. I peremagav. Hoch traplyalosya, stoyav na samim krayu porazki.
   Holod znav strah i na frontovomu poli. I vse zh to strahi inshi, nizh cej.
   Ti tini stvorila sama lyudina. A cya?.. Cya ne pidvladna ¿j. A mozhe, j  do
ne¿ kolis' pidijde lyudina? YAk pidijshla do inshih  svo¿h  granej.  Do  samo¿
sebe. V pletivi stalevih drotiv, v  mudrih  impul'sah  elektronnih  mozkiv
lyudina stala dumati -  hto  vona?  Kudi  jde?  CHim  ¿j  zagrozhuyut'  vlasni
vitvori? V chomu pochatok i kinec' zhittya, v chomu jogo vichnist'? Nash  vik  ne
hoche zalishati miscya  prividam,  mistici,  navit'  neznannyu.  Vin  ogoloshuº
vidomim vse, nadbudovuº odnu teoriyu nad inshoyu, stari  vidkrittya  zaperechuº
novimi.
   I vse zh nevidomogo staº shchoden' bil'she, nizh vidomogo.  Lyudina  shche  ne  v
spromozi zbagnuti svitovo¿  garmoni¿.  Navit'  ¿¿  okremih  chastok.  Otiº¿
klitini,  v  yakij   shovalosya   vse:   zhittya,   majbutnº   potomstva,   ¿h
drib'yazkovosti j velichi. Lyudina - metelik. Narodzhuºt'sya, shchob zaginuti.
   A mozhe, zagibaº, shchob naroditisya? Vona-vishchij vitvir materi¿,  ¿¿  mozok.
Tak, mozok. Kotrij fiksuº vse, zagibaº  ostannim.  A  chi  ti,  lyudino,  ne
poklikana  zakarbuvati  vse,  shcho  diºt'sya  z  materiºyu?  CHi  ne  poklikana
vidgadati ves' shlyah materi¿, uves' svij shlyah?  Todi  dlya  chogo?  Zavershiti
kolo i rozpochati nove?
   Ale v takij sposib  materiya  zaperechit'  sebe,  zaperechit'  docil'nist'
svogo rozvitku. Otzhe, ni...
   Prokip Gordijovich vidchuvav,  yak  b  ºt'sya  spovita  v  pancir  naukovih
umovnostej, shtuchnostej jogo dumka. YAk porivaºt'sya j ne mozhe vijti  z  nih.
Ale vona  vzhe  ne  hoche  spokoyu,  nastirlivo  stukaº  v  metalevi  kil'cya,
rozginaº, lamaº ¿h...
   Vzhe majzhe nesamohit' vijnyav z shuhlyadi tovstu zelenu papku  i  rozgornuv
na paperovij zakladci.
   Pero tic'nulo v ostannij ryadok, vidshtovhnuvshis' od  n'ogo,  pobiglo  po
bilomu polyu. Dumka skrapuvala na papir slovami.
   Komisiya shtovhnula koleso i povezla svo¿  visnovki  do  ministerstva.  A
dali  vono  zakrutilosya  samo.   Partorganizaciya,   profspilka,   direkciya
likarni...
   Ale Prokip Gordijovich ne prijmav ani spivchuttya, ani dokoriv. Bo j ti  i
ti padali na serce obrazoyu. A vin staliv jogo na spokij, na vitrimku. Hiba
ne zabagato vzhe jomu poyasnyuval'nih zapisok, ochnih stavok,  svidchen'.  Vsih
ocih virusiv nedoviri. Hiba ¿h shche ne spryazhilo sonce?  Hiba  ne  zginuli  v
chasi? To znajte, tut dlya nih nespriyatlive seredovishche.  Voni  -  porodzhennya
kolishnih bolyachok.
   Do vs'ogo zdogaduvavsya, chiya ruka natiskala na vazhil'. Nehaj  tisne.  Ne
perevazhit', zvihnet'sya. Jogo gnuli ne taki ruki, i  vin  ne  shilivsya.  Ne
shilit'sya j zaraz.
   Buv peven sebe,  svogo  miscya,  svoº¿  sili,  veliko¿  pravdi.  Vin  ne
zbiravsya nichogo minyati v  roboti  kliniki,  ¿¿  ritmi,  yakij  nalagodzhuvav
stil'ki rokiv. Tak samo  priskiplivo,  yak  i  ranishe,  pereviryav  referati
likariv-ordinatoriv po temah, nad yakimi ti pracyuvali. Naukova  konferenciya
mala vidbutisya des' pislya Novogo roku.
   Pislyazavtra - byuro, a v n'ogo nazavtra priznachenij ekzamen dlya  likariv
viddilennya po pidvishchennyu kvalifikaci¿. Voni tremtili pid dverima kabinetu,
jogo vusati j bezvusi pomichniki, nemov hlopchiki i divchatka.
   Tak samo, yak i ranishe, skladali prisyagu likari,  yakih  vin  prijmav  na
robotu. Vin sam  napisav  ¿¿.  Molodi  likari  skladali  prisyagu  kolegam,
obov'yazku,  lyudini.  Sami  sobi.  Svo¿j  sovisti,  svoºmu  sercyu.   Prokip
Gordijovich vpevnivsya: vona chasto promovlyaº do nih  u  hvilini  sumniviv  i
vagan'. Treba, shchob prisyagu skladav kozhen, hto zvazhivsya stati  v  uzgolov'¿
lyuds'kogo zhittya. Po vsih klinikah, po vsih likarnyah. Vin vzhe podav proekta
do ministerstva. Poki shcho na n'ogo nemaº vidpovidi. Ale vin nagadaº ¿m.
   ...Byuro malo buti zavtra. Profesor napered mig rozpovisti pro  n'ogo  i
zigrati "v rolyah" vid pochatku do kincya.
   ...Protiraº hustochkoyu  okulyari  sekretar,  bolisno  morshchit'  cholo.  Vin
oderzhav po telefonu vkazivku, ale vse zh unikaº prijnyati rishennya. Obiklavsya
dopovidnimi, zvitami, uhvalami komisij Dzhmil',  zastupnik  golovlikarya  po
gospodars'kij chastini. Ledve tyamit'sya  na  nih,  ale  vdaº,  bucim  uvazhno
chitaº.  Z  jogo  promovi  nihto  nichogo  ne   zrozumiº.   Bo   vistupatime
"po-naukovomu".  Vin  navit'  z  likarnyanimi   shoferami,   pribiral'nicyami
govorit' tak mudro, azh voni ledve  zdogaduyut'sya,  shcho  hoche  skazati  ¯hnij
nachal'nik: "Shil'nist' tvoº¿ zadn'o¿ shini do stirannya  ob  asfal't  azh  do
dirki...", "Piskova chastina v kutku..." Neshchodavno, za  Holodovoyu  poradoyu,
redaktor ¿hn'o¿ gazeti poprohav Dzhmelya napisati dopisa. Toj podav serjoznu
zamitku pro pral'nyu. Krashchogo gumoristichnogo materialu gazeta ne mala.
   Na  zasidanni  ne  bude  golovlikarya,  -  vin  u  vidpustci.   Zahvoriv
zaviduyuchij terapiºyu.
   U chornij shchilini telefonno¿ rurki shovalasya uhvala. Des' z drugogo kincya
provodu na ne¿ pohukuº Poliv'yanij.
   Vsi chleni byuro dobre znayut' Holoda. Bil'shist' z nih ne mayut' ci akti za
serjozni zvinuvachennya. Ale zh gipnotizuyuche pobliskuº  trubka,  postukuº  po
stolu olivec' u sekretarevih rukah. Sered  nih  zaraz  nemaº  specialista,
yakij bi zvazhivsya zaperechiti akti  komisi¿.  Ni,  voni  ne  mozhut'  vinesti
niyakogo rishennya. Treba uklasti svoyu komisiyu, treba  pereviriti,  zaprositi
inshih pracivnikiv kliniki.
   "A shcho pereviryati? Adzhe nemaº nichogo. Rozumiºte -  nichogo",  -  garyachkuº
molodij docent z nejrohirurgi¿. Ale vidpoviddyu jomu - movchanka.
   ...Vse bulo majzhe tak, yak namalyuvav uyavoyu Holod.  Byuro  vidklali,  nova
komisiya mala zapovniti paperami porozhnyu papku.
   Zvichajno,  Holodovi  ne  bajduzhe  do   vsih   visunutih   proti   n'ogo
zvinuvachen'. Hocha b i z kardioskopom.  Nu  chim  mozhe  dovesti,  shcho  vse  v
aparati znajdeno samostijno?  Ta  j  dlya  chogo  dovoditi?  Vin  zovsim  ne
prihovuº,  shcho  skoristavsya  Solovejkovoyu  poradoyu.   Ce   znayut'   hlopci.
Solovejkovi tovarishi. Voni inodi naviduyut' jogo. Voni  viryat'.  Nu,  mozhe,
poprohati ¿h prijti na komisiyu.
   Ale zh... Hiba ce ne soromno?..
   Mozhe, vin ne v us'omu pravij z Bilanom. Z otiºyu statteyu... CHerez ne¿  j
ne mozhe vistupiti publichno... Hoch... Vin bi ne vistupiv  i  tak.  A  dehto
pobachiv u c'omu intriguvannya. I vse zh najbil'she jogo  turbuº  klinika.  SHCHo
dumayut' jogo tovarishi,  kolegi  po  roboti?  ¿h  vse  ce  stosuºt'sya  duzhe
bliz'ko. A shcho, koli v kogos' sumnivi, nevikazani pidozri?  A  shcho,  koli  j
sam?..
   Cya dumka vishtovhuº  jogo  z  kabinetu,  zmushuº  odyagti  pal'to,  iti  v
zametil', v huriyu. SHukati rishennya. Tak, tak... Vse ce vin  dumav.  Oh,  ne
chasto shche govoryat' pidlegli pravdu nachal'nikam. CHastishe divuyut'sya  mudrosti
¿hnih rishen', proniklivosti svo¿h kerivnikiv. Kozhne slovo, kozhen  dotep  z
tribuni - v shumovinni opleskiv. Otak den', rik, dva.  Tobi  samomu  vlasni
slova vzhe vidayut'sya velikimi i mudrimi. A diyannya - pogotiv. "Bach,  hto  shche
tak mozhe!" Ti stupaºsh vishche, nesesh z soboyu j svo¿ dumki. Ti zh  taki,  kotri
mav i bilya pidnizhzhya gori. Roste v progresi¿ glupota  abo  sirist'.  I  vzhe
tobi hochet'sya ovacij. I ti popleskuºsh po plechu  tih,  hto  kurit'  tobi  z
kadila slavi. I tyagnesh ¿h za vuha za soboyu.  Azh  poki  ne  opinyat'sya  voni
poruch tebe, na vershechku gori. I todi zavorushit'sya v tobi nespokij: rozumni
chi durni voni? Durni - nehaj stoyat' dali,  rozumni  -  turnuti  vniz.  Ce,
zvichajno, perebil'shennya. ZHart. Ta j yaka v tebe gora? Malen'kij gorbik. Ale
traplyaºt'sya, shcho j na takih gorbikah namorochat'sya golovi. I z nih ne  chuyut'
lyuds'kih golosiv. "A hiba ne mozhna pogovoriti z lyud'mi po shchirosti? Skazati
vse, shcho na serci, i poprohati, shchob skazali voni?" - prihodit' rishennya.
   "Tak, piti..."
   I vin pishov do nih. Vinis na zagal'ni zbori kliniki  obgovorennya  svoº¿
roboti - likarya i kerivnika. Vin znav, shcho ce  jomu  zarahuºt'sya  na  lihij
karb, shcho v ministerstvi, sered chleniv komisi¿ ce vikliche  osud,  ale  jomu
potribno bulo znajti svoyu  pravdu,  znajti  otut,  sered  lyudej,  z  yakimi
pracyuvav, pered yakimi nis najbil'shu vidpovidal'nist'. Voni jogo poradniki,
jogo  suddi.   Operacijna   sestra,   likar-ordinator,   nyanya,   zaviduyucha
laboratoriºyu... "Kazhit', ya pidu sam, yakshcho pobachu svoyu nespravedlivist'.  YA
vid vas vimagayu, vimagajte j vi".
   CHomus' shlipuvala,  porivalasya  shchos'  skazati  Varvara  Ivanivna,  jogo
pomichnik, ta tak i ne skazala. Ale skazali inshi. Voni virili jomu. Vibirav
viru z ochej, z rozhvil'ovanih dush, po krapel'ci, po krihitci. Vpevnyavsya  v
svo¿j vlasnij viri. Adzhe til'ki ce jomu j bulo potribno. I ledve  vidmoviv
nadsilati  lista,  yakogo,  yak  vin  dovidavsya  na  zborah,  voni  napisali
naperedodni.
   Teper znovu mig spokijno vzyati do ruk skal'pelya. I nehaj komisi¿, nehaj
byuro. Vin vzhe malo pro ce dumav. Byuro vidbudet'sya bez n'ogo. A vin po¿de v
oblast', de na n'ogo  chekayut'  inshi  spravi,  spravi  golovi  Hirurgichnogo
tovaristva.

   * * *

   Po¿zd mchav jogo nazustrich novomu roku, novim trivogam i nadiyam.
   Holoda zmagala vtoma, hotilosya spochiti, ale pro ce,
   prinajmni do kincya peredach radiovuzla, godi bulo j dumati. Jogo  susid,
mabut', vispavsya vden', vin vvimknuv dinamika, azh revilo v vuhah. Ce  buv,
ochevidno, odin z zagartovanih bijciv nezchislenno¿  armi¿  komandirovochnih,
za kotrimi ne distati miscya v goteli  i  ne  protovpitis'  do  gromads'kih
¿dalen'. Vid n'ogo pahlo gorilkoyu, kazennimi paperami, potom. Vin  pochuvav
sebe u vagoni  krashche,  nizh  vdoma:  rozzuvsya,  rozvishav  na  perechkah  pid
stolikom, pered samim Holodovim nosom,  panchohi,  pristaviv  do  radiatora
chereviki. Lezhav gorilic', sklavshi ruki na  velikomu,  volos'kim  garbuzom,
zhivoti, smiyavsya smachno, vigukuyuchi  raz  po  raz:  "Ot  dayut',  ot  dayut'".
"Davali" zh suhu i  prisnu,  mov  nedosolena  taranya,  virobnichu  operetku,
prismachenu soloden'koyu lyubovnoyu  intrigoyu.  Ne  mayuchi  nadi¿,  shcho  znatnij
brigadir  i  moloden'ka  vchitel'ka  pozhenyat'sya  v  shvidkim  chasi,   Prokip
Gordijovich vijshov u koridor. Mozhe, virishiv, zdibaº partnera dlya shahiv  abo
hoch dlya "durnya". Vse zh lipshe, nizh operetka. Ale  v  koridori  porozhn'o.  O
takij pori  v  po¿zdah  tryasut'sya  lishe  zapiznili  revizori,  v  yakih  do
ostann'ogo dnya debet ne shodivsya z kreditom, ta zhurnalisti. Vin stav  bilya
vikna, rozsunuv zaviski.  Po¿zd  mchav  polem,  shirokim  zasnizhenim  polem,
opovitim vechirn'oyu imloyu. Pole take rivne  i  chiste,  shcho  na  n'omu  nichim
zachepitisya poglyadu. Til'ki na samim krayu, gen-gen, dvi visoki  mogili.  Na
Prokopa  Gordijovicha  stepovi  mogili   zavshe   navivayut'   smutok.   Jomu
prigaduºt'sya shchos' davnº j ne mozhe prigadatis'. Vono nibi prilamane  vistrya
strili, shcho zastryala pid sercem.  Nibi  tihij  bren'kit  obirvano¿  struni.
Mozhe, otut, v ocim stepu, ta struna dzvenila golosno j tuzhno. Des' otut  i
obirvalas' vona. V taki hvilini Prokip Gordijovich chuº,  yak  stugonit'  pid
kopitami zemlya, bachit' zadimlenij lug i potrivozhene gajvoronnya vnochi. A shche
- polisk shabel', maºvo chervono¿ kitajki, vazhki shapki z zemleyu v zmozolenih
dolonyah. I ce vse. Mozhe, tomu, shcho vid  togo  vs'ogo  ne  lishilosya  nichogo.
Oprich visokih mogil z skorbotnimi nazvami ta  bolyucho¿  nez'yasnenno¿  tugi.
Davnina zavshe lyagaº na serce tugoyu. - Sumuºte?
   Holod oglyanuvsya. Do n'ogo pidhodila Lilya.
   Vona ranishe nikoli ne buvala u vidryadzhennyah i tak pro sila vzyati ¿¿, shcho
vin pogodivsya. I potim ne shkoduvav. Lilya znala stenografiyu,  drukuvala  na
mashinci. Ale ce male bisenya znalo znachno bil'she. A mozhe, til'ki  vidaºt'sya
jomu?
   - Z chogo ti vzyala?
   - Vsi, hto zhiv u seli, sumuyut', koli divlyat'sya v pole. Vin ne hovavsya z
svo¿m nastroºm, vidpoviv zagiriyano:
   - Mabut'... Mozhe, tomu, shcho vsi spodivayut'sya povernutis' tudi.
   - Navit' vi?
   - A chomu zh. Roki... SHCHob des' otak, nad richkoyu. V tishi. Bachish hatinku?
   - Bachu. A ya tezh lyublyu tishu... Prirodu. A vi nas  pustite  v  hatinu?  -
zasmiyalas' vona, ne povertayuchi golovi.
   Prokip Gordijovich spantelicheno podivivsya na Lilyu, malo ne  kryaknuv  vid
zdivuvannya. SHCHo ce - bezdumnist', bezposerednist', hitrist', zhart. Ale yakij
zhe vin... Pochuvav oburennya, dosadu... Ale ti  slova  poklikali  j  spomin.
Zdalosya, perestriv  shchos'  zabute,  trivozhne,  manlive.  Z  chim  rozminuvsya
kolis'. Ni, Prokip Gordijovich ne obmanyuº sebe. "Te" perestriti  nemozhlivo.
YAk nemozhlivo nazdognati svoº¿ molodosti. Ani voronimi, ani gnidimi. A koli
b hoch komu-nebud' privelosya nazdognati ¿¿, vzyati v pozichku v vichnosti svo¿
yunac'ki roki, sprobuvati znovu projti po nih, -  vtikav  bi  sam.  Voni  b
upali osorugoyu. Lyudini odin  raz  sudilosya  projti  svij  shlyah.  Odin  raz
vibirati jogo.
   Holod nemalo spotikavsya na tomu shlyahu. I padav, i zabivavsya bolyache. Ale
vin znav radist' poshukiv,  radist'  vidkrittya.  Radist'  praci,  tvorinnya,
virnogo pocherku.
   Nez'yasnenkim smutkom jogo ogortaº til'ki todi, koli namagaºt'sya zgadati
te, chim kvitchaºt'sya molodist', chomu  viddani  najshchirishi  porivi  i  chuttya.
Kozhnij lyudini priznacheno kohannya. Ale ne kozhna zustrichaºt'sya  z  nim.  Vin
tezh rozminuvsya  z  svo¿m.  Ne  znajshov  vidpovidi  na  n'ogo,  ne  spiznav
po-spravzhn'omu. Vin til'ki zdogaduºt'sya pro jogo veliku  krasu.  Teper  zhe
proplivayut' mimo lishe primari jogo. Voni padayut' na n'ogo abo tyagarem, abo
obmanom. Girkim, nepriºmnim.
   Jogo dumka vertaºt'sya do Lili, do ¿¿ sliv. "Hto ti taka, lyudinko? SHCHo  v
tobi kriºt'sya?" I vzhe zdogaduºt'sya shcho, hoch i ne  hoche  jnyati  viri.  "Tvo¿
pazuri virosli shvidshe za tebe. Nedalekoglyadnij  zhurnalist,  namacavshi  ¿h,
napisav bi, shcho voni - rudiment, perezhitok, i shcho na tobi  samii  prostupili
rodimi plyami. Ale na tvo¿j pichci, okrim rum'yanpiv vid kolgospnogo moloka i
m'yako¿  bulki,  nemaº  nichogo.  Todi  zvidki  voni?  Vid  tvoº¿   prirodi,
vihovannya?" A mozhe, vin ne zovsim pravil'no vitlumachiv ¿¿  slova?  Tak  chi
inakshe, ale treba dati zrozumiti, shcho tlumachiti ¿h mozhna lishe po  odnomu  i
shcho poserednikom pomizh nimi vin ne bude.
   - Vi, molodi, zbuduºte sobi hmarochosi. Ce - meni hizhka. Vona zrozumila:
   - Oleg kolis' kazav - nam rano pro ce dumati. Ta j... mi rozsvarilisya z
Olegom. A vi zbiraºtes' prozhiti v svo¿j hizhci sami?
   -  Ne  vel'mi  delikatne  dlya  tvogo  viku  zapitannya,  ale  koli   vzhe
zapitala... Viberu yakos' chas, povstavlyayu zubi, pidfarbuyu volossya i  napishu
v "Vechirnij Ki¿v" ogoloshennya: "Takij-to  cholovik,  ne  povnij  duren',  ne
zovsim sivij, z takim-ot stanovishchem shukaº sobi..." YAk gadaºsh, vidguknet'sya
hto?
   Vin zhartuvav sam z soboyu. Kepkuvav nad tim, shcho  hilit'  do  smutku,  do
zhuri.
   Nadvori vzhe ponochilo, na vikni chitko, mov u dzerkali,  malyuvalasya  jogo
postat'. Visoka, kremezna, z micnimi, kosars'kimi  plechima  j  grud'mi,  z
obvitrenim, smaglyavim, - zovsim ne skazhesh, shcho likar,  -  oblichchyam,  bujnoyu
chuprinoyu. Vzhe sivoyu. Vin ne bachiv sebe. Prote bachila Lilya.
   - O, vidguknut'sya. Til'ki, mabut', ogoloshennya ne v "Vechirnim Kiºvi",  a
v "Vechirnim Leningradi".
   Teper Holodovi zrozumilo  vse.  Jomu  stalo  prikro:  "Ni,  ne  v  vas,
vuz'koshtannih, linivih i zhadibnih, zagadka viku. Vashi zasmicheni dushi vidno
naskriz'. Voni vidmikayut'sya skruchenimi z  paperovih  groshej  klyuchikami.  A
sprobujte vidimknuti os' cyu! Vi vsi gario vkublilis'  v  gnizdechko,  kotre
nazivaºt'sya zhittyam. Vam zatishno v n'omu. Mi zh hochemo vityagti vas za vushka,
poganyati, shchob shudnuli, postrigti i vkinuti nazad. A vi bo¿tesya,  shcho  todi
vam bude holodno".
   - YA bachu, Lilyu, ti vivchaºsh ne lishe medicinu, a j sumizhni z  neyu  nauki.
Sudovu ekspertizu, slidoshukannya? SHCHo zh, mozhe j zgodit'sya, -  skazav  Prokip
Gordijovich i pishov u kupe sluhati operetu.
   Po¿zd  pribuv  u  Ki¿v  za  kil'ka  godin  do  Novogo  roku.  Prokopovi
Gordijovichu zdalosya, nibi vin pri¿hav ne v svoº, a v yakes' inshe,  vichitane
z kazki misto. Merehtit' elektrichne marevo, svyatkovi reklami povibigali na
perehrestya,  migotyat',  tancyuyut',  griyut'sya.  Perehozhi  gublyat'   pakunki,
podayut' ¿h odin odnomu, vvichlivo usmihneni, veseli. YAk garno,  yak  zatishno
na dushi, koli bachish, shcho lyudi nesut' shchos'  z  magaziniv,  shcho  voni  veseli,
bezzhurni! Jomu tezh shche treba v magazin. I vzhe ne gayuchis'...
   Vin taki zapiznyuvavsya. Kvapiv shofera taksi,  yakij,  mabut',  ºdinij  ne
pospishav u cej vechir. Garazd, shcho hoch doma  nagotovano  vse  zazdalegid'...
Boroda, vusa, shapka, mishok. Zamist' kozhuha odyagne halata. Ot bulo b dobre,
yakbi ne vpiznav nihto. Navit' z spivrobitnikiv. Jomu samomu bulo smishno  -
vin skradavsya v kliniku, nemov detektiv z fil'mu: koridorom, kotrij viv na
kuhnyu, cherez dushovi, prijmal'ne  viddilennya.  Spodivavsya,  shcho  tut  til'ki
chergovij likar, vin drimaº v kutku nad knigoyu. Ale jomu  na  podiv,  oprich
chergovogo,  vin  pobachiv  shche  dvoº  likariv-praktikantiv  i  staru,  rokiv
simdesyati, babusyu. A togo, shcho voni robili, Holod dovgo ne mig  zbagnuti  z
svogo shovu z-za shirmi. A koli zbagnuv... Taki spravdi, tragichne j  smishne
chasom pereplitaºt'sya tak micno, shcho ne zavzhdi mozhna  roznyati  ¿h.  Nadto  v
likarni.
   SHCHopravda, hlopci  ne  smiyalisya.  Navpaki,  eskulapuvali  yaoseredzheno  j
serdito. Ochevidyachki, ryatuvali hvoru vid otruºnnya. Mali pered sebe vsi jogo
simptomi. Najtyazhchu formu. Babusya navit'  ne  kovtala  bariºvo¿  likarnyano¿
kashki, kotroyu hotili nagoduvati ¿¿.  Vona  vidbivalasya  rukami  j  nogami,
zaplyuvala kasheyu eskulapiv z goliv  do  nig.  Murmotila,  trusila  golovoyu,
virivalasya, ale duzhij praktikant, yakij stoyav spinoyu do Holoda,  trimav  ¿¿
micno.
   Holodu dovelosya pokinuti zasidku. Vin pidijshov do  babusi,  vidstoroniv
togo, kotrij goduvav ¿¿ kasheyu, i, korotko nakazavshi drugomu "trimaj", vzyav
babusyu za shchelepu. Duzhij poshtovh  -  babusya  zakrila  rot.  Hvilinu  sidila
neruhomo, zhuvala bilimi, pomorshchenimi gubami. Vidtak pidhopilasya,  blisnula
ochima i,  skrutivshi  dulyu  spochatku  odnomu  praktikantu,  potim  drugomu,
shopila z tapchana plisovogo teplogo pidzhaka ta hustku, podalasya mershchij  za
dveri. Praktikanti oshelesheno divilisya ¿j vslid. Holod smiyavsya,  azh  sl'ozi
nabigli jomu na ochi.
   - A mi... Ta yak zhe... - vreshti zdobuvsya na movu toj,  shcho  z  chashkoyu,  -
privezli ¿¿, kazhut', pila shchos'. A todi - oce... I ¿zha ne prohodit'.
   - Dobre, jdit', - viter kulakami ochi Prokip Gordijovich. - Vvazhajte,  shcho
vidbulosya zcilennya.
   Teper vin odyagavsya, vzhe ne hovayuchis' vid chergovogo.  Toj  dopomig  jomu
pidv'yazati borodu, chervonoyu farboyu rozmalyuvav shchoki i nosa.
   - A znaºte, bez vas  tut  nova  komisiya...  -  pritishenim,  zmovnic'kim
golosom moviv vin, ale Prokip Gordijovich priklav do gubiv pal'cya,  pohitav
golovoyu. I toj zrozumiv. Nehaj staromu rokovi lishaºt'sya pogana novina.
   Oberezhno, shchob ne obirvati borodu ta vusiv,  Prokip  Gordijovich  pochepiv
cherez pleche na shirokij brezentovij shle¿ mishok z  cukerkami  ta  igrashkami,
vzyav do ruk velikogo, sukuvatogo cipka. Povazhno vidkashlyavsya:
   Za moryami,za gorami,
   Za drimuchimi lisami...
   - E, godilosya  b  dlya  Dida  Moroza  charku.  Nu,  ta  nehaj  vzhe  todi.
Vidimknit', bud' laska, dveri.
   Shodi za dverima veli v live krilo, na  drugij  poverh,  do  palat,  de
lezhali najmenshi paciºnti.



   ROZDIL CHOTIRNADCYATIJ

   Smiyalisya na vulicyah divchata - jshla  vesna.  Stupala  po  mistu  m'yakimi
lapami topolinih kotikiv, spadala zgori golubinim turkotinnyam, stribala po
stinah sonyachnimi zajchikami. Vona snilasya mis'kim zhitelyam  nochami.  Kozhnomu
rizno. ªvgenovi - futbol'noyu afisheyu.  Holodovi  -  oksamitovim  plesom  na
zarichku, Lili - puchechkom fialok u rukah selyanki  na  rozi  vulici,  malomu
Kostikovi - solodkoyu  palichkoyu  moroziva  v  sribnij  obgortci.  SHahovi  -
nedoora-noyu glevkoyu nivoyu.
   Oleksandrovi Kindratovichu vona snilasya tisheyu  j  vidpochinkom.  Cya  zima
obkrutila jogo, nemov snip u barabani.  Vin  pochuvav  sebe,  nenache  pislya
vazhko¿ visnazhlivo¿ hvorobi. Ledve dochekavsya pershih teplih dniv. Zaraz jogo
strashiv navit' sanatornij rezhim. Ta j hiba sanatorij ne ta  sama  likarnya?
Ne ti halati? V selo! V daleke, mile,  tihe  selo.  Zabere  Kostika,  i  -
gajda. Navperejmi vesni.
   Ta vona obignala jogo. Selo  vzhe  tonulo  v  zelenih  shumah.  Oleksandr
Kindratovich bezmrijno blukav polyami, levadami,  lisami.  I  divuvavsya,  shcho
zustriv ¿¿ taki. Oh, yak zhe dovgo ne buv tut! Pri¿zdiv vostannº chotiri roki
tomu. I to voseni.  Posadzheni  todi  topol'ki  vzhe  pidnyalisya,  zrivnyalisya
verhivkami z shkil'nim dahom.
   Vin i sam ne rozumiv, shcho take stalosya. CHomu jomu zahotilosya  golublivo¿
tishi. CHomu jogo pomanilo selo? Radiv, shcho ozvalasya struna, yaka ºdnala  jogo
z cim usim. Z vesnoyu, z selom. Vona  tonyusin'ka-tonyusin'ka,  ale  zh  º!  I
dosit' jomu torknutisya ¿¿, yak vona zabrinit' zgadkoyu.
   ...Nizhe v  beregah  sinº  namisto,  rahuº  chuzhi  roki  zozulya.  I  jomu
prigaduºt'sya, yak des' otut stoyav vin bosonogim semiklasnikom  z  rusokosoyu
Natalochkoyu, z zavmirannyam sercya lichiv podarovani zozuleyu roki. Voni dilili
¿h naspil - adzhe v nih  use  malo  buti  spil'nim.  Primhlivo  vstupila  v
potichok verbichka. Voni zabredali na seredinu, na  samij  bistrec',  miryali
mistkist' svo¿h dolon'.
   Zozulya vmovkla, i odrazu zh, movbi til'ki j chekala na te,  diko,  nenache
kishka, zakrichala ivolga. "Na doshch!"- prigadav radisno. Jomu  zdalosya,  nibi
vin navit' lovit' aromat  tih  kolishnih,  dalekih  dniv,  nestyamnij  zapah
minulih vesen.
   Selo ditinstva. Ti taki micno  priroslo  do  dushi.  Stezhkoyu  do  shkoli,
osokorom pid hatoyu, vuliceyu, yakoyu hodila "vona". Os' tut, na rozi,  pribiv
vin cvyashkami Natalochchine foto, vidovbavshi nozhem zradlivi  ochi.  Bo  pochala
vona hoditi z  Gricem,  jogo  tovarishem.  "CHi  shkoduvala  potim?  Piznishe?
Mabut'. Rozpovidala podrugam, hto dobivavsya ¿¿ kohannya".
   Jomu samomu chogos' shkoda.  Ce,  pevne,  vesna  nagadala  jomu  vse  te.
Namorenij, spopneshsh priºmno¿ vtomi, povertavsya z svo¿h mandriv dodomu.
   S'ogodni vin vtomivsya najduzhche. Ledve dobriv do hati¿. Mati vzhe  chekala
na n'ogo. Sidila na priz'bi, perebirala v pidreshitku kvasolyu. Vona v n'ogo
malen'ka-malen'ka, suhen'ka  i  provorna.  V  dvori  u  ne¿  chiisto,  hata
zametena, pobilena znadvoru. Hata - pid blyahu, ale stara,  vetha.  Mabut',
najstarisha na vs'omu kutku. Za hatoyu malen'kij  palisadnichok.  Ti  zh  taki
pivniki j serezhki. A shche laplaha. Vona zacvite voseni.  Pishno  i  sumovito.
Laplahi cvitut' pid hatoyu z davnih-daven. Libon', perezhivut' i ¿¿, i jogo.
   V kozhen pri¿zd vin kazhe materi, shchob pere¿zdila do n'ogo na dachu abo  na
ki¿vs'ku kvartiru. A mati vidmovlyaºt'sya, yak os' zaraz:
   - Ne vmiyu ya ani stupit' po-gorods'komu, ani slova skazat'.  Dozhivu  vzhe
viku tut. Z kim divuvala, z kim odnu nivu zhala.
   -  Z  kim  vzhe  vam  tut  zhiti,  -skazav  vin.  Ale,  zbagnuvshi  vlasnu
netaktovnist', pereviv  rozmovu  na  inshe.  Rozpituvav  pro  kolgosp,  pro
susidiv. Mati v kolgospi vzhe ne pracyuvala j  ne  znala  majzhe  nichogo  pro
kolgospni spravi, a pro susidiv rozpovila. Vin i sam shche pam'yatav ¿h.  Divo
- prozhiv u misti bil'she polovini  zhittya,  desyat'  rokiv  na  odnij  i  tij
kvartiri, i znaº lishe  dvoh  svo¿h  susidiv.  A  pokazhi  jomu  bud'-yaku  z
dvadcyati shesti hat na kutku,  i  vin  spishe  slovesne  biografiyu  vsih  ¿¿
zhiteliv. Zvichajno, dovoºnnih rokiv. Bo potim... Tak, pro dekogo  vin  chuv.
Pro dyad'ka Timosha, pro titku Palazhku. A ot, skazhimo, pro  dida  Ichki.  Oto
jogo hata. Did Ichki-indus. Koli divuvavsya chomu-nebud', govoriv  "ich-ki"  -
ich yakij. Z togo oderzhav  i  svoº  prizvis'ko.  Odmolodu  lishivsya  divichem.
Bil'she za vse shanuvav tishu  i  spokij.  Dvadcyatij  vik  grimkotiv  shirokim
traktom, a vin bravsya svo¿m cherevatim gnidkom gluhimi putivcyami. Ne  hotiv
did znati svitovo¿ suºti,  blukannya  po  promizhnih  instanciyah,  zi  vsima
svo¿mi sumnivami zvertavsya prosto do boga. Terenkur jogo bulo promiryano  z
ditinstva: hata, hliv, pole, hata.
   Oleksandr Kindratovich vloviv sebe na tomu, shcho dumaº  yakos'  nezvichno  -
zdivuvavsya. Zvidki ce? I  vraz  holodna  iskra  -  "Prokip".  "Vin".  Voni
ostannim chasom duzhe bagato govorili pro selo. Pro zhittya...
   Oleksandr Kindratovich merzlyakuvato potis plechima, poter cholo.
   - Did tupaº? - kiyauv poglyad u kinec'  sadka,  de  z-za  gusto¿  kolyucho¿
grushi viglyadav dovgij, chornij dimar.
   - Pomer torik. Na pasku.
   Poglyad vzhe ne zupinyaºt'sya, perestupaº cherez susids'kij tinok.
   Sahii. Koli vin ishov povz ¿hnij dvir  do  shkoli,  z-za  Sahnovogo  tinu
letilo na n'ogo shist'  grudok.  Dvoº  starshih  grudok  ne  kidali,  til'ki
pid'yudzhuvali, i  odne  shche  ne  dokidalo.  Ale  traplyalosya,  vsi  dev'yatero
dryapalisya cherez tin, vtikali na teritoriyu vorozho¿ derzhavi. V dvori  lyaskav
batig i hripkij bas vipolohuvav z-pid strih gorobciv:
   "ZHinko, vidchinyaj vor-r-ota, r-r-rozpryagaj konya". A potim,  vid  yakogos'
dnya, vin til'ki gukav pershe - "vidchinyaj vorota", konya Sahno propiv razom z
vozom i zbruºyu.
   - CHetvero z vijni ne vernulosya,  -  skrushno  zithnula  mati,  -  odnogo
gromom ubilo. A ti roz'¿halisya. Najmensha pri  materi.  Prijnyala  prijmaka.
Divchinku oce vzhe v shkolu posilatimut'.
   Galya Baskova. Spivucha, garna divka, do kotro¿ zhenihalisya na  kutku  vsi
parubki. Sirota. ZHila z menshim bratom. Brat zakinchiv inzhenernij  institut.
Vona vijshla zamizh, i cholovik ne povernuvsya z  vijni.  Zdaºt'sya,  maº  dvoº
ditej.
   - ... Oboº bajstryata. U vijnu nagulyala. Odna dig'ochka  v  CHernigovi  na
klinkernomu, druga des' na cilini.
   Nimchiki.
   Novosel'ci.
   Burkuni.
   Bredut' rozmovoyu vid hati do hati. Oleksandr Kindratovich  til'ki  teper
diznaºt'sya, shcho v dvadcyat' shist' hat na kutku  ne  povernulosya  p'yatnadcyat'
soldativ. Dvi hati i zaraz stoyat' pustkami, a na tomu misci, de  chervonila
vikonnicyami shche odna, roste kartoplya. Ne teplim doshchikom,  chornim  gradoboºm
vik dvadcyatij  prokotivsya  po  kutku.  ZHorstokij,  zadimlenij  vik.  Majzhe
polovina z cih p'yatnadcyati, - Bilanovi rovesniki. Z nimi  vin  pas  koriv,
zakruchuvav uzimku na l'odu "krut'ol", zbirap po sterni koloski.
   ZHittya ide, rostut' novi pokolinnya, ale mi bachimo bliz'ko  til'ki  svo¿h
rovesnikiv.
   - Natalka yak? - zapitav azh teper.
   Zgadka pro Natalku dryapnula po dushi. Vin taki ne dopomig ¿j viklopotati
pensiyu. Zabuv. Prosto zabuv. Odi-klav lista, a potim  -  spravi,  turboti.
Jomu zdalosya, shcho  mati  podivilasya  na  n'ogo  dokirlivo.  Pevno,  Natalka
skarzhilasya ¿j. A mozhe, j ne skarzhilasya. Jomu vzhe vvizhaºt'sya.
   - ZHive. Oce shchos' menshen'kij ¿¿ prihvoriv. A takij potishnij, smiyunec'. I
minulogo lita vse vdvoh z Kostikom bigali. Voni j shozhi odin na odnogo. YAk
dva dz'obochki,
   - Ne znaºte, na shcho hvorij? SHCHob, buva, Kostik ne  zarazivsya,  -  zapitav
sturbovano matir.
   - Na zhivit skarzhit'sya.
   "Treba taki dopomogti Natalci, - podumav, pidvodyachis'. - Mozhe, piti  do
ne¿ zaraz?"
   Ale insha dumka zmagaº pershu. Pide do Natalki, ta shche zastane  tam  kogo.
Abo j Natalka mozhe rozkazati.
   I poplivut' do n'ogo prohachi. Vin zalishiv odni klopoti, a  pridbaº  mih
novih. Vtikav vid vovka, a vpade na vedmedya. A ce takij mih,  shcho  jogo  ne
shovati des' u sincyah. Nositi j ne perenositi.
   Jogo vzhe j tak zapopali, ne zmig vidmogtisya,  -  priznachili  na  subotu
zustrich  z  viborcyami.  Komu  potribna  cya   zustrich?   Naphani   citatami
provincijni promovi, zazubreni z papirciv privitannya, torohtinnya  odliglih
pioners'kih barabaniv. Ale teper vzhe nichogo ne vdiºsh.
   Do Natalki vin pide pered vid'¿zdom. Abo shche lipshe, - skazhe materi, i ta
pokliche Natalku.
   Zustrich z viborcyami bulo priznacheno pa subotu. Voni zbiralisya povil'no,
zajmali ne zadni lavi, yak ce vodit'sya na  vsih  zasidannyah  i  viborah,  a
peredni, od tribuni. Zahodili tiho, nibi azh boyazko. Dvoº chi troº poveli za
ruki ditej. Bilan sidiv z golovoyu sil'radi, golovoyu kolgospu  i  dovirenoyu
osoboyu - zaviduyuchim rajonovoyu poliklinikoyu  -  v  partkabineti.  Oleksandr
Kindratovich ledve strimuvavsya, shchob ne vichitati golovi sil'radi, nashcho  bulo
priznachati, ne zgodivshi lyudej. A toj sam pomitno nervuvav, zaglyadav  cherez
scenu do zalu, vibigav na podvir'ya. "YAkshcho  tak  shoditimut'sya,  to  ce  do
pivnochi, - krutiv serditu dumku Bilan. - On  pobrelo  shche  dvi  vatyanki.  A
pered nimi - zhiletka i vatyani shtani. Nenache ne do  klubu,  a  na  konyushnyu.
CHogo v budennomu?"
   U Oleksandra Kindratovicha  nepriºmno  zaloskotalo  v  grudyah,  kol'nulo
trivogoyu. Jomu nahmariv yakijs' zdogad, ale odrazu j rozviyavsya.
   - To ne mikola¿vs'ke voni podistavali? - shtriknuv lihim  zhartom  golovu
kolgospu.
   - Vam lipshe znati, - vidpoviv toj neprirodno spokijnim golosom. - Vi  -
deputat, ¿hnij sluga.
   Ocim "¿hnij sluga" golova znovu strivozhiv Oleksandra Kindratovicha.  Vin
ne mig zbagnuti - nedotepnij ce zhart, obraza? Kidavsya dumkoyu v odin bik, v
drugij i vertavsya na misce. "Oh, tut, vidno, j  kerivnichki  zh.  Poryadochki,
disciplina. Zazhdit', golubchiki, zazhdit', podzvonyu ya sekretarevi  rajkomu".
Ale nespokij jogo rozgoryavsya, mov klochchya pid vitrom. Vijshli  na  scenu,  i
vpershe vidalas' vona Oleksandrovi Kindratovichu shirokoyu j holodnoyu.
   Vechir vidkriv golova sil'radi.
   Jogo vital'ni slova, ne pokriti opleskami, prolunali zanadto golosno  i
derev'yane. Vidaploduvavshi  sam,  vin  zbentezheno  podivivsya  na  prezidiyu,
vijnyav z kishen'ki papircya, poklav pered soboyu.
   - Slovo maº...
   Ale togo, kogo nazvav, u zali ne bulo. Abo zh vin shovavsya  v  kutku  za
spinami.
   Bilan ne  mig  zbagnuti,  shcho  ce.  Navmisne?  Pidtasovano?  Zavtra  vin
obov'yazkovo rozkazhe v rajkomi... A zaraz, mabut', treba vistupiti  samomu.
Pro lyudinu, pro svoyu robotu, robotu likarya...
   Ale jogo dumku obirvali slova promovcya. Vin prosto ne pobachiv jogo. ¯¿.
Ce bula zhinka. Govorila ne z tribuni, a z prohodu mizh dvoma ryadami... Vona
trimala za ruki dvoº ditok. Dvoº divchatok. Starshen'ka, shkolyarka p'yatogo chi
shostogo klasu, namagalasya vidstupiti nazad, soromlivo hovalasya  za  matir,
menshen'ka stoyala nezvorushno, cikavimi namistinami ochej vodila po prezidi¿,
mruzhilas' na svitlo.
   - Vsi vi, lyudi dobri, znaºte, de ya zhivu. V shkoli,  v  pidvali.  Vsi  vi
znaºte mogo cholovika. Vin bi prijshov tezh... Koli b mav chim prijti. Koli  b
gangrena ne zabrala jogo nogi. Ta shche... Z nashogo pidvalu  v  koridorchik  -
malen'ki shodi, vzhe j tak trichi zrivavsya vniz. Vin zaraz tam.  Tam  garno.
Kilimi z mohu na stinah, kartini... - Dali sl'ozi ne dali ¿j govoriti.
   - Mam, mam, - smikala ¿¿ za rukav starshen'ka, - ne plach. Hodimo zvidsi.
   Ale zhinka taki peremogla sl'ozi.
   - Vzhe tri likars'ki komisi¿... Govoryat', shcho diti... Pisali, vimagali...
   Girkij, sumnij vipadok. I vse zh Oleksandr Kindratovich ne rozumiv,  chomu
zhinka prinesla svo¿ skargi v .cej zal, na cej vechir.
   - Vi b... u vikonkom...
   - Dumaºte, u nash vikonkom legko potrapiti? Tam º spisok. Jogo ukladayut'
za vorit'mi navproti. Golova prijmaº v den' p'yatnadcyat'-dvadcyat'  cholovik.
YA vam pisala pro ce. YA vam pisala shist' raziv... Bo bil'sh nide takogo... V
zhodnomu vikonkomi. I nihto ne zhive tak, yak ya. YA kolis' pokritikuvala jogo.
Nazvala bugaºm i byurokratom i v gazetu napisala. I vin za ce...
   Vpali lishe pershi krapli. Vazhki, skorbotni krapli. A dali... Ce  ne  buv
uragan. Ce  -  prostudnij,  vsepotoplya-yuchij  doshch.  Golova  sil'radi  sidiv
zlyakanij, ne znayuchi, ¿lo jomu robiti. Vin  shchos'  zapituvav  u  zaviduyuchogo
likarneyu - dovireno¿ osobi deputata, - ale toj  ne  vidpovidaj,  zhmakav  u
rukah hustinu.
   Bilan borsavsya v holodnih hvilyah, shukav suho¿ miscini, de mozhna b  bulo
perechekati hoch hvil'ku. V jogo grudyah hlipala obraza.
   Za sisho? CHomu? Hiba zrobiv  komu-nebud'  zle?  Nikomu.  Oprich  n'ogo...
Holoda.
   I -to na dobro inshim. Vin ne znav spokoyu  vsyu  zimu.  Koleso  krutilosya
poza jogo voleyu. Kil'ka raziv navit' porivavsya zupiniti jogo. Ale to  jogo
vlasna muka. Jogo.
   To zovsim ne stosovne syudi¿. Za vishcho zh tut? Hiba ne na dobro zhiv, ne na
dobro chiniv? Tak, vin znaº j inshe, - vsim  ne  dopomozhesh,  vsih  dirok  ne
zalataºsh. I ne jogo to sprava. Voni zhivut'  svo¿m  zhittyam,  vin  -  svo¿m.
Pomizh nih, zvichajno, º zazdrisniki, zloradni. Tomu, hto virvavsya na  gorb,
zavzhdi zazdryat'. Vin znaº nemalo artistiv,  pis'mennikiv,  yaki  nikoli  ne
¿zdyat' u svoº selo. Mozhe, i z nim oce tak?
   "YAk tut bagato svitla", - prokidaºt'sya vid svo¿h dumok. Jomu zdavalosya,
nibi vin ide po tonkim l'odu, a lid trishchit', os'-os'  vlomit'sya.  Hotilosya
pidhopitisya, kinutisya  chimduzh  nazad,  na  ryativnij  bereg.  Ledve  zmusiv
zalishitis'  na  misci,  poglyanuti  pered  sebe.  Po  vs'omu  zalu  zhevrili
rozsipani pari zharinok. Vhopiv odnu, drugu... Vipustiv. SHCHe odnu. I cyu  vzhe
vipustiti ne mig.  Vona  prirosla  micno  -  dalekim  spogadom,  nedalekoyu
trivogoyu.
   "Voni taki zh pekuchi, yak i kolis', Natalochchini ochi".
   Teper vin chomus' najbil'she boyavsya cih ochej. Jomu zdavalosya, shcho same  ti
ochi s'ogodni spopelyat' jogo.
   Vistupav golova kolgospu. Jogo neshchodavno, majgke proti vodi, obrali  na
golovu, ¿hnij kolgosp, rozpovidav  vin,  buv  najgirshim  i  najbidnishim  u
rajoni. Teper - u oblasti. Bo zveli dokupi otakih dva. Ta  shche  zemlya  i  v
tih, i v tih:
   pisok, solonec'. Prosili, shchob ob'ºdnali z inshim, z "Praporom peremogi".
Pisali i jomu, deputatu, spodivalisya, shcho  pri¿de.  Zemlyak,  svij  cholovik.
Povinen znati dobre spravi, zemli. A vin odbuvsya papircem  u  rajvikonkom.
Voni ne znayut', chi j togo papircya pisav sam, bo navit'  nazvu  kolgospu  v
n'omu pereplutano. A likarnya? CHi bachiv profesor, yaka  u  nih  likarnya?  CHi
poklopotav, shchob vidilili koshti na budivnictvo ta na obladnannya novo¿? Inshi
kolgospi sporudzhuyut' svo¿m koshtom. I shkoli, i likarni, i palaci  kul'turi.
A voni poki shcho togo ne mozhut'.
   Vpershe Bilan vidchuv sebe tak. Malen'kim kaminchikom, zakinutim os' syudi,
v veletens'ku drobarku, kotra neshchadno bila j troshchila jogo.  Vpershe  vidchuv
spravzhnyu vidpovidal'nist', svoyu zalezhnist'  vid  lyudej,  kotri  kvilili  j
stognali pered nim na operacijnim stoli, kotri prohali v n'ogo  poryatunku,
divilisya na n'ogo stradnic'ki, bla-gal'no. Vid tih, nad yakimi vin pidnyavsya
visoko-visoko i yakih zhaliv. Hotiv polegshiti ¿hnº zhittya, hotiv zrobiti shchos'
dlya nih. SHCHob voni povazhali jogo za ce, shanuvali...
   Slova  padali  na  n'ogo,  i  pid  ¿hnim  gradom  Bilan  vidchuvav,   shcho
priginaºt'sya, zmenshuºt'sya. Vzhe vin  ne  lyudina,  a  pivlyudini.  Tretina...
Malen'ka zhiva grudochka. A chii buv koli lyudinoyu? Velikoyu, sil'noyu?  CHi  mav
silu skazati komu-nebud', yak voni jomu?
   Bezdarnij, nerozumnij zastupnik ministra... A ti vigoloshuvav  tosti  za
jogo visokij rozum. Ti boyavsya. Ti chasom boyavsya vlasnih  sliv.  SHCHob  ¿h  ne
vitlumachili navkis. Ti j zaraz bo¿shsya. A  shcho,  koli  dovidayut'sya  pro  oci
zbor:i tam? A shcho?!
   "Nu j nehaj", - raptove, vidchajdushne. Til'ki b otut, til'ki b zvidsi...
   Bo pechut' zharini zhivim vognem. "Mabut', zaraz govoritime Natalka.  Ves'
chas oglyadaºt'sya, zav yazuº i rozv`yazuº hustku. Nervuº. Vona tezh  z  dit'mi.
Navishcho voni poprivodili ditej? Dvoº bilya ne¿, shche tretº vdoma. Mati kazala,
hvore. Greba zajti, podivitis'".
   Ale yak vin pide pislya togo, shcho os' zaraz stalosya,  pislya  togo,  yak  shche
stanet'sya, yak vistupit' Natalka. Vona znaº najbil'she.
   Natalka spravdi pidvelasya, oberezhno, namagayuchis' ne gryuknuti  stil'cem,
stala probiratis' popid stinoyu do vihodu.
   Oleksandr Kindratovich polegsheno zithnuv. Vin rozumij:
   shcho vzhe jomu Natalchin vistup! Odna kraplina v zlini. Ale  sercem  boyavsya
jogo bil'she za vsi, razom vzyati. SHCHo znachit', zhive shche shchos' tam, u n'omu!
   Natalka pishla. Kraplina ne vpala. I vin vidchuvav ¿¿. Vzhe zovsim inakshe.
Teplu, sered  tisyachi  holodnih.  Oleksandr  Kindratovich  ne  zatyamiv  usih
vistupiv. Ledve pam'yatav, shcho govoriv sam. Vzhe  piznishe  namagavsya  stuliti
dokupi, zv'yazati v odne vervechki svo¿h sliv, ale voni obrivalisya, gubilisya
pomizh inshih, tugih i micnih.
   Vijshov z zalu ostannim. Briv beregami, stezhkoyu popid  starimi  verbami,
yaki shche, mabut', pam'yatali jogo dityachi krivdi.
   Vin todi buv malij, i krivdi jogo buli nedorosli. SHvidko pererostav ¿h?
A chi doroslimi buli jogo mri¿? Des' otut, shovavshis' v gustih kushchah, shukav
vidpovidi na ote odvichne: ya i zhittya. Kim budu, shcho zvershu v n'omu? YAk  mushu
zhiti? Koli b znav todi, shcho cherez tridcyat' rokiv znovu  stoyatimu  na  c'omu
misci, nezdatnij vidpovisti iia n'ogo. YAk zhiti?  V  chomu  hovaºt'sya  zmist
zhittya? V tomu, shchob shukati uves' vik? SHukati i ne znajti? A mozhe, same ce j
maº sens. Koli b znav napochatku vidpovid', to  chi  zahotiv  bi  jti  dali.
Navishcho? Adzhe poperedu vidomo vse.
   A mozhe, zahovanij vin v sposobi shukannya? SHukati pravdivo i shchiro, shukati
dlya sebe chi dlya kogos', shukati v dobri chi v zlobi? Vsi  razom  mi  shukaºmo
shchos' svo¿mi zhittyami? Hto zh, zreshtoyu, sto¿t' najblizhche do ciº¿ vidpovidi?
   Prokip kazhe: toj, shcho posiyav zerna. Dlya sebe j dlya inshih. "SHCHo  zh  posiyav
ya? Na shcho spodivatis'  teper?  I  shcho  mayu  robiti?  YAkij  zhe  ya...  spravdi
bezshchasnij..."
   Dumki zgoryali, ne vstignuvshi zletiti. Nemov golubi na pozhezhi. Oleksandr
Kindratovich ne zglyanuvsya, yak utih za spinoyu gomin, yak roztanuli  v  pit'mi
merehtlivi vogniki. Zupinivsya azh bilya mogili.  Zupinivsya  sam,  zupinilasya
dumka. Azh gen na pershij borozni, na pershim pokosi.
   Sidiv na mogili, sluhav, yak zasinaº pole. Vesnyane pole  zasinaº  dovgo.
Des' tam, vseredini - v zemli, v steblini shumuyut' soki, budyat'  do  zhittya.
Ce chuº i ptah, i zvir, i lyudina.
   Poviyav viter - tugij, proholodnij. SHCHos' davnº poviyalo  z  nim  u  dushu.
Bilanovi  prigadalosya,  yak  kolis'  hodiv   za   plugom.   Ot   tam,   pid
grusheyu-stepivkoyu klali vognishche.
   Ni, vin nikoli ne zabuvav zapahiv c'ogo polya. I struna,  kotra  v'yazala
jogo z nim, ne obrivalasya. Vin peven c'ogo. I inshi kazali ce. U n'ogo i  v
misti... Palisadnik, sonyashniki, vishita polotnyana sorochka...
   Viter tuzhaviv, gudiv jomu shchos' u vuha. I, mozhe, tomu, shcho lishivsya z  nim
vich-na-vich u pustel'nim poli,  a  mozhe,  pislya  ocih  girkih  zboriv,  ale
pochuvav, yak shchos' vazhke, gostre tisnulo na serce.  Tak,  vid  n'ogo  bil'she
nikudi shovatis'. I ranishe znav, shcho to - obman. SHCHo j sonyashniki, i  sorochka
- cyac'kovi, nespravzhni. Voni utverdzhuvali za  nim  slavu  lyudini  prosto¿,
shchiro¿, "z narodu". A shche sil's'ka govirka, yako¿ curavsya,  koli  vi¿zdiv  do
inshogo mista, potraplyav do inshogo otochennya.
   Cya dumka prijshla takoyu prostoyu j takoyu ogolenoyu, shcho jomu stalo strashno.
Strashno sebe, strashno tyazhko¿  stepovo¿  movchanki,  sin'ogo  chistogo  neba.
Zrozumiv: taki nochi rozchahuyut' mozok abo rvut' serce.  Rvuchko,  nesamohit'
poklav ruku na serce i prijnyav odrazu zh.
   Spotikayuchis', majzhe pobig na poodinoki vogniki zasinayuchogo sela.
   Znovu viplila pered zorom richka, stara  verba...  Vidtak  shchos'  bile...
nibi operacijnij stil... YAkis' oblichchya. "SHCHo ce? Marennya? YA  hvorij...  Ni,
ni, ya ne hvorij... Os', pochuvayu vse. Ce tak..."
   Stomlenij tilom, spustoshenij dusheyu,  ledve  dobuvsya  do  hati.  Siv  na
priz'bu, prihilivsya spnpoyu do stini. Vechirnij gomsh, tepli vogniki v viknah
potrohu rozviyali jogo nastrij. Vin azh zdivuvavsya tomu, shcho  diyalos'  z  nim
dopiru.
   Vidshukavshi pid porogom klyucha, vidimknuv dveri.
   Mati i Kostik spali na pechi. Starechij son -  chutlivij,  ptashinij;  vona
probudilasya na pershij zguk, hotila zlizti z pechi, podati vecheryati, ale vin
skazav, shcho ¿sti ne hoche.
   "Ce zh i mati zavtra dovidaºt'sya", - prokralasya dumka. "Nu i  nehaj",  -
sprobuvav prognati ¿¿, mov obridlive kotenya.  Ale  vona  vernulasya  znovu.
Uklalasya v  uzgolov'¿,  proganyala  son.  Rozumiv,  chim  upadut'  zbori  na
materinu golovu, i nesamohit' shukav vipravdannya.
   Syurchav pid pichchyu cvirkun, tiho, znajome,  nibi  tkav  dlya  n'ogo  nitku
spominiv. Na¿vnih, milih. Pospishav do nih z radistyu. Voni poveli jogo v ti
dni, koli prikroshchi zabuvalisya, ledve  visihali  sl'ozi,  a  radoshchi  chekali
skriz'. Ale s'ogodni jomu ne vdalosya shovatisya v sni. Jomu nasnivsya sadok,
malinovi hashchi, v yakih kuri povibivali kubla. Sidiv  u  gushchavi  i  chuv,  yak
peremovlyalisya v dvori jogo mati ta bat'ko z didom Ichki ta z susidami.  Did
Ichki kazav, shcho Sashko til'ki shcho malo ne spaliv  jogo  klunyu.  Postavili  na
toku yakus' trubu, shchos' pokrutili, truba vistrelila, i zagorivsya  prikladok
sina. Dobre, shcho vin same nagodivsya. Os' de kartuz - zagubiv, utikayuchi.
   Sashko chuv, yak lyudi kinulis'  shukati  jogo:  do  kluni,  na  gorishche,  za
pogribnichok, dusha kogo tremtila z strahu, tilo gornulosya do zemli. A  voni
vzhe jshli do malinovih hashchi'i.  Zaraz  vidshukayut',  vityagnut',  povedut'  u
dvir. Mabut', bitimut'  rizkoyu.  Ale  zh...  YAke  mayut'  pravo  biti  jogo?
Profesora?
   Probudivsya vid legen'kogo poshtovhu. Vidinnya shche stoyalo pered ochima,  ale
vin uzhe zbagnuv, shcho to lishe son. Nad nim, v uzgolov'¿, - materine oblichchya.
   - Vzhe ranok? - poter kulakami ochi.
   - Sinku - z likarni... Tam z Natalochchinim hlopcem...  -  Mati  govorila
nesmilivo, majzhe blagal'ne.
   Sonliva kvolistyu rozviyalas' v odnu  mit'.  V  nastupnu  iin  vzhe  stoyav
bosami  nogami  pa  pidlozi,  odyagavsya.  Pospishav.  Vidchuvav,  jogo   nibi
pidshtovhuº shchos'. "Treba bulo taki zajti vchora", - podumav zanepokoºno.
   Nadvori nich borolasya z  rankom.  SHCHe  snili  hati,  slipayuchi  proti  zir
shibkami, drimali poskarlyuchuvapi didi-zhuravli, a ponad zemleyu vzhe  tripotiv
legkij viterec', i nebo na shodi viv'yazuvalos' v bilu hustku.
   Oleksandr  Kindratovich  pospishav  za  sanitarkoyu   zvivistoyu   stezhkoyu,
rozpituvav, shcho stalosya. Z ¿¿  vidpovidej  zrozumiv:  ne  znayut'  sami  shcho.
Hlopchikovi vzhe kil'ka dniv boliv zhivit. A s'ogodni vnochi jomu stalo zovsim
zle. Mati prinesla do likarni. Dumali - apendicit, ale nibi  ne  shozhe.  A
hlop'ya gorit', kozhen  dotik  korchit'  jogo  bolem.  Voni  b  ne  turbuvali
profesora, koli b... u nih vsya nadiya...
   Znajomi, vzhe zbudennili v rokah slova. "Vsya nadiya..." Ale  s'ogodni  ti
slova prolunali jomu golosnishe, nizh zavzhdi. Mozhe, tomu...  shcho  buv  vechir.
Vin ogoliv jogo dushu, i vona sprijmala kozhen dotik. Vsi ci lyudi  sidili  v
klubi...  A  teper  prosyat'  jogo...  Jomu  navit'  zdalosya  -  v  temryavi
pobliskuyut' desyatki ochej.  Mabut',  podumav,  i  spravdi  lyudi  divlyat'sya.
Rankom vsi govoritimut' pro n'ogo. Pokazuvatimut' na ¿hnyu hatu.
   "SHCHo voni tyamlyat'?.. Lishe odne". Ale ce odne... Vid n'ogo zalezhit'  vse.
Vin rozumiv ce. Os' i likarnya. Stara, dovga, prizemkuvata budivlya z  chisto
pobilenimi, nerivnimi stinami, na kotrih ryabiyut' v tri farbi lozungi. Syudi
vin kolis' big, vpavshi na klyuchku,  kotroyu  distayut'  vtopleni  v  kolodyazi
vidra, syudi volokli jogo hlopci, koli  rozdaviv  u  vodi  plyashku.  Na  cej
visokij, peretyagnenij z-pid cerkvi, de vin ranishe buv za pam'yatnika, porig
padali krapel'ki jogo dityacho¿ krovi.
   Pershe, shcho pobachiv, vstupivshi do palati, - ochi. Ti,  Na-talochchini,  ochi.
Veliki-veliki, obpaleni sl'ozami. Voni metnulis' jomu  nazustrich,  proshchali
vse, molili pro odne... Zabuvshi skinuti plashcha, projshov do lizhka, na  yakomu
lezhav hlopchik.
   Bilyavchik, yak kazala mati. Kostikiv  odnolitok.  I  yakij  zhe  shozhij  na
Kostika! Hvoroba cupko  trimala  jogo  v  svo¿h  kigtyah.  Zlipsya  na  lobi
chubchik... Gubi garyachi, pripuhli. Mali dityachi ruchenyata,  kotri  shche  nedavno
obijmali maminu shiyu, puskali po vodi korabliki, teper chiberyali,  nesvidomo
hapayuchis' za zhittya. Jomu zdalosya, vin shche nikoli ne sprijmav  tak  hvorogo.
"Ce v tebe vid utomi. Do did'ka sentimental'nist'", - vidkarbuvav dumkoyu.
   - Vijdit', hto zajvij, - nakazav  rishuche.  -  Natalko...  Tobi  tut  ne
mozhna...
   - Svitla bil'she. Viz'mit' za ruki! Strashnij  likars'kij  prisud  zlyakav
usih. I jogo samogo. Peritonit. Jomu zdalosya, jogo  vimovili  chuzhi  vusta.
Desyat', p'yatnadcyat' procentiv nadi¿ pri negajnij operaci¿...
   Ale zh. ce - ne klinika. Tut niyakih umov dlya operuvannya. Treba  vezti  v
rajon.
   V rajon... P'yatnadcyat' kilometriv rozmito¿ vesnyanimi burchakami  dorogi.
Koli  smertel'nij  -  odin.  Vin  stoyav  bilya  vikna  neveliko¿  sil's'ko¿
hirurgichno¿ kimnatki, divivsya, yak zajmaºt'sya na shodi svitanok. Dumka jogo
pracyuvala  chitko.  Vona  zvazhuvala,   viviryala,   zaperechuvala.   "Desyat',
p'yatnadcyat' procentiv? Hiba mozhna vimiryati  lyuds'ke  zhittya  procentami!  A
viru?.. Odin procent viri vartishij sta procentiv bajduzhosti. A  chi  º  hoch
cej odin procent? Skil'ki minulo rokiv, yak ya vostannº robiv taku operaciyu?
Skil'ki?.. Libon', z desyat'. Ale zh ce znachno prostishe, nizh te, shcho ya  robiv
potim. Ce mozhe kozhen hirurg".
   "Ne kozhen. Til'ki toj, hto den' vid dnya... Robitnik na  chornomu  poli".
CHi¿ ce slova? Holodovi? Voni taki zh nepravdivi, yak i  vse,  chim  namagavsya
peretyati jomu shlyah.
   Do did'ka vsi slova.
   - Gotujte hvorogo do operaci¿, - nakazav.

   * * *

   Pam`yatav  til'ki  ¿¿  pochatok.  Do  to¿   hvilini,   koli   rozbiglas',
rozplavilas' dumka, nespromozhna z'ºdnati vse dokupi,  zatisnuti,  zdaviti,
koli nevagomij, ranishe nevidchutnij skal'pel' vrizavsya  rebrami  v  pal'ci,
poviv ¿h kudis' ubik. A shche - gostren'ke lichko i rotik, shcho  zhadibno  kovtav
povitrya. Vin pam'yatav perelyakani oblichchya likarya-terapevta i fel'dshera, yaki
asistuvali jomu.  Strah  rozpanahav  jogo  vlasnu  dushu,  zlomiv  ¿¿,  mov
cherstvij okraºc'. I vzhe  ledve-ledve:  yak  vihopiv  u  fel'dshera  shpric  i
namagavsya vvesti krov. Ale ne mig znajti venu, i todi medichna sestra vzyala
z jogo pal'civ shpric, legko vvela golku. Tonkoyu civochkoyu vlivalosya  zhittya,
ale strumochkiv, yakimi vono vibigalo, bulo bil'she, i vin uzhe  ne  znav,  yak
peretyati ¿m shlyah.
   Malen'ke, do zhahu shozhe na Natalochchine, lichko gostrishalo j  gostrishalo,
rotik vityaguvavsya v suvoru skladku. A potim vono vidalosya jomu  shozhim  na
inshe, do zhahu znajome i ridne - Kostikove. V tu  mit'  skal'pel'  vipav  z
jogo ruki. Zronyayuchi z chola garyachi krapli, pohituyuchis',  pishov  do  dverej.
Ognenno-chervone sonce vdarilo jomu v oblichchya, oslipilo, zmusilo prikritis'
rukoyu.  Oleksandr  Kindratovich  gliboko  vdihnuv  rankove  povitrya,  hotiv
stupiti vniz, ale nogi jomu pidlomilisya, i vin vazhko opustivsya na holodnij
kamin'. Otak i sidiv, beztyamno divivsya sobi pid nogi, na nizhnij pristupec'
shodiv, na yakomu chornili vikarbuvani kolis' slova. Stolittya  proshumili  po
nih doshchami, tisyachi pidoshov nastupali na  nih,  zchovgali,  ziterli,  i  vin
skorishe zgadav, nizh prochitav ¿h: "...dobru i istini".



   ROZDIL P'YATNADCYATIJ

   Metal vkipav u metal. Z bujnim zavzyattyam zlyutovuvav  ¿h  voºdino.  Voni
vzhe montuvali elektronne serce mashini. Teper ¿h bulo troº:  Holod  i  dvoº
inzheneriv. Des' za misyac', za pivtora  serce  maº  zabitisya  v  rozmirenim
ritmi.
   Maº zabitisya... A koli ne zab'ºt'sya? Abo koli ritm jogo bude ne  takim,
na yakij spodivaºt'sya? Adzhe ne kozhnogo, hto shukaº, chatuº nevdacha.  V  zhitti
zavshe tak. Poki mriºmo, poki pragnemo - doti j gorimo, virimo.  Mi  bachimo
mriyu velikoyu-velikoyu. A  potim,  zvershivshi,  vidijdemo,  poglyanemo  zboku.
Obmacuºmo vitvir holodnoyu dumkoyu. I vzhe vin vidaºt'sya menshim, dribnishim. I
vzhe rozcharuvannya stukaº v serce.
   Ale Holod vtishaº sebe inshim. Poki mriyav - goriv, viriv. Hiba  zh  ce  ne
radist'? Hiba ce ne zhittya?
   I sam rozumiº, shcho obmanyuº sebe takoyu filosofs'koyu  himeroyu.  Ce  til'ki
kusnik radosti. A ¿¿ treba vsyu. Gospodar buduº dim, shchob pozhiti v n'omu.
   Svitit' skel'cyami elektronne serce mashini. A vin pochuvaº vlasne  serce.
Poroh zhittºvih nezgod vi¿v u n'omu gliboki zazubni, i tochit', i v'¿daºt'sya
dali dribnij poroh zhittya.
   Zasidannya, komisi¿, papirci. Inikchemnij papirec' na stoli chasom  vazhit'
bil'she, nizh zhiva lyudina  za  dverima  kabinetu.  Rada  profesoriv  viznala
visnovki  komisi¿   za   bezpidstavni   fakti   -   pogano   pidtasovanimi
vipadkovostyami. Odnak htos' ne hotiv  zupinyati  zakruchenogo  kolesa.  Vono
prishvidshuvalo j prishvidshuvalo svij big, zakruchuvalo vse  bil'she  lyudej.  I
ot...
   Robitne pole Holoda vzhe til'ki tut. V cij  pidval'nij  kimnatci.  Tudi,
nagoru,  shlyah  jomu  peregorodiv  papirec',  nakaz.  Vikonuyuchij  obov'yazki
ministra Poliv'yanij usunuv jogo vid roboti "do ostatochnogo obstezhennya".
   Ocya kimnatka - Prokopa Gordijovicha citadel', majsternya, placdarm. V nij
profesor obidaº, chasom i nochuº. Z ne¿, peven, jogo ne vib'yut'. Bo  yakshcho  j
pide vin, to zalishit'sya vona, mashina.
   Jogo pomichniki, jogo spivavtori - tovarishi inzhenera Solovejka. Togo, shcho
pomer na operacijnim stoli. Holod vidshukav ¿h shche todi, radivsya po proektu,
a teper voni prijshli sami, shchob dopomogti  zrobiti  montazh,  ¿hnij  vlasnij
vinahid - zapatentovanij, blukaº des' po dovgih kancelyariyah,  vidlezhuºt'sya
v puzatih tekah.
   ...Rozpechene zoloto vkraplyuvalos' v holodnij svinec'.  Odin  z  hlopciv
trimav  formochku,   Prokip   Gordijovich   sklyanoyu   palichkoyu   spryamovuvav
zhovtogaryachi krapli.
   - Krap - i plyashka kon'yaku, krap - i druga, - skazav hlopec'. -  Vam  ne
shkoda, Prokope Gordijopichu? Bo ya pislya togo, yak nash  proekt  zabludivsya  v
glavkivs'ki¿h koridorah, pochinayu vagatis'.
   - SHkoda, zvichajno. YA til'ki namagayus' dumati pro inshe. Pro  priznachennya
oc'ogo dorogogo  shmatka.  YAke  vin  vikonuvav  priznachennya  ranishe  i  yake
vikonaº. Mozhe, nosiv jogo v ordeni yakijs' general abo krasunya  v  serezhkah
chi persnyah...
   - Krasunya pri ¿h dopomozi hapala kavaleriv, a general tupav po rangovih
shodah. Obom prinosili vtihu.
   - U mene vono bude nevidime. Ale ya spodivayus', shcho vono prinese vtihu  i
korist' bagat'om. Meni zh prinosit' vzhe zaraz.
   - Koli b til'ki ne dosadu potim.
   - Nu, svogo polya napered obbigti  ne  mozhe  nihto.  Pravda,  ªvgene?  -
zapitav Mazura, kotrij same zajshov z probirkoyu v rukah.
   - Pravda. Progoni treba. Zdaºt'sya, tak kolis'  meni  govorili.-pidijnyav
vin proti svitla probirku.
   - SHCHo ce u vas?
   - Krov. Vse te zh... Bila krov. YA ¿¿ zrobiv biloyu. A mushu domogtisya, shchob
vona stala znovu chervonoyu.
   - A yakshcho... ne stane? - skazav odin z inzheneriv...
   - Kolis' ta stane. Ne v mene, tak u kogos' inshogo. Dlya togo  mi  zhivemo
na sviti.
   - I dlya togo, - popraviv Holod.

   * * *

   SHah strusiv kitajkovu skatertinu, vishikuvav ryadkom  stil'ci  za  stolom
prezidi¿. Treba b shche pidmesti. Bo hoch i vchenij lyud,  a  nasmitili,  yak  ti
shkolyari. Timofiºva zhinka - pribiral'niceyu v likarni, vin lishivsya na  vechir
za ne¿ - pozamikati, pogasiti svitlo.
   V zali - porozhn'o, tiho. Nezvichno tiho pislya zboriv. Vigul'knula z nori
bilya sceni misha,  povodila  vusami,  shasnula  nazad.  Mabut',  ¿¿  nalyakav
zim'yatij papirec' navproti nirki, yakogo vorushiv viter z kvatirki.
   Divno vlashtovanij svit, rozmirkovuvav SHah. SHCHe  pivgodini  toj  papirec'
padav komus' na golovu vazhkoyu kolodoyu abo pidnosiv nad hmari,  mav  veliku
silu, a zaraz vin - bila shmatina, zajva smitina v koshiku.  Zdatna  zlyakati
lishe  mishu.  I  oci  stil'ci  za  stolom...  I  tribuna.   Desyat'   metriv
doshki-shalivki! A vin tak i ne zvazhivsya zijti na ne¿. Sidiv  u  kutku,  mov
ota misha v nori, sluhav, yak inshi gupotyat' nad jogo golovoyu slovami. I kogo
zaboyavsya? Vchenogo lyudu v zali? Ministra Poliv'yanogo? Ni,  Poliv'yanogo  SHah
ne bo¿t'sya. Vin zavtra pide j skazhe jomu vse. A ni - to j dali pide. I  do
najgolovnishogo ministra, i do partijnih nachal'nikiv. Hoditime  doti,  doki
nositimut' nogi i stane sil vidchinyati visoki, obbiti dermatinom dveri.
   A s'ogodni vin prosto poboyavsya svoº¿  temnoti,  nevchenosti.  Liho  zh  -
stil'ki lyudu.
   A vin bi skazav. Bo hto zh znaº lipshe za n'ogo...
   A shcho skazav bi?
   Skazav bi...
   SHah nesmilivo  pidijshov  do  tribuni,  prokashlyavsya.  Doloneyu  zignav  z
kutikiv gub smagu, rozgladiv chuprinu. Porepanimi,  pokurbachenimi  pal'cyami
vzyavsya, yak oti oratori, za kra¿ tribuni... prokashlyavsya znovu.  Poglyanuv  u
zal, nesamohit'  shovav  ruki.  Jomu  zdalosya,  nibi  v  zali  pislya  jogo
pokashlyuvannya zablishchali skel'cya okulyariv, zaskripili stil'ci. Spolohali ote
pershe slovo.
   SHah shche hvilinu postoyav,  vidtak  skradlivo  vidstupiv  nazad,  povernuv
vmikacha.  Zal  provalivsya  v  pit'mu.  V  prostorij  tishi  bulo  chuti,  yak
progupotili kroki, yak skripnula tribuna. Slova zapal'no¿ promovi  upali  v
porozhnij zal, zagulyali lunoyu pid steleyu.
   - Tovarishi doktori, prohvesori, docenti i vsi likari, - govoriv SHah.  -
Zglyan'tes' na moyu temnotu i ne karajte spoºyu vchenistyu. Prostit'  ¿¿,  yakshcho
mozhete. YA znayu, yaki vi  veliki.  Vi  inodi  vzhe  z  mertvo¿  ploti  kro¿te
cholovika i znovu viddaºte jomu zhittya. YAk pashport chi buhanec'  v  magazini.
Vi znaºtes' na vsih hvorobah, vi tyamites' na lyuds'kih bolyachkah,  yak  ya  na
mitli i lopati. Odnache j vi ne vsesushchi. Vi mozhete pobachiti mikrob  hvorobi
j ne rozglediti, shcho diºt'sya v lyuds'kij dushi. Bo z`yavlyaºt'sya vona pered ochi
til'ki j najbil'shij bidi. Z  nas  usih  ya  odin  bachiv  ¿¿.  Dushu  Prokopa
Gordinovicha. CHi znaºte vi, yaka ce dusha? CHi znaºte, tovarishu ministr,  yakij
ce cholovik? Poglyan'te na mo¿ grudi. Bachite shram? Vin zashivav  moyu  ranu  v
nimec'kim poloni. Golkoyu-cigankoyu, surovoyu nitkoyu. I ne v tomu sila...  shcho
zashiv. A shcho znyav mene, pokalichenogo, z kolyuchogo drotu. Odin  vin  na  ves'
tabir ne poboyavsya pidlizti i znyati. A skil'ki takih soldats'kih ran zashiv,
skil'ki dush zciliv? Zciliv dush! V c'omu sila. Vin mig piti,  mig  pokinuti
nas. U tabori pid CHernigovom peredali jomu a voli  fiktivni  spravki...  A
vin to¿ nochi kopav z baraka hid na volyu. Kopav dlya inshih, lishavsya sam, hoch
znav, shcho j ce vpishut' jomu v biografiyu. CHi znaºte vi...
   - Znaºmo. Vse znaºmo... Vklyuchit' svitlo.
   Toj golos udariv SHahovi, mov garmatnij  postril.  Starij  vidchuv  sebe,
nenache spijmanim na velicheznim kriminali. Hto ce? Ot,  yakshcho  rozpovist'...
Smiyatimut'sya vsi.
   Pit'ma. Porozhnij zal... i vin na tribuni.
   Mozhe, vtekti. Ale - kudi?
   - Vklyuchit', nareshti, svitlo.
   SHah zijshov z tribuni, derev'yanimi pal'cyami povernuv vmikacha.
   -  YA  des'  tut  zabuv  okulyari...  -  v  dveryah  bliz'kozoro  mruzhivsya
Poliv'yanij. - Klichu, klichu, ale hiba perekrichish taku oratoriyu!
   Garyacha hvilya soromu povil'no vidplinula SHahovi  vid  sercya.  "Nehaj.  YA
skazav... Te, shcho treba..."
   - Vi vse chuli? -povil'no spustivsya z sceni do zalu.
   - Ne znayu, chi vse. SHCHos' pro polon, pro likarya, - Poliv'yanij z podivom i
ostrahom rozglyadav SHaha. Vin i dali stoyav u dveryah, ne navazhuyuchis' stupiti
vpered. - YA dumav - student monolog rozuchuº... Azh... Hto vi?
   - YA? Dvirnik. Z profesorom  Holodom  razom  polon  vidbuvav.  Hotiv  na
zborah... I oce.
   - A-a... -Poliv'yanij smiyavsya smachno i dovgo.  -A  ya  dumav...  -  Poter
rukoyu vazhke pidboriddya, zahihotiv znovu.
   - Ce vse - pravda.
   - Ti tezh u polon zdavsya?
   Nevidima pruzhina natyaglasya v SHahovih grudyah, i  jomu  dovelosya  zibrati
volyu, shchob vona ne ziskochila.
   - YA... ne rozpochinav vijni. I ne zaznav tam shchastya. YA hotiv prositi...
   - Ti, didu, ne bachiv okulyariv?
   Vin nazivav jogo didom, hoch mali majzhe odnakovo vesey.
   Volodimir Volodimirovich umisne vidpovidav grubo. Vin  chuv  use.  I  vse
zrozumiv.
   Ocej did...
   CHogo vin vartij?..
   I vse zh...  Svoºyu  promovoyu  dvirnik  probudiv  u  dushi  ministra  shchos'
shkarubke, drativlive, bolyuche. I  vin  podumav...  Podumav  neveselo...  Ot
trapsya z nim... Hto b za n'ogo otak?.. Nihto. Toj zhe Bilan-vidhrestit'sya j
vidpayuºt'sya. A za c'ogo... Holoda... J s'ogodni vistupalo skil'ki. I º tam
taki, shcho shche napsuyut' jomu krovi. SHCHo mozhe...
   Vin zlyakavsya togo "mozhe". Vin vidchuv jogo silu.
   -  De  okulyari?  -  skoromovkoyu,  nemov  utikav  vid  chogos',   zapitav
Poliv'yanij.
   - Voni lezhali na stoli. YA ¿h pereklav na vikno. On... YA  hotiv  prositi
vas za profesora Holoda. SHah oblizav peresohli gubi.
   - Ti? SHCHo ti tam tyamish. Znaj svoº  dilo.  Pruzhina  ziskochila  poza  jogo
voleyu.
   - YA svoº znayu. Ot koli b znali svoº vi.
   - SHCHo? Ta ti... - Oblichchya Poliv'yanomu zburyakovilo, korotki pal'ci pravo¿
ruki sklalisya v kulak. - Ta ti... Ta ya tebe!..
   - Bilya smittya, bilya gnoyu ya. Kudi vzhe mene nizhche. Mozhe,  hochete  posisti
moº misce? Tak on za dverima strument.
   Brovi Poliv'yanogo okruglilisya dvoma nadlomanimi bublikami.  Ale  j  vin
zbagnuv, shcho zalyakati SHaha nichim. Movchki vhopiv na vikni okulyari, pishov  do
vihodu.  Ale,  dijshovshi  do  dverej,   ne   vitrimav,   oglyanuvsya.   Hotiv
zapam'yatati. I v tu zh mit' spitknuvsya,  malo  ne  vpav.  Serdito  kopnuvshi
nogoyu, pobig vniz po shodah. Popered n'ogo grimkotilo,  torohtilo  porozhnº
vidro.

   * * *

   Telefon  gudiv  golosno  i  nastirlivo.  Prokip  Gordiiovich  zbagnuv  -
dzvonyat' po  mizhmis'kij  lini¿.  Spravdi,  telefonistka,  vpevnivshis',  shcho
trubku vzyali, skazala, shcho z nim hochut' govoriti z mista...
   Ta  nazvu  mista  rozchahnulo  suhe  poklacuvannya  vmikacha,   i   Prokip
Gordiiovich shche dovgo nervovo pohukuvav u trubku. Ale tam  -  til'ki  stogin
drotiv z dalekogo polya ta korotke potriskuvannya. Vin  vzhe  majzhe  vidgadav
nazvu mista.  CHekav  c'ogo  golosu.  I  vse  zh  zdrignuvsya,  shchil'no-shchil'no
pritisnuv trubku.
   - Tatu - ti?
   V oc'omu grubomu, hlopchachomu "tatu - ti" Prokip  Gordijosich  vloviv  ne
zvidanu ranishe nizhshst'. Serce jogo zabilosya chasto, i trubka vraz  spitnila
v ruci.
   - YA, sinu, ya...
   - Tatu, ti proshchaºsh meni? Tatu, ya proshu tebe,  proshu...  Oleg  zagovoriv
shvidko, mabut', boyavsya, shcho zbizhit' chas.
   - Navit' yakshcho ne proshchaºsh. Ti  -  likar.  Ti  sam  mene  vchiv...  U  nas
neshchastya. Majster... Koli b ti znav, yaka ce lyudina! Vin  dlya  mene...  Jogo
likusalp... A teper... Nihto vzhe ne  beret'sya  robiti  operaci¿.  Tatu,  ya
znayu. Oditi ti... Ti vse mozhesh...
   - Sinu, govori povil'nishe. YAka hvoroba?  -  I  vzhe  dali,  po-likars'ki
vimoglivo, zabuvshi navit', z kim govorit': - Koli ce  stalosya?  Jogo  stan
zaraz?
   - ...Voni hochut' vipisati jogo dodomu. Beznadijnogo... Tatu, koli b  ti
znav, yakij vin... Ti ne hochesh? Iz-za mene?
   - Zovsim... YA dumayu, Olezhku. Dumayu...
   Vin vzhe  dumav  pro  inshe...  Adzhe  pislyazavtra  -  zasidannya  kolegi¿.
Virishal'ne. Prijdut' hloppi... Prijde  Varvara  Ivanivna.  Vona  govorila,
bucim ce cherez ne¿...
   - Garazd, ya vilechu zavtra. Tobto shche s'ogodni.
   Golosno gudila trubka. Holodnimi shpil'kami  pokolyuvalo  pidoshvi,  plechi
strushuvav drozh, a vin vse shche stoyav bilya telefonu.
   "Ti znajshov ¿¿, Olezhku, lyudinu!"
   I znovu dumka pro vlasni turboti. A mozhe?.. Vin vpershe prigotuvavsya  do
paperovo¿ bitvi. Vin bi vigrav ¿¿. Ce napevne. A shche zavtra -  persha  proba
kardioskopa... Eh, koli b... YAkbi vin  mig  prosvititi  togo  brigadira...
Jomu treba bude za¿hati do kliniki vzyati kolinchati trubki...  I  platinovu
golku.
   Vin vzhe zbirav sebe dumkoyu v dorogu. Prigaduvav  operaci¿,  podibni  do
tiº¿, yaku mav zrobiti, gortav istori¿ hvorob.
   M'yaki tini stelilisya ¿m pid nogi. Prokip Gordijovich stomleno stupav  po
nih, poglyadav zboku na sina. Vin vse ne mig zviknuti do Olega, do otakogo,
novogo. Oleg  nibi  azh  pidris,  zchorniv,  ogrubiv.  Znikla  metushlivist',
nervoznist'. V kutikah ochej zalyagli tini spokoyu i pevnosti.
   - Mi tak i ne pogovorili z toboyu, - skazav Holod, perekidayuchi z ruki  v
ruku nevelichkogo chemodanchika. - Ti  na  cej  rik  zbiraºshsya  postupati  do
institutu?
   - YA? Tobto... - Pitannya zastalo jogo znenac'ka. Oleg oglyanuvsya,  zbivsya
z kroku.
   - Meni zdaºt'sya... Tvij vibir horoshij. YA teper viryu:
   z tebe bude likar.
   - Ne  znayu...  YA,  mabut',  postupatimu  za  rik.  I  ne  do  medichnogo
institutu.
   Prokip Gordijovich ne stav zaperechuvati. Vin teper viriv, - Oleg napne v
zhitti svoº vlasne vitrilo. Mozhe, vono ne bude shirokim,  ale  bude  micnim.
"Ot ti, sinu, j rozv'yazav togo vuzla, yakogo mi trimali vdvoh, - podumav. -
Ti, ale ne ya. Najmudrishij vchitel' - pracya. Tvij vuzlik zovsim malen'kij  v
pletivi inshih, ¿h zav yazuº same zhittya. A mi... Mi hochemo dobra vam. Bo  mi
- vashi bat'ki".
   A bat'ki  zavzhdi  hochut',  shchob  borozna,  yaku  prokladayut'  diti,  bula
glibokoyu j rivnoyu.
   - Ti na vokzal, tatu? - obirvav plin jogo dumok Oleg. - YA provedu tebe.
   Voni vijshli na shiroku, pryamu vulicyu.
   - Ne treba... Meni shche v gotel'. Ti vertajsya. Tam divchina... Vona vse shche
plache.
   - To vzhe z radosti.
   - Treba vmiti diliti j radist'.
   Vin bachiv, yak sinovi  ochi  syajnuli  vdyachnistyu.  I  hoch  u  vlasnu  dushu
legen'kim holodkom vijnula obraza, ne vikazav togo.
   - Vertajsya. Ti zh teper pisatimesh meni?
   - Pisatimu, chasto.
   Prokip Gordijovich prostyagnuv  ruku  dlya  proshchannya,  zatrimav  na  mit'.
Zavagavsya. Ostanni slova nagadali za lista. Vin taki trishki pokriviv pered
sinom. Mabut', pokriviv  vpershe  v  zhitti.  Bo  ne  buv  peven,  chi  varto
viddavati togo lista. CHi mozhna? Ale teper...
   - Malo ne zabuv. Tam tobi list. Lilya peredala. YA v laboratori¿  skazav,
kudi ¿du...
   - List?.. -Po Olegovim oblichchi led' pomitnoyu hmarkoyu probiglo  vagannya.
- Vkin' jogo v skrin'ku, po mo¿j adresi... Abo j zovsim... Tobto yak hochesh.
   Znajoma stezhka. Znajomij obnizhok. Trava po n'omu: visoka, bujno-zelena.
A obabich - zhito. Nad zhitom - primhlive marevo.
   Selo tut obijnyalosya z mistom.  ZHito  hlyupaº  zelenoyu  hvileyu  v  parkan
likarni, v stini vodonapirno¿ bashti. Ce - polya doslidno¿ stanci¿.
   Upoperek zhitn'ogo lanu rozgoniste  bizhat'  do  dalekogo  selishcha  visoki
stovpi. Gudut' nad zemleyu droti, techut' v dvanadcyat'  tonen'kih  metalevih
civochok chi¿s' turboti, ziznannya v kohanni,  sl'ozi.  Na  drotah  -  dovgoyu
nizkoyu - strizhi. Malen'ki zhivi grudochki radosti  j  pechali.  Sidyat'  tiho,
nastorozheno, lovlyat' teplimi lapkami  zhive  pul'suvannya  drotiv:  lyuds'kih
turbot, nadij, lyuds'kogo gorya. Spolohano zrivayut'sya,  linut'  ponad  samim
zhitom, vbivayut' bilimi grud'mi z zelenih hvil' hmarki pahuchogo,  dozrilogo
pilku, znovu sidayut', vsi na odnu drotinu.
   "Mabut', tiºyu drotinoyu, -  dumaº  Prokip  Gordijovich,  -  techut'  zaraz
dobri, veseli visti".
   Prokip Gordijovich davno naznav cej obnizhok. Vlitku,  vesnoyu  hodit'  po
n'omu do likarni. Nihto jogo za ce ne svarit'  -  trava  odnak  pid  osin'
zasihaº na kornyu. Tut jomu najlegshe mislit'sya, tut vin vidpochivaº dusheyu.
   Ale s'ogodni vs'omu shirokomu lanu godi vihlyupati  trivozhnij  nastrij  z
dushi. Vin shche ne buv u klinici, ne, znaº,  shcho  tam,  v  laboratori¿.  Mozhe,
hlopci oprobovuvali sami?
   Nebo chiste, til'ki na samomu krajnebi nasurmilas'  temna  hmarka.  Taki
hmarki vishchuyut' grozi. Vin lyubit' grozi. Vin peven, ¿h  lyubit'  kozhen,  hto
lyubit' yasne nebo. V chekanni grozi priroda rozkrivaºt'sya vsya, do  ostann'o¿
steblinki. Rozkrivaºt'sya v zapahah i kol'orah,  u  vsih  svo¿h  ta¿nstvah.
Lyudina tezh chekaº grozi v nespoko¿, ¿j boyazno, ¿j i  radisno.  CHomu?  Mozhe,
tomu, shcho lyudina sama chastochka  prirodi,  chekaº  z  neyu,  radiº  nevidomimi
tajnikami zhittyu j buyannyu. A mozhe... Mozhe, tomu, shcho  grozi  ochishchayut'  dushi.
Vin znaº: shche budut' grozi, bude sonce. I  vid  togo  pochuvaº  sebe  duzhim.
Micnim.
   Holod zupinivsya, zirvav zhitnyu steblinu. Vidshchipnuvshi z  nizhn'ogo  kincya,
produv zelenu trubochku, prikusiv zubami. Steblina m'yako hrusnula, briznula
solodkim sokom. Vin vdihnuv u sebe ¿¿  zapah,  zapah  polya,  vesni,  zapah
inshih, dalekih vesen.
   Ti vesni lilisya os' takoyu melodiºyu. Nehitroyu j  vodnochas  manlivoyu,  yak
same zhittya, yak mriya pro n'ogo.
   Ale pershij zhe zvuk  zavmer  na  jogo  vustah.  Holod  pidviv  golovu  j
pobachiv, shcho z drugogo boku obnizhka  nazustrich  jomu  nablizhalas'  postat'.
Znajoma kozhnim ledve vlovimim poruhom.
   Prokip Gordijovich vijnyav z rota pishchika, nepomitno vkinuv jogo v travu.
   Bilan ishov povil'no, nepevno, nemov stupav ne po obnizhku, a po histkij,
vuz'kij kladci. Ale divivsya  ne  pid  nogi,  a  pryamo,  na  n'ogo.  Prokip
Gordijovich vidchuv, yak  skalatnu-lo  serce,  yak  zatripotila,  zapul'suvala
zhilka na skroni. Take z nim bulo  til'ki  v  hvilini  najbil'sho¿  trivogi.
Holod zdogadavsya - Bilan ishov jomu nazustrich. Ale shcho vin hoche? SHCHo jomu  shche
treba? Holodovi vid n'ogo - nichogo. I vin vidstupiv,  mayuchi  namir  projti
mimo.
   Ale jogo zupinili ochi. Veliki, sumni  ochi,  v  kotrih  gorilo  bezmirne
lyuds'ke strazhdannya.
   - Prokope, ne vtikaj. - Golos Bilanovi tremtiv, nemov daleke marevo  na
zhitah. - YA shukav tebe. YA znav... YA hochu tobi vse. Vse... YA vinuvatij pered
toboyu tyazhko. Sam sobi otru¿v serce... A mozhe,  j  ne  sam...  Tonya...  Vse
zhittya vona kohala tebe. Nu... Ni... Virila.  YA  znav  ce.  YA  radiv,  koli
skazali pro tvij polon. "Bach, yakij vin".
   - I puskav mene u svij dim?
   - YA nenavidiv i viriv. YA posmihavsya tvo¿m nevdacham. YA j  na  viborah...
Koli tebe na golovu Hirurgichnogo tovaristva... - zapisku napisav. YA ne buv
lyudinoyu... Navit' pivlyudinoyu. Stupav po tryasovini. I tebe hotiv...
   - Nu! - Holodiv golos bryaznuv, nemov  nizh  po  kamenyu.  -  I  shcho  zh  ti
hochesh?..
   - YA zabludiv. A teper prozriv. Z liha prozriv. YA prijshov  prositis'  do
tebe. V kliniku. Pomichnikom... Ordinatorom...
   - U mene nemaº kliniki.
   - YA vzhe skazav... Napisav. Prokope,  zabud'...  Ne  kidaj.  YA  shche  mozhu
pochati... YA shche stanu lyudinoyu. Ti virish, Prokope?
   Holod movchav. Des' zboku, z yaru  viburhnuv  viter,  pognav  pered  sebe
zelenavo-sini, zavihreni na grebenyah koloskami hvili. Voni  dokotilisya  do
nih, hlyupnuli v grudi raz, vdruge i zagojdalisya,  zashumili.  SHepotili  pro
SHCHos' molode, davnº, lagidne. Voni nibi vklonyalisya ¿m.
   Prokip Gordinovich nagnuvsya, zirvav dvi steblini. Odnu vzyav  sam,  drugu
prostyagnuv Bilanovi.
   - Pam'yataºsh? - zapitav tiho.
   Steblina pahla nedozrilim litom, grozoyu, dalekoyu, neshcherbatoyu  v  pravdi
yunistyu.
   Bilan prikusiv zubami m'yake solodke steblo, vidpoviv sumnoyu posmishkoyu:
   - Pam'yatayu.
   Prokip Gordijovich ledve rozchuv ti slova. Vin navit' ne peven buv, moviv
¿h  Oleksandr,  a  chi  to  proshelestiv  viter.  Divivsya  Bilanovi  v  ochi,
napruzheni,  povni  nespokijno¿  prozorosti,  de   na   samih   dencyah,   v
krinichkah-zinicyah, spalahuvali i gasli, nemov daleki zirnici,  vogniki,  -
divivsya pil'no, namagayuchis' vidgadati te, odne-ºdine: chi pam`yataº?

Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT

Ocenite etot tekst: