v dumkoyu taku rozmovu, ale teper, ne znati chomu, zlyakavsya. Jomu stalo lyachno zalishatisya zaraz na samoti, obirvavshi vse te, shcho ºdnalo ¿h dovgi roki. - Hiba ya dlya sebe... Na dobro zh, ne na zlo, - sprobuvav sterti vse skazane dopiru. - YA shukayu. Mozhe, ya shchos' i ne zovsim... Mozhe... Trishki. Ti dumaºsh?.. YA sam sobi zatiskayu gorlo, shchob ne kriknuti. Ale zh zrozumij - ce kraplya. - Kraplya krovi. Lyuds'ke zhittya - ce kraplya. Vs'ogo lish. Mi ne maºmo prava vazhiti neyu. - Ale zh zadlya togo... - Navit' zadlya najvishchogo. Mi ne davali jogo. I vishchogo za n'ogo nemaº. Tak robili v im'ya vsih zhorstokostej. Vsih koristej. V im'ya dobra... Ce shchit usih. I togo, hto likuº lyudej, i togo, hto tishit' svoº slavolyubstvo. Meni shkoda tebe, Sashko. Oglyan'sya. Naplyuj ti na tu vivisku. Rozbij ¿¿. Nu, yak ti mozhesh... Spravki u hvorih... Te, shcho Holod vidgadav Bilanovi dumki pro institut, znovu rozlyutuvalo jogo. - Pozhalij krashche sebe. I poryadkuj u svoºmu viddilenni. Ajv sebe sam... Hotiv shche skazati: "Ti zavisoko zamahnuvsya... Zabuvsya, hto porekomenduvav tebe na zaviduyuchogo viddilennyam. Zabuv, po chi¿j rekomendaci¿ prijnyato vdruge do parti¿..." Odnak til'ki vdariv po stolu kulakom. - Zvazhuj. Bo dali ya budu zmushenij dopovisti na kolegi¿. Holod pidijshov do dverej, vzyavsya za ruchku, ale raptom vidchuv, yak garyachij klubok pokotivsya jomu do gorla, zupinivsya tam. Stalo vazhko dihati, vazhko vimoviti slovo. I ne mig znajti togo slova. A tak hotilosya... - V Leningradi grupa likariv sproektuvala nove shtuchne serce... Krashche za kolosovs'ke... Ti chitav? Bilan ne vidpoviv. Vazhkoyu vtomlenoyu hodoyu Holod vstupiv do svogo kabinetu. Zupinivsya. CHomus' oglyanuvsya. Nibi vse tut, yak i ranishe. I vodnochas... Nemov rozbilosya shchos', nad chim klopotavsya dovgo-dovgo. V kabineti porozhn'o, sumno. Tisha po krihti stochuº serce. Vodnochas ne hotilosya, shchob htos' porushiv ¿¿. Jomu zdavalos', nibi odrazu zdogadayut'sya, de vin buv i pro shcho govoriv. Bil' ne prohodiv. Ale povoli na dushu splivalo yakes' zaspokoºnnya. Vin vchiniv, yak velila sovist'. Stukala v serce j insha dumka: a mozhe, Sashko odumaºt'sya... Hoch ¿m vzhe, mabut', nikoli ne sisti razom do svyatkovogo stolu, ne roziklasti na richkovim berezi veselogo vognishcha. Zalishatisya v kabineti ne hotilosya, i vin spustivsya v pidval. Tam rozmishcheni doslidni laboratori¿ oboh viddilen'. Osobisto v Prokopa Gordijovicha - dvi kimnatki. Divo, ale jomu tut najlipshe pracyuºt'sya. Mozhe, tomu, shcho syudi ne syagaº metalevij gamir mista, a mozhe, shcho v cih kimnatah rozplutuº najtonshi nitki svo¿h dumok. Vin morokuº nad tim, chogo shche nemaº, ale shcho bachit' uyavoyu, shcho promovlyaº do n'ogo z paperu literami ta liniyami, blimaº na shchitku chervonimi lampochkami, pidmorguº sin'oyu brovoyu z ekrana. Detali zmontovani na odnij velicheznij doshci, ale vse ce shche poki shcho okremi vuzli aparata, i Holod ne znaº, chi vdast'sya jomu koli-nebud' pobachiti v svitnij okulyar te, shcho bachit' uyavoyu. Zvichajnij rentgen-aparat prosvichuº lishe kistki, stari ru¿nnic'ki puhlini, virazki. A v svoº skel'ce Prokip Gordijovich musit' pobachiti najmenshi zmini klitin organizmu, najmolodshi novoutvorennya. Todi likari zmozhut' vbivati hvorobi v kokoni, v zarodku. Vin sam amozhe prosvititi serce, shchob potim operuvati ne naoslip, a za chitkim planom. Ale robota shaleno opiraºt'sya Prokopu Gordijovichu. CHasom aparat vidaºt'sya jomu zhivoyu istotoyu. Voni rozmovlyayut' odne z odnim, vtishayut'sya, kpi-nyat', svaryat'sya. Holod znaº: jogo metalevij oponent - ¿dkij skeptik, ale profesorovi podobaºt'sya sperechatisya z nim. Ocej girkij pesimist gadaº, bucim vin z dnya na den' pidginaº Holoda pid svo¿ metalevi lapi, odnache vin prikro pomilyaºt'sya. - Daremno ti pidmorguºsh, - rozpochinaº davnyu superechku, vikladayuchi na stil instrument. - Tobi vse odno ne vdast'sya sisti meni na kark. Tak, ti pozhiraºsh mij chas, moyu zarplatnyu, navit' moyu mriyu, ale ti bezsilij nav'yazati svoyu volyu. "Ti prosto korotkozorec'. Nenache ya ne znayu, dlya chogo ti klopocheshsya bilya mene? Ti hochesh pobachiti v moº skel'ce, yakij ti velikij. Pripuskayu - pobachish. Ta zavdyaki komu vozvelichishsya ti?" - Breshesh. YA pobachu ne sebe, a inshih. Vsih nas. Vsi razom mi spravdi veliki. Mi vozvelichuºmos', konstruyuyuchi vas, mi shchoden' viddalyaºmosya od vas... "Todi chomu zh ti tak chasto sumuºsh v ocij kimnati? CHomu v tvo¿h ochah pleska tuga?" - Ce tuga... Tuga po nedoskonalosti zroblenogo, po tomu, shcho musiv bi zrobiti. "Tobto po genial'nomu?" - Nazivaj, yak tobi hochet'sya. "Ti dumaºsh, vi kolis' podolaºte ¿¿?" - C'ogo ya ne znayu. "I vi vklali sobi v golovu, shcho, konstruyuyuchi nas, vi vse bil'she viddalyaºtes' od svogo pershorodu? Ti gadaºsh, nibi vtik vid otih, chotirinogih?" - Tak, utik. Mi j vtekli tomu, shcho dumali ne lishe za sebe, a za vsih. Za vsih tih, kotri za skel'cyami. Mi zhertvuvali svo¿mi zhittyami zaradi inshih zhittiv. Mi - chervoni krov'yani til'cya. Mi - fagi. Mi pozhirali bakteri¿, mi ginuli, shchob zhili nashi brati. "Tak, vi - fagi. Vi slipi, vas shtovhaº temna, ne vidoma vam, neosmislena sila. Vi ne znaºte, shcho sila ta - fatal'na". - Ale mi maºmo rozum, same vin i pidvivsya nad svitom, vin peremig. Kolektivnij rozum lyudstva. "CHomu zh todi vin znishchuº sebe? CHomu vkorochuº viku lyudini? Tobto samomu sobi. Dlya chogo vin vigadav bombu?.. Hochesh, ya skazhu, shcho volodiº vami. Vami volodiº strah smerti, samotnosti, strah inshih lyudej. I bil'she nichogo. Vi bezsili pered hibno nazvanoyu vami nezhivoyu materiºyu. Bo vi sami - lishe chastochka ¿¿. Vi j dosi ne rozgadali, shcho take zhittya, shcho take materiya. Bo s'ogo ne mozhna rozgadati. Ce shozhe na te, yak, skazhimo, kaminna poroshina sprobuvala b rozgadati, shcho take kamin'. CHastina ne znaº zakoniv cilogo. Poroshinku zavtra vtopchut' v bagno, spalyat' na vogni, a kamin' lezhatime vichno. Ti zrozumiv mene? Sam proces namagannya piznati sebe - tezh mit', kraplinka materi¿". - Ale zh ti kazhesh: kamin' vichnij. A znachit', vichno vid n'ogo vidpadayut' i poroshini. Vihodit', shcho organichne zhittya tezh vichne. Vono º prinalezhnistyu materi¿. Materiya stvorena tak, shcho vona obov'yazkovo viklikaº zhittya. Otzhe, mi tezh vichni. Ne tut, na zemli. A tam - skriz'. Spalahuvala lampochka, klacali po metalu ploskogubci. Oponent movchav. I vzhe po dovgij pauzi: "Ce tvoº vidkrittya?" - Tak. Holod ne pochuv, yak skripnuli dveri. Kinuvsya, azh koli za spinoyu prolunav metalevij bryazkit. Oglyanuvsya. V yaskravomu svitli lampochki pobachiv vibalusheni zhahom ochi, shiroko rozstavleni ruki. Na pidlozi pobliskuvala v'yazka klyuchiv. - CHogo vi, Haritino Artemivno? - YA... Tobto... Vi sami?.. - A, - posmihnuvsya Holod. - Knizhku vgolos chitayu. - Slava tobi gospodi, - perehrestilas' pribiral'nicya, povoli zaspokoyuyuchis'. - A ya sluhala-sluhala pid dverima... Hiba teper, dumayu, dovgo. Taka nervenna robota... Azh znov, slava bogu. - A chogo znovu? - pocikavivsya Prokip Gordijovich. - Ta ot... - Titka perestupila porig, pidibrala klyuchi. - I vchora meni pritichina. Zibralasya na robotu, vijshla na ganok, azh glyad' - pid grusheyu susids'kij parubijko, Vadim. Nide ani lyalechki, na s'omu shche til'ki povertalo. Dumayu, grushok nazbirat' vibig. A vin sto¿t' i divit'sya kudis'. Ta tak lyuto... Mene ne bachit'... A todi kulakom - tic'. I znov: tic', tic'. Skik ubik, skik nazad - i vp'yat' kulakom. A pered nim zhe, yak oto lektor chitav, odin ehvir. "Serdeshnen'kij, - dumayu, - otakij molodij". Mene j zhal' i ostrah bere. SHCHe mene otak tic'ne - kistok ne zberesh. Vernulasya, pobudila susidiv. Za stinoyu v mene uchast-kovij zhive. Podivivsya vin u vikno ta yak zaregoche: "To, kazhe, Vad'ka z boksi trenuºt'sya". Holod ne vtrimavsya, posmihnuvsya j sobi. - A chogo vi tak rano na robotu vihodite? - zapitav vin. - Aparata vmikayu dihal'nogo. Vin zhe dvi godini griºt'sya. YA vvimknu, a todi shche drimayu do dev'yati. Na visoke Holodove cholo nabigla kruta skladka. "Ot i vsya filosofiya chasu, - dumav, nesamohit' zginayuchi j rozginayuchi midnu plativku. - SHCHodenno vkradeni dvi godini..." Titka Haritina pishla, a vin shche dovgo stoyav, krutiv u rukah plastinku, a v golovi - girku dumku. Vidtak profesoriv blukayuchij poglyad upav na budil'nik. Jogo vin zavodiv, koli boyavsya zapracyuvatisya, spiznitisya kudis' na priznachenu godinu. Vzyav budil'nika, vidgvintiv krishku. Potim vidshukav vitok tonkogo drotu, prinis z komirchini payal'nu lampu. Strilka jogo ruchnogo godinnika obbigla odin raz, koli vin skinchiv robotu. SHCHe desyat' hvilin - na vstanovlennya, pidvedennya drotiv do aparata Byulau. Teper mozhna poklikati titku Haritinu. - Haritino Artemivno, - skazav, koli ta zajshla do kimnati. - Vid s'ogodni vi prihoditimete na robotu o dev'yatij. - A... aparat? - titka nichogo ne rozumila, klipala povikami. - Vmikatimet'sya sam, avtomatichno. Zaraz mi perevirimo. Maºmo bez tr'oh hvilin p'yat'. Byulau povinen vvimknutisya rivno o p'yatij... Mabut', tomu, shcho chekali, oboº zdrignuli, koli zatorohtiv dzvinok. Jomu u vidpovid' suho klacnuv vmikach, zagudiv aparat. Holod pereviv strilku budil'nika na sim. - Vi skazhit' tim, hto pracyuvatime na Drugij zmini, shchob zavodili na nich pruzhinu dzvinka. Titka stoyala, vrazhena ne menshe, nizh godinu tomu, koli sluhala pid dverima. V ochah i podiv, i zahoplennya, i shchira lyuds'ka vdyachnist'. - Dlya chogo vi... YA j tak... - Ledve-ledve vorushila gubami, ne znayuchi, yak podyakuvati. Holod povernuvsya do kimnatki v laboratoriyu, siv u kutok za malen'kij stolik. Tam - dopisanij do polovini arkush, ruchka, ale vin shche dovgo ne brav ¿¿. Horoshe jomu pochuvalosya na dushi, tak horoshe, nemov zvershiv shchos' velike-velike, nemov pobachiv te, shcho shukav rokami. Hoch i znav - dribnichka, malen'kij prominchik. Ale vin griv duzhche, nizh inkoli velike bagattya. Ale potim prijshli inshi dumki. Vtikayuchi vid nih, silomic' zanurivsya v rozrahunki. Azh poki povoli ne zabuv za vse. Zapracyuvavsya dopizna. Vecheryav u restorani, zamoviv sto p'yatdesyat gramiv. Vin nikoli ne vtikav vid charki, ale lyubiv, shchob vona stoyala na veselim tovaris'kim stoli, de dobra besida, zhurna pisnya. A s'ogodni vipiv sam. Z smutku, z tiho¿ radosti. A potim dovgo blukav vechirnim mistom. Vijshovshi na gorb, zvidki vidno budinok, pobachiv u viknah svoº¿ kvartiri svitlo. "Oleg". Lunko vdarilo serce, vin pishov shvidko, a vzhe vid drugogo poverhu majzhe big. Rvonuv dveri, perestupiv porig i malo ne spitknuvsya na rivnomu. Posered kimnati stoyala Ol'ga. Vona chekala na n'ogo. Na mit' v ¿¿ ochah spalahnuv vognik zamishannya i zgas. - De Oleg? YA oderzhala tvogo lista. Vin do mene ne pri¿zdiv. - U Kilini. - Teper Prokip Gordijovich buv pevnij, shcho sin tam. Bil'she jomu podatis' nikudi. Ce dobre, shcho Oleg u Kilini. Najbil'she bat'ko boyavsya, shchob sin ne po¿hav do materi. - Mabut', posvarilisya? - Trohi, - vidpoviv korotko. Vin stoyav bilya dverej, neceremonno rozglyadav kolishnyu druzhinu. Tak, roki proshumili j nad neyu. Ale, mabut', ne gnuli, ne torsali. Vona ne obvazhnila tilom: strunka, svizha. I zmorshchok majzhe ne vidno na oblichchi. Libon', stezhit' za soboyu pil'no. Prokip ¥ordijovich vijshov u koridor, pochepiv na vishalku plashcha i kapelyuha. Povertatisya ne pospishav. Rozchisuvav grebincem cupke volossya, priborkuvav rozvihreni stricheyu dumki. P'yatnadcyat' lit promchali nashmaganimi kin'mi. Vin dumav, shcho vidlunnya stukotu ¿hnih kopit po tomu pershomu mostu davno vmerlo, shcho j mist struhlyaviv. A zaraz... SHCHos' zatremtilo v n'omu, laskavi j nelaskavi spogadi tisnulis' do sercya. I vzhe vono - bezvol'ne, hlipke... Siloyu voli strusnuv sebe, prognav hvilinnu zamriyu. "Papuga ti, papuga, - povertavsya dumkoyu v zvichnu koliyu. - Viyavlyaºt'sya, ti shche, mov ishachok, zdatnij bigti za puchkom sina. Todi nastupi sobi na hvist..." "Nevzhe ti mozhesh hoch na mit' poviriti, shcho ¿¿ privela syudi trivoga za Olega? Za p'yatnadcyat' rokiv vona ne napisala p'yatnadcyati listiv". "Todi shcho?" Malo-pomalu v jogo golovi viro¿vsya zdogad. Ale vin poki shcho ne davav jomu povno¿ voli, - zdogad potrebuvav perevirki. - Ti vecheryala?-zapitav, povertayuchis' do kimnati. - Vecheryala. YA vzhe chekayu davno. Ota titka, dvirnichiha, Oksenya chi yak ¿¿, ne hotila vidchinyati. Azh poki ya ¿j ne ska'zala, shcho dzvonila tobi. YA taki j dzvonila, ale ne dodzvonilasya. Ti zh ne bo¿shsya, shcho ya tebe pograbuyu? - zasmiyalasya. - Vse, shcho mogli, v mene vzhe pograbuvali, - vidpoviv u ton. - Reshtu zh ya ne viddam. - A meni zdavalosya, inodi buvaº priºmno, koli tebe grabuyut'? -povela primhlivoyu brovoyu. Teper jogo zdogad prijshov do svogo kincya. Prokip Gordijovich garazd prigaduº kolishnyu Ol'gu. Vona vzagali vidchuvala, de shodinki vgoru micni, a de truhlyavi. V c'omu Holod vpevnivsya nezabarom po svoºmu odruzhennyu. I vse zh sobi obrala shodinku nenadijnu. Otak chasto buvaº v zhitti. "SHCHos' vlomilosya v tvoºmu "malinovomu" zhitti. I ti, golubon'ko, znyala z gorishcha staru, zairzhavilu pastku. Ale vdruge misha v ne¿ lizti ne hoche", - podumav, vikladayuchi na stil z kisheni cigarki. Ol'ga vzyala odnu. - Ti kurish? - YAk otoj tvij priyatel', Oleksandr? Vin i zaraz chuzhi kurit'? Meni kazali, vikukurikavsya vin na golosistogo pivnya. Pam'yataºsh, ya jomu tezh provishchala. ...Dali ves' vechir prominuv u spogadah pro obopil'nih znajomih. Holod navit' ne zapituvav, chi nadovgo vona pri¿hala i de dumaº zhiti. Mav pevnist', shcho dovgo Ol'ga tut zalishatisya ne zahoche. Prokip Gordijovich posteliv ¿j u sebe v kabineti, na kanapi, sam pishov do Olegovo¿ kimnati. Ne znati chomu, ale jomu ne hotilosya, shchob vona spala na sinovomu lizhku. Dveri lishilisya prochinenimi, i hoch Prokip Gordijovich odrazu zh vimknuv svitlo, voni shche dovgo peremovlyalisya. Vin bachiv ¿¿, Ol'ga sidila pered dzerkalom, rozchisuvala na nich volossya, chistila nigti. Prokip Gordijovich chomus' prigadav, yak v dni ¿hn'o¿ molodosti vona dratuvala jogo dzerkalom. Vona aiddavala jomu po kil'ka godin na dobu. Ol'ga divilasya na svit bajduzhimi ochima, zhivi vogniki spalahuvali v ¿¿ ochah lishe todi, koli bachila v dzerkali sebe. Tak samo nekvaplivo Ol'ga rozdyagalasya, ¿¿ vzhe ne bulo vidko. Ale vin bachiv, yak na spinku stil'cya pered dzerkalom m'yako vpala kvitchasta suknya, dali - goluba shovkova sorochka, za sorochkoyu - poyas z bliskuchimi pryazhechkami, tonki, mov mavchina pryazha, panchohi. Zovsim, yak u kino. Klacnuv vmikach. Temryava prokovtnula svitlu plyamu v jogo kimnati. - Ti ne spish? - na¿vno poklikala vona. Ale v tij na¿vnosti brinili fal'shivi notki. - Hodi syudi, shche pogovorimo. - Nehaj zavtra. - Mozhe, ti bo¿shsya mene?- zasmiyalasya neshchiro. -Zasvititi tobi svitlo? Holod movchav. V nenadijnij temryavi borovsya z bentezhnistyu, yaka ohopila jogo, perevertavsya z boku na bik. - Boyusya, - priznavsya. - Zvichajno, ne ciº¿ nochi, a nastupnogo dnya. - Ti zanadto pravdiva istota, - movila Ol'ga z zithannyam. - Ne vmiºsh navit' polestiti zhinochomu samolyubstvu. Ne viryu, shchob ti vsi ci roki prozhiv, ne spiznavshi temryavi chuzhih kimnat. "Istota" lezhala, pidibgavshi podushku, posmihalasya v temin'. - YA b obrazivsya, yakbi povirila. Tak samo, yak ti, koli b ya sprobuvav sumnivatisya shchodo tebe. Rozkazhi meni, yak ti zhila. Pro svogo cholovika. YA zh tak i ne znayu jogo, - sprobuvav perevesti rozmovu z manivciv na bitij shlyah. - Nichogo pro n'ogo rozpovidati. Buv cherevik, ta stoptavsya. Za rik vtretº ponizili v posadi. A nochi... Vin ¿h bo¿t'sya, yak lis rushnici. V n'ogo, koli ya gashu svitlo, pochinaº boliti serce abo shlunok. Takogo cinizmu Holod ne spodivavsya navit' vid Ol'gi. Cimi slovami vona get' rozirvala shalinku, kriz' kotru divivsya na ne¿ dopiru. Jomu stalo shkoda Ol'gi i obrazlivo za ne¿. SHkoda zmarnovanogo Ol'zhinogo zhittya, shkoda lyudej, kriz' chi¿ dushi vona projshla. - YA dumala, trimaºt'sya na nogah tverdo. SHCHopravda, j trimavsya. Micno vris v te zhittya. Kolishnº. Pristosuvavsya do n'ogo, chi shcho, - kazala vona dali. - A do novogo ne zumiv. Vin i zaraz ne virit'. Ti znaºsh, ya sama... Zdavalos', te vse navichno. Adzhe zh skil'ki stoyalo... - Rim stoyav tisyachu lit i vpav, - moviv, hoch dumav pro inshe. - Nu, spati. Prokip Gordijovich pochuvav, shcho jomu strashenno kortit' zakuriti, ale vin zabuv cigarki v kabineti na stoli, a jti po nih ne hotilosya. SHCHe dovgo ne spav. Nesamohit', pomimo svoº¿ voli, loviv sharudinnya za stinoyu, chaste zithannya, ale movchav, ne obzivavsya. ROZDIL SXOMIJ Iskri padali v osinni sterni i gasli. Parovoz panahav krikom nichnu tishu, mchav shvidko, nenache vtikav vid pogoni. Dalebi, tak vidavalosya Olegovi, kotrij taki naspravdi vtikav. Oleg prihilivsya do vikna, movchki vdivlyavsya v nichne pustel'ne pole. Na dushi v n'ogo bulo porozhn'o i holodno. Parovoz mchav jogo v prijdeshnij den', u beznadiyu, v nevidomist'. Tak, Olegovi, libon', vzhe ne vtekti vid togo, shcho znenac'ka vpalo na plechi. ZHittya zakrutilo jogo, nemov vihor odirvanij listok, i kotit', i zhburlya po dorozi. A kudi prib'º - zvidki znati? SHCHe s'ogodni zhburnulo v kalyuzhu. Po¿zd bizhit' vpered, a dumka Olegova rozkruchuºt'sya nazad, do prispanogo dniprovoyu hvileyu zavods'kogo mista. Des' tam, po zakurenih vulicyah, shvendyaº Dzhon. Ide skradlivoyu, nekvaplivoyu hodoyu nichnogo hizhaka, pevnij v svo¿j udachi. Zvichni do temryavi ochi nacileni v chiyus' bezturbotnu spinu, pazuri pidtisnesh, gotovi vvip'yatisya v zdobich. Olegovi taki garazd privelosya viprobuvati na sobi ¿h mic'. Vin shche j zaraz vidchuvaº bil' pid grud'mi. Dzhon pritisnuv Olega do chavunno¿ ogorozhi, velikoyu chipkoyu rukoyu trimav za zzhuzhmanu na grudyah tenisku. V ritm svo¿m glumlivim slovam sharpav za grudi, i hlopec' doshkul'no bivsya potiliceyu ob ogorozhu. - Rvem kigti, znachit'... Ne lishivshi vizitno¿ kartki? A mene zh na kogo?.. Taka druzhba... Oleg i zaraz ne pam'yataº, shcho bil'she nayatrilo jogo. Bil' chi oti glumlivi, vimovleni v protyag, nibi gumovi slova. Mabut', slova. Jogo strah perekipiv na zlist'. Na lyutu nenavist'. Nenavist' do vsih. Do Dzhona, do svo¿h nevdach, do zligodniv ostannih dniv. Lyut' stisnula jogo doloni v kulaki, napruzhila m'yazi. Vin zavdav Dzhonovi golovoyu v shchelepu i vzhe navzdogin - kulakom u pleche. Dzhon vimahnuv rukami, rozplastavsya na asfal'ti. Odnak shopivsya shvidko, mov kit. Oleg til'ki j vstig pomititi, yak blisnuli jogo ochi, vin prikrivsya vid udaru i to¿ zh miti hryapnuv pid ogorozhu. Dzhon pidbiv jogo pid nogu. Dali Oleg lezhav dolilic' i til'ki zatulyav golovu. Dzhon biv jogo rozmirene, metodichno, nemov vikonuvav priznachenu robotu. V boki, po spini, po rukah. Po vs'omu, shcho nazivayut' zhivoyu dusheyu, lyuds'koyu plottyu. Svo¿mi neshchadnimi udarami vin zatoptuvav Olegovu dushu v zemlyu. Jomu bula potribna lishe shabaturka z ne¿, a vin vzhe sam napovnit' ¿¿ potrgonim vmistom. Uzhe j ne strah, a rozpuka, rozpach volodili Olegom. Zvestisya b, vvip'yatis' v otu merzennu piku, chaviti, biti, grizti! Ale razom z tim - svidomist' svogo bezsillya, divna mlyavist' u tili. Oleg ledve j zavvazhiv, koli porushivsya otoj strashnij ritm. Kriz' dzvin u vuhah dolinuv do n'ogo gomin, vidtak - shche dva korotkih udari i - shozhij na vittya vikrik. Oleg zdrignuvsya usim tilom, pidviv golovu. Pershe, shcho vin pobachiv, - vognyanu, roztripanu vitrom chuprinu, storozhki, nedovirlivi ochi. Oleg shvidshe zdogadavsya, nizh zbagnuv, shcho jomu prijshla pomich. Hoch i ne mig vtyamiti, zvidki vzyalisya oci hlopci, ¿h bulo p'yatero. Odin, rudogolovij, sidiv pered nim navpochipki, shche chetvero stoyali. Odyagneni v vatyanki, v choboti, za spinami - mishki na polotnyanih lyamkah. - Za shcho vin tebe? - zapitav rudogolovij. Oleg sprobuvav pidvestisya, ojknuv, prihilivsya spinoyu do ogorozhi. - Hotiv, shchob ya... - hlopec' poshukav u kisheni hustochku i, ne znajshovshi, viter krov doloneyu. - Hotiv... hoche - Oleg nevidrivne divivsya v kinec' vulici. Tam, bilya vhodu v skver, stoyav Dzhon. - SHCHo hotiv? - SHCHob ya z nim... - Dali nibi shchos' pidshtovhnulo Olega zseredini, i vin pochav rozpovidati. Pro Dzhona, pro vstup do institutu, pro vtechu. Pro bat'ka - mehanika z zavodu, kotrij vsi svo¿ nevdachi remenem perepolosuvav na jogo spinu. YAkbi vin povernuvsya dodomu z atestatom, bat'ko, mabut', zabiv bi do smerti. Oleg sam ne vidav, yak priplelasya ocya brehnya. Ale zaraz vin malo ne viriv u ne¿. Jomu, vchavlenomu v asfal't chuzhimi cherevikami, prosto soromno bulo pered cimi hlopcyami. Zaraz, ciº¿ miti, vin bachiv mizernist' svogo buntu i ne hotiv rozpovidati pro n'ogo. Olegovi vdalosya na hvil'ku odyagnuti vatyanku, pochepiti torbu i stupiti roztoptanimi chobit'mi na pidlogu profesors'ko¿ ki¿vs'ko¿ kvartiri. Ci, p'yatero, tezh ishli slidom, chuli vse. I vin mershchij povernuv nazad, poviv ¿h na kvartiru do mashinistovogo sina, svogo susida po parti. CHervonochubij, - vin do togo buv shche j rudobrovim, vesnyankuvatim, - popraviv za spinoyu klunka, poshkrib p'yatirneyu potilicyu, daleko na loba nasunuvshi kashketa. - Nu, j kudi zh ti? - zapitav. Oleg pidibrav z asfal'tu vidirvanogo z m'yasom gudzika vid teniski, shovav do kisheni. - Ne znayu... - Nehaj ide do milici¿... - poradiv htos' z gurtu. - A tam shcho?.. -Hlopcevi bulo nezruchno siditi navpochipki, trimati za spinoyu klunka, i vin vivil'niv z lyamok ruki. - U kacibirci jogo zahovayut'? - Vin zamislivsya. Smishno namorshchiv nosa, vodiv po n'omu pal'cem. Vraz lastovinnya rozsipalosya v boki, shozhe bulo, nibi vid perenissya rozbigayut'sya malen'ki zhuchki-sonechka. - Hlopci, a mozhe, nehaj z nami? Na Donbas, na shahti po¿desh ? - V n'ogo zh, vin sam kazav - u kishenyah mishi poprogrizali dirki, - znovu obizvavsya hlopec', kotrij radiv iti v miliciyu. - Oh i shkura ti... - Skil'ki tam... - Ta vin zhe j viddast'. Zarobit' i viddast'. Pravda? - prolunalo odrazu tri golosi. - Viddam, z pershogo zh zarobitku, - pospishiv pogoditis' Oleg, hoch jomu shche nikoli ne dovodilosya zarobiti zhodno¿ kopijki. Ale shcho tam... Jomu b til'ki zvidsi. ...Teper, sluhayuchi odnotonne poklacuvannya kolis po rejkah, Oleg vpershe podumav pro robotu, ditknuvsya do ne¿ po-spravzhn'omu, hoch ne mozolyami, a dumkoyu. A po¿zd mchav i mchav, kolesa cokotili bezugavno, nemov lichili oti, shche ne zarobleni karbovanci i griveniki. SHCHo vin znav pro nih? Groshi i vdoma ne duzhe vidtyaguvali jomu kishenyu, odnak potraplyali tudi legko. A potrapivshi, ne zalezhuvalis' tam. Voni ne prilipli do jogo dushi. Hoch vin i znav, chogo vartij v hlop'yachomu tovaristvi z nimi j bez nih. Deyaki jogo shkil'ni tovarishi skladali groshi tizhnyami, shchob potim prisluzhitis' tovaristvu, kupchikami provesti jogo za soboyu po zaboronenih dlya ¿hn'ogo viku kramnicyah. A shche bulo v klasi dvoº chi troº... V tih zavzhdi shelestili v kishenyah papirci, ¿hni bat'ki ne posidali profesors'kih kafedr, ne vistupali z scen stolichnih teatriv. Stoyali za prilavkami abo sidili po temnih skladah. Koli htos' z hlopciv vichituvav u gazeti fejletona pro habarnikiv, vin prinosiv gazetu do shkoli, chitav fejletona vgolos... A potim, povertayuchis' dodomu, tyagnuvsya v temnim zavulku do korobki z cigarkami, shcho nimi chastuvav hto-nebud' z tih-taki groshovitih hlopciv. * * * Pershi zarobleni griveniki viyavilisya vazhchimi, nizh gadav Oleg. Ale buli voni ne tverdishimi za pershi mozoli. ...Pershi mozoli. Pershi trudovi dni. Pershij spusk u shahtu. V shahtu, kudi navit' dumka ne privodila jogo nikoli ranishe. V zalitu potokami shchedrogo svitla yupiteriv u kinofil'mah, obcyac'kovanu knopkami avtomatichnih aparativ, spovnenu veselogo mashinnogo gulu, viplesnutogo v kinozal cherez mikrofoni. V povitu morokom vlasno¿ uyavi, zatkanu strahitlivimi rozpovidyami pro katastrofi, zavali. Oleg ishov ostannim, perepustivshi vsih poperedu. Vin dovgo namiryav kaski, a koli jogo poklikali, vhopiv pershu, shcho trapila do ruk, i pobig. Vona bula mala, shche j, mabut', davno lezhala bez vzhitku, gostrimi zubami peresohlih zakra¿n vrizalasya v potilicyu, mulyala v skroni. Ostannim z usih hlopciv, z kotrimi prohodiv tizhnevij tehminimum, vstupiv i do kliti. Popered n'ogo do stalevo¿ mokro¿ skrini vtjslosya shche chetvero neznajomih shahtariv. Padala klit', padali za shiyu holodni lyachni krapli, padalo serce. Poruch htos' rozpovidav, yak minulogo tizhnya perekosilo klit' i hlopci provisili v zaliznim kapkani chotiri z polovinoyu godini. Dobre, shcho hoch spracyuvav parashut. Potim voni, shovavshis' vid pruzhnogo, mov natyagnena tyativa, vitryanogo potoku za vistup, chekali na kogos'. I tut Oleg pochuv shche odnu rozpovid' - pro yakogos' Smolku, yakomu lishilosya dva misyaci do pensi¿ i kotrim ovolodiv strah. Jogo malo ne silomic' vodyat' do zaboyu, a vin te j znaj vtikaº do shahtnogo stvolu. Dvadcyat' chotiri roki i desyat' misyaciv rozminavsya cholovik iz strahom, ta znenac'ka zitknuvsya z nim v vuz'komu shtreku. Take, kazhut', tezh inodi traplyaºt'sya. Koli vzhe zibralisya jti, hlopci pomitili, shcho Olegiv lihtar ledve cidit' svitlo. Htos' visloviv zdogad, shcho vin rozgorit'sya, jogo vzyali na gluzi zakiptyuzheni vugil'noyu pilyukoyu shahtari, shcho ochikuvali na svoyu chergu pidnyatisya nagoru, ¿hnij smih, nemov ryasnij holodnij doshch na zgasayuchu zharinu. Oleg chitav, yak blukali, yak ginuli v shahti bez svitla lyudi. Na golos "gej, stazheri" vin stupiv, nemov uzhe porinav u vichnij morok. Ale v ostannyu mit' htos' pritrimav Olega za likot', vidibrav lihtarya. - Na mogo. Meni odnakovo nagoru, - skazav shahtar budenno j prosto. Okrajchik svitla ledve vihopiv z temryavi vusate oblichchya z perekrayanim shramom nosom. Ale dali Oleg vhopivsya promenem za zsutuleni spini svo¿h tovarishiv poperedu, pospishiv za nimi. Nevelikij vognik, ale vin svitiv Olegovi v dushu, doki hodili po shahti. Hlyupala pid nogami voda, hlipav u dushi strah, ale Oleg vzhe ne dav jomu zavoloditi svo¿m sercem. Malen'kij, m'yakij prominec'... Lyudini chasom treba zovsim nebagato svitla, shchob piti po priznachenij puti. I vse zh pershij robochij den'... Vin privaliv Olegovu dushu velicheznim vazhkim kumpolom, prikidav porodoyu, ledve ne shoronivshi ¿¿ pid soboyu. Olegovi, Andriºvi (tak zvali chervonochubogo, vesnyankuvatogo hlopcya, kotrij pershim prisiv bilya zbitogo z nig Dzhonovim kulakom Olega) ta shche odnomu shahtarevi dali lopati, zvichajni lopati, priporuchili zachishchati lavu. Lava stara, ¿¿ vzhe mali zalishiti, ves' vidobutok z ne¿ vpisuvali do planu susidn'o¿. Zvichajno, hlopcyam c'ogo nihto ne skazav, voni buli pevni, shcho tak vsyudi. Voni zgortali vugillya v kupki, perekidali livoruch, pid stinku. Lava nizen'ka, hlopci plazuvali v nij navkolishki. Koli Oleg napravlyav promin' uniz, po shilu, vognik ne dobigav do kincya, ginuv des' u chornij pashcheci lavi. Trohi nizhche vid nih, pid stinoyu, - vugil'nij kombajn, ale vin lezhit' neruhomo, mov mertva potvora. Bilya n'ogo nemaº nikogo. V lavi tiho i gluho. Tisne stelya, vichavlyuº z sercya muzhnist'. I vzhe vono, mov oti rozshchipleni, zlamani stoyaki. Des' tam, ugori, - osin', cvitut' chornobrivci, yabluka gupayut' na zemlyu, ale zvidsi ne pochuti ani ¿hn'ogo stukotu, ani shumu listya, navit' yabluneve korinnya vid n'ogo na takij visoti, shcho dumka bezsilo v'yazne v mogutnih plastah nad golovoyu, ne dobuvshis' do nih. Tut vin sam. ¿h troº, ale Oleg sam u cherevi zemli. Vona, libon', ne lyubit', koli koposhat'sya v ¿¿ zhivomu tili. Tut spodivatis' ni na kogo. Privalit', nihto j ne zgadaº... Kozhnogo z cih hlopciv des' chekayut', nad ¿hnimi dolyami ne splyat' materi, bat'ki... A vin... A nad jogo doleyu?.. Vin viklikaº uyavoyu svoº kolishnº zhittya i stavit' poruch s'ogochasne. Vid togo azh zishchulyuºt'sya. Nu, yak zhe... Nu, dlya chogo! A hiba?.. Adzhe zh bat'ko ne prozhene jogo. Mabut', shche j zradiº. Vin taki ne hotiv jomu liha. Vin rozumnij, ale prosto vidstav od novogo dnya. Otozh pokinuti vse, i - gajda. Slidom za ciºyu kraplinami rozzharenogo olova - inshi dumki: "Ti zaborguvav hlopcyam. V tebe nemaº na kvitok... Ta j... YAk zhe voni? CHomu voni?.. Sami prostelili sobi put' na shahtu. Andrij! Vin ledve znaº, hto takij Brut, hto takij Vasko da Gama, ale v n'ogo, pevno, vistachaº sili poboroti strah. A mozhe, vin tezh poterpaº zi strahu? Mozhe. Ale zh ne vikazuº jogo. Oleg tezh skrutit' svoº serce. Popracyuº tut misyac' abo dva, i todi po¿de". Ci dumki trohi zaspokoyuyut'. Jogo vzhe ne tak strashit' pit'ma, koshachij blisk antracitu v spalahah lampochki. Koli b shche ne pokorcheni stoyaki pered ochima ta ne oce suhe potriskuvannya. "Tris', tris'". Oleg kolis' zhiv u titki na seli i pam'yataº - otak trishchit' hmiz. Ci dumki rozbiv dzvinkij, bezturbotnij golos: - Privit, katorzhani! Toj golos na mit' nenache vishtovhnuv Olega pid visoke nebo. - Privit. Hto tam? - vidguknuvsya rado. V svitli lampochki hitnulosya veselooke oblichchya, pomacalo jogo na vidpovid' bilim puchkom promeniv. - CHogo zh katorzhani? - do nih nablizivsya Andrij. - Nu, ce tak u nas, hto v cij lavi... A tut i spravdi... Hlopec' movbi prokovtnuv ostannº slovo. Z pit'mi vi" plazuvav tretij Olegiv naparnik. Teper voni stoyali vsi vchotir'oh, vsluhalisya v suhe potriskuvannya. - Tut shche... nikogo?.. "Tris', - majzhe nad samim Olegovim vuhom. - Tris'". - De tam nikogo. Pozavchora - dvoh... I znovu lyachne, fatal'ne "tris', tris'". ZHah rosiv holodnim potom Olegove cholo. Jomu zdavalosya, shcho trishchit' vlasne serce. SHCHe hvil'ka, shche mit', i vin porohom vpade mizh dvoma plastami. I chogo, chogo pogodivsya lizti syudi? Krashche kudi zavgodno, krashche... "Tris'!" Oblichchya chetvertogo z ocim ostannim "tris'" strashno perekrivilosya, ochi vibalushilisya, gotovi vipasti z orbit. - Tikaj! - revnuv vin shchosili. Toj golos vsverdlivsya ¿m u vuha, v dushi, odnim udarom vibiv ostanni stoyaki muzhnosti. Sobachoyu rissyu mchali voni vniz, gublyachi lopati, kaski, ryatuval'niki. Zabachivshi, yak hlopec', shcho podav signal vtechi, upav u rishtak i pohurchav u pit'mu, majzhe napivsvidomo te zh same zrobiv i Andrij, a za nim i Oleg. Oleg vidchuv, yak palahkotila, nibi ¿¿ vsunuli v polum'ya, prava ruka, - vin obidrav ¿¿ do krovi, - v'yuniv nogami, vzhe gal'muyuchi, a ne vidshtovhuyuchis'. Ale j strah ne vidstavav. Vin mchav holodnim vitercem za komirom, ohav po lavi, vereshchav z temnih ustupiv. Raptom Olegovi zdalosya, nibi padaº v bezodnyu. Vin taki spravdi vpav. Vpav chi kinulo shchos'. Ce trivalo lishe mit'. A dali zagrimilo zverhu i znizu. Oleg borsavsya j ne mig viborsatis'. Pid nim i dali dudonilo, a zverhu spadav divnij spiv. Nibi cerkovnij, pohoronnij. "Aliluya, aliluya, alilu-u-ya-a-a". Vin taki viprostav ruki, pidviv golovu. I tut povitrya strusnuv vibuh. Vibuh duzhogo, molodogo regotu. Til'ki teper Oleg zbagnuv use. Z lavi voni popadali v zatemnenij shtrek, v nagotovanu, vistelenu sinom vagonetku, i shahtari z spivom i regotom kotili ¿¿ po rejkah. Teper vagonetka zupinilas'. A golosnij regit grimotiv z usih bokiv, i voni, troº, kupalisya v jogo hvilyah, nemov u holodnij vodi. Voda krizhanila tila, ale radist' ryatunku grila dushi. A vzhe nezabarom smiyalisya j sami. Smih nadkolov Olegiv strah. Dali vin vzhe pochuvav sebe smilivishe. "YAkshcho z c'ogo mozhna smiyatis', - podumav, - ne tak vzhe vono j nebezpechno". A koli vijshov pid visoke nebo i teplij viter liznuv pitni grudi, vidchuv sebe, nibi sam, svo¿mi rukami vikopavsya z pivkilometrovo¿ tovshchi zemli. Jogo grudi spovnila nezvichna radist', jogo kortilo rozhlyupati ¿¿ dovkola, viddati inshim lyudyam. I yak zhe vin zdivuvavsya, koli pobachiv bilya staro¿, perekinuto¿ dogori kolesami vagonetki shilenu postat'. Zdivuvavsya, shcho shche htos' mozhe plakati, zdivuvavsya, shcho nihto ne pidijde, ne rozraº, ne vitre sliz. Divo, otaka cherstvist'! CHergova zmina shahtariv dopalyuvala cigarki, hlopci kidali v kalyuzhu bichki, po dvoº, po troº jshli do kopra. I nihto ne pidijshov do divchini. A odin navit' pogluzuvav: - Oj, htos' promokne pid Huliganchinim doshchikom. "Huliganka". I prizvis'ko yakes'... Oleg pidijshov do divchini, legen'ko smiknuv ¿¿ za rukav. - Ti chogo? Mozhe, vlomilosya shcho?.. Divchina rizko vidkinula na pleche krajok kosinki, v kotrij hovala oblichchya, glyanula na Olega. SHCHoki ¿¿ buli vologi, ochi zatumaneni. Ta to¿ zh miti tuman rozhlyupnuvsya, kriz' n'ogo, nemov kriz' doshchovi hmari, prorizalas' bliskavicya. Vona pronizala jogo naskriz'. - A tobi chogo? Anu!.. CHorni-chorni brovi tripotili, nemov krila rozgnivanogo ptaha. Oleg azh kinuvsya vid togo okriku. Zdivovano znizav plechima, vidijshov. "Taki spravdi Huliganka", - pomstivsya dumkoyu. Ale ti bliskavici shche dovgo zasvichuvalis' pered jogo _ zorom. Mimovoli ziznavsya, shcho voni garni v grozovij hmarci. Pislya dushu, pislya ¿dal'ni Olega opanuvala vtoma, lini-| vij spokij. Legka zamriya ciº¿ osinn'o¿ dnini opovila vse | dovkola. Tisha ta son, i lishe koli prisluhatis' pil'no, i mozhna vloviti tihu melodiyu, kotru nagraº na strunah "babinogo lita" viter. Oleg sidiv na lavochci v moloden'komu sadochku pid gurtozhitkom, viddavshi vs'ogo sebe soncyu i zamri¿. CHomus' prigadalos' derevce, kotre shumilo gillyam pid viknom tam, u Kiºvi. Z rostom togo derevcya vin pomichav i svij rist. Spochatku bachiv derevce v nizhnyu shibku vikna, zgodom - v serednyu, a potim vzhe lishe nizhni gilki shelestili po sklu. Odnu z nih pristosuvali voni z Lileyu sobi na sluzhbu. Oleg chiplyav na gilku papircya-lista, paliceyu pidvodiv gilku azh do gorishn'ogo vikna. Lilya brala zapisku. Lilya... ¿¿ ne virvati z sercya. Vin shche pri¿de. Duzhim, nezalezhnim shahtarem. Viz'me za ruku otogo, shcho nosit' ¿¿, - jogo sumochku. Vin v strah oberne ¿hnyu veselist'... Olegovi dumki vidvolikaº drativlive poklacuvannya. Navproti n'ogo, prisivshi navpochipki pered lavochkoyu, vovtuzit'sya bilya fotoaparata dovgotelesij hlopec'. Ochevidno, ne dobere sposobu nalagoditi. Serdit'sya, vzhe j aparatom gryukaº po lavci. "Ot shche..." - uvirvavsya Olegovi terpec'. - Vi zh rozib'ºte aparat. SHCHo tut u vas?.. Hlopec' serdito podivivsya na n'ogo z-pid vuz'kih briv, tic'nuv pal'cem v zatvor. - Vijmit' nazad. Vi vzhe odnakovo zasvitili plivku. Dajte, dajte, - zvil'na vzyav za reminec'. - YA v shkoli fotogurtok viv, - pochervoniv vid vlasno¿ pohval'bi. Hlopec' - znachno starshin za Olega, viglyad mav nezalezhnij, ale fotoaparata viddav. Dav i nerozpechatanu plivku. Oleg skinuv pidzhaka, poklav jogo sobi na kolina, zasunuv u rukav fotoaparat i plivku. Hvilinu vorushiv tam pal'cyami, vidtak vijnyav fotoaparata, vikinuv porozhnyu kotushku. - Vse. Vi shcho budete fotografuvati? Hlopec' nedovirlivo zaglyadav u ob'ºktiv, nibi mig tam shchos' pobachiti. - SHCHo fotografuvati? Bagato chogo. A ti, -shche raz promiryav Olega suvorimi ochima, - z nasho¿ shahti, z shosto¿? - Z vasho¿... Tobto z ciº¿. - Todi hodimo zi mnoyu. YA chlen komsomol's'kogo byuro shahti. Gazetu vipuskayu. A shcho fotografuvatimemo - poki taºmnicya. Mi maºmo zrobiti fotoznimki do satirichnogo vikna. Vsilyaki nepodobstva, bezgospodarnist'... Os' vona, prosto pered nami. Bachish? Ota kalyuzha. Do skladu hiba shcho vplav mozhna dobratis'. Mi tak i pidpishemo. Otak nespodivano, vzhe pershogo dnya Olega zaluchili do gromads'ko¿ roboti. Do vechora vin zrobiv bil'she dvadcyati znimkiv: na shahtnim podvir'¿, v ¿dal'ni, v gurtozhitku, v upravlinni. Ostanni tri - na zbagachuval'nij fabrici, na vantazhenni. Tam na transporteri povernuvsya rolik, i vugillya sipalos' prosto na pidlogu. I nikomu bulo jogo postaviti nazad. V kontorci, na stoliku, bilya pul'ta upravlinnya, - dzerkal'ce, plyashechka odekolonu, hustochka, ¿hnya gospodinya v pospihovi zabula pribrati. Virshovij pidpis do majbutn'ogo foto u redaktora vzhe buv napisanij. * * * Gurkoche, plive rishtakom chornij vugil'nij strumok. Olegovi vin vidaºt'sya dovgoyu, neskinchennoyu zmiºyu, kotra vipovzaº z pecheri. Otak bi vimahnuv lopatoyu, rubonuv ¿j golovu. Ne vidrubaºsh. S'ogodni chornij strumok vinis Olega pid skelyu, na glibin', i os'-os' zaplesne z golovoyu. Olegovi vzhe ne staº snagi zmagatisya z nim. Z chornim strumkom, z samim soboyu. Vin pochuvaº svo¿ nezvichni do praci ruki, nemovbi voni ne jogo. Pochuvaº v plechah, de ¿h nenache vikruchuyut' v suglobah, pochuvaº v liktyah, v namozolenih dolonyah. Vodyanki na dolonyah shoplyuyut'sya odna po odnij, lopayut'sya, i pid nimi - zhive m'yaso. Sl'ozi zakipayut' vzhe ne v dushi, a des' bliz'ko, bilya samih povik. Ot-ot briznut' na rishtak, na chorne vugillya, na lopatu. I vin todi kine ¿¿ pid nogi i vteche do shahtnogo stovbura. Vteche, yak utik z domu, yak utik vid Dzhona. Til'ki zh kudi vtikatime teper? Ryatunok prijshov nespodivano. Oleg vzhe kil'ka hvilin bachiv na stini tin'. Ale ne oglyadavsya: nemovbi na zlist' tij tini, z odchaºm vganyav u vugillya lopatu. - Ti, hlopche, chogo bez rukavic'? - tin' shitnulasya, napovzla blizhche. To, mabut', vugil'na porohnyava popala Olegovi v gorlo, stisla, perehopila podih. Bo til'ki namagavsya skazati, shcho ¿m, novakam, pidsobnikam, ne dali rukavic'. I choboti v n'ogo porvani, i shtani ledve prikrivayut' kolina. I robota... Robota... Ale na slovo zdobutis' ne mig. - Anu, pokazhi doloni, - skazav shahtar. - O-o! Ta yak ti... Oleg til'ki teper rozdivivsya togo, komu pokazuvav ruki. Ce buv toj samij shahtar (vusatij, z peretyatim shramom nosom), yakij obminyav jogo lampu. Dovgim-dovgim poglyadom vidivivsya vin na Olega, viddav nazad lopatu. - CHogo zh ti movchav, ne skazav nikomu? - zapitav. I, ne dochekavshis' vidpovidi, kazav dali: -A ce dobre, shcho maºsh harakter. Ti vzhe, hlopche, yakos' tut zminu dobud'. Na tobi mo¿ rukavici. Zavtra u vas vihidnij, tak, zdaºt'sya? Tak ot, z pozavtra pidesh do mene v brigadu. Prohidnikom. U mene zaraz troº hlopciv u vidpustci. Odin, libon', uzhe chi j vernet'sya. ZHenit'sya. U nas tezh nelegko. Ale j zarobitok, i miscyami mi minyaºmos'. Brigadir poklav na vugil'nij ustup rukavici, znyav z plecha lihtar. - Pislya roboti ya budu v naryadnij. Abo deinde poblizu. Zapitaºsh Kuz'mu Sidorovicha. Oleg divivsya, yak oddalyaºt'sya vid n'ogo vognik, i shchos' tremtilo j krichalo v n'omu. Vin shche ne znav, yaka to robota, yak tam jomu vestimet'sya, ale pochuvav do ciº¿ lyudini bezmirnu vdyachnist'. Jomu zdalosya, nenache zustriv kogos' ridnogo, duzhogo, hto ne dast' skrivditi. Sl'ozi pidstupali do ochej i vzhe ne mig strimati ¿h. Vin ne plakav u hvilini najbil'sho¿ obrazi, hoch jogo serce rvalosya z vidchayu, ne plakav u nebezpeci i zaplakav teper. "Oh, yakij ti tonkosl'ozij, - namagavsya prisoromiti sebe. - V tebe zovsim nemaº muzhnosti..." Til'ki-no pidnyalisya nagoru, Oleg vidshukav Andriya, pospishiv viliti svoyu radist', rozdiliti ¿¿. Tak, rozdiliti, bo vin buv peven, shcho toj brigadir, yakshcho Oleg rozkazhe jomu pro Andriya, zabere do sebe ¿h oboh. Veselo peremovlyayuchis', voni pishli do lazni. Oleg z radosti tak ter Andriºvi mochalkoyu spinu, shcho toj azh postognuvav. Andrij radiv tezh. Ale vin zhe j prigasiv Olegovu radist'. SHCHe j zovsim nespodivano. - A ti taki toj... shmiglyavishij, nizh ya dumav, - skazav, poglyadayuchi na Olega kriz' gusti vodyani strumeni. - YAkij? - perepitav Oleg. - Nu, pronozlivij. Z brigadirom... z redaktorom. Mozhe, hochesh i sobi?.. - Ti shcho? - zasoromivsya Oleg, shovavsya oblichchyam u doshchovi strumeni. - Hlopci bilya fotogazeti layali vas vel'mi. Kazali, shcho Dovgij navmisne Lyubu u "Vikno"... V'yaznuv do ne¿, a vona jogo proganyala. - YAku Lyubu? - Olegovi zdalosya, nibi garyacha voda vraz poholodnishala. - Nu tu, Huliganku. Vona j ne huliganka, vdacha v ne¿ taka, buryana. Divchina vibigla na hvil'ku, inzhener poklikav. A cej pidsochiv. Navmisne oto vse... Koli b Oleg sam nedavno ne spiznav nespravedlivostej, jomu b, mabut', ne bulo tak bolyache, yak zaraz. Sorom paliv jogo, navit' pid dushem pochuvav, yak goryat' jogo shchoki. Adzhe fotografuvav vin. YAk oto ¿jg zaraz!.. Negajno zh piti vibachitis'. A potim vidshukati redaktora, primusiti vidkle¿ti foto. Syak-tak vitershis', pospihom odyagnuvshis', zabuvshi navit' rozchesati mokrogo chuba, vibig z rozdyagalki. Vin pospishav, boyavsya, shcho ne zastane divchini. Zbigshi nagoru po metalevih shodah, prochiniv dveri. I - malo ne zitknuvsya z neyu. Divchina stoyala do n'ogo bokom, rozkruchuvala yakijs' drit. V tij zhe vognyanij kosinci, sin'omu kombinezoni. - YA, tobto... Vi probachte... Oleg, ne znati chomu, ne mig zibrati dokupi prigotovanih sliv, za¿kavsya, mov shkolyar, shcho ne vivchiv virsha. Divchina poglyanula na n'ogo, v ¿¿ velikih, trohi dikih ochah vidbilosya zdivuvannya. - Vin meni ne skazav... YA fotografuvav... V divchini obrazheno smiknulisya kutiki vust, brovi vignulisya shche krutishe, dugami. Oleg podumav, shcho vona zaraz zaplache. Ale to¿ zh miti brovi shugnuli vgoru, a ochi briznuli iskrami, azh vin vidhitnuvsya. Divchina rvonula do sebe dveri, gryuknula po nih kulakom z vhidnogo boku. Dali tezh ie kazala nichogo, zakusivshi nizhnyu gubu, shche raz duzhche stuknula kulakom. Oleg pereviv na dveri poglyad, prochitav napisani biloyu farboyu na metalevij doshchechci slova: "Storonnim osobam vhid zaboroneno". ROZDIL VOSXMIJ Osin' palahkotila pozhezhami. ªvgen i Lilya breli kriz' zhovtu li