leke, mile, tihe selo. Zabere Kostika, i - gajda. Navperejmi vesni. Ta vona obignala jogo. Selo vzhe tonulo v zelenih shumah. Oleksandr Kindratovich bezmrijno blukav polyami, levadami, lisami. I divuvavsya, shcho zustriv ¿¿ taki. Oh, yak zhe dovgo ne buv tut! Pri¿zdiv vostannº chotiri roki tomu. I to voseni. Posadzheni todi topol'ki vzhe pidnyalisya, zrivnyalisya verhivkami z shkil'nim dahom. Vin i sam ne rozumiv, shcho take stalosya. CHomu jomu zahotilosya golublivo¿ tishi. CHomu jogo pomanilo selo? Radiv, shcho ozvalasya struna, yaka ºdnala jogo z cim usim. Z vesnoyu, z selom. Vona tonyusin'ka-tonyusin'ka, ale zh º! I dosit' jomu torknutisya ¿¿, yak vona zabrinit' zgadkoyu. ...Nizhe v beregah sinº namisto, rahuº chuzhi roki zozulya. I jomu prigaduºt'sya, yak des' otut stoyav vin bosonogim semiklasnikom z rusokosoyu Natalochkoyu, z zavmirannyam sercya lichiv podarovani zozuleyu roki. Voni dilili ¿h naspil - adzhe v nih use malo buti spil'nim. Primhlivo vstupila v potichok verbichka. Voni zabredali na seredinu, na samij bistrec', miryali mistkist' svo¿h dolon'. Zozulya vmovkla, i odrazu zh, movbi til'ki j chekala na te, diko, nenache kishka, zakrichala ivolga. "Na doshch!"- prigadav radisno. Jomu zdalosya, nibi vin navit' lovit' aromat tih kolishnih, dalekih dniv, nestyamnij zapah minulih vesen. Selo ditinstva. Ti taki micno priroslo do dushi. Stezhkoyu do shkoli, osokorom pid hatoyu, vuliceyu, yakoyu hodila "vona". Os' tut, na rozi, pribiv vin cvyashkami Natalochchine foto, vidovbavshi nozhem zradlivi ochi. Bo pochala vona hoditi z Gricem, jogo tovarishem. "CHi shkoduvala potim? Piznishe? Mabut'. Rozpovidala podrugam, hto dobivavsya ¿¿ kohannya". Jomu samomu chogos' shkoda. Ce, pevne, vesna nagadala jomu vse te. Namorenij, spopneshsh priºmno¿ vtomi, povertavsya z svo¿h mandriv dodomu. S'ogodni vin vtomivsya najduzhche. Ledve dobriv do hati¿. Mati vzhe chekala na n'ogo. Sidila na priz'bi, perebirala v pidreshitku kvasolyu. Vona v n'ogo malen'ka-malen'ka, suhen'ka i provorna. V dvori u ne¿ chiisto, hata zametena, pobilena znadvoru. Hata - pid blyahu, ale stara, vetha. Mabut', najstarisha na vs'omu kutku. Za hatoyu malen'kij palisadnichok. Ti zh taki pivniki j serezhki. A shche laplaha. Vona zacvite voseni. Pishno i sumovito. Laplahi cvitut' pid hatoyu z davnih-daven. Libon', perezhivut' i ¿¿, i jogo. V kozhen pri¿zd vin kazhe materi, shchob pere¿zdila do n'ogo na dachu abo na ki¿vs'ku kvartiru. A mati vidmovlyaºt'sya, yak os' zaraz: - Ne vmiyu ya ani stupit' po-gorods'komu, ani slova skazat'. Dozhivu vzhe viku tut. Z kim divuvala, z kim odnu nivu zhala. - Z kim vzhe vam tut zhiti, -skazav vin. Ale, zbagnuvshi vlasnu netaktovnist', pereviv rozmovu na inshe. Rozpituvav pro kolgosp, pro susidiv. Mati v kolgospi vzhe ne pracyuvala j ne znala majzhe nichogo pro kolgospni spravi, a pro susidiv rozpovila. Vin i sam shche pam'yatav ¿h. Divo - prozhiv u misti bil'she polovini zhittya, desyat' rokiv na odnij i tij kvartiri, i znaº lishe dvoh svo¿h susidiv. A pokazhi jomu bud'-yaku z dvadcyati shesti hat na kutku, i vin spishe slovesne biografiyu vsih ¿¿ zhiteliv. Zvichajno, dovoºnnih rokiv. Bo potim... Tak, pro dekogo vin chuv. Pro dyad'ka Timosha, pro titku Palazhku. A ot, skazhimo, pro dida Ichki. Oto jogo hata. Did Ichki-indus. Koli divuvavsya chomu-nebud', govoriv "ich-ki" - ich yakij. Z togo oderzhav i svoº prizvis'ko. Odmolodu lishivsya divichem. Bil'she za vse shanuvav tishu i spokij. Dvadcyatij vik grimkotiv shirokim traktom, a vin bravsya svo¿m cherevatim gnidkom gluhimi putivcyami. Ne hotiv did znati svitovo¿ suºti, blukannya po promizhnih instanciyah, zi vsima svo¿mi sumnivami zvertavsya prosto do boga. Terenkur jogo bulo promiryano z ditinstva: hata, hliv, pole, hata. Oleksandr Kindratovich vloviv sebe na tomu, shcho dumaº yakos' nezvichno - zdivuvavsya. Zvidki ce? I vraz holodna iskra - "Prokip". "Vin". Voni ostannim chasom duzhe bagato govorili pro selo. Pro zhittya... Oleksandr Kindratovich merzlyakuvato potis plechima, poter cholo. - Did tupaº? - kiyauv poglyad u kinec' sadka, de z-za gusto¿ kolyucho¿ grushi viglyadav dovgij, chornij dimar. - Pomer torik. Na pasku. Poglyad vzhe ne zupinyaºt'sya, perestupaº cherez susids'kij tinok. Sahii. Koli vin ishov povz ¿hnij dvir do shkoli, z-za Sahnovogo tinu letilo na n'ogo shist' grudok. Dvoº starshih grudok ne kidali, til'ki pid'yudzhuvali, i odne shche ne dokidalo. Ale traplyalosya, vsi dev'yatero dryapalisya cherez tin, vtikali na teritoriyu vorozho¿ derzhavi. V dvori lyaskav batig i hripkij bas vipolohuvav z-pid strih gorobciv: "ZHinko, vidchinyaj vor-r-ota, r-r-rozpryagaj konya". A potim, vid yakogos' dnya, vin til'ki gukav pershe - "vidchinyaj vorota", konya Sahno propiv razom z vozom i zbruºyu. - CHetvero z vijni ne vernulosya, - skrushno zithnula mati, - odnogo gromom ubilo. A ti roz'¿halisya. Najmensha pri materi. Prijnyala prijmaka. Divchinku oce vzhe v shkolu posilatimut'. Galya Baskova. Spivucha, garna divka, do kotro¿ zhenihalisya na kutku vsi parubki. Sirota. ZHila z menshim bratom. Brat zakinchiv inzhenernij institut. Vona vijshla zamizh, i cholovik ne povernuvsya z vijni. Zdaºt'sya, maº dvoº ditej. - ... Oboº bajstryata. U vijnu nagulyala. Odna dig'ochka v CHernigovi na klinkernomu, druga des' na cilini. Nimchiki. Novosel'ci. Burkuni. Bredut' rozmovoyu vid hati do hati. Oleksandr Kindratovich til'ki teper diznaºt'sya, shcho v dvadcyat' shist' hat na kutku ne povernulosya p'yatnadcyat' soldativ. Dvi hati i zaraz stoyat' pustkami, a na tomu misci, de chervonila vikonnicyami shche odna, roste kartoplya. Ne teplim doshchikom, chornim gradoboºm vik dvadcyatij prokotivsya po kutku. ZHorstokij, zadimlenij vik. Majzhe polovina z cih p'yatnadcyati, - Bilanovi rovesniki. Z nimi vin pas koriv, zakruchuvav uzimku na l'odu "krut'ol", zbirap po sterni koloski. ZHittya ide, rostut' novi pokolinnya, ale mi bachimo bliz'ko til'ki svo¿h rovesnikiv. - Natalka yak? - zapitav azh teper. Zgadka pro Natalku dryapnula po dushi. Vin taki ne dopomig ¿j viklopotati pensiyu. Zabuv. Prosto zabuv. Odi-klav lista, a potim - spravi, turboti. Jomu zdalosya, shcho mati podivilasya na n'ogo dokirlivo. Pevno, Natalka skarzhilasya ¿j. A mozhe, j ne skarzhilasya. Jomu vzhe vvizhaºt'sya. - ZHive. Oce shchos' menshen'kij ¿¿ prihvoriv. A takij potishnij, smiyunec'. I minulogo lita vse vdvoh z Kostikom bigali. Voni j shozhi odin na odnogo. YAk dva dz'obochki, - Ne znaºte, na shcho hvorij? SHCHob, buva, Kostik ne zarazivsya, - zapitav sturbovano matir. - Na zhivit skarzhit'sya. "Treba taki dopomogti Natalci, - podumav, pidvodyachis'. - Mozhe, piti do ne¿ zaraz?" Ale insha dumka zmagaº pershu. Pide do Natalki, ta shche zastane tam kogo. Abo j Natalka mozhe rozkazati. I poplivut' do n'ogo prohachi. Vin zalishiv odni klopoti, a pridbaº mih novih. Vtikav vid vovka, a vpade na vedmedya. A ce takij mih, shcho jogo ne shovati des' u sincyah. Nositi j ne perenositi. Jogo vzhe j tak zapopali, ne zmig vidmogtisya, - priznachili na subotu zustrich z viborcyami. Komu potribna cya zustrich? Naphani citatami provincijni promovi, zazubreni z papirciv privitannya, torohtinnya odliglih pioners'kih barabaniv. Ale teper vzhe nichogo ne vdiºsh. Do Natalki vin pide pered vid'¿zdom. Abo shche lipshe, - skazhe materi, i ta pokliche Natalku. Zustrich z viborcyami bulo priznacheno pa subotu. Voni zbiralisya povil'no, zajmali ne zadni lavi, yak ce vodit'sya na vsih zasidannyah i viborah, a peredni, od tribuni. Zahodili tiho, nibi azh boyazko. Dvoº chi troº poveli za ruki ditej. Bilan sidiv z golovoyu sil'radi, golovoyu kolgospu i dovirenoyu osoboyu - zaviduyuchim rajonovoyu poliklinikoyu - v partkabineti. Oleksandr Kindratovich ledve strimuvavsya, shchob ne vichitati golovi sil'radi, nashcho bulo priznachati, ne zgodivshi lyudej. A toj sam pomitno nervuvav, zaglyadav cherez scenu do zalu, vibigav na podvir'ya. "YAkshcho tak shoditimut'sya, to ce do pivnochi, - krutiv serditu dumku Bilan. - On pobrelo shche dvi vatyanki. A pered nimi - zhiletka i vatyani shtani. Nenache ne do klubu, a na konyushnyu. CHogo v budennomu?" U Oleksandra Kindratovicha nepriºmno zaloskotalo v grudyah, kol'nulo trivogoyu. Jomu nahmariv yakijs' zdogad, ale odrazu j rozviyavsya. - To ne mikola¿vs'ke voni podistavali? - shtriknuv lihim zhartom golovu kolgospu. - Vam lipshe znati, - vidpoviv toj neprirodno spokijnim golosom. - Vi - deputat, ¿hnij sluga. Ocim "¿hnij sluga" golova znovu strivozhiv Oleksandra Kindratovicha. Vin ne mig zbagnuti - nedotepnij ce zhart, obraza? Kidavsya dumkoyu v odin bik, v drugij i vertavsya na misce. "Oh, tut, vidno, j kerivnichki zh. Poryadochki, disciplina. Zazhdit', golubchiki, zazhdit', podzvonyu ya sekretarevi rajkomu". Ale nespokij jogo rozgoryavsya, mov klochchya pid vitrom. Vijshli na scenu, i vpershe vidalas' vona Oleksandrovi Kindratovichu shirokoyu j holodnoyu. Vechir vidkriv golova sil'radi. Jogo vital'ni slova, ne pokriti opleskami, prolunali zanadto golosno i derev'yane. Vidaploduvavshi sam, vin zbentezheno podivivsya na prezidiyu, vijnyav z kishen'ki papircya, poklav pered soboyu. - Slovo maº... Ale togo, kogo nazvav, u zali ne bulo. Abo zh vin shovavsya v kutku za spinami. Bilan ne mig zbagnuti, shcho ce. Navmisne? Pidtasovano? Zavtra vin obov'yazkovo rozkazhe v rajkomi... A zaraz, mabut', treba vistupiti samomu. Pro lyudinu, pro svoyu robotu, robotu likarya... Ale jogo dumku obirvali slova promovcya. Vin prosto ne pobachiv jogo. ¯¿. Ce bula zhinka. Govorila ne z tribuni, a z prohodu mizh dvoma ryadami... Vona trimala za ruki dvoº ditok. Dvoº divchatok. Starshen'ka, shkolyarka p'yatogo chi shostogo klasu, namagalasya vidstupiti nazad, soromlivo hovalasya za matir, menshen'ka stoyala nezvorushno, cikavimi namistinami ochej vodila po prezidi¿, mruzhilas' na svitlo. - Vsi vi, lyudi dobri, znaºte, de ya zhivu. V shkoli, v pidvali. Vsi vi znaºte mogo cholovika. Vin bi prijshov tezh... Koli b mav chim prijti. Koli b gangrena ne zabrala jogo nogi. Ta shche... Z nashogo pidvalu v koridorchik - malen'ki shodi, vzhe j tak trichi zrivavsya vniz. Vin zaraz tam. Tam garno. Kilimi z mohu na stinah, kartini... - Dali sl'ozi ne dali ¿j govoriti. - Mam, mam, - smikala ¿¿ za rukav starshen'ka, - ne plach. Hodimo zvidsi. Ale zhinka taki peremogla sl'ozi. - Vzhe tri likars'ki komisi¿... Govoryat', shcho diti... Pisali, vimagali... Girkij, sumnij vipadok. I vse zh Oleksandr Kindratovich ne rozumiv, chomu zhinka prinesla svo¿ skargi v .cej zal, na cej vechir. - Vi b... u vikonkom... - Dumaºte, u nash vikonkom legko potrapiti? Tam º spisok. Jogo ukladayut' za vorit'mi navproti. Golova prijmaº v den' p'yatnadcyat'-dvadcyat' cholovik. YA vam pisala pro ce. YA vam pisala shist' raziv... Bo bil'sh nide takogo... V zhodnomu vikonkomi. I nihto ne zhive tak, yak ya. YA kolis' pokritikuvala jogo. Nazvala bugaºm i byurokratom i v gazetu napisala. I vin za ce... Vpali lishe pershi krapli. Vazhki, skorbotni krapli. A dali... Ce ne buv uragan. Ce - prostudnij, vsepotoplya-yuchij doshch. Golova sil'radi sidiv zlyakanij, ne znayuchi, ¿lo jomu robiti. Vin shchos' zapituvav u zaviduyuchogo likarneyu - dovireno¿ osobi deputata, - ale toj ne vidpovidaj, zhmakav u rukah hustinu. Bilan borsavsya v holodnih hvilyah, shukav suho¿ miscini, de mozhna b bulo perechekati hoch hvil'ku. V jogo grudyah hlipala obraza. Za sisho? CHomu? Hiba zrobiv komu-nebud' zle? Nikomu. Oprich n'ogo... Holoda. I -to na dobro inshim. Vin ne znav spokoyu vsyu zimu. Koleso krutilosya poza jogo voleyu. Kil'ka raziv navit' porivavsya zupiniti jogo. Ale to jogo vlasna muka. Jogo. To zovsim ne stosovne syudi¿. Za vishcho zh tut? Hiba ne na dobro zhiv, ne na dobro chiniv? Tak, vin znaº j inshe, - vsim ne dopomozhesh, vsih dirok ne zalataºsh. I ne jogo to sprava. Voni zhivut' svo¿m zhittyam, vin - svo¿m. Pomizh nih, zvichajno, º zazdrisniki, zloradni. Tomu, hto virvavsya na gorb, zavzhdi zazdryat'. Vin znaº nemalo artistiv, pis'mennikiv, yaki nikoli ne ¿zdyat' u svoº selo. Mozhe, i z nim oce tak? "YAk tut bagato svitla", - prokidaºt'sya vid svo¿h dumok. Jomu zdavalosya, nibi vin ide po tonkim l'odu, a lid trishchit', os'-os' vlomit'sya. Hotilosya pidhopitisya, kinutisya chimduzh nazad, na ryativnij bereg. Ledve zmusiv zalishitis' na misci, poglyanuti pered sebe. Po vs'omu zalu zhevrili rozsipani pari zharinok. Vhopiv odnu, drugu... Vipustiv. SHCHe odnu. I cyu vzhe vipustiti ne mig. Vona prirosla micno - dalekim spogadom, nedalekoyu trivogoyu. "Voni taki zh pekuchi, yak i kolis', Natalochchini ochi". Teper vin chomus' najbil'she boyavsya cih ochej. Jomu zdavalosya, shcho same ti ochi s'ogodni spopelyat' jogo. Vistupav golova kolgospu. Jogo neshchodavno, majgke proti vodi, obrali na golovu, ¿hnij kolgosp, rozpovidav vin, buv najgirshim i najbidnishim u rajoni. Teper - u oblasti. Bo zveli dokupi otakih dva. Ta shche zemlya i v tih, i v tih: pisok, solonec'. Prosili, shchob ob'ºdnali z inshim, z "Praporom peremogi". Pisali i jomu, deputatu, spodivalisya, shcho pri¿de. Zemlyak, svij cholovik. Povinen znati dobre spravi, zemli. A vin odbuvsya papircem u rajvikonkom. Voni ne znayut', chi j togo papircya pisav sam, bo navit' nazvu kolgospu v n'omu pereplutano. A likarnya? CHi bachiv profesor, yaka u nih likarnya? CHi poklopotav, shchob vidilili koshti na budivnictvo ta na obladnannya novo¿? Inshi kolgospi sporudzhuyut' svo¿m koshtom. I shkoli, i likarni, i palaci kul'turi. A voni poki shcho togo ne mozhut'. Vpershe Bilan vidchuv sebe tak. Malen'kim kaminchikom, zakinutim os' syudi, v veletens'ku drobarku, kotra neshchadno bila j troshchila jogo. Vpershe vidchuv spravzhnyu vidpovidal'nist', svoyu zalezhnist' vid lyudej, kotri kvilili j stognali pered nim na operacijnim stoli, kotri prohali v n'ogo poryatunku, divilisya na n'ogo stradnic'ki, bla-gal'no. Vid tih, nad yakimi vin pidnyavsya visoko-visoko i yakih zhaliv. Hotiv polegshiti ¿hnº zhittya, hotiv zrobiti shchos' dlya nih. SHCHob voni povazhali jogo za ce, shanuvali... Slova padali na n'ogo, i pid ¿hnim gradom Bilan vidchuvav, shcho priginaºt'sya, zmenshuºt'sya. Vzhe vin ne lyudina, a pivlyudini. Tretina... Malen'ka zhiva grudochka. A chii buv koli lyudinoyu? Velikoyu, sil'noyu? CHi mav silu skazati komu-nebud', yak voni jomu? Bezdarnij, nerozumnij zastupnik ministra... A ti vigoloshuvav tosti za jogo visokij rozum. Ti boyavsya. Ti chasom boyavsya vlasnih sliv. SHCHob ¿h ne vitlumachili navkis. Ti j zaraz bo¿shsya. A shcho, koli dovidayut'sya pro oci zbor:i tam? A shcho?! "Nu j nehaj", - raptove, vidchajdushne. Til'ki b otut, til'ki b zvidsi... Bo pechut' zharini zhivim vognem. "Mabut', zaraz govoritime Natalka. Ves' chas oglyadaºt'sya, zav yazuº i rozv`yazuº hustku. Nervuº. Vona tezh z dit'mi. Navishcho voni poprivodili ditej? Dvoº bilya ne¿, shche tretº vdoma. Mati kazala, hvore. Greba zajti, podivitis'". Ale yak vin pide pislya togo, shcho os' zaraz stalosya, pislya togo, yak shche stanet'sya, yak vistupit' Natalka. Vona znaº najbil'she. Natalka spravdi pidvelasya, oberezhno, namagayuchis' ne gryuknuti stil'cem, stala probiratis' popid stinoyu do vihodu. Oleksandr Kindratovich polegsheno zithnuv. Vin rozumij: shcho vzhe jomu Natalchin vistup! Odna kraplina v zlini. Ale sercem boyavsya jogo bil'she za vsi, razom vzyati. SHCHo znachit', zhive shche shchos' tam, u n'omu! Natalka pishla. Kraplina ne vpala. I vin vidchuvav ¿¿. Vzhe zovsim inakshe. Teplu, sered tisyachi holodnih. Oleksandr Kindratovich ne zatyamiv usih vistupiv. Ledve pam'yatav, shcho govoriv sam. Vzhe piznishe namagavsya stuliti dokupi, zv'yazati v odne vervechki svo¿h sliv, ale voni obrivalisya, gubilisya pomizh inshih, tugih i micnih. Vijshov z zalu ostannim. Briv beregami, stezhkoyu popid starimi verbami, yaki shche, mabut', pam'yatali jogo dityachi krivdi. Vin todi buv malij, i krivdi jogo buli nedorosli. SHvidko pererostav ¿h? A chi doroslimi buli jogo mri¿? Des' otut, shovavshis' v gustih kushchah, shukav vidpovidi na ote odvichne: ya i zhittya. Kim budu, shcho zvershu v n'omu? YAk mushu zhiti? Koli b znav todi, shcho cherez tridcyat' rokiv znovu stoyatimu na c'omu misci, nezdatnij vidpovisti iia n'ogo. YAk zhiti? V chomu hovaºt'sya zmist zhittya? V tomu, shchob shukati uves' vik? SHukati i ne znajti? A mozhe, same ce j maº sens. Koli b znav napochatku vidpovid', to chi zahotiv bi jti dali. Navishcho? Adzhe poperedu vidomo vse. A mozhe, zahovanij vin v sposobi shukannya? SHukati pravdivo i shchiro, shukati dlya sebe chi dlya kogos', shukati v dobri chi v zlobi? Vsi razom mi shukaºmo shchos' svo¿mi zhittyami? Hto zh, zreshtoyu, sto¿t' najblizhche do ciº¿ vidpovidi? Prokip kazhe: toj, shcho posiyav zerna. Dlya sebe j dlya inshih. "SHCHo zh posiyav ya? Na shcho spodivatis' teper? I shcho mayu robiti? YAkij zhe ya... spravdi bezshchasnij..." Dumki zgoryali, ne vstignuvshi zletiti. Nemov golubi na pozhezhi. Oleksandr Kindratovich ne zglyanuvsya, yak utih za spinoyu gomin, yak roztanuli v pit'mi merehtlivi vogniki. Zupinivsya azh bilya mogili. Zupinivsya sam, zupinilasya dumka. Azh gen na pershij borozni, na pershim pokosi. Sidiv na mogili, sluhav, yak zasinaº pole. Vesnyane pole zasinaº dovgo. Des' tam, vseredini - v zemli, v steblini shumuyut' soki, budyat' do zhittya. Ce chuº i ptah, i zvir, i lyudina. Poviyav viter - tugij, proholodnij. SHCHos' davnº poviyalo z nim u dushu. Bilanovi prigadalosya, yak kolis' hodiv za plugom. Ot tam, pid grusheyu-stepivkoyu klali vognishche. Ni, vin nikoli ne zabuvav zapahiv c'ogo polya. I struna, kotra v'yazala jogo z nim, ne obrivalasya. Vin peven c'ogo. I inshi kazali ce. U n'ogo i v misti... Palisadnik, sonyashniki, vishita polotnyana sorochka... Viter tuzhaviv, gudiv jomu shchos' u vuha. I, mozhe, tomu, shcho lishivsya z nim vich-na-vich u pustel'nim poli, a mozhe, pislya ocih girkih zboriv, ale pochuvav, yak shchos' vazhke, gostre tisnulo na serce. Tak, vid n'ogo bil'she nikudi shovatis'. I ranishe znav, shcho to - obman. SHCHo j sonyashniki, i sorochka - cyac'kovi, nespravzhni. Voni utverdzhuvali za nim slavu lyudini prosto¿, shchiro¿, "z narodu". A shche sil's'ka govirka, yako¿ curavsya, koli vi¿zdiv do inshogo mista, potraplyav do inshogo otochennya. Cya dumka prijshla takoyu prostoyu j takoyu ogolenoyu, shcho jomu stalo strashno. Strashno sebe, strashno tyazhko¿ stepovo¿ movchanki, sin'ogo chistogo neba. Zrozumiv: taki nochi rozchahuyut' mozok abo rvut' serce. Rvuchko, nesamohit' poklav ruku na serce i prijnyav odrazu zh. Spotikayuchis', majzhe pobig na poodinoki vogniki zasinayuchogo sela. Znovu viplila pered zorom richka, stara verba... Vidtak shchos' bile... nibi operacijnij stil... YAkis' oblichchya. "SHCHo ce? Marennya? YA hvorij... Ni, ni, ya ne hvorij... Os', pochuvayu vse. Ce tak..." Stomlenij tilom, spustoshenij dusheyu, ledve dobuvsya do hati. Siv na priz'bu, prihilivsya spnpoyu do stini. Vechirnij gomsh, tepli vogniki v viknah potrohu rozviyali jogo nastrij. Vin azh zdivuvavsya tomu, shcho diyalos' z nim dopiru. Vidshukavshi pid porogom klyucha, vidimknuv dveri. Mati i Kostik spali na pechi. Starechij son - chutlivij, ptashinij; vona probudilasya na pershij zguk, hotila zlizti z pechi, podati vecheryati, ale vin skazav, shcho ¿sti ne hoche. "Ce zh i mati zavtra dovidaºt'sya", - prokralasya dumka. "Nu i nehaj", - sprobuvav prognati ¿¿, mov obridlive kotenya. Ale vona vernulasya znovu. Uklalasya v uzgolov'¿, proganyala son. Rozumiv, chim upadut' zbori na materinu golovu, i nesamohit' shukav vipravdannya. Syurchav pid pichchyu cvirkun, tiho, znajome, nibi tkav dlya n'ogo nitku spominiv. Na¿vnih, milih. Pospishav do nih z radistyu. Voni poveli jogo v ti dni, koli prikroshchi zabuvalisya, ledve visihali sl'ozi, a radoshchi chekali skriz'. Ale s'ogodni jomu ne vdalosya shovatisya v sni. Jomu nasnivsya sadok, malinovi hashchi, v yakih kuri povibivali kubla. Sidiv u gushchavi i chuv, yak peremovlyalisya v dvori jogo mati ta bat'ko z didom Ichki ta z susidami. Did Ichki kazav, shcho Sashko til'ki shcho malo ne spaliv jogo klunyu. Postavili na toku yakus' trubu, shchos' pokrutili, truba vistrelila, i zagorivsya prikladok sina. Dobre, shcho vin same nagodivsya. Os' de kartuz - zagubiv, utikayuchi. Sashko chuv, yak lyudi kinulis' shukati jogo: do kluni, na gorishche, za pogribnichok, dusha kogo tremtila z strahu, tilo gornulosya do zemli. A voni vzhe jshli do malinovih hashchi'i. Zaraz vidshukayut', vityagnut', povedut' u dvir. Mabut', bitimut' rizkoyu. Ale zh... YAke mayut' pravo biti jogo? Profesora? Probudivsya vid legen'kogo poshtovhu. Vidinnya shche stoyalo pered ochima, ale vin uzhe zbagnuv, shcho to lishe son. Nad nim, v uzgolov'¿, - materine oblichchya. - Vzhe ranok? - poter kulakami ochi. - Sinku - z likarni... Tam z Natalochchinim hlopcem... - Mati govorila nesmilivo, majzhe blagal'ne. Sonliva kvolistyu rozviyalas' v odnu mit'. V nastupnu iin vzhe stoyav bosami nogami pa pidlozi, odyagavsya. Pospishav. Vidchuvav, jogo nibi pidshtovhuº shchos'. "Treba bulo taki zajti vchora", - podumav zanepokoºno. Nadvori nich borolasya z rankom. SHCHe snili hati, slipayuchi proti zir shibkami, drimali poskarlyuchuvapi didi-zhuravli, a ponad zemleyu vzhe tripotiv legkij viterec', i nebo na shodi viv'yazuvalos' v bilu hustku. Oleksandr Kindratovich pospishav za sanitarkoyu zvivistoyu stezhkoyu, rozpituvav, shcho stalosya. Z ¿¿ vidpovidej zrozumiv: ne znayut' sami shcho. Hlopchikovi vzhe kil'ka dniv boliv zhivit. A s'ogodni vnochi jomu stalo zovsim zle. Mati prinesla do likarni. Dumali - apendicit, ale nibi ne shozhe. A hlop'ya gorit', kozhen dotik korchit' jogo bolem. Voni b ne turbuvali profesora, koli b... u nih vsya nadiya... Znajomi, vzhe zbudennili v rokah slova. "Vsya nadiya..." Ale s'ogodni ti slova prolunali jomu golosnishe, nizh zavzhdi. Mozhe, tomu... shcho buv vechir. Vin ogoliv jogo dushu, i vona sprijmala kozhen dotik. Vsi ci lyudi sidili v klubi... A teper prosyat' jogo... Jomu navit' zdalosya - v temryavi pobliskuyut' desyatki ochej. Mabut', podumav, i spravdi lyudi divlyat'sya. Rankom vsi govoritimut' pro n'ogo. Pokazuvatimut' na ¿hnyu hatu. "SHCHo voni tyamlyat'?.. Lishe odne". Ale ce odne... Vid n'ogo zalezhit' vse. Vin rozumiv ce. Os' i likarnya. Stara, dovga, prizemkuvata budivlya z chisto pobilenimi, nerivnimi stinami, na kotrih ryabiyut' v tri farbi lozungi. Syudi vin kolis' big, vpavshi na klyuchku, kotroyu distayut' vtopleni v kolodyazi vidra, syudi volokli jogo hlopci, koli rozdaviv u vodi plyashku. Na cej visokij, peretyagnenij z-pid cerkvi, de vin ranishe buv za pam'yatnika, porig padali krapel'ki jogo dityacho¿ krovi. Pershe, shcho pobachiv, vstupivshi do palati, - ochi. Ti, Na-talochchini, ochi. Veliki-veliki, obpaleni sl'ozami. Voni metnulis' jomu nazustrich, proshchali vse, molili pro odne... Zabuvshi skinuti plashcha, projshov do lizhka, na yakomu lezhav hlopchik. Bilyavchik, yak kazala mati. Kostikiv odnolitok. I yakij zhe shozhij na Kostika! Hvoroba cupko trimala jogo v svo¿h kigtyah. Zlipsya na lobi chubchik... Gubi garyachi, pripuhli. Mali dityachi ruchenyata, kotri shche nedavno obijmali maminu shiyu, puskali po vodi korabliki, teper chiberyali, nesvidomo hapayuchis' za zhittya. Jomu zdalosya, vin shche nikoli ne sprijmav tak hvorogo. "Ce v tebe vid utomi. Do did'ka sentimental'nist'", - vidkarbuvav dumkoyu. - Vijdit', hto zajvij, - nakazav rishuche. - Natalko... Tobi tut ne mozhna... - Svitla bil'she. Viz'mit' za ruki! Strashnij likars'kij prisud zlyakav usih. I jogo samogo. Peritonit. Jomu zdalosya, jogo vimovili chuzhi vusta. Desyat', p'yatnadcyat' procentiv nadi¿ pri negajnij operaci¿... Ale zh. ce - ne klinika. Tut niyakih umov dlya operuvannya. Treba vezti v rajon. V rajon... P'yatnadcyat' kilometriv rozmito¿ vesnyanimi burchakami dorogi. Koli smertel'nij - odin. Vin stoyav bilya vikna neveliko¿ sil's'ko¿ hirurgichno¿ kimnatki, divivsya, yak zajmaºt'sya na shodi svitanok. Dumka jogo pracyuvala chitko. Vona zvazhuvala, viviryala, zaperechuvala. "Desyat', p'yatnadcyat' procentiv? Hiba mozhna vimiryati lyuds'ke zhittya procentami! A viru?.. Odin procent viri vartishij sta procentiv bajduzhosti. A chi º hoch cej odin procent? Skil'ki minulo rokiv, yak ya vostannº robiv taku operaciyu? Skil'ki?.. Libon', z desyat'. Ale zh ce znachno prostishe, nizh te, shcho ya robiv potim. Ce mozhe kozhen hirurg". "Ne kozhen. Til'ki toj, hto den' vid dnya... Robitnik na chornomu poli". CHi¿ ce slova? Holodovi? Voni taki zh nepravdivi, yak i vse, chim namagavsya peretyati jomu shlyah. Do did'ka vsi slova. - Gotujte hvorogo do operaci¿, - nakazav. * * * Pam`yatav til'ki ¿¿ pochatok. Do to¿ hvilini, koli rozbiglas', rozplavilas' dumka, nespromozhna z'ºdnati vse dokupi, zatisnuti, zdaviti, koli nevagomij, ranishe nevidchutnij skal'pel' vrizavsya rebrami v pal'ci, poviv ¿h kudis' ubik. A shche - gostren'ke lichko i rotik, shcho zhadibno kovtav povitrya. Vin pam'yatav perelyakani oblichchya likarya-terapevta i fel'dshera, yaki asistuvali jomu. Strah rozpanahav jogo vlasnu dushu, zlomiv ¿¿, mov cherstvij okraºc'. I vzhe ledve-ledve: yak vihopiv u fel'dshera shpric i namagavsya vvesti krov. Ale ne mig znajti venu, i todi medichna sestra vzyala z jogo pal'civ shpric, legko vvela golku. Tonkoyu civochkoyu vlivalosya zhittya, ale strumochkiv, yakimi vono vibigalo, bulo bil'she, i vin uzhe ne znav, yak peretyati ¿m shlyah. Malen'ke, do zhahu shozhe na Natalochchine, lichko gostrishalo j gostrishalo, rotik vityaguvavsya v suvoru skladku. A potim vono vidalosya jomu shozhim na inshe, do zhahu znajome i ridne - Kostikove. V tu mit' skal'pel' vipav z jogo ruki. Zronyayuchi z chola garyachi krapli, pohituyuchis', pishov do dverej. Ognenno-chervone sonce vdarilo jomu v oblichchya, oslipilo, zmusilo prikritis' rukoyu. Oleksandr Kindratovich gliboko vdihnuv rankove povitrya, hotiv stupiti vniz, ale nogi jomu pidlomilisya, i vin vazhko opustivsya na holodnij kamin'. Otak i sidiv, beztyamno divivsya sobi pid nogi, na nizhnij pristupec' shodiv, na yakomu chornili vikarbuvani kolis' slova. Stolittya proshumili po nih doshchami, tisyachi pidoshov nastupali na nih, zchovgali, ziterli, i vin skorishe zgadav, nizh prochitav ¿h: "...dobru i istini". ROZDIL P'YATNADCYATIJ Metal vkipav u metal. Z bujnim zavzyattyam zlyutovuvav ¿h voºdino. Voni vzhe montuvali elektronne serce mashini. Teper ¿h bulo troº: Holod i dvoº inzheneriv. Des' za misyac', za pivtora serce maº zabitisya v rozmirenim ritmi. Maº zabitisya... A koli ne zab'ºt'sya? Abo koli ritm jogo bude ne takim, na yakij spodivaºt'sya? Adzhe ne kozhnogo, hto shukaº, chatuº nevdacha. V zhitti zavshe tak. Poki mriºmo, poki pragnemo - doti j gorimo, virimo. Mi bachimo mriyu velikoyu-velikoyu. A potim, zvershivshi, vidijdemo, poglyanemo zboku. Obmacuºmo vitvir holodnoyu dumkoyu. I vzhe vin vidaºt'sya menshim, dribnishim. I vzhe rozcharuvannya stukaº v serce. Ale Holod vtishaº sebe inshim. Poki mriyav - goriv, viriv. Hiba zh ce ne radist'? Hiba ce ne zhittya? I sam rozumiº, shcho obmanyuº sebe takoyu filosofs'koyu himeroyu. Ce til'ki kusnik radosti. A ¿¿ treba vsyu. Gospodar buduº dim, shchob pozhiti v n'omu. Svitit' skel'cyami elektronne serce mashini. A vin pochuvaº vlasne serce. Poroh zhittºvih nezgod vi¿v u n'omu gliboki zazubni, i tochit', i v'¿daºt'sya dali dribnij poroh zhittya. Zasidannya, komisi¿, papirci. Inikchemnij papirec' na stoli chasom vazhit' bil'she, nizh zhiva lyudina za dverima kabinetu. Rada profesoriv viznala visnovki komisi¿ za bezpidstavni fakti - pogano pidtasovanimi vipadkovostyami. Odnak htos' ne hotiv zupinyati zakruchenogo kolesa. Vono prishvidshuvalo j prishvidshuvalo svij big, zakruchuvalo vse bil'she lyudej. I ot... Robitne pole Holoda vzhe til'ki tut. V cij pidval'nij kimnatci. Tudi, nagoru, shlyah jomu peregorodiv papirec', nakaz. Vikonuyuchij obov'yazki ministra Poliv'yanij usunuv jogo vid roboti "do ostatochnogo obstezhennya". Ocya kimnatka - Prokopa Gordijovicha citadel', majsternya, placdarm. V nij profesor obidaº, chasom i nochuº. Z ne¿, peven, jogo ne vib'yut'. Bo yakshcho j pide vin, to zalishit'sya vona, mashina. Jogo pomichniki, jogo spivavtori - tovarishi inzhenera Solovejka. Togo, shcho pomer na operacijnim stoli. Holod vidshukav ¿h shche todi, radivsya po proektu, a teper voni prijshli sami, shchob dopomogti zrobiti montazh, ¿hnij vlasnij vinahid - zapatentovanij, blukaº des' po dovgih kancelyariyah, vidlezhuºt'sya v puzatih tekah. ...Rozpechene zoloto vkraplyuvalos' v holodnij svinec'. Odin z hlopciv trimav formochku, Prokip Gordijovich sklyanoyu palichkoyu spryamovuvav zhovtogaryachi krapli. - Krap - i plyashka kon'yaku, krap - i druga, - skazav hlopec'. - Vam ne shkoda, Prokope Gordijopichu? Bo ya pislya togo, yak nash proekt zabludivsya v glavkivs'ki¿h koridorah, pochinayu vagatis'. - SHkoda, zvichajno. YA til'ki namagayus' dumati pro inshe. Pro priznachennya oc'ogo dorogogo shmatka. YAke vin vikonuvav priznachennya ranishe i yake vikonaº. Mozhe, nosiv jogo v ordeni yakijs' general abo krasunya v serezhkah chi persnyah... - Krasunya pri ¿h dopomozi hapala kavaleriv, a general tupav po rangovih shodah. Obom prinosili vtihu. - U mene vono bude nevidime. Ale ya spodivayus', shcho vono prinese vtihu i korist' bagat'om. Meni zh prinosit' vzhe zaraz. - Koli b til'ki ne dosadu potim. - Nu, svogo polya napered obbigti ne mozhe nihto. Pravda, ªvgene? - zapitav Mazura, kotrij same zajshov z probirkoyu v rukah. - Pravda. Progoni treba. Zdaºt'sya, tak kolis' meni govorili.-pidijnyav vin proti svitla probirku. - SHCHo ce u vas? - Krov. Vse te zh... Bila krov. YA ¿¿ zrobiv biloyu. A mushu domogtisya, shchob vona stala znovu chervonoyu. - A yakshcho... ne stane? - skazav odin z inzheneriv... - Kolis' ta stane. Ne v mene, tak u kogos' inshogo. Dlya togo mi zhivemo na sviti. - I dlya togo, - popraviv Holod. * * * SHah strusiv kitajkovu skatertinu, vishikuvav ryadkom stil'ci za stolom prezidi¿. Treba b shche pidmesti. Bo hoch i vchenij lyud, a nasmitili, yak ti shkolyari. Timofiºva zhinka - pribiral'niceyu v likarni, vin lishivsya na vechir za ne¿ - pozamikati, pogasiti svitlo. V zali - porozhn'o, tiho. Nezvichno tiho pislya zboriv. Vigul'knula z nori bilya sceni misha, povodila vusami, shasnula nazad. Mabut', ¿¿ nalyakav zim'yatij papirec' navproti nirki, yakogo vorushiv viter z kvatirki. Divno vlashtovanij svit, rozmirkovuvav SHah. SHCHe pivgodini toj papirec' padav komus' na golovu vazhkoyu kolodoyu abo pidnosiv nad hmari, mav veliku silu, a zaraz vin - bila shmatina, zajva smitina v koshiku. Zdatna zlyakati lishe mishu. I oci stil'ci za stolom... I tribuna. Desyat' metriv doshki-shalivki! A vin tak i ne zvazhivsya zijti na ne¿. Sidiv u kutku, mov ota misha v nori, sluhav, yak inshi gupotyat' nad jogo golovoyu slovami. I kogo zaboyavsya? Vchenogo lyudu v zali? Ministra Poliv'yanogo? Ni, Poliv'yanogo SHah ne bo¿t'sya. Vin zavtra pide j skazhe jomu vse. A ni - to j dali pide. I do najgolovnishogo ministra, i do partijnih nachal'nikiv. Hoditime doti, doki nositimut' nogi i stane sil vidchinyati visoki, obbiti dermatinom dveri. A s'ogodni vin prosto poboyavsya svoº¿ temnoti, nevchenosti. Liho zh - stil'ki lyudu. A vin bi skazav. Bo hto zh znaº lipshe za n'ogo... A shcho skazav bi? Skazav bi... SHah nesmilivo pidijshov do tribuni, prokashlyavsya. Doloneyu zignav z kutikiv gub smagu, rozgladiv chuprinu. Porepanimi, pokurbachenimi pal'cyami vzyavsya, yak oti oratori, za kra¿ tribuni... prokashlyavsya znovu. Poglyanuv u zal, nesamohit' shovav ruki. Jomu zdalosya, nibi v zali pislya jogo pokashlyuvannya zablishchali skel'cya okulyariv, zaskripili stil'ci. Spolohali ote pershe slovo. SHah shche hvilinu postoyav, vidtak skradlivo vidstupiv nazad, povernuv vmikacha. Zal provalivsya v pit'mu. V prostorij tishi bulo chuti, yak progupotili kroki, yak skripnula tribuna. Slova zapal'no¿ promovi upali v porozhnij zal, zagulyali lunoyu pid steleyu. - Tovarishi doktori, prohvesori, docenti i vsi likari, - govoriv SHah. - Zglyan'tes' na moyu temnotu i ne karajte spoºyu vchenistyu. Prostit' ¿¿, yakshcho mozhete. YA znayu, yaki vi veliki. Vi inodi vzhe z mertvo¿ ploti kro¿te cholovika i znovu viddaºte jomu zhittya. YAk pashport chi buhanec' v magazini. Vi znaºtes' na vsih hvorobah, vi tyamites' na lyuds'kih bolyachkah, yak ya na mitli i lopati. Odnache j vi ne vsesushchi. Vi mozhete pobachiti mikrob hvorobi j ne rozglediti, shcho diºt'sya v lyuds'kij dushi. Bo z`yavlyaºt'sya vona pered ochi til'ki j najbil'shij bidi. Z nas usih ya odin bachiv ¿¿. Dushu Prokopa Gordinovicha. CHi znaºte vi, yaka ce dusha? CHi znaºte, tovarishu ministr, yakij ce cholovik? Poglyan'te na mo¿ grudi. Bachite shram? Vin zashivav moyu ranu v nimec'kim poloni. Golkoyu-cigankoyu, surovoyu nitkoyu. I ne v tomu sila... shcho zashiv. A shcho znyav mene, pokalichenogo, z kolyuchogo drotu. Odin vin na ves' tabir ne poboyavsya pidlizti i znyati. A skil'ki takih soldats'kih ran zashiv, skil'ki dush zciliv? Zciliv dush! V c'omu sila. Vin mig piti, mig pokinuti nas. U tabori pid CHernigovom peredali jomu a voli fiktivni spravki... A vin to¿ nochi kopav z baraka hid na volyu. Kopav dlya inshih, lishavsya sam, hoch znav, shcho j ce vpishut' jomu v biografiyu. CHi znaºte vi... - Znaºmo. Vse znaºmo... Vklyuchit' svitlo. Toj golos udariv SHahovi, mov garmatnij postril. Starij vidchuv sebe, nenache spijmanim na velicheznim kriminali. Hto ce? Ot, yakshcho rozpovist'... Smiyatimut'sya vsi. Pit'ma. Porozhnij zal... i vin na tribuni. Mozhe, vtekti. Ale - kudi? - Vklyuchit', nareshti, svitlo. SHah zijshov z tribuni, derev'yanimi pal'cyami povernuv vmikacha. - YA des' tut zabuv okulyari... - v dveryah bliz'kozoro mruzhivsya Poliv'yanij. - Klichu, klichu, ale hiba perekrichish taku oratoriyu! Garyacha hvilya soromu povil'no vidplinula SHahovi vid sercya. "Nehaj. YA skazav... Te, shcho treba..." - Vi vse chuli? -povil'no spustivsya z sceni do zalu. - Ne znayu, chi vse. SHCHos' pro polon, pro likarya, - Poliv'yanij z podivom i ostrahom rozglyadav SHaha. Vin i dali stoyav u dveryah, ne navazhuyuchis' stupiti vpered. - YA dumav - student monolog rozuchuº... Azh... Hto vi? - YA? Dvirnik. Z profesorom Holodom razom polon vidbuvav. Hotiv na zborah... I oce. - A-a... -Poliv'yanij smiyavsya smachno i dovgo. -A ya dumav... - Poter rukoyu vazhke pidboriddya, zahihotiv znovu. - Ce vse - pravda. - Ti tezh u polon zdavsya? Nevidima pruzhina natyaglasya v SHahovih grudyah, i jomu dovelosya zibrati volyu, shchob vona ne ziskochila. - YA... ne rozpochinav vijni. I ne zaznav tam shchastya. YA hotiv prositi... - Ti, didu, ne bachiv okulyariv? Vin nazivav jogo didom, hoch mali majzhe odnakovo vesey. Volodimir Volodimirovich umisne vidpovidav grubo. Vin chuv use. I vse zrozumiv. Ocej did... CHogo vin vartij?.. I vse zh... Svoºyu promovoyu dvirnik probudiv u dushi ministra shchos' shkarubke, drativlive, bolyuche. I vin podumav... Podumav neveselo... Ot trapsya z nim... Hto b za n'ogo otak?.. Nihto. Toj zhe Bilan-vidhrestit'sya j vidpayuºt'sya. A za c'ogo... Holoda... J s'ogodni vistupalo skil'ki. I º tam taki, shcho shche napsuyut' jomu krovi. SHCHo mozhe... Vin zlyakavsya togo "mozhe". Vin vidchuv jogo silu. - De okulyari? - skoromovkoyu, nemov utikav vid chogos', zapitav Poliv'yanij. - Voni lezhali na stoli. YA ¿h pereklav na vikno. On... YA hotiv prositi vas za profesora Holoda. SHah oblizav peresohli gubi. - Ti? SHCHo ti tam tyamish. Znaj svoº dilo. Pruzhina ziskochila poza jogo voleyu. - YA svoº znayu. Ot koli b znali svoº vi. - SHCHo? Ta ti... - Oblichchya Poliv'yanomu zburyakovilo, korotki pal'ci pravo¿ ruki sklalisya v kulak. - Ta ti... Ta ya tebe!.. - Bilya smittya, bilya gnoyu ya. Kudi vzhe mene nizhche. Mozhe, hochete posisti moº misce? Tak on za dverima strument. Brovi Poliv'yanogo okruglilisya dvoma nadlomanimi bublikami. Ale j vin zbagnuv, shcho zalyakati SHaha nichim. Movchki vhopiv na vikni okulyari, pishov do vihodu. Ale, dijshovshi do dverej, ne vitrimav, oglyanuvsya. Hotiv zapam'yatati. I v tu zh mit' spitknuvsya, malo ne vpav. Serdito kopnuvshi nogoyu, pobig vniz po shodah. Popered n'ogo grimkotilo, torohtilo porozhnº vidro. * * * Telefon gudiv golosno i nastirlivo. Prokip Gordiiovich zbagnuv - dzvonyat' po mizhmis'kij lini¿. Spravdi, telefonistka, vpevnivshis', shcho trubku vzyali, skazala, shcho z nim hochut' govoriti z mista... Ta nazvu mista rozchahnulo suhe poklacuvannya vmikacha, i Prokip Gordiiovich shche dovgo nervovo pohukuvav u trubku. Ale tam - til'ki stogin drotiv z dalekogo polya ta korotke potriskuvannya. Vin vzhe majzhe vidgadav nazvu mista. CHekav c'ogo golosu. I vse zh zdrignuvsya, shchil'no-shchil'no pritisnuv trubku. - Tatu - ti? V oc'omu grubomu, hlopchachomu "tatu - ti" Prokip Gordijosich vloviv ne zvidanu ranishe nizhshst'. Serce jogo zabilosya chasto, i trubka vraz spitnila v ruci. - YA, sinu, ya... - Tatu, ti proshchaºsh meni? Tatu, ya proshu tebe, proshu... Oleg zagovoriv shvidko, mabut', boyavsya, shcho zbizhit' chas. - Navit' yakshcho ne proshchaºsh. Ti - likar. Ti sam mene vchiv... U nas neshchastya. Majster... Koli b ti znav, yaka ce lyudina! Vin dlya mene... Jogo likusalp... A teper... Nihto vzhe ne beret'sya robiti operaci¿. Tatu, ya znayu. Oditi ti... Ti vse mozhesh... - Sinu, govori povil'nishe. YAka hvoroba? - I vzhe dali, po-likars'ki vimoglivo, zabuvshi navit', z kim govorit': - Koli ce stalosya? Jogo stan zaraz? - ...Voni hochut' vipisati jogo dodomu. Beznadijnogo... Tatu, koli b ti znav, yakij vin... Ti ne hochesh? Iz-za mene? - Zovsim... YA dumayu, Olezhku. Dumayu... Vin vzhe dumav pro inshe... Adzhe pislyazavtra - zasidannya kolegi¿. Virishal'ne. Prijdut' hloppi... Prijde Varvara Ivanivna. Vona govorila, bucim ce cherez ne¿... - Garazd, ya vilechu zavtra. Tobto shche s'ogodni. Golosno gudila trubka. Holodnimi shpil'kami pokolyuvalo pidoshvi, plechi strushuvav drozh, a vin vse shche stoyav bilya telefonu. "Ti znajshov ¿¿, Olezhku, lyudinu!" I znovu dumka pro vlasni turboti. A mozhe?.. Vin vpershe prigotuvavsya do paperovo¿ bitvi. Vin bi vigrav ¿¿. Ce napevne. A shche zavtra - persha proba kardioskopa... Eh, koli b... YAkbi vin mig prosvititi togo brigadira... Jomu treba bude za¿hati do kliniki vzyati kolinchati trubki... I platinovu golku. Vin vzhe zbirav sebe dumkoyu v dorogu. Prigaduvav operaci¿, podibni do tiº¿, yaku mav zrobiti, gortav istori¿ hvorob. M'yaki tini stelilisya ¿m pid nogi. Prokip Gordijovich stomleno stupav po nih, poglyadav zboku na sina. Vin vse ne mig zviknuti do Olega, do otakogo, novogo. Oleg nibi azh pidris, zchorniv, ogrubiv. Znikla metushlivist', nervoznist'. V kutikah ochej zalyagli tini spokoyu i pevnosti. - Mi tak i ne pogovorili z toboyu, - skazav Holod, perekidayuchi z ruki v ruku nevelichkogo chemodanchika. - Ti na cej rik zbiraºshsya postupati do institutu? - YA? Tobto... - Pitannya zastalo jogo znenac'ka. Oleg oglyanuvsya, zbivsya z kroku. - Meni zdaºt'sya... Tvij vibir horoshij. YA teper viryu: z tebe bude likar. - Ne znayu... YA, mabut', postupatimu za rik. I ne do medichnogo institutu. Prokip Gordijovich ne stav zaperechuvati. Vin teper viriv, - Oleg napne v zhitti svoº vlasne vitrilo. Mozhe, vono ne bude shirokim, ale bude micnim. "Ot ti, sinu, j rozv'yazav togo vuzla, yakogo mi trimali vdvoh, - podumav. - Ti, ale ne ya. Najmudrishij vchitel' - pracya. Tvij vuzlik zovsim malen'kij v pletivi inshih, ¿h zav yazuº same zhittya. A mi... Mi hochemo dobra vam. Bo mi - vashi bat'ki". A bat'ki zavzhdi hochut', shchob borozna, yaku prokladayut' diti, bula glibokoyu j rivnoyu. - Ti na vokzal, tatu? - obirvav plin jogo dumok Oleg. - YA provedu tebe. Voni vijshli na shiroku, pryamu vulicyu. - Ne treba... Meni shche v gotel'. Ti vertajsya. Tam divchina... Vona vse shche plache. - To vzhe z radosti. - Treba vmiti diliti j radist'. Vin bachiv, yak sinovi ochi syajnuli vdyachnistyu. I hoch u vlasnu dushu legen'kim holodkom vijnula obraza, ne vikazav togo. - Vertajsya. Ti zh teper pisatimesh meni? - Pisatimu, chasto. Prokip Gordijovich prostyagnuv ruku dlya proshchannya, zatrimav na mit'. Zavagavsya. Ostanni slova nagadali za lista. Vin taki trishki pokriviv pered sinom. Mabut', pokriviv vpershe v zhitti. Bo ne buv peven, chi varto viddavati togo lista. CHi mozhna? Ale teper... - Malo ne zabuv. Tam tobi list. Lilya peredala. YA v laboratori¿ skazav, kudi ¿du... - List?.. -Po Olegovim oblichchi led' pomitnoyu hmarkoyu probiglo vagannya. - Vkin' jogo v skrin'ku, po mo¿j adresi... Abo j zovsim... Tobto yak hochesh. Znajoma stezhka. Znajomij obnizhok. Trava po n'omu: visoka, bujno-zelena. A obabich - zhito. Nad zhitom - primhlive marevo. Selo tut obijnyalosya z mistom. ZHito hlyupaº zelenoyu hvileyu v parkan likarni, v stini vodonapirno¿ bashti. Ce - polya doslidno¿ stanci¿. Upoperek zhitn'ogo lanu rozgoniste bizhat' do dalekogo selishcha visoki stovpi. Gudut' nad zemleyu droti, techut' v dvanadcyat' tonen'kih metalevih civochok chi¿s' turboti, ziznannya v kohanni, sl'ozi. Na drotah - dovgoyu nizkoyu - strizhi. Malen'ki zhivi grudochki radosti j pechali. Sidyat' tiho, nastorozheno, lovlyat' teplimi lapkami zhive pul'suvannya drotiv: lyuds'kih turbot, nadij, lyuds'kogo gorya. Spolohano zrivayut'sya, linut' ponad samim zhitom, vbivayut' bilimi grud'mi z zelenih hvil' hmarki pahuchogo, dozrilogo pilku, znovu sidayut', vsi na odnu drotinu. "Mabut', tiºyu drotinoyu, - dumaº Prokip Gordijovich, - techut' zaraz dobri, veseli visti". Prokip Gordijovich davno naznav cej obnizhok. Vlitku, vesnoyu hodit' po n'omu do likarni. Nihto jogo za ce ne svarit' - trava odnak pid