Ocenite etot tekst:


 ------------------------------------------------------------------------
 Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
 OCR: Evgenij Vasil'ev
 Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
 ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
 ¯, ¿  - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
 I,i (ukr) = I,i (lat)
 ------------------------------------------------------------------------


   povist' dovzhinoyu v dvadcyat' dniv




   Den' pershij

   Tochnishe, vechir. Rozpochalasya cya povist' uvecheri dvadcyat' dev'yatogo lipnya
tisyacha dev'yatsot visimdesyat... roku. A mozhe,  vona  rozpochalasya  j  znachno
ranishe. Skazhimo, simnadcyat' z polovinoyu rokiv tomu -  same  stil'ki  rokiv
zaraz Edikovi, moºmu molodshomu sinu. Abo snuºt'sya vona cilih sorok rokiv i
maº dovzhinu mogo zhittya. A inodi  meni  zdaºt'sya  -  vona  vzagali  ne  maº
pochatku. YAk ne mayut' pochatku bil'shist' lyuds'kih diyan' pa zemli.
   ...Valizi zapakovani:  Lyuba  skladaº  u  velikij  polietilenovij  paket
yabluka, pomidori, sir,  buterbrodi,  kotleti.  YA  vzhe  rozkriv  rota,  shchob
skazati, chi ne v kosmos vona sporyadzhaº pas, ale  Edik  zupiniv  mene  led'
vlovimim poruhom brovi: pomovch, ne uv'yazujsya, ne nervuj mamu, ne  z'¿mo  -
vikinemo, ti zh bachish,  yaka  vona  zaraz  fonoberna.  Lyuba  -  spravdi,  yak
igrashkovij zaºc' z nakruchenoyu pruzhinoyu. Torkni - ne zupinish.  YA  garyachkove
perebirayu v dumci, chi ne zabuli chogo: odyag, tualetne priladdya, pidruchniki.
Pidruchniki - nasampered. Edik znovu pokazuº meni ochima: mozhe, vzyati karti?
Mabut', voni nam ne zgodyat'sya, a vtim - htozna. V  Edika  -  duzhe  virazni
ochi, mo¿ ochi, veliki, golubi, i rozumiºmo mi  odin  odnogo  z  pivnoglyadu.
Movbi vedemo yakus' veselu pustotlivu gru, okreslili dovkola  sebe  magichne
zhartivlivo kolo, v yakomu nam duzhe horoshe i  v  yake  ne  vpuskaºmo  nikogo,
navit' Lyubu. Tak,  tak,  navit'  Lyubu,  ta,  zreshtoyu,  ¿¿  najpershe;  Lyuba
pochuvaº, shcho vona - za kolom, i  cherez  te  gnivaºt'sya.  A  pas  uzhe  davno
zahopila gra, i mi pe mozhemo zupinitisya. Dzvonit'  po  telefonu  mij  zam,
bazhaº udachi, ya posilayu jogo "k chortu" (nibi ce ya zdavatimu ekzameni, a  ne
Edik), namagayusya yakomoga shvidshe odv'yazatisya vid n'ogo. Edik  zdogaduºt'sya,
hto dzvonit': dvichi stukaº  no  stolu  kulakom  -  kistochkami  pal'civ.  YA
bezzvuchno smiyusya. Mij zam - spravdi dub. Otako, zi smihom, mi  peresivaºmo
na ce resheto vsih. Navit' uyavili sebe mastitimi aktorami, os' vi  jshli  na
scenu teatru, sili j vedemo vdvoh dialog. "Nu j p'ºsa nam popalasya". -  "A
shcho zh ti hochesh? Avtor..." I Edik virazno  stukaº  po  stolu.  "A  rezhiser?"
Znovu dva  udari.  "A  direktor?"  "A  publika?  Poglyan'  na  gal'orku.  A
bel'etazh?"... Mi uyavlyaºmo, yaka panika vchinilasya za kulisami, yak  iz  zhahom
rozbigaºt'sya parter, poki i jogo ne "soprichislili"  do  tiº¿  zh  kategori¿
dubiv-peliniv, i zahodimos' od smihu. Meni nejmovirno  podobaºt'sya  Edikiv
smih. Mi rozumiºmo, shcho dekomu, napriklad, Lyubi,  nasha  vigadka  zdalasya  b
pesmishnoyu, ale voni - poza kolom.
   Mabut', Lyubi trohi krivdne, shcho vona ne mozhe prorvatisya v himerne, trohi
blaznivs'ke, a trohi charivne, chimos' shozhe na ote  gogolivs'ke,  okreslene
Viºm, kolo; ya rozumiyu ¿¿: sam kolis' hodiv po zovnishnij  orbiti  podibnogo
kola. Ce bulo todi, koli Lyuba pochala brati Edika na dityachi roli v p'ºsi, u
yakih grala sama. Todi ¿¿ pojmali spravzhni veliki  gordoshchi  -  mati  i  sin
grayut' matir i sina, grayut' chudovo, - vona movbi pidnosilasya  nad  budnyami
zhittya j... troshki nadi  mnoyu  -  zasmikanim  ordinarnim  likarem  rajonno¿
likarni. Svit mistectva ne znaº  rajoniv,  visoki  dushi  spilkuyut'sya  poza
chasom i prostorom pa vsih paralelyah  i  meridianah.  Koli  voni  z  Edikom
povertalisya z Budinku kul'turi i sidali udvoh vecheryati,  Lyuba  yakijs'  chas
ledve chi j pomichala mene, ¿j dovodilosya  doklasti  zusil',  shchob  ostatochno
spustitisya pa  cej,  ne  zavzhdi  vmilo  vimitij  mnoyu,  linoleum,  za  cej
posmugovanij kuhonnim nozhem stil, do cih magazinnih,  tovstih,  pruzhinnih,
shcho z nih vitikaº ruda  sukrovicya,  kotlet.  Voni  dz'obali  ¿h,  zbudzheni,
zgaduvali yakis' sceni z shchojno bacheno¿ vistavi, mistec'kij  azart  grav  pa
¿hnih oblichchyah. YA zh sidiv, nenache vigotovlenij iz pap'º-mashe.
   Odnache ce trivalo nedovgo. Edik znenac'ka j rishuche vidmovivsya hoditi  z
Lyuboyu na repetici¿ ta vistavi. YA j s'ogodni dokonechno ne  znayu,  chomu  vin
porvav, yak kazhut' u visokomu mistec'komu sviti, zi scenoyu.  Adzhe  spochatku
vel'mi vtishavsya tim. I ne pam'yatayu zhodno¿ nevdachi, zhodno¿ prikrosti, yaki b
spitkali jogo na sceni. Mayu deyaki pidstavi tlumachiti Edikovu vidmovu trohi
inakshe: vin zrozumiv, ico stav movbi igrashkoyu v Lyubinih rukah, shcho  vse  ce
vreshti-resht ne do kincya serjozno, odna gra º lishe chastkoyu insho¿ gri. I hoch
ya zhodnogo razu, zhodnim chinom ne  viyaviv  svogo  neshvalennya  ¿hnih  piznih
mandrivok, opivnichnih vecher na  kuhni,  jogo  vidmova  stala  movbi  nashoyu
pershoyu z nim solidarnistyu, cholovichoyu j simejnoyu, nashoyu  sproboyu  okresliti
svoe, nehaj i primarne, kolo, te girko obrazilo  Lyubu,  j  vona  dovgo  ne
mogla nam togo probachiti. Ne mozhe vona primiritisya  z  tim  i  zaraz,  hoch
vodnochas troshki j radiº: adzhe ce ¿¿ sin i ¿¿ cholovik micno  trimayut'sya  za
ruki. I nehaj mi v yakomus' svoºmu kosmichnomu koli, ale te kolo - ne zovsim
spravzhnº: na grishnij zemli, u vlasnij kvartiri mi tupaºmo  smirenno  i  ¿¿
velinnya spovnyaºmo revno.
   Lyuba  sidaº  na  kraºchok  stil'cya.  Vona  suvora  j  urochista.  Mi  tezh
napuskaºmo na svo¿ oblichchya vidpovidnogo virazu j sidaºmo na stil'ci. Prote
Edik ne mozhe prihovati usmishku. Ta  usmishka,  zdaºt'sya  meni,  ne  obrazhav
matir, skorshe proshchaº ¿j starorezhimni zaboboni.
   - Pora, - tiho vorushit' led' pidfarbovanimi gubami Lyuba.
   Voni u ne¿ neveliki, v miru povni,  chutlivi.  I  sama  Lyuba  shche  dosit'
moloda zhinka, tonka v tali¿ (stezhit' za soboyu), strunka, u ne¿ duzhe  garne
bilyave  volossya,  yake  hvileyu  opadav  ¿j  na  plechi.  Mozhlivo,  ya   trohi
pidmal'ovuyu vlasnoyu uyavoyu cej  portret,  bo  j  dosi  trishki  zakohanij  u
druzhinu abo hoch u pam'yat' pro tu divchinu, z yakoyu kolis' stoyav na mostu nad
richechkoyu Kriigichankoyu, ale tak pro ne¿ kazhut' usi mo¿  znajomi.  Pri  tomu
Lyuba pevna sebe, umiº yakos' tak trimatisya, shcho viklikav u  vsih  povagu.  YA
rozumiyu, shcho v ochah cholovikiv (meni  zdaºt'sya,  shcho  voni  pasut'  moyu  Lyubu
ochima) beznadijno prograyu poruch iz neyu: u mene j  statura  ne  molodec'ka,
cherevcya, pravda, nemaº, ale  visimdesyat  dva  kilogrami  pri  zrosti  metr
simdesyat tri - tezh nemalo, i pochala proglyadati  prolisina,  i  zmorshki  na
lobi ta oblichchi (ves' vik Lyuba meni kazala: ne morshch loba, budut'  zmorshki,
na ¿¿ j vijshlo); a same oblichchya - temne, nenache ya  ne  likar,  a  brigadir
ril'nicho¿ brigadi, tempe, shche j klincem donizu, a chub ridkij i  chornij,  yak
smola, z bilimi nitkami sivini - lyuds'kogo babinogo lita. SHCHopravda,  zaraz
ya vazhu ne visimdesyat dva kilogrami, a simdesyat sim. Simdesyat sim, i  shche  j
dali vtrachayu vagu. Sam ne znayu, vid chogo. SHCHos' u mene stalosya z legenyami -
ne likars'kij visliv, ale inshih sliv ya ne znajdu, zhoden nash likar  ne  mig
postaviti  ostatochno  diagnoz,  rentgen  zhe  dav  yakus'   temnu   plyamu...
Temno-siru plyamu, duzhe shozhu... YA ne nazivayu togo slova  navit'  u  dumci.
Dekotri mo¿ kolegi radili lyagti na klinichne obstezhennya v onkologiyu, ale  ya
vidmovivsya. Priznayusya, ya ne viryu v real'nist' ¿hnih pidozr. Ta j usi  inshi
analizi zaperechuyut' mozhlivist' takogo diagnozu. Skorshe vs'ogo ce  naslidki
zapalennya legeniv, na yake perehvoriv minulogo roku. Zvichajno,  ya  ne  mozhu
zovsim abstraguvatisya vid tih himernih dumok. Til'ki neviglasam  zdaºt'sya,
shcho likar pochuvaºt'sya majzhe bezsmertnim, shcho likars'kij fah privchiv jogo  do
dumki pro smert'. Pracyuº u nashij likarni starij nevropatolog.  ¿h  chetvero
lishilosya z kursu, i koli pomer shche odin  -  chetvertij  -  vin  tri  dni  ne
vihodiv na robotu: nadto bliz'ko upav snaryad,  kontuziv  jogo  psihiku.  A
lyudi jdut' do nas, yak do bezsmertnih, os' navit' uchora... Prijshov do  mene
shofer. Zdorovij, yak lut, pudovu giryu perekidaº cherez vlasnu hatu, a v ochah
- strah, nenache rozlitij po chistij vodi mazut.  Vin  mene  perezhive  raziv
tri. Divit'sya, yak na Isusa Hrista, yakij mozhe zrobiti  chudo.  I  ya  zrobiv.
Til'ki-no  skazav,  shchob  odyagav  shtani  j  bil'she  ne  prihodiv,  vin   azh
pidstribnuv, pobig i vzhe za porogom zabuv pro novoyavlenogo Isusa Hrista. A
cej Isus - rich zvichajnisin'ka -  zovsim  ne  bezsmertnij.  Vin  til'ki  ne
dopuskaº do kritichno¿ podilki  tiº¿  chorno¿  dumno¿  hmari,  vidsovuº  ¿¿,
trimaº na ovidi. A z ne¿ kreshut' i kreshut' bliskavici, i popilyuyut' voni...
pryamo v serce.
   YA zahopiv iz soboyu rentgenivs'ki znimki legeniv. Pokazhu v Kiºvi yakomus'
svitilu.
   U trolejbusi mi z Edikom znovu skomoroshili, hoch i nepomitno dlya  inshih.
Meni chomus' ne vel'mi skomoroshit'sya, ale  ya  povinen  pidtrimuvati  Edikiv
bojovij duh. Uvijshov duzhe povazhnij dyadechko z zhovtim puzatim portfelem, vin
nikogo ne pomichav, usim  svo¿m  viglyadom  pokazuvav,  shcho  ne  zvik  ¿zditi
gromads'kim transportom, i Edik legen'ko postukav  kistochkami  pal'civ  po
stinci trolejbusa, a todi shche j pomahav rukoyu vgori.  YA  kivnuv  golovoyu  -
"zvichajno  zh,  dub,  til'ki  visokij".  Lyuba  namagalasya  pristruniti  nas
poglyadom, ale  ce  ¿j  ne  vdavalosya.  Vona  poshepki  vidchituvala  nas  za
neserjoznist', legkovazhnist'. Osoblivo mene, YA trishki zdivuvavsya: nevzhe ne
rozumiº, shcho ya vbolivayu za sina  ne  menshe,  nizh  vona,  a  vse  ce  prosto
bravada? Spravdi, dumayu pro pershe serpnya, j meni  azh  protyagom  viº  popid
sercem. Sam ne rozumiyu, chomu: nu,  ne  postupit'  zaraz,  postupit'  pislya
armi¿, i  naplyuvati  meni,  shcho  tam  podumaº  htos'  iz  koleg,  znajomih:
nerozumnij sin, nevplivovij bat'ko. Prosto ya nadto vbolivayu za  Edika,  yak
perezhive ce vin. Takij ne vpevnenij u sinovi? Nachebto ni. Prote  ne  znayu,
ne znayu. Znayu til'ki te, shcho mi z nim znajshli, yak  teper  kazhut',  osoblivo
shchil'nij kontakt,  i  meni  vid  c'ogo  garno.  YA  vzyav  vidpustku  j  hochu
prisvyatiti ¿¿ sinovi. ("Prisvyatiti" - z visokogo shtilyu, cej grishok za mnoyu
vodit'sya, v molodosti navit' pisav virshi). Ne  vidayu,  chim  ya  jomu  zmozhu
dopomogti. Matematiku majzhe zabuv, ot hiba shcho po literaturi...  Literaturu
lyublyu i znayu, chomus' same za ce najduzhche j povazhav mene Edik, a ne za  te,
shcho ya shanovanij u  misti  likar,  golovnij  likar  likarni;  mi  na  rivnih
sperechaºmosya z nim pro "Cvit yabluni"  Kocyubins'kogo,  "Vechir  u  Vizanti¿"
Irvina SHou.
   Os' i vokzal. Edik shopiv obidvi valizi j popryamuvav do vihodu.  Vin  u
trolejbusi - vishchij za vsih,  jogo  rusyavi  kucheri  ponad  usima  golovami.
Kucheri movbi pidpiraº goluba vodolazka, meni vin duzhe podobaºt'sya v nij. I
sama vodolazka tezh. Lyuba prinesla ¿h jomu na vibir - azh tri (de dopinaº  v
nashomu misti ce zakordonne  ganchir'ya,  ya  ne  znayu  j  dosi,  odnogo  razu
prinesla  j  meni  majku,  zvichajnu  majku,   til'ki   nazivaºt'sya   yakos'
po-inozemnomu, shche j z manyusin'koyu dirochkoyu pid rukoyu,  i  pravila  za  ne¿
znajoma sto karbovanciv,  ya  ledve  ne  poshmatuvav  tu  majku),  na  odnij
vishkvaryuvav orkestr  yakihos'  patlaniv,  na  drugij  hizuvalasya  zelenooka
smaglyava krasunya, tretya bula chista; goluba j  chista.  Edik  vibrav  tretyu.
Lyuba dribotit' poruch zi mnoyu i ohkaº, shcho sin pidveredit'sya; shepoche,  shcho  ya
poganij bat'ko, ne zhaliyu jogo, a ya  jdu,  posmihayusya  v  dumci  j  miluyusya
Edikom. Visokij (metr visimdesyat dva), shirokoplechij, vin stupaº  shiroko  i
vpevneno, j natovp rozbivaºt'sya ob n'ogo, yak vesnyana povin'  ob  hvileriz.
Mi jdemo v jogo kil'vateri...
   Edik zanis valizi do kupe j odrazu zh podavsya  z  vagona,  guknuvshi,  shcho
bizhit' kupiti mineral'no¿ vodi na dorogu. YA chomus' ne zovsim u te poviriv,
a Lyuba prikle¿lasya lobom do vikna, j na oblichchi v ne¿ zakarbuvavsya  viraz,
yak u tih hlopciv zi Skotlend-YArdu, pro yakih pisav shche Konan-Dojl'.
   Prinajmni vona meni uyavlyalasya same tak. Ale i ya ne vtrimavsya,  zaglyanuv
cherez Lyubine  pleche.  Vstig  pobachiti  til'ki  golubu  suknyu  ta  ruduvatu
kudel'ku, yaka spalahnula, nenache vognik nad neopalimoyu kupinoyu, a dali toj
vognik zatulila shiroka Edikova spina. YA  znayu  cyu  divchinku,  tochnishe,  ne
znayu, bachiv ¿¿ kil'ka  raziv  z  Edikom,  -  malen'ka,  miniatyurna,  majzhe
igrashkova i duzhe garna lichkom, reshtu informaci¿ oderzhav  vid  Lyubi:  Katya,
dochka zavucha shkoli od drugo¿ druzhini (persha druzhina pomerla),  vidminnicya,
zastupnik komsorga  shkoli.  Informaciya  vicherpna,  Lyuba  vipovila  ¿¿  bez
entuziazmu, ale j bez osoblivo¿ trivogi. I divit'sya na sinove  zahoplennya,
yak na dityache, zreshtoyu, tak divlyusya na te i ya.
   - Pokladajsya na Arkadiya Vasil'ovicha, -  nastavlyala  mene  Lyuba.  -  Vin
zrobit' use. Gotel' zamovit' tezh...
   Cej Arkadij Vasil'ovich vidavavsya meni  osoboyu  majzhe  mistichnoyu,  oprich
us'ogo, ya ne duzhe viriv, shcho vin zahoche chimos' dopomogti. Zreshtoyu,  z  yako¿
rechi, hto mi jomu taki: dvoyuridnij brat Lyubino¿ podrugi!  Desyata  voda  na
kiseli. Lyuba bachila jogo odin raz - pri¿zhdzhav do nashogo mista j  zupinyavsya
v sestri, pili shampans'ke i  ¿li  shashliki.  YA  chomus'  na  tu  vechirku  ne
potrapiv - mabut', kunyav na yakijs' naradi abo buv u vid'¿zdi. Odnache  Lyuba
kazhe: Arkadij Vasil'ovich zrobit' vse, shcho til'ki zmozhe. A  mozhlivosti  jogo
ne  mali  -  zaviduyuchij  chi  zastupnik  zaviduyuchogo   navchal'no¿   chastini
institutu. Za den' do nashogo z Edikom vid'¿zdu vona rozmovlyala  z  nim  po
telefonu, vin skazav, shcho zustrine nas na vokzali.  YA  strashenno  ne  lyublyu
bud'-kogo zobov'yazuvati. YA ne vmiyu vidplachuvati, ale  tut  uzhe  nichogo  ne
vdiºsh.
   - Poshuruj, mozhe, shche kogos' znajdesh (mene rizonulo "poshuruj",  ya  nikoli
ne chuv od Lyubi takogo  slova).  -  A  do  togo  svogo  odnokursnika  shodi
obov'yazkovo. Zastupnik ministra! SHCHopravda, vin  ne  po  navchal'nij,  a  po
kurortnij chastini. Vse odno - zastupnik. -  Lyuba  znaº  vtrichi  bil'she  za
mene. Rozvidsluzhba u ne¿ postavlena na shiroku nogu. CHogo ne  zrobit'  mati
dlya svogo sina! - Mozhe, zaprosi jogo na lito do sebe? Na vinograd i grushi.
   - Kogo, rektora?
   - Ne klej durnya. Mikolu. Vse-taki vchilisya razom. Navit'  zhili  v  odnij
kimnati. Na takij visoti cholovik!
   - Nashim vinogradom mozhna tru¿ti mishej...
   - Ce zh til'ki privid. Ne zabud' pozdoroviti jogo z ordenom.
   - Z yakim ordenom? - uzhe shchiro zdivuvavsya ya.
   - Ta ya zh tobi pokazuvala  gazetu.  Nagorodili  grupu  likariv.  Jogo  -
ordenom "Znak poshani".
   - Ce zh - tri misyaci tomu.
   - Nichogo. Ti zh jogo vidtodi ne bachiv.
   - I treba jomu nashi zaprosini, yakshcho vin vidav kurortami.
   - A mozhe... Dlya ciº¿... ekzotiki. Tvoe dilo zaprositi.
   YA movchu. YA ne znayu, yak meni buti. Mozhe, spravdi pozdoroviti Mikolu? Ale
zh ce prinizlivo. Koli nagorodili  -  ne  pozdorovlyav,  a  teper,  yak  stav
potribnim... Zasmoktalo pid sercem. Pochinayu serditis', vodnoraz meni  staº
soromno. Ne znayu chomu. SHCHos' tut ne garazd. CHi v mo¿h dumkah,  chi  v  tomu,
pro shcho dumayu. Mabut', u mo¿h dumkah, u meni samomu. YA ne  zazdryu  velikim,
tim,  shcho  na  portretah  u  koridorah  medichnih   ustanov   ta   storinkah
pidruchnikiv. Mabut', cherez te, shcho ¿h uzhe nemaº i shcho voni -  na  nedosyazhnij
visochini. A ot uspihi zhivih, nadto dekogo z tih, z kim uchivsya, mene  inodi
dratuyut'. Mikolini, zokrema.- Mabut', cherez  te,  shcho  ya  ne  viryu  v  jogo
podvizhnictvo i v jogo talant. Buv  hitren'kim  pronozlivim  studentikom  i
visunuvsya na  pustomel'stvi.  Pravda,  na  buryaki,  na  kros  zgoloshuvavsya
pershim, shche j inshih zaklikav. Pershim vistupav pislya dopovidej na zborah.  A
patologoanatomiyu skladav trichi. Mozhe,  ya  pomilyayusya  shchodo  Mikoli  Polyaka?
Mozhe, ya chogos' ne dobachiv u n'omu abo vin  zminivsya?  YA  shche  zazdryu  Igoryu
Hvorostyanomu, ale to insha zazdrist', to - taki talant od boga, i  chlenkora
jomu dali ne za vpravi u krasnomovstvi.  Kolis'  i  ya  leliyav  chestolyubiv!
mri¿. Kolis' i ya spodivavsya...  A  nini  zaspoko¿vsya.  YAkimis'  nikomu  ne
vidomimi chuttyami zbagnuv, shcho oce - moya vishcha tochka: kandidat medichnih nauk,
golovlikar mis'ko¿ likarni. Golovlikarstvo meni nav'yazali. YA znayu, shcho vono
povislo na meni gireyu, ale nesu jogo, yak hrest.  YAk  oto  kazhut'  -  gidko
¿sti, shkoda kinuti. SHCHe mozhna b  napruzhitisya,  potyagnuti  z  sebe  zhili,  i
viborov bi doktors'ku! Pid pensiyu. SHCHob otrimati diplom,  vpraviti  jogo  v
ramku, povisiti na stini j pokazuvati  vnukam.  Divit'sya,  shibeniki,  ¿zhte
mannu kashu, j vi  takimi  budete.  Doktors'ka  disertaciya  vzhe  nichogo  ne
dodast'. Lipshe b napisati ta opublikuvati shche kil'ka  statej.  Meni  chogos'
trohi ne vistachilo. YAk tomu stril'cevi, shcho tak nikoli j ne  vikonav  normu
majstra. Kuli lyagayut' u visimki, dev'yatki... Ne vistachaº odniº¿  odinichki.
Ale v tomu-to j rich, shcho ota odinichka varta inshih soten' i tisyach. Tak  samo
stribunovi ne vistachaº kil'koh  santimetriv  do  zapovitno¿  cifri.  I  ne
vistachit'. Bo todi b odrazu vsi stali chempionami. YA vtyamiv  ce  j  sobi  i
zaspoko¿vsya. Prote ce ne oznachaº, shcho ya opustiv ruki i  vidklav  gvintivku.
Prosto teper ya ne dosaduyu, ne nervuyusya, spokijno nabirayu  kil'kist'  ochok,
na yaku zdatnij. Mozhe, same cherez  ce  j  nastala,  yak  kazhut'  sportsmeni,
stabil'nist' i majzhe ne buvaº zriviv.
   Mi z Lyuboyu vijshli i koridor - do kupe zajshli i  pochali  roztashovuvatisya
dvi molodi zhinki. Dvi smaglyavi chornyavki v  kvitchastih  kosinkah  i  ryasnih
suknyah, ¿m rokiv po tridcyat', zamolodi, shchob ya pidbivav  klina,  j  zastari
Edikovi. T'hu, verzet'sya kazna-shcho staromu durnevi. On Edika j dosi nemaº.
   Lyuba nervuº, vijshla z vagona - do vidhodu po¿zda lishilosya  sim  hvilin.
Vsima svo¿mi kilogramami ya povis na bliskuchij ruchci, zsunuv  uniz  vikonnu
ramu. Pribig  zahekanij  Edik  z  odniºyu  plyashkoyu  vodi.  Na  peroni  Lyuba
poglyadala na godinnik.
   - Kotleti... najpershe  po¿zhte  kotleti,  -  pospishlivo  davala  ostanni
vkazivki.Kovbasa mozhe polezhati. I sluhajsya Arkadiya Vasil'ovicha.- Dzvyaknuli
buferi, rozdushili shche yakis' ¿¿ slova. Vagon povil'no pokotivsya po  rejkah.-
Divisya zh, til'ki z shchitom, - kazala vona movbi zhartivlivo, a v ochah  stoyala
stroga temnota. U tij temnoti ya blukav ne raz. YA i lyubiv  i  proklinav  ¿¿
vodnochas.- Inakshe - krashche ne vertajsya.
   Meni stalo ukraj prikro. Vpershe za ostanni dni. YA rozumiv, shcho  oznachali
Lyubini slova... O, voni  mali  bezlich  znachen'.  Musish  zrobiti  bud'-yakoyu
cinoyu. V tebe tam znajomi, druzi. Vikoristaj ¿h na povnu katushku. Vmri,  a
svogo dosyagni. Inakshe ti ne cholovik, a ganchirka. Inakshe ya znevazhatimu tebe
do kipcya zhittya.
   YA navit' ne odzhartuvavsya: movlyav, yakshcho na shchiti - meni vzhe bude bajduzhe.
I zhart ne smishnij, ta j ne hotilosya. CHomus' zapeklo pid sercem. Hiba mozhna
viryadzhati v daleku dorogu bliz'ku lyudinu z takim naputtyam? I vzagali, hiba
mozhna klasti takij tyagar u dushu ridno¿ lyudini? CHi navit' u bud'-chiyu  dushu.
Adzhe moya dusha j tak... i tak rozipnuta na sta vitrah. YA tezh lyublyu sina.  Z
inshogo boku - ya ne poslidushchij negidnik. A hto ya takij naspravdi - ne znayu.
Vvazhayu sebe poryadnoyu lyudinoyu. Ale  usi  vvazhayut'  sebe  poryadnimi  lyud'mi,
navit'  lyuti  kradi¿  i  zradniki.  Til'ki  v  nih  trohi  insha  filosofiya
poryadnosti.
   Lyuba vzhe majzhe bigla, vikrikuyuchi shche shchos', ticyala kudis'  ugoru  i  vbik
pal'cyami, serdilasya, shcho ya takij ne-tyamkovitij. A ya  ne  mig  rozibrati  ¿¿
sliv, ta ne vel'mi j napruzhuvavsya. I vraz meni spliv na dumku  soromic'kij
anekdot... "Masha, ne zradzhuj..." - krichit' cholovik, provodzhayuchi druzhinu na
kurort, i bizhit' vzdovzh peronu.  Anekdot  takij  vul'garnij,  shcho  meni  azh
shchelepi zvelo. YA navit' ozirnuvsya, chi  Edik  ne  prochitav  mo¿h  dumok?  Na
shchastya, vin ne telepat. Meni zvelo shchelepi shche j cherez te, shcho anekdot  chomus'
u mo¿j dumci povernuvsya proti mene. V zhitti ya chasto  namagayusya  ryatuvatisya
gumorom, ale c'ogo razu mij nastrij pidupav odrazu na kil'ka  podilok,  yak
rtutnij stovpchik na poganu pogodu.
   Mi zajshli do kupe. Obidvi zhinochki, vzhe pereodyagneni v sportivni  svetri
ta sportivni shtani, skromno sidili v kutku na odnij  lavci  -  ¿hni  miscya
buli vgori.  Ce  Lyuba  brala  nam  z  Edikom  kvitki.  Edik  krutnuv  bilu
plastmasovu ruchku radio - peredavali sportivnij oglyad. Vin  ne  sportsmen,
ale divit'sya sportivni peredachi, ya ¿h divlyusya tezh;'i hoch  ce  taki  dosit'
nudna sprava - bigti do odnih vorit, shchob za  pivhvilini  vernutisya  nazad,
ale prinajmni nikoli ne mozhna vgadati, chim use skinchit'sya, m'yach tam  inodi
zabivayut' i v svo¿ vorota, v us'omu zh inshomu mi napered znaºmo  kinec'.  U
knizhkah, u fil'mah, u svarkah z druzhinami, u tovaris'kih piyatikah i navit'
u samomu zhitti. Dumka trivial'na, ale, na zhal', spravedliva.
   Obidvi zhinochki tezh iz cikavistyu sluhali sportivni novini.  Potomu  voni
pili chaj (mi z Edikom vidmovilisya), a  todi  shepotilisya  u  svoºmu  kutku.
Obidvi - garni soboyu, odnogo viku, odna krupnisha, tilistisha; taki sobi dvi
lisichki, dvi podrugi j, napevne zh, projdi, bulo vidno po ochah  -  lukavih,
rozzhohanih intimnimi taºmnicyami. YA uyaviv, yak voni strilyayut'  nimi  des'  u
bari, na plyazhi, yaki same taºmnici vidkrivayut' odna odnij, i posmihnuvsya. I
ne mig vidgadati, hto voni j chogo ¿dut' do stolici, a zav'yazuvati  dorozhnyu
rozmovu ne hotilosya. Z yakogos'  chasu  ya  pomitiv,  shcho  ne  lyublyu  dorozhnih
znajomstv, hoch, pam'yatayu, kolis' kidavsya pa pershu-lipshu, zvernenu do  mene
v po¿zdi, frazu, yak mislivs'kij pes na hazyajs'kij poklik "aport".  Todi  ya
shche chogos' spodivavsya vid takih znajomstv i vid mandrivok.  ZHinochki  pochali
lashtuvatisya spati, voni ne  prosili  nas  pominyatisya  miscyami,  rozpravili
prostiradla na verhnih policyah, i todi Edik shvidko pidhopivsya, zapitav, chi
ne zaperechuyut' voni, yakshcho vin lyazhe zverhu. Legko obipersya ob polici, kinuv
ugoru svoº molode tilo. YA viznav jogo priklad gidnim nasliduvannya - til'ki
bravsya  vgoru  po  dvoh  vmontovanih  zboku   pristupkah.   I   znovu   mi
pereglyanulisya  z  Edikom  i  zalishilisya  vdovoleni   odin   odnim.   Potim
obgovoryuvali sportivni novini, robili prognozi na  gru  nasho¿  zbirno¿  po
futbolu v svitovomu chempionati. Mi ne govorili pro ekzameni,  peregovoreno
dosit', ta j tam, na misci, cih rozmov po uniknuti.  V  kupe  bulo  dushno,
strashenno dushno, ventilyaciya chi ne bula uvimknena, chi  ne  pracyuvala.  Edik
nagnuvsya j distav zi stolika plyashku z vodoyu, vin piv  prosto  z  gorlechka,
zapituyuchim livim (prave zakrite plyashkoyu) okom, chi zalishiti meni, ya kivnuv,
shchob piv usyu, ale vin odirvav od rota plyashku j peredav meni.
   Mi shche z pivgodini chitali. YA  -  odnotomnik  Gabriºlya  Markesa,  Edik  -
gazetu. YA, zdaºt'sya, u jogo vici gazet ne chitav.
   - Tatu, - poklikav Edik.
   - Gov, - tak prostec'ki, trohi parodijne vidgukuyusya ya na  jogo  poklik,
koli mi oboº u dobromu nastro¿.
   - Posluhaj, shcho pishut' pro nash pivzavod: "Perevirkoyu vstanovleno,  shcho  v
usih plyashkah prisutni storonni ridini. Kil'kist' storonnih domishok  -  100
%. Z kolektivom pidpriºmstva provedeno vihovnu robotu".
   Mi oboº regochemo. Smiyut'sya i zhinki vnizu, voni tezh  chuli,  shcho  prochitav
Edik.
   Edik chasto zachituº meni podibni zhurnalists'ki perlini,  u  n'ogo  yakas'
osobliva zdatnist' vidshukuvati ¿h. Ta j, priznatisya, ya vsih otih statej ne
chitayu. Edik zakinuv gazetu v sitku, prikriplenu nad policeyu, lig na pravij
bik i zasnuv. ZHinki vnizu, ochevidno, tezh potomilisya  vid  svo¿h  taºmnic',
uzhe peredivlyalisya ¿h na ekranah sniv. YA vimknuv svitlo i  vraz  provalivsya
na dno glibochenno¿ krinici. YA znav, shcho ne zasnu, j ne  namagavsya  nevoliti
sebe. V po¿zdah ya ne splyu majzhe nikoli.
   Po¿zd letiv cherez napovnenu proholodoyu nich, pogojduvavsya, hilitavsya  na
strilkah vagon, plyamami svitla v zashtorenomu  vikni  mel'kali  stanci¿.  I
dumki mo¿ prolitali, vihopleni z pit'mi prozhitih rokiv, i ya chomus' ne  mig
zosereditisya na zhodnij z nih. "Do¿demo,  do¿demo,  do¿demo",  -  stukotili
kolesa; "ekzameni,  ekzameni,  ekzameni",  -  vidbivali  voni  svij  ritm;
"vsegarazd, vsegarazd, vsegarazd". Stukit kolis mozhna transformuvati v yake
hochesh slovo chi j slova.
   Na susidnij polici tiho spav Edin. U cyu  mit'  ya  pochuvav  taku  z  nim
ridnist', shcho sl'ozi brinili meni pid  gorlom.  Mabut',  ne  gozhe  bat'kovi
priznavatisya v takomu navit' samomu sobi - zi starshim sinom, iz Vovkoyu;  ya
tako¿ ridnosti i ne pochuvav. Hoch vsi kazhut', Vovka - vikapanij  bat'ko.  YA
prijnyavsya do Edika trivogoyu i lyubov'yu z pershogo dnya  jogo  poyavi  v  c'omu
sviti. Koli vin narodivsya, Lyuba zaplakala i skazala, shcho  nenavidit'  jogo.
Vona hotila divchinki, dochki, i likari ¿j prognozuvali, shcho bude dochka, vona
vzhe navit' pidibrala ¿j im'ya - Lilya. SHCHopravda, i Edika nazvala Edikom  tezh
vona. YA zh pohvalyavsya svo¿m znajomim: "Drugij sin. Braku  ne  roblyu".  Edik
zasinav til'ki zi  mnoyu,  i  v  sni  dovirlivo  trimavsya  svo¿mi  manyunimi
pal'chikami za mij palec'. I, bozhe mij, yaki to buli  shchaslivi  dni!  Meni  j
zaraz inodi bachat'sya ti idili¿... Z krana u vannu padayut' krapli, a na dni
vologih nochovok tak zvorushlivo  zibralisya  dokupi  zhabka,  ribka,  zelenij
krokodid'chik, a vimiti, v bilih l'olyah diti vzhe lezhat'  u  lizhechkah,  Edik
chekaº na mij palec', a Vovka - na moyu kazku. Lyuba  rozvishuº  na  shvorci  v
kuhni viprani l'oli.  YA  poryadkuyu  u  vanni,  i  tiha,  azh  shchemka  radist'
zapliskuº serce, i take meni vse mile, take doroge, shcho  hochet'sya  plakati.
Bulo bezgluzdyam shukati shche yakogos' viznachennya dlya slova "shchastya".  YAkij  chas
Lyuba vdavala, shcho sin i dali  bajduzhij  ¿j,  ale  to  vzhe  bula  gra,  Lyuba
opikuvalasya Edikom ne menshe, nizh Vovkoyu. Lyuba - horosha mati. To bil'she, na
pochatku Edik ris hirlyavim i nimkuvatim.  Rozmovlyati  vin  pochav  u  dva  z
polovinoyu roki, i vsim zdavalosya, shcho vin prosto linuºt'sya. "I-i-i" -  tiche
pal'chikom - daj. "Nyam-nyam" - ¿sti. Nenache malen'kij dikun. Vin i dali  ris
movchakuvatim. Ne te shchob zamknutim, ni, vin ne curavsya dityachogo gurtu,  ale
chastishe prolezhuvav iz knigoyu  na  kanapi.  Lyuba,  buvalo,  gnala  jogo  na
vulicyu, a vin til'ki plechima znizuvav: "Nu chogo ya  tam  ne  bachiv?"  Ridko
hodiv u kino, na plyazh, lishe pered ekzamenami v  desyatomu  klasi  ya  vpershe
pobachiv jogo z divchinoyu. Des' iz shostogo klasu Edik pochav  strimko  rosti,
jogo navit' klikali v shkil'nu basketbol'nu komandu, ale vin  ne  pishov.  I
vzagali, okrim futbolu po televizoru, sport jogo ne cikavit'. Hoch  rankom,
os' uzhe vprodovzh desyati  rokiv,  akuratno  robit'  na  balkoni  zaryadku  z
gantelyami. YA j zaraz, kriz' vagonnu pit'mu, bachu na balkoni  jogo  strunku
postat' u bilij majci. I tak todi spokijno, tak zatishno na serci.
   ...Bili trusi, bila majka, bilij chub  v'ºt'sya  kucheryami.  Oh,  ne  odna
bilyavka chi chornyavka zaplutaºt'sya v nih. A mozhe, j ni. Edik - hlopec'  duzhe
spokijnij, urivnovazhenij.  Vin  chitaº  serjozni  knizhki,  prochitav  navit'
Frejda, yakogo ne chitav ya. (ne znayu, de vin til'ki jogo dop'yav). A  shche  vin
lyubit' knigi z seri¿ "ZHittya slavetnih" -  pro  Kibal'chicha,  Kravchins'kogo,
Korol'ova,  Hemingueya,  Folknera,  i  knizhki  naukovo-fantastichni.  YA   ¿h
perestav chitati rokiv desyat' tomu. Nadto  vzhe  u  suchasnih  fantastiv  use
pozakruchuvano, nadto vzhe poperekidano a nig na golovu, duzhe  ce  nenaukovi
peredbachennya, ne lyuds'ki prorivi v nevidomist', a tonka majsterna gra  pri
misyachnomu zatemnenni, vid yako¿ inodi staº motoroshno. Edik sperechaºt'sya  zi
mnoyu, mi z nim na c'omu tereni tak i ne  dijshli  zgodi.  SHCHopravda,  mi  ne
chasto blukaºmo spil'no dumkami i na inshih zajmishchah, robota  poglinaº  mene
vs'ogo, ta Edik i ne vel'mi ohoche rozpovidaº pro te, shcho dumaº  i  shcho  jogo
cikavit'. YA namagavsya stati jomu ne til'ki bat'kom, a  j  drugom,  ale  ce
chomus' u mene (a mozhe, v nas oboh) ne  vihodilo.  J  zaraz  meni  osoblivo
radisno, shcho ce pochuttya  osvitilo  nas.  "Mi¿demo,  mi-¿demo,  mi¿demo",  -
stukochut' kolesa. Til'ki chomus' meni zdaºt'sya, shcho po¿zd ide  v  zvorotnomu
napryamku. V temryavi meni zavzhdi zdaºt'sya, shcho ya vertayusya z pivdorogi  tudi,
zvidki vi¿hav. SHCHopravda, u esheloni inkoli perestavlyayut' teplovozi i pershij
vagon staº ostannim. Ale navit' yakshcho mi zaraz ¿demo u zvorotnomu napryamku,
meni garno na dushi. Hoch  trohi  j  trivozhno.  Mozhlivo,  ranishe  ya  zanadto
ostudzhuvav  Edikovi  porivi,  adzhe  namagavsya  trimatisya   po-bat'-kivs'ki
suvoro, a v ostannij rik prosto visiv nad jogo golovoyu. YA vimagav, shchob vin
prochitav usi rekomendovani v pidruchniku tvori, - chomus' dumav, shcho vin,  yak
i starshij  sin,  pide  vchitisya  na  filologichnij  fakul'tet  pedagogichnogo
institutu v nashomu misti. Adzhe matematika ne zahoplyuvala jogo, i znav  vin
matematichni disciplini dlya vstupu do tehnichnogo  vuzu  nedostatn'o.  Mi  i
vchitelya najmali, Edik hodiv do n'ogo pivtora roku, trohi virivnyav ocinki z
matematiki, ale vona, matematika, tak jogo j ne prikohala. A  meni  chomus'
duzhe hotilosya, shchob hoch odin sin stav inzhenerom. Mozhe, shche  j  tomu,  shcho  za
moº¿ molodosti z nashogo sela til'ki odin  hlopec'  -  uchitel's'kij  sin  -
vivchivsya na inzhenera, i vsi vchiteli stavili nam jogo za  priklad.  A  Edik
raptom, za dva misyaci do vipusknih ekzameniv  u  shkoli,  zayaviv,  shcho  hoche
stati likarem. "Pidu, tatu, po tvo¿h slidah". Tak i skazav.  YA  nejmovirno
rozchulivsya j vodnoraz strivozhivsya. A chogo, vlasne, meni trivozhitisya? SHCHo  z
usih matematichnih disciplin v atestati stoyatimut'  chetvirki?  A  mozhe,  to
tverdi chetvirki? Togo, skazati po pravdi, ya ne znayu. SHCHo ne pomichav u n'omu
shil'nosti do likars'ko¿ profesi¿? A v chomu ce malo proyavitisya? V tomu, shcho
ne perev'yazuvav, yak svogo chasu ya v seli, polamani susids'koyu palyugoyu  lapi
kurchatam, ne go¿v telyati gnoyaki na spini j ne brav u ruki vuzhiv? Tak de  zh
vin mig proyaviti sebe podibnim chinom!  Durnicya  vse  ce:  zvichajno,  likar
pochinaºt'sya z lyubovi. Z lyubovi do lyudej, zi spivchuttya, z povagi  do  ¿hnih
strazhdan', iz bazhannya dopomogti. YA vpevnenij - Edik use ce rozumiº  i  jde
do medichnogo institutu za poklikom sercya. Hlopec' vin  rozumnij  i  zvazhiv
use. Rozumnij, erudovanij i gostrij na rozum i slovo.
   Koli,  buvalo,  Lyuba  namagalasya  sprovaditi  Edika  na  vulicyu,  ya  ¿j
zaperechuvav: "Malo tobi  odnogo",  -  i  vona  vmovkala.  Spravdi,  nashogo
starshogo nam vistachilo trohi ne na dvi nevrasteni¿. Obtipav vin nam nervi,
yak konopli na ternici. Vovka i vchivsya cherez  pen'-kolodu,  i  do  klasnogo
kerivnika mi vtoptali dorogu - to jogo pomitili za shkil'noyu smittyarkoyu  iz
sigaretoyu - dim z-za tiº¿ smittyarki valuvav, azh  vchiteli  dumali,  shcho  tam
shchos' gorit'; to distali des' zakordonnij zhurnal'chik i  ponakleyuvali  golih
hlopciv u zoshiti divchatam; to pobilisya z hlopcyami iz susidn'o¿  shkoli.  Ne
mali mi z Lyuboyu spokoyu i pislya togo, yak vin vstupiv do pedinstitutu. Znovu
zh  taki  vchivsya  pogano,  chasom  prihodiv  pizno,  j   vid   n'ogo   pahlo
"biomicinom". A potim zapisavsya do motogurtka, i mi kozhnogo dnya chekali, shcho
nas poklichut' do likarni, a to j do morgu. Vin i spravdi dvichi perekidavsya
z motociklom, odnogo razu jomu zchesalo na plechi shkiru i vivihnuv  ruku.  A
yakos' znik, i ne bulo jogo chotiri dni. Mi podali u miliciyu na rozshuk. Jogo
znajshli v susidn'omu rajoni. Poviz dodomu v selo  na  bagazhniku  motocikla
studentku-biologichku. YA j zaraz pam'yatayu ti chorni dni u nashij kvartiri. Tu
trivogu, toj tuman, shcho zgusk majzhe  do  tragichnogo  bolyu.  Ti  dumki,  yaki
peredumali z Lyuboyu... Pro shvidku richku Dike Ustya, i pro Desnu, i pro vazhki
vantazhni avtomobili, yaki rozbivayut'  na  nichnih  dorogah  motociklistiv  u
mlinec'. Vovku priviv u dim milicioner. Pozadu jshov Korotkij  -  prokuror,
iz Korotkimi mi chasom  zustrichaºmo  Novij  rik  i  Pershotraven'.  Korotkij
vidpustiv  milicionera  j  skazav:  "Bij.  YA  prokuror,   vin   ne   zmozhe
poskarzhitisya". YA dvichi vdariv Vovku po oblichchyu.
   ZHittya j dali pidsovuvalo nam nespodivanki.  Odnache  ne  vsi  voni  buli
nepriºmni. Na chetvertomu kursi Vovka odruzhivsya na zhurnalistci, shcho pri¿hala
do nashogo mista na diplomnu praktiku. Odruzhivsya proti Lyubino¿, ta j  trohi
proti moº¿ voli. Vina sama prijshla v nash dim. Zaraz Vovka pracyuº v  shkoli,
j direktor nim ne nahvalit'sya. YA ne znayu, shcho stalosya, yakim chinom  vin  tak
pereminivsya. I poyasnyuyu vse odruzhennyam. Asya, nevistka, vzyala jogo  v  ruki.
"Kirichenko, - tak vona kliche mogo sina, -  ti  shcho,  znovu  vmostivsya  bilya
televizora? Anu krokom rush po kartoplyu". I Kirichenko pokirno  pidvodit'sya,
bere dvi avos'ki j cheshe do ovochevogo magazinu. YA lyublyu svoyu nevistku,  hoch
mene chomus' trohi obrazhaº ote "Kirichenko". Meni  zdaºt'sya,  ya  svo¿j  Lyubi
klikati tak sebe ne dozvoliv bi. Asya - zhittºradisna,  ruhliva,  yak  rtut',
ale nadto kategorichna, stroga. "Kirichenko"... Todi ¿¿ ochi chimos' nagaduyut'
ochi moº¿ Lyubi, a tonki gubi skladeni v shnurochok. V Asi meni ne podobayut'sya
til'ki gubi, gubi i rot, vin u ne¿ duzhe velikij i trohi hizhij. Ale ce  vzhe
sposterezhennya ne po moºmu, a po Vovchinomu profilyu.
   Prote inodi meni  hochet'sya  dumati,  shcho  ota  peremina  u  Vovci  ne  º
dokopchenoyu zaslugoyu odniº¿ Asi. Prosto to buv bunt molodosti, kipinnya sil,
skovanih  mis'koyu  kvartiroyu,  sholastichnoyu  shkil'noyu  naukoyu  ta   nashimi
bat'kivs'kimi nudnimi notaciyami. Vovka  ne  sprijmav  bud'-yako¿  nepravdi,
fal'shi, hoch, mabut', i sam ne znav, yak i de potribno shukati pravdu,  ta  j
ne vel'mi mav pravo obstoyuvati ¿¿. Tak chi tak, ale tam, de  nini  v  moºmu
serci Vovka, - blagodatna tisha, i tisha v jogo  dvokimnatnij  kooperativnij
kvartiri, yaku til'ki zridka porushuº strogij okrik: "Kirichenko!". Vsi  meni
kazhut' - ya shchaslivij bat'ko. YAk na nashi chasi - to j vel'mi.
   Blukayuchi dumkoyu po sinovomu ta nevistchinomu domi, ya nespodivano zasnuv.



   Den' drugij

   Skazhenij, napruzhenij, rozzhohanij, yak avtomobil' na krutomu  virazhi  pid
chas zmagan'. Na vokzali nas nihto ne zustrichav.  Mi  prostoyali  na  peroni
chvert' godini, a todi vzyali valizi j  povolokli  ¿h  do  dovgo¿  chergi  na
taksi. SHCHopravda, popervah  ya  navit'  zradiv,  shcho  Arkadij  Vasil'ovich  ne
zustriv nas. YA ne lyublyu, koli mnoyu dribno opikuyut'sya, ne lyublyu  tovaristva
neznajomih lyudej. Ta j z yako¿ b rechi vin nas  zustrichav?  Dvoyuridnij  brat
Lyubino¿ podrugi! Naobicyav chortzna-chogo pislya charki kon'yaku!
   Mi po¿hali v gotel'. Ce buv starij gotel'  majzhe  v  centri  mista,  na
tihij zelenij ki¿vs'kij vulici. U goteli skazali,  shcho  nomer  nam  spravdi
zamovleno, ale z dvanadcyato¿ godini, a do  dvanadcyato¿  nas  ne  prijmut'.
Zaraz bula til'ki desyata. Vodnochas den' nastupav, pruzhina  rozkruchuvalasya,
i yakshcho ya zagayusya, vzhe  ¿¿  ne  stisnu.  Hiba  shcho  rozkruchu  zemnu  kulyu  v
zvorotnij bik - yak u otih fantastichnih romanah, shcho ¿h chitaº Edik,-  i  chas
poletit' v zvorotnomu napryamku. S'ogodni - p'yatnicya, zavtra i  pislyazavtra
v ustanovah vihidnij den', a v ponedilok uzhe ekzameni.
   Mi vijshli z Edikom u skverik - malen'kij zelenij trikutnik na rozi dvoh
vulic', i ya skazav sinovi, shchob chekav mene  tut,  na  dvanadcyatu  godinu  ya
povernusya. "Meni potribno zaglyanuti do  ministerstva  v  svo¿h  spravah",-
korotko poyasniv i pobig loviti taksi.
   Taksi ne bulo, ya zupiniv chornu  "Volgu"  i  poprosiv  shofera  pidvezti.
Velikij, sivij, tilistij, shozhij na ministra shofer movchki shitnuv golovoyu.
   Bozhe, yak meni ne hochet'sya zustrichatisya z Mikoloyu Polyakom! Moya dusha  vzhe
napered zmorshchilasya, yak starij ne-mashchenij  chobit,  shche  j  tam  hlyupaº  shchos'
sliz'ke j dragliste. YA poyasnyuyu sobi ce  tim,  shcho  dovodit'sya  zustrichatisya
same z  Mikoloyu  Polyakom,  yakij  odnogo  razu  vimagav  viklyuchiti  mene  z
komsomolu za te, shcho ya ne pishov na komsomol's'kij kros. Ce bulo za dva  dni
do stipendi¿, a ya zhiv majzhe viklyuchno na ne¿. Za mene zastupilasya dekan.  YA
j zaraz bachu ¿¿ poglyad, spryamovanij  pa  mo¿  veliki,  rozbiti  parusinovi
chereviki zhovtogo kol'oru, i farba zadavnilogo soromu j  vdyachnosti  zalivaº
meni shchoki. Dekan bula moloda zhinka a vinochkom kis na golovi  -  todi  taki
vinochki buli modni. Vona, zvichajno, nichogo  ne  skazala  pro  chereviki,  a
zapitala, chi zrozumiv ya svoyu  provinu  i  chi  pobizhu  nastupnogo  razu.  YA
poobicyav obbigti po meridianu vsyu zemnu kulyu. Todi ya mig ¿j poobicyati vse.
   YAk zhe ya teper rozmovlyatimu  z  Mikoloyu?  Zvichajno,  za  dvadcyat'  p'yat'
rokiv,  vidkoli  mi  zakinchili  institut  i  vin  perebuvaº   pa   visokih
administrativnih posadah, vin trichi zabuv pro toj kros i, mabut',  znyav  z
distanci¿ tisyachi ota-kih-ot nevdatnih krosmeniv...
   Mikola uyavlyavsya meni shozhim na  oc'ogo  shofera,  til'ki  shcho  z  bil'shim
cherevcem. Ce zh vin z pivgodini protrimaº mene u svo¿j prijmal'ni,  a  dali
vikabluchuvatimet'sya, mov kolishnij kupchik, yakomu vdalosya kupiti dvoryanstvo.
   Litnya, majzhe pensijnogo viku sekretarka skazala, shcho zastupnik  ministra
zajnyatij, zvil'nit'sya, mabut', ne  skoro,  ale  yakshcho  ya  konche  hochu  jogo
pobachiti, mozhu zachekati. YA siv na stilec' navproti dverej. Abi  pogamuvati
hvilyuvannya, rozziravsya po prijmal'ni. Velika  kimnata,  polirovani  mebli,
kil'ka telefoniv na pristavnomu stoliku  i  bagato  kartin  na  stinah.  V
osnovnomu pejzazhi. YA sam administrator  i  vzhe  trohi  navchivsya  ocinyuvati
gospodariv kabinetiv po  ¿hnih  prijmal'nyah.  Znayu  garazd,  shcho  sam  ya  -
administrator keps'kij, i ce legko vgadati po mo¿j prijmal'ni, u yakij duzhe
chasto nemaº sekretarki abo vona z inshimi divchatami,  medsestrami,  troshchit'
za kancelyars'kim stolom yabluka, p'º chaj, tochit' po  telefonu  tereveni,  i
nihto ne mozhe do mene dodzvonitisya. Lida - sekretarka duzhe  vrodliva,  mo¿
znajomi na vechirkah zhartoma pidkolyuyut'  Lyubu,  a  Lyuba  vdaº,  shcho  revnuº.
Sekretarku pidbirav ne ya, vona distalasya  meni  vid  mogo  poperednika.  YA
chomus' niyakoviyu pered Lidoyu - sam ne znayu chogo, adzhe  u  mene  i  v  gadci
nemaº chogos' takogo, shcho b vihodilo za mezhi sluzhbovih  stosunkiv.  V  gadci
nemaº, a mozhe, ya prosto ne dopuskayu  togo  nagoru,  ne  dopuskayu  zusillyam
voli, i Lida shchos' vgaduº? Adzhe na deyakih sekretarok deyakih  nachal'nikiv  ya
divlyusya inshimi ochima. Tezh, zvichajno, ne zovsim nahabnimi,  ale  mozhu  deshcho
uyaviti hocha b za vidomimi anekdotami. Timi anekdotami ya grebuyu,  ale  shchos'
vid nih zalishaºt'sya v pam'yati, do togo zh, yak  meni  zdaºt'sya,  Lida  trohi
koketuº zi mnoyu. Mabut', vona koketuº zi mnoyu, yak  zi  svo¿m  nachal'nikom,
vadi i nedoskonalosti yakogo znav. Prote  pered  neznajomimi  vidviduvachami
Lida vidaº mene za strogogo nachal'nika, j voni zahodyat' do mene nastrahani
ta nastorozheni. YA ne zavzhdi rozviyuyu cyu ¿hnyu uperedzhenu dumku.  Do  togo  zh
traplyaºt'sya, shcho j spravdi zrivayusya, vibuhayu, mozhu  nagovoriti  prikrostej,
inodi ne zovsim garazd pam'yatayu, shcho kazav, a potim strashenno perezhivayu  za
ce j soromlyusya togo svogo vibuhu. YA znayu, take ne lichit' likarevi, ta shche j
administratorovi, ale ne zavzhdi mozhu strimatisya. Nadto, koli rozpiznayu, shcho
htos' vikoristovuº moyu m'yakist', "kataºt'sya na meni" (Lyuba),  chinit'  mo¿m
im'yam nepravdu. YA na sluzhbi nerivnij, ne mayu pevno¿  lini¿  povedinki,  to
napuskayu na sebe nachal'nic'ku strogist' - trimayusya tak yakijs' chas, bo taki
vvazhayu, shcho povinen matisya suvoro zavzhdi, - to znovu zabuvayusya j vstupayu zi
svo¿mi pidleglimi  v  panibrats'ki  superechki  ta  rozmovi,  vidtak  znovu
vlashtovuyu naginki "dlya profilaktiki". Naginok tih  nihto  ne  bo¿t'sya,  do
togo zh ya chasto pidkreslyuyu, shcho moya administrativna ipostas' timchasova,  vsi
mi, kolegi j druzi, povinni raditisya, virishuvati vse kolegial'ne. Odnache z
chasom zrozumiv: ce tezh ne vse pravda, lyudina - to taki lyudina, komus' vona
simpatizuº bil'she, komus' - menshe, i vsi te vlovlyuyut' tonko; tak, ya  chasto
radzhusya z kolegami, a ostannº slovo za mnoyu, ya visluhovuyu dumki  bagat'oh,
ale namagayusya perekonati ¿h  v  pravil'nosti  moº¿,  bo  vona,  taki  moya,
vizrila v mo¿j golovi,  zdaºt'sya  meni  najpravil'nishoyu.  Oto  na  tomu  j
kinchaºt'sya ves' mij  demokratizm,  taka  jogo  cina.  YA  ce  rozumiyu,  ale
pereinakshiti sebe vzhe ne mozhu.
   Do kabinetu z chervonoyu papkoyu pid pahvoyu  zajshla  suha,  yak  taranya,  v
sirogo kol'oru kostyumi zhinka, lishila dveri ne prichinenimi, i v  tu  shchilinu
Mikola pomitiv mene. Pomitiv i vpiznav, hoch mi za ci roki zhodnogo razu  ne
zustrichalisya. YAk vin mene vpiznav?
   - CHogo zh ti movchish? - skazav meni, a dokirlivo podivivsya na sekretarku.
- Zahod'. Radij tebe bachiti... Stil'ki rokiv...  za  snigami  bilimi...  i
nikoli ne zustrilisya. Sidaj os' syudi. Nu, ti  shche  nichogo...  V  ce  krislo
vmistishsya. Vono v mene - yak etalon dlya starih druziv.
   Krislo spravdi vuz'ke,  hoch  i  zruchne.  A  sam  Mikola  -  hudorlyavij,
visokij, v sportivnogo kroyu kostyumi - zdavavsya meni tim  zhe  instituts'kim
Mikoloyu, shcho zapeklo vimahuvav rukami i gukav:  "Vsi  na  buryaki!  Viz'memo
pidvishcheni zobov'yazannya". A mizh tim jogo suhe oblichchya viglyadalo vtomlenim i
rozumnim. I buv vin get' sivij,  krasivo  sivij,  odnache  j  takij  sivini
zazdriti nema chogo. Dvoº cholovikiv, shcho sidili  v  kabineti  za  pristavnim
stolikom, taktovno popidvodilisya.
   - Mikolo Stepanovichu, mi potim.
   - Garazd, - nedbado mahnuv rukoyu Polyak.
   - YA,  mabut',  perebiv  vam  naradu?  -  zapitav  ya  niyakovo,  koli  mi
zalishilisya vdvoh.
   - YAka tam narada! Na ribu zavtra zbiraºmosya. Ta ot ne znaºmo kudi.
   V mene na misli, na samomu ¿¿ grebinci,  -  yak  oti  bili  baranci  abo
paperovi korabliki na hvili, - zavertilosya:
   "Pri¿zhdzhaj do mene, ya tobi  vlashtuyu  taku  ribolovlyu,  shcho  karasi  sami
vilazitimut' na bereg", - ale zusillyam voli potopiv toj korablik.
   -  Hlopci  vnadilisya  v  odin  kolgosp...  Golovu  kolgospu  v  kliniku
Strazheska vlashtuvali. Teper viddyachuº... Tam koropi, yak porosyata.  A  ya  ne
lyublyu... Pid samim selom, dyudi jdut' na robotu, divlyat'sya. - Vin azh  teper
siv navproti mene. - Nu, rozkazuj, yak zhivesh. Abo spochatku - yaki vitri tebe
zanesli do mene. Mabut', potribna putivka? Sobi chi komus' iz druziv?
   "Koli b ishlosya pro putivku, - podumav ya.  -  Desyat'  lit  lezhav  bi  na
berezi svogo Dikogo Ustya, ¿v konservovani bichki, abi til'ki... Abi  til'ki
ne pochinati ciº¿ rozmovi". YA prokovtnuv klubochok  u  gorli  j,  pospishayuchi
dokinchiti cyu balachku, skazav:
   - Ta ni... Sin u mene postupaº do medichnogo institutu. Hoche... po  mo¿j
lini¿.
   Ostanni slova "hoche po mo¿j  lini¿"  prozvuchali  ne  gordovito,  yak  to
buvalo vdoma, koli hto-nebud'  zapituvav,  kudi  postupaº  sin,  a  chomus'
zhalyugidno.
   - Mozhe, CHerkas'kij shche pam'yataº mene? YA pracyuvav u jogo  seminari...  Po
pidshlunkovij. Ale... skil'ki ¿h, takih, yak ya, stukalisya v jogo dveri.
   Mikola rvuchko pidvivsya,  zakrokuvav  po  kabinetu,  peretinayuchi  navkis
rozkishnu kilimovu  dorizhku.  Odin  raz  vin  ob  ne¿  spitknuvsya,  dorizhka
zagornulasya, futbol'nim  udarom  bliskuchogo  korichnevogo  cherevika  Mikola
rozpraviv ¿¿.
   - YA sprobuyu, - po dovgij movchanci, vid yako¿ meni  nateklo  povni  grudi
holodu, skazav vin. - Ale ti, Viktore, zrozumij... YA pevnij: ti ne  shozhij
na deyakih provincialiv, yaki dumayut', shcho  zastupnik  ministra...  ce  htos'
takij... nu yak apostol Petro bilya rajs'kih vrat. Znaºsh, skil'ki  otuto,  v
Kiºvi, otakih, yak ya, nachal'nikiv?.. V eshelon ne vberesh,  i  v  usih  sini,
dochki, pleminniki. I piv-eshe-lona vishchih. A potim takih,  yaki  kriz'  stini
prohodyat'. YAk Fantomasi. YAkbi  ce  ya  prosiv  rektora  za  svogo  sina  chi
dochku... Mozhe, trohi j zvazhiv... A tak, hto ti meni. I  shche  odne  -  ya  ne
kontaktuyu z nim. Ni, mi nikoli ne  svarilisya.  Prosto  po¿zdi  nashi  -  na
riznih magistralyah.
   Vin pil'no podivivsya na mene, chi ya vse zrozumiv,  chi  ne  obrazivsya.  YA
zrozumiv, ne obrazivsya.
   - Spasibi.
   - Za shcho tam spasibi. - Vin znovu siv. - Nu, rozkazhi trohi pro  sebe.  V
tebe odin sin? Kavu zamoviti?
   - Ne treba. YA ¿¿ majzhe ne p'yu. A sin ce v mene menshij.
   YA korotko rozpoviv Mikoli pro svoyu rodinu. Divo, ya ne pochuvav na  n'ogo
za te, kolishnº, ani krihti zlosti chi navit' dosadi, j podumav, shcho ce  roki
rozchinili ¿h. A mozhe, ce ya takij bezharakternij? Adzhe zbiravsya nagadati za
bud'-yakih obstavin. Bodaj zhartoma. A teper os' ne hochet'sya.
   - Eh, - potyagnuvsya v krisli Mikola. - Lita - yak diki  koni.  Vzhe  siniv
zhenimo. A davno... sami buli durni j diki...
   Vin podivivsya na mene j shvidko vidviv ochi, v  yakih  majnuli,  shozhi  na
kril'cya bilih metelikiv, vogniki. YA zrozumiv, shcho Mikola  pam'yataº  vse:  i
pro buryaki, i pro kros, i ne vibachaºt'sya, bo ce bulo b nerozumno.
   YA pidvivsya, micno potis jomu ruku. Zatrimavsya shche na mit' u dveryah:
   - YAk ti dumaºsh, varto meni samomu piti do CHerkas'kogo?
   Mikola na hvilyu zamislivsya.
   - Mabut', varto. ZHivij cholovik... vin yakos' vplivaº osoblivo. YA  ce  po
sobi znayu. Nu... bo i º zhivij cholovik.
   YA povernuvsya v gotel' bliz'ko dvanadcyato¿ godini. Mi z  Edikom  volokli
ugoru svo¿ vazhki valizi (bilya lifta tovklisya inozemci, borodatij lifter  u
livre¿ navit' ne divivsya v nash bik), a nazustrich nam volokli valizi shche dva
Ediki i dva Viktori Ivanovichi, voni nenache  vipirnali  z  golubo¿  temryavi
starovinnih dzerkal na stini. Vsi shestero pochuvalisya v  c'omu  domi  trohi
nezatishno.
   Pominayuchi na nastupnomu poversi veletens'ke dzerkalo, ya oglyanuvsya,  abi
shche raz upevnitisya v svo¿j dumci, odnache zrozumiv,  shcho  pomilivsya:  visokij
bilyavij molodik u  pritemnenih  glibinah  dzerkala  stupav  niskilechki  ne
znicheno. Navpaki, vin navit' na mit' pritishiv hodu i obminyavsya usmishkoyu iz
svo¿m dvijnikom. YA rozgadav tu usmishku, i tiha radist' voruhnulasya meni  v
grudyah. Sin vdovolenij soboyu, ale ne samomiluºt'sya, otzhe, j ne  zbiraºt'sya
prozhiti takim sobi metelikom na kvitkah i zbirati z nih nektar. Na kvitkah
zhinocho¿ krasi nasampered. Vin ne vdovol'nit'sya tim nektarom, vin  hoche  shche
chogos' od zhittya, od svitu, bo rozumiº, shcho v nash chas dosyagti,  chogos'  lishe
krasivoyu zovnishnistyu nemozhlivo; vin vchitimet'sya serjozno,  sprobuº  zazhiti
znachnishogo. A hiba mozhut' bat'ki ne raditi z  togo?  YA  navit'  pidmorgnuv
zmovnic'ki: "Znaj  nashih"  -  zrozumila  rich,  ne  bilyavomu  shirokoplechomu
yunakovi, a seredn'o¿ staturi  cholovikovi  z  trikutnim  oblichchyam.  Nu,  ne
zovsim trikutnim, odnache,  yakshcho  viznachati  jogo  geometriyu,  to  do  ciº¿
primitivno¿ figuri vono najblizhche. Do togo  zh  tesane  pryamimi  liniyami  i
zhorstke: visokij i velikij lob, suhi shchoki, tverdi pryami gubi, suhe, gostre
pidboriddya - vono duzhe chasto vvodit' lyudej v omanu. Na dovershennya vs'ogo v
mene majzhe metalevij bas, usi, hto chuº, hto bachit' mene vpershe, malo  mene
znaº, vvazhayut', shcho ya duzhe krutij, nepohitno¿  vdachi  cholovik.  YA  zh  ridko
koristuyusya v zhitti cimi "darami prirodi", kolis' hotiv za svo¿m  zovnishnim
obrazom ta podoboyu perekuvati dushu - z togo nichogo ne vijshlo.
   Nomer viyavivsya rozkishnim, na  dvi  kimnati  -  vital'nya  i  spal'nya,  z
vannoyu, holodil'nikom, televizorom i telefonom.  SHvidko  rozpakuvalisya,  ya
vmivsya j pereminiv sorochku. Mi z Edikom  zbiralisya  do  institutu.  Vin  -
perepisati rozklad ekzameniv ta konsul'tacij, ya  -  bucim  tak,  znichev'ya,
suprovodzhuvati jogo j poblukati stezhkami molodosti. V ostannyu mit',  trohi
povagavshis', distav z chemodana j pochepiv na  lackan  pidzhaka  dva  znachki:
Zasluzhenogo likarya respubliki ta deputata oblradi. Rektora  cimi  znachkami
ne zdivuºsh, ale jogo sekretarka, mozhe, bude privitnishoyu. CHiplyayuchi  znachki,
ya niyakoviv, yak hlopchik, i boyavsya, shcho Edik gmikne abo j pryamo obsmiº  mene,
ale sin udav, shcho nichogo ne pomitiv.
   Trolejbus  mchav  nas  Hreshchatikom,  ploshcheyu  Peremogi,   Brest-Litovs'kim
prospektom. Vin kotivsya cherez moyu molodist' u majbutnº mogo sina. YA  buvayu
v Kiºvi chasto, i mo¿ vidchuttya yunosti prigasli, ale prisutnist'  sina,  te,
shcho vin robit' pershi kroki po mo¿h slidah, obviyala ¿h, nache prigaslij  zhar,
svizhim vitrom, zdmuhnula popil, i voni zayasnili znovu.  Zvichajno,  todishni
stezhki buli trohi inshi, i slidi tezh, ya  stupayu  v  nih  pam'yattyu,  i  meni
shchemit' pid sercem.
   YA vdivlyayusya v dereva, v budinki, v  lyudej:  ti  sami  voni  chi  ne  ti?
Vdivlyayusya, zithayu - mandrivka po stezhinah yunosti ne nalivaº serce radistyu,
v peretlilomu  bagatti  ne  spechesh  navit'  kartoplini.  Stari  topoli  na
bul'vari zrubali j posadili novi. Misto v chomus' zminilosya, a v chomu same,
ya ne mozhu zbagnuti. Nu, novi masivi, novi  vulici  -  tak  ce  skriz'.  SHCHe
zovsim  nedavno  mene,  yak  i  bagat'oh  inshih  lyudej,  zahoplyuvali   povi
geometrichni formi budinkiv, ¿hnya  visota,  zbil'shennya  kil'kosti  poverhiv
vvazhali majzhe vivishchennyam samogo lyuds'kogo duhu, jogo geniya, ale z nedavnih
chasiv ce perestalo zahoplyuvati navit' takih provincialiv, yak ya, bo vsi  mi
zrozumili - v c'omu plani poperedu perspektivi  bezmezhni,  lini¿  i  formi
budinkiv vdoskonaliti legshe, nizh zvichajnu usmishku, zigzagi  karniza  mozhna
minyati bezkonechno, a krivizna lastivchinogo  krila  -  odna-bdina  pa  viki
vichni, i te,  shcho  ¿h,  lastivok,  znachno  pomenshalo  v  misti,  moya  uvaga
zafiksuvala sumno, i ya podumav: a shcho, yak voni zniknut', yak znikli  desyatki
vidiv inshih  ptahiv?  YAkij  majster  ¿h  vitvorit'  zanovo?  Nemaº  takogo
majstra. Majzhe vsi misliteli i poeti  shodyat'sya  na  tomu:  lyudstvo  isnuº
zadlya krasi. Vona vryatuº vsih nas. Mi j tvorimo ¿¿...  Geometrichnu,  siru,
betonnu. A vikovichna - zelena j goluba -  povoli  znikaº.  YAk  zhe  ¿¿  nam
vryatuvati? I shcho  robiti,  shchob  primnozhiti  krasu  spravzhnyu?  SHCHob  garmoniya
lyuds'ko¿ dushi ne vidstavala tak kruto vid garmoni¿ tehnichnogo progresu!
   SHCHe ya pomitiv, shcho pominyalosya shchos' v samih lyudyah, a v yakij bik - zbagnuti
ne mozhu. Zvichajno zh,  ¿h  stalo  bil'she,  na  Hreshchatiku  tak  ledve  mozhna
protovpitis', kolis' i Hreshchatik buv porozhnij, po n'omu  prohodili  dilovim
krokom, nu hiba shcho  v  nedilyu  vvecheri  trotuari  zalivav  molodij  gemin.
Publika stala oshatnishoyu, ¿¿  hoda  -  povil'nishoyu,  i  v  ochah  pobil'shalo
linivogo litepla. A mozhe, meni te til'ki zdaºt'sya?
   Peresohle koleso spogadiv skripilo, peretertij pisok prisipav slid. Os'
i budinok, de ya zdavav dokumenti. Prijmal'na  komisiya  todi  pracyuvala  na
bul'vari SHevchenka. Otam, prosto pid dverima, sidili mi z Gric'kom Smoloyu i
chekali, koli vidchinyat' institut. Mi pri¿hali duzhe rano j  ne  znali,  kudi
poditisya. S'ogodni mene smishili nashi posiden'ki pid  dverima:  mozhna  bulo
perechekati na vokzali abo prinajmni v skveri, a mi pritulilisya bilya stini,
popidkladavshi pid sebe: ya - fanernogo chemodana,  a  Gric'ko  -  bat'kovogo
soldats'kogo mishka, i kunyali. Rozigritih od hodi (jshli od vokzalu  pishki),
nas pochala projmati rankova vil'gist', i  mi  poodyagali  fufajki.  Nareshti
z'yavilasya pribiral'nicya. Vona pobachila nas  i  skazala,  shcho  do  institutu
zahoditi shche rano. Potim povz nas projshlo dvi yakis' zhinki, a potim... potim
nad i pered nami zupinivsya visokij hudij cholovik  u  zelenomu  kapelyusi  j
bilomu, navit' trohi zhovtomu  dorogomu  kostyumi  ta  chervonomu  z  zhovtimi
metelikami galstuci. Vin podivivsya  na  nas,  na  vashi  fufajki,  na  vashi
sil's'ki, poshiti  dyad'kom  Rindzhi-glom  choboti,  i  skazav  m'yakim,  trohi
prostudzhenim golosom:
   - Vi, hlopci, zabludilisya. Vam - ne  syudi.  Sidajte  na  desyatij  nomer
tramvaya i ¿d'te v Golosiºvo, u veterinarnij institut.
   Skazav - i pishov. Hto vin takij, chogo zupinivsya bilya  nas,  chogo  vinis
nam takij prisud, ya ne znayu j s'ogodni.  Odnache  jogo  slova  prigolomshili
nas. Vimovleni m'yako, poradlivo, voni strivozhili, nalyakali,  znishchili  nas.
Mabut', otakij cholovik, u takomu kapelyusi, z takim galstukom - znaº vse.
   - YA zh kazav... YA zh kazav, - zasovavsya Gric'ko.
   Vin  spravdi  shchos'  take  mimriv  -  movlyav,  mozhe,   postupatimemo   u
veterinarnij abo v sil's'kogospodars'kij institut. A zaraz vin spanikuvav,
nalyakav i mene, j mi  potelipalisya  na  vulicyu  Saksagans'kogo,  de  hodiv
desyatij nomer tramvaya.
   YA taki vernuvsya na bul'var SHevchenka, a  Gric'ko  zakinchiv  veterinarnij
institut i teper pracyuº na Volini direktorom vidgodivel'nogo punktu.
   Otut, na bul'vari SHevchenka, ya todi prokrutivsya cilij den', bo  papirec'
na misce v gurtozhitku dali azh uvecheri. Na otij  (mabut',  ¿h  pereminilosya
vzhe kil'ka "pokolin'") lavochci pid topoleyu. V obid kupiv u hlibnomu, teper
tam yuvelirnij magazin, za tridcyat' kopijok bulku z povidlom, um'yav  ¿¿,  j
azh zlyakavsya: yakshcho z pershogo dnya tak shikuvatimu grishmi, to ne dotyagnu j  do
kincya ekzameniv.
   Inshi teper topoli, inshi lavochki, i zovsim inshi  vstupniki.  Odyagnuti  v
dzhinsi, sportivnogo pokroyu kostyumi, modni sukni, j chemodani  zalishayut'  na
vokzali v avtomatichnij kameri shovu. Til'ki gudut' tak samo, yak i  kolis',
i v ochah polohlivi, spovneni nadi¿  i  beznadi¿  vogniki.  YA  pobachiv,  yak
prinishk, znitivsya, nenache azh pomenshav zrostom,  Edik,  yak  vin  nesamohit'
podavsya do mene, i v mene zhalem i lyubov'yu stisnulosya serce. CHomus' splivlo
na pam'yat' selo, zapryazhena u voza kobila, velikij loshak, shcho plentaºt'sya za
vozom, duzhe chasto vidstaº, a to j zupinyaºt'sya zovsim, zadere  svoyu  loshachu
galovu j divit'sya kudis', i ¿zdovomu dovodit'sya  ziskakuvati  iz  voza  ta
pidganyati jogo batogom, tak samo otoj loshak, nazhahanij sobakami abo inshimi
loshakami, tisnet'sya do materi, azh vivertaº golobli voza.
   V instituts'komu koridori mi z Edikom zagubili odin odnogo. Zagubili za
mo¿m umisnim namirom, ya prosto led' vidstav i povernuv u bichnij koridor. YA
ne hotiv, shchob Edik znav, kudi ya jdu, ne  hotiv  kalamutiti  jomu  dushu,  ya
navit' boyavsya, shcho vin zaprotestuº chi, mozhe zbuntuºt'sya  j  zovsim  prozhene
mene, a to j ne zahoche skladati ekzameni.  Adzhe  ya...  ya  vchiv  jogo  zhiti
chesno. YA namagavsya ne brehati, ne obmanyuvati - navit' u  takih  dribnicyah,
yak kudi pishov, koli budu vdoma, z kim zustrichavsya. YA  ce  robiv  navmisno,
mozhlivo, ce pe spravzhnya, zoloto¿ probi  chesnist',  mabut',  na  mo¿j  duti
tako¿ probi nemaº. O, dusha - vona gnuchka i v'yunka, vona hitra, hitrisha  za
nas (yak u otih anekdotah pro vnutrishnij golos), tobto  za  te,  shcho  z  nas
vihovuvali, shcho v pas  vkladali,  htozna  -  zvidki  vono  beret'sya,  yakimi
vitrami jogo tudi navivaº, ale vona zavzhdi znaº, u yakij bik u danij moment
¿j vigidno hitnutisya, shchob krashche bulo ¿¿ obolonci z nosom i  vuhami,  shche  j
hitnutisya tak, abi togo  nihto  ne  pomitiv,  -  de  proletiti  tinnyu,  de
probigti zigzagom, a  de  properti  navproshki,  vistavlyayuchi  napokaz  svo¿
dobrochinnosti. Oj, yak vazhko vhopiti ¿¿ za  vuha,  yak  vazhko  povernuti  na
pryamu stezhku - "Duren', duren', ce zh dlya tebe, dlya tvogo blagopoluchchya",  -
yak  vazhko  ¿¿  prisoromiti,   skil'ki   kilometriv   obmil'no¿   filosofi¿
namotuºt'sya dovkola  ne¿?  Tisyachi,  mil'joni,  vona  mozhe  obmanuti  uves'
kosmos, bo vin - odin, i vona -  odna,  vona  znikne,  vin  zalishit'sya  _j
zabude pro ne¿, i vona povsyakchas pam'yataº pro te. Ne zabuvayut' togo til'ki
inshi dushi, shcho smiyut'sya, plachut', korchat'sya vid bolyu poruch ne¿, ta j to  ne
zavzhdi. Ale dushi  ridni...  voni  vlovlyuyut'  nepravdu  na  stokilometrovij
vidstani. YA z usih sil namagavsya ne puskati svoyu dushu v  gluhi  zakapelki,
de b ¿¿ mogli znajti mo¿ sini i pogluzuvati z ne¿, prote j ne vistavlyav ¿¿
pered nimi napokaz, mabut', cherez te, shcho  znav:  osoblivih  dobrochipnostej
tam nemaº. Prosto ya vidav odne: til'ki osobistij  priklad  maº  vagu,  vid
prezidenta do golovi rodini, yakshcho toj abo toj  ne  zhive  za  normami,  yaki
vstanoviv i spovidaº vgolos, sami normi ne mayut' zhodno¿ vagi.
   Likarevi vtrimatisya na natyagnutij vlasnimi rukami linvi osoblivo vazhko.
Profesiya privchila jogo kazati ne vsyu pravdu  hvoromu,  vtayuvati  shchos'  vid
vishchih instancij,  abi  vibiti  trohi  bil'she  likiv,  dihal'nih  aparativ,
prostiradl, vimagaº ne nesti sum'yattya i chuzhih  bolej  u  vlasnij  dim,  ne
zazdriti lyudyam inshih profesij, zhertvuvati svo¿m chasom, ne  brati  habariv.
O, skil'ki i v yakij formi namagayut'sya ¿h  pidsunuti!  Inodi  navit'  vazhko
rozpiznati, habar ce chi shchirij darunok druga. YA  dozvolyayu  brati  podarunki
til'ki nyanyam i sanitarkam, tim, u kogo duzhe niz'ka zarplatnya.  Likariv  za
habari ya proganyayu z roboti.
   Pro vse ce ya dumav, sidyachi  na  potertomu  shkiryanomu  divani  u  dovgij
vuz'kij prijmal'ni rektora institutu. YA ne mig ne  dumati  pro  ce...  Bo,
vlasne, hiba mij nedavnij vizit do Mikoli, oci mo¿  znachki,  ocya  knizhechka
pro sarcevo-sudinni hvorobi, yaku  ya  hochu  podaruvati  CHerkas'komu,  -  ne
habar?.. Mabut', ne habar, prote...
   Prote ya ne mozhu vidmovitisya vid  borot'bi  za  vlasnogo  sina.  YA  znayu
vse... Ni, taki ne vse. A mozhe - okremi  vipadki,  vidhilennya  vid  normi,
ekzamenacijnu patologiyu. Ale voni strashni.
   YA vipadkovo bachiv spisok vstupnikiv v odnogo znajomogo  dekana,  a  tam
proti prizvishch krapochki, nache muha naslidila: kreatura rektora,  prorektora
i znachno vishchih... i zhodnogo miscya dlya chesnogo konkursu.
   YA majzhe  ne  viryu  v  oti  fantastichnih  cifr  habari  grishmi,  dachami,
mashinami, ale v ostanni roki prinajmni v nashomu misti lyudi pereplelisya tak
tisno, osoblivo v okremih plastah. I chi  zh  spravedlivo  todi  na  shirokij
instituts'kij lavi siditime yakijs' tupij, yak didivs'kij valyanok, bovtyuh  u
amerikans'kih dzhinsah, a mij rozumnij, nachitanij, rozvazhlivij sin nositime
ceglu na budivnictvi novogo korpusu institutu!
   Os' chomu ya odyagnuv znachki, os' chomu sidzhu otut i terplyache  chekayu,  koli
mene propustyat' do rektora. YA znayu, shcho  ociºyu  moºyu  filosofiºyu  lyudej  ne
nagoduºsh, lyudi voliyut' ¿sti hlib z chistogo  zerna,  ale  znajdit'  meni  v
moºmu stanovishchi lipshu!
   I vse odno vogon' soromu spopelyaº mene. V mo¿j dushi vse  peremlilo,  yak
peremlivaº v zanadto natoplenij pechi  borshch.  YA  laden  zirvatisya  z  c'ogo
proklyatogo divana j mershchij vibigti za dveri, ale yakas' vladna, nezrozumila
sila trimaº mene na misci.
   I trimaº vzhe pivtori godini na divani sekretarka rektora. Prote vona ne
sprovadila mene, yak inshih poshukuvachiv shchastya dlya vlasnih ditej, zovsim:  "U
spravah vstupu rektor iyu prijmaº", ¿¿ pohitnuli mo¿ znachki. Nemaº na sviti
chutlivishogo stvorinnya, yak sekretarka nachal'nika. Vona  garazd  znaº,  kogo
dopuskati do kabinetu, a kogo ni, - z kim matime halepu ¿¿  nachal'nik;  shcho
komu vidpovisti po telefonu; vona tochno vlovlyuº miru terpinnya vidviduvacha,
jogo temperament, ambitnist',  shil'nist'  do  skandaliv  i,  mov  horoshij
provizor, vivazhuº vse te do mikrona na svo¿h terezah. I vzhe  na  vidpovid'
letit' lyub'yazna usmishka, grizno hmuryat'sya  brivki,  vdayut'  zaklopotanist'
pidvedeni francuz'kimi tinyami ochi.
   Sekretarchipe "zahod'te" prolunalo, koli mene vzhe mozhi¿a  bulo  vinositi
na noshah. Ale ya taki zajshov do kabinetu, j privitavsya, i  probuboniv  shchos'
pro seminar, yakij viv Grigorij Grigorovich. Tam, u prijmal'ni, ce vijshlo  v
mene znachno krashche. A vdoma - to j zovsim garno. Grigorij Grigorovich viv  u
nas seminar duzhe molodim - aspirantom drugogo roku navchannya, viv ni garno,
ni pogano, vin nas boyavsya du¿kcho, nizh mi jogo, pil'no gotuvavsya, namagavsya
spraviti vrazhennya na nashih  divchat,  a  nash  kurs,  nasha  grupa  slavilasya
krasunyami na ves' institut. Vin navit' trohi zakohavsya v  odnu  iz  nih  -
Mariyu, ale nichogo  z  togo  ne  vijshlo,  mabut',  Grigorij  Grigorovich  ne
nasmilivsya osvidchitis' studentci, abi  chasom  ne  popsuvati  svoyu  naukovu
kar'ºru.
   Zvichajno, ya ne zbiravsya nagaduvati jomu pro  vse  te,  a  til'ki  hotiv
skazati, shcho nazavzhdi zapam'yatav jogo deyaki poradi, i legen'ko  pozhartuvati
shchodo Mari¿, movlyav, i ya otrimav vid ne¿ garbuza, otzhe, mi majzhe rodichi. Na
repetici¿ vse bulo dobre, a prem'ºra provalilasya. YA azh upriv,  ya  serdivsya
na sebe, bo vse-taki hoch trohi povazhav sebe, nikoli ne pidlagodzhuvavsya pid
nachal'stvo,  ne  lestiv  jomu,  a  tut  zagovoriv  na  zadnih  lapkah   j,
usvidomlyuyuchi vse ce, "valivsya"  dali,  dlya  chogos'  poklav  na  stil  svoyu
neshchasnu knizhenciyu, yaka ranishe tezh dosit'  garmonijno  vpisuvalasya  v  plan
vidvidin rektora - mala zasvidchiti deyaki uspihi uchnya Grigoriya Grigorovicha.
Mabut', rektor zvik do takih vidvidin.  Ni,  º  rechi,  do  yakih  ne  mozhna
zviknuti. Vazhkij, krutolobij, vin ne divivsya na mene, a ya  ne  divivsya  pa
n'ogo.
   - Nehaj skladaº ekzameni, - skazav rektor.- Garno skladaº.
   Takogo samogo ya mig bi pobazhati i jogo dityam. A shcho vin shche mig  skazati?
SHCHopravda, prizvishche  moº  v  nastil'nij  kalendarik  zapisav.  YA  vijshov  z
kabinetu i viter rukavom pit, shcho kotivsya po oblichchyu. Meni zdalosya,  shcho  na
moyu dushu naliplo zhaburinnya i ya vzhe nikoli ne obberu jogo.
   Edik  chekav  mene  v  goteli.  Arkushik  iz   rozkladom   ekzameniv   ta
konsul'tacij lezhav posered stolu. Probig  jogo  ochima.  Pershij  ekzamen  -
himiya. V ponedilok. Terpka, holodna hvilya prokotilasya vid mozku do  sercya.
Vona v odnu mit' zmila garyachu hvilyu soromu, gan'bi, yaku prinis iz kabinetu
rektora. Prote namagavsya ne vidati svogo hvilyuvannya.
   YA zaproponuvav Edikovi piti kudis' poobidati, ale vin  skazav,  shcho  vzhe
poobidav, shcho mamini kotleti shche ne  zipsuvalisya,  ¿h  mozhna  ¿sti.  "Mamini
kotleti", ci slova upali meni na dushu m'yakimi sumnimi kotikami, ¿j tam  shche
vazhche. YA v klopotah, tak bi  moviti,  -  "v  boyu",  a  ¿j  lishilasya  vichna
prerogativa materiv - chekati.
   Vbiti v gorlo kotletu ya ne zmig. Znenac'ka zadzvoniv telefon. YA  pidnyav
trubku.
   - Dobrij den', - progudiv u trubku m'yakij bas.- Ce Arkadij  Vasil'ovich.
Pereproshuyu, shcho ne zustriv vas na vokzali. Nespodivanij avral.
   - Nichogo, mi ne malen'ki, - skazav ya shchos' ne zovsim virazne i taktovne.
   - YAk vi vlashtuvalisya?
   - Vse garazd. Velike spasibi. Spravzhnij  palac.  Ne  znayu,  yak  ce  vam
vdalosya.
   - Meni vdaºt'sya vse.
   YA zrozumiv, shcho  cholovik  usmihaºt'sya,  usmihnuvsya  j  sobi.  Ce  vijshlo
mimovoli.
   - Nu, todi vidpochivajte. YA prijdu uvecheri.- V trubci  suho  klacnulo  j
pochulosya korotke: pi-pi-pi.
   YAkus' mit' ya stoyav z trubkoyu v  rukah.  Mozhe,  vin  i  ne  prijde,  cej
nevidomij Arkadij Vasil'ovich. Ale teper, pislya dvoh majzhe  bezrezul'tatnih
vizitiv, ya hotiv,  shchob  vin  prijshov.  YA  ne  vel'mi  spodivavsya  na  jogo
dopomogu, a vse zh hotilosya bodaj pogovoriti z kimos', hto dobre  obiznanij
na instituts'kih spravah, rozpitati, yakij  nini  konkurs,  yakij  prohidnij
bal, na shcho najbil'she zvertayut' uvagu.
   Rozmova rozmovoyu, ale - probi! - himiya. Ce zh prosto naslannya  gospodnº,
a ne vchitel'ka himi¿, yaku dva roki tomu prislali v shkolu, de vchivsya  Edik.
Vidoma rich, yak ninishni shkolyari vchat' vsi predmeti, koli  ya  porivnyuyu  nashi
znannya iz znannyami Edika ta jogo tovarishiv, navit' medalistiv,  meni  staº
sumno. Zvichajno zh, v cilomu voni osviche-nishi, nizh buli  mi,  a  tochnishe  -
naphani  informaciºyu,  ale  konkretnih  znan'  u  nih  obmal'.  A  himichka
viyavilasya chi to durepoyu, chi zlochinne nepidgotovlenoyu. Vona  ¿h  zovsim  ne
vchila osnovi osnov - valentnosti. Uchni  shche  syak-tak  mogli  rozkazati  pro
vlastivosti azotu chi  amiaku,  pererahuvati  komponenti,  yaki  vhodyat'  do
splavu stali, ale zovsim ne vnali valentnosti. A yak mozhna jti  skladati  u
vuz ekzameni, ne znayuchi valentnosti rechovin, yak mozhna rozv'yazati hoch  odnu
zadachu?  YA  spohopivsya  til'ki  pislya  togo,  koli  dovidavsya,   shcho   Edik
postupatime do medichnogo vuzu. Dva z polovinoyu misyaci ya klyuyu, grizu, tochu,
yak misha, z nim valentnist' i rozv'yazuyu zadachki. YA davno zabuv  vlastivosti
usih himichnih rechovin, ale zakoni valentnostej pam'yatayu garazd. U nas  buv
duzhe suvorij, serditij, ryabij himik, yakij polovinu kozhnogo uroku  vidvodiv
rivnyannyam na valentnist'. Dva z polovinoyu misyaci  ya  sharpayu  pidruchniki  z
himi¿, ya majzhe povnistyu ponoviv svo¿ znannya, j  chasom  meni  zdaºt'sya,  shcho
zmig bi vidpovisti na vstupnomu ekzameni. Edikovi zh vpravi na  valentnist'
davalisya duzhe vazhko, ce dlya n'ogo bulo sholastikoyu, shchos' shozhe  na  azbuku
Morze. YA naledve peremig ote  jogo  okosteninnya,  viklikane  dvoma  rokami
nepravil'nogo  navchannya.  Meni  ne  vdalosya  zahopiti  Edika  himiºyu,  ale
rivnyannya j zadachki vin uzhe rozgrizaº ne girshe za  mene.  Nu,  mozhe,  trohi
girshe.
   YA sidayu za stil. Edik pokirno  sidaº  poruch.  Pochinaºmo  vergati  vazhki
brili himichnih spoluk. Pracyuºmo kil'ka godin. Proponuyu zrobiti  perervu  i
piti poobidati-povecheryati, ale Edik znovu vidmovlyaºt'sya. YA hapayu  portfel'
i vibigayu z gotelyu, na shchastya, gastronom -  poruch.  Kupiv  hliba,  kovbasi,
smazhenogo heka, ogirkiv, pomidoriv, a potim zajshov do gorilchanogo  viddilu
i vzyav plyashku kon'yaku, plyashku gorilki ta plyashku suhogo vina.  YA  ne  znayu,
dlya chogo beru te vse... Ne znayu i znayu. Te potaºmne znannya, yak  struminec'
dimu v pit'mi nochi, vono take zh nepriºmne, yak struminec'  dimu  z  pozhezhi.
Ale zh... isnuº zvichajna lyuds'ka gostinnist'. CHayu  ya  vzyav  u  chergovo¿  na
poversi. Zvertatisya do kogos' z prohannyami - dlya mene muka, meni zdaºt'sya,
shcho lyudi roblyat' ti poslugi neohoche, shcho ya odirvav  ¿h  od  yako¿s'  vazhlivo¿
spravi, krim togo, ya  ne  znayu,  yak  rozrahovuvatis'.  Zdaºt'sya,  nezruchno
navit' zapituvati, skil'ki koshtuº chaj. Nu, skazhimo, po p'yatnadcyat' kopijok
sklyanka.  Klasti  takij  solidnij  zhinci  na  stolik  tridcyat'  kopijok...
P'yatdesyat? Karbovanec'? Klasti i jti get'? A  yakshcho  vona  skazhe:  to  lishe
zhebrakam lishayut' sriblyaniki... Odnogo razu tak  meni  skazala  prodavshchicya.
CHekati zdachi? A vona vidaº komus' klyuchi. J, ochevidno, dumaº, chogo  ti  tut
strimish. Z-za svo¿h dvadcyati kopijok? Znahodzhu kompromisnij variant - beru
shche tri pachki pechiva, dvi pachki vafel', kladu tri karbovanci i jdu v nomer.
Zate chayuºmo z Edikom veselo, ya  rozpovidayu  jomu,  yak  neotesanim  selyukom
pri¿hav do  Kiºva,  yak  z  takimi  zh  selyukami  pishli  do  restoranu,  shchob
dovidatisya, shcho ce take, yak  poodyagali  skladeni  pirizhkami-pilotkami  bili
salfetki, yaki  stoyali  pered  nami  na  tarilkah,  nas  sprovokuvali  bili
kokoshniki na golovah u oficiantok. Edik regoche, azh rozhlyupuº na  sportivni
shtani chaj. Zvichajno, ya pribrihuyu, mi tih salfetok ne  odyagali,  til'ki  ne
znali, shcho z nimi robiti, ale meni garno vid Edikovogo smihu.
   Mi pochali pribirati na stoli, yak raptom proluna¿i stukit  u  dveri.  Ne
vimoglivij, ale j ne  vel'mi  skromnij.  Do  kimnati  vstupiv  neznajomij,
veletens'ko¿ staturi, shozhij na orangutanga cholovik. Shozhim na orangutanga
robila jogo ne til'ki statura, a j dovgi, po-m'avp'yachomu (koli mavpa  staº
na zadni lapi), opushcheni vniz ruki, j  zsutuleni  plechi,  til'ki  golova  v
n'ogo ne mavp'yacha - velika, krugla, z koshlatoyu grivoyu volossya. Same tak  -
ne kucheri, a chorni veliki kovtyuhi.  YA  podumav,  shcho  koli  b  cej  cholovik
zupiniv mene uvecheri des' na temnij ale¿ parku, ya pochuvavsya b keps'ko.
   - Dobrij den', Arkadij Vasil'ovich, -  prostyagnuv  vin  veliku  smaglyavu
ruku. - Hlib-sil'.
   Tak os' vin yakij, mifichnij Arkadij Vasil'ovich. YA  privitavsya  z  nim  i
chomus' trohi rozgubivsya.  Na  stoli  shche  lezhali  hlib,  ogirki,  pomidori,
kovbasa, stoyali chisti, shchojno pomiti sklyanki.
   - Prosimo do stolu.
   Sisti bil'she bulo nikudi - na oboh krislah lezhali nashi z  Edikom  rechi,
Arkadij Vasil'ovich siv na stilec' bilya stolu.
   - Mi oce po-holostyac'ki, - probel'kotiv ya, garyachkovo  viroblyayuchi  liniyu
povedinki z cim ne znajomim meni cholovikom. Z nim potribno pogovoriti,  j,
ochevidno, ne v prisutnosti  Edika.  I,  mabut',  slid  prigostiti  charkoyu.
Vlasne, do c'ogo j gotuvavsya, kupuyuchi kon'yak, gorilku j vino. YA til'ki  ne
znav, yak ce zrobiti. YA nikoli ne vmiyu robiti takih rechej, dilovi  zustrichi
za charkoyu rozmelyuyut' meni  dushu,  vivertayut'  pechinku  i  roblyat'  z  mene
nesusvitnogo durnya. SHCHiro perekonanij:  tak  samo,  yak  ya,  pochuvayut'sya  na
podibnih uchtah j inshi lyudi. To til'ki v kino vse duzhe prosto: prihodit' do
biznesmena biznesmen, odin biznesmen distaº plyashku vina (kon'yaku, dzhinu) j
voni spokijno ta prosto  obgovoryuyut',  shcho  ¿m  potribno  kupiti,  prodati,
pidpaliti naftoshovishche  abo  vbiti  konkurenta.  Tak  chi  tak,  ale  Edika
potribno kudis' sprovaditi. YA povernuvsya spinoyu do Arkadiya Vasil'ovicha  j,
niyakoviyuchi, a vid c'ogo  napuskayuchi  na  sebe  dilovito-suvorogo  viglyadu,
pidmorgnuv Edi-kovi. Toj vitrishchiv na mene ochi.
   - Mozhe b, ti progulyavsya pered snom, - skazav ya. Edik znizav plechima.
   - Kudi ya pidu?
   - Nu, garazd, - po-bat'kivs'ki druzhn'o, a naspravdi fal'shivo skazav  ya,
- hodi do spal'ni ta poshtudiyuj shche yakisni reakci¿.
   Edik zabrav knizhki, pochovgav do spal'ni. YA  shchil'nishe  prichiniv  za  nim
dveri. Arkadij Vasil'ovich proviv Edika dovgim poglyadom.
   - Po-moºmu, garnij hlopec'.
   - Ta nibi, - skromno opustiv ya ochi. - Namagalisya z druzhinoyu  trimati...
do rechi, vona peredavala vam vitannya... nu, ne zovsim u shorah...  Ta  vin,
po pravdi, nikoli j ne robiv  sprobi  zirvatisya  z  priponu.  Ne  p'º,  ne
kurit'. Buvalo, ne vizhenesh z hati. Uves' den'  z  knizhkoyu  na  kanapi.-  YA
rozhvalyuvav svij "tovar", a te, shcho Arkadij Vasil'ovich mig  ne  poviriti  u
jogo visoku kondicijnist', mabut', usi bat'ki otako vihvalyayut' pri  vstupi
ditej, virishiv maznuti sirishoyu farboyu,  yaka  b  pravdivishe  vidtinila  tu,
yaskravu.- SHCHopravda, do roboti ne shparkij. Mav svo¿  hatni  obov'yazki,  ale
vikonuvav ¿h pid nedremnim materinim okom. SHCHob vzyatisya samomu - togo nema.
Ale v porivnyanni zi starshim... Z tim ya mav moroku. Odirvigolova,  huligan.
I na  bat'kivs'ki  zbori  mene  viklikali,  j  do  direktora  shkoli,  i  v
miliciyu...
   Na milici¿ ya prikusiv yazika. Navishcho pripliv ¿¿ syudi?  Ta  j  u  miliciyu
mene ne viklikali zhodnogo razu. I zavzhdi YA otako - rozkochegaryu vognishche,  a
potim staº soromno. Nikoli ne mav miri. YAk oce zaraz. "Vidtiniv".
   - Meni zdaºt'sya,  mi  buli  trohi  ne  taki,  -  skazav  ya  uzhe  znachno
strimanishe.
   - Lyudej, yak i hudozhni tvori, potribno rozglyadati v konteksti istori¿, -
skazav Arkadij Vasil'ovich i posmihnuvsya. Usmishka v  n'ogo  m'yaka  i  yakas'
ditinno chista. Za takoyu usmishkoyu deyakih lyudej  mozhna  uyaviti  dit'mi.  Ote
dityache lezhit' tak bliz'ko, shcho prostupaº nazovni j pidkoryav lyudinu. Usmishka
v odnu mit' pereminila i vse vrazhennya pro  gostya,  vrazhennya  mishkuvatosti,
nepovorotkosti, vugluvatosti. Vin navit' zrostom vidavsya  menshim.  -  Todi
buv odin chas, teper -  inshij.  A  mi  inodi,  v  dumkah  perenosimo  sebe,
todishnih, iz kirzovimi chobit'mi i chunyami, vinegretom i cigarkami  "Sºvºr",
val'sami i Vorvulvvim, u nashi dni.  A  hlopec'  spravlyaº  garne  vrazhennya.
Sestra meni pro n'ogo trohi rozpovidala.
   "Sestra"... Aga, ce zh Lyubina podruga...
   - Tak shcho mi ne znaºmo, yakimi b mi buli, yakbi nas peremistili z minulogo
chasu v teperishnij.
   YA ohoche pogodivsya z nim. Nadto mene zvorushilo prizvishche Vorvulºva,  yakij
kolis'  prijshov  do  nas  u  institut  i,  trohi  pospivavshi,  nespodivano
rozgovorivsya j probalakav dopizna. Potim mi proveli jogo dodomu, j dali  ya
hodiv na vsi jogo koncerti, na vsi operi, u yakih vin spivav. I - bozhe  mij
- s'ogodni jogo ne chuti zovsim. Grimiv zhe, buv znamenitistyu. A najdivnishe,
shcho ya tezh rishuche zabuv pro n'ogo, i yakbi ne Arkadij Vasil'ovich, to, mabut',
i ne zgadav bi.
   - Nas kolishe toj samij spomin. Davajte, mabut', nallºmo v  ci  charki...
ta vip'ºmo za spomin. A okrim togo, suha... - ya ledve  ne  skazav:  "lozhka
rot dere", j znovu vchasno strimavsya, zgadavshi, shcho dali v  Skovorodi  jdut'
slova pro grih ta pro habari, - rozmova,  vona...  nu,  e  suha.  Vi  koli
zakinchuvali institut?
   - V shistdesyatomu.
   - O, hlopchak. YA v p'yatdesyat vos'momu. SHCHo budete piti?
   - Pitec' z mene keps'kij, - vdruge usmihnuvsya  Arka-dij  Vasil'ovich,  i
znovu ta  usmishka  m'yako  osyayala  jogo  povne,  v  chornij  kudeli  volossya
oblichchya.- YAkshcho mozhna - trohi suhogo vina. Znizhena kislotnist'.
   - A v mene navpaki...- YA naliv sobi v sklyanku gorilki.- Pri¿hav  oce  i
nache znovu vernuvsya v molodist'... Hoch perepustok tudi j  nemaº.  Ne  taka
vona v nas bula, yak u ninishn'o¿ molodi... SHCHopravda, postupiti u  vuz  todi
bulo legshe.
   -  V  medichnij,  mabut',  ni,  -  zaperechiv  Arkadij  Vasil'ovich.-   Na
filologiyu, filosofiyu  -  legshe.  Todi  bulo  vazhko  postupiti  v  harchovij
institut, institut legko¿ promislovosti. I zaraz nibi vernulisya ti chasi...
Na  yakomus'  inshomu  vitkovi.  Znaºte,   yaki   konkursi   c'ogo   roku   v
finansovo-ekonomichni vuzi? Dvanadcyat' cholovik na misce.
   YA nespodivano dlya sebe svisnuv.
   - A pa  deyaki  fakul'teti  politehnichnogo  -  nikomu  sidati  za  parti
skladati ekzameni.
   - A u vash... u nash institut? - oberezhno zapitav ya.
   - Ostatochno viznachiti duzhe vazhko. V seredn'omu - bliz'ko tr'oh cholovik.
Ale vrahujte demobilizovanih, p'yatiprocentnikiv, pidgotovchu  grupu.  Ot  i
vijde dlya takih, yak vash sin, cholovik po desyat'.
   YA zithnuv.
   - Ne hvilyujtesya, - zaspoko¿v  Arkadij  Vasil'ovich.-  Vse  bude  garazd.
Bagato odsiºt'sya uzhe na pershih ekzamenah. Vazhlivo projti marafon rivno. Do
rechi, yakij u n'ogo serednij bal? Bo mozhe statisya take, shcho  matime  vagu  j
atestat. Prote, spodivayusya, do c'ogo ne dijde.
   - CHotiri z polovinoyu.
   - Normal'no, normal'no.
   Meni zdalosya,  shcho  Arkadij  Vasil'ovich  rozcharovanij.  A  mozhe,  til'ki
zdalosya. YA doliv u sklyanki.
   - Hvilyuyusya, yak... yak narechena pered  pershoyu  shlyubnoyu  nichchyu,  -  chomus'
znovu zmoroziv ya. Bo spravdi, rozmova pro nastupni ekzameni mene strashenno
shvilyuvala. Nikoli ne dumav, shcho vijdu z rivnovagi. Adzhe ya - litnya  lyudina,
likar... Bachiv i gore, j smerti. I sam ne  po  chistomu  polyu  probig.  Ale
skil'ki raziv namagavsya  zaspoko¿ti  sebe:  nu  ce  zh  ne  katastrofa,  ne
hvoroba, ne yakes' liho - nichogo ne vihodilo. - Hvilyuyusya, yak paciºnt  pered
vazhkoyu operaciºyu, - vipravivsya ya. - I, mozhe, cherez te... perestupayu  mezhu.
Hodiv s'ogodni do rektora, ale vin nichogo ne poobicyav. Oce sidzhu j  zgaduyu
svo¿h odnokashnikiv. CHi, buva, yakij ne prijmaº ekzameni...
   Arkadij Vasil'ovich odpiv pivkovtka. Vin  meni  podobavsya  vse  duzhche  j
duzhche.
   - Zajvih... bolil'nikiv ne treba, - tiho moviv vin. -  Voni  galasuyut',
zavazhayut' odin odnomu... Ce vpadaº u  ochi  nachal'stvu.  Pokladit'sya...  na
dolyu i trohi na mene. Vse bude garazd.
   YA strimano podyakuvav Arkadiyu Vasil'ovichu i virishiv perevesti rozmovu na
inshe. Pogovorili pro institut, zgadali students'ki roki, vin - svo¿,  ya  -
svo¿,  vsilyaki  pridibenci¿  i  himerni  istori¿.  Vin  pishov,  poobicyavshi
navidatisya zavtra. YA miv sklyanki j  unikav  Edikovogo  poglyadu.  Potim  mi
divilisya po televizoru drugij tajm gri "SHahtar" - "Dinamo" Tbilisi j lyagli
spati.



   Den' tretij

   Koli pochuv ¿¿ golos,  rozhvilyuvavsya,  yak  hlopchik.  YA  chomus'  osoblivo
hvilyuyusya, koli rozmovlyayu z neyu po telefonu. Mabut', ce rudiment shche  z  tih
chasiv, koli upadav za neyu, pisav ¿j smishni, na¿vni, yak u  vsih  zakohanih,
listi j dzvoniv po telefonu. YA  bachu,  yak  vona  sto¿t'  bilya  telefonu  v
kvitchastomu  halatiku,  obiperlasya  plechem  na  lutku,  j  meni   hochet'sya
zaglyanuti ¿j u ochi.
   Mabut', na vse  zhittya  nakrila  nas  gillyasta  yablunya  antonivka.  Vona
prosterla viti azh u nashi dni, yak todi prostyagala  nad  lavochkoyu,  ukopanoyu
pid parkanom. YA provodzhav Lyubu, sili na lavochci... Vertalisya z  kinoteatru
parochki, rozmovlyali, vishiptuvali svo¿ taºmnici, a mi sidili j  sluhali,  i
Lyuba pirskala v kulak. YAblunya shchojno odcvila,  ledve  zav'yazalisya  malen'ki
yabluchka. Dvi chi tri zori prozirali kriz' vittya. I - solovejko v beregah. A
pid nogami cvit, i viter donosit' zapah  rozkvitlogo  buzku.  Skazhit',  chi
zmogli b vi ne zakohatisya tako¿ pori na vse zhittya v molodu garnu divchinu!
   Vranci ya prosto iz nomera podzvoniv Lyubi. Rozpoviv pro gotel', v  yakomu
zhivemo,  pro  institut,  pro  konkurs,  vona  zapitala,  chi  buv   Arkadij
Vasil'ovich i shcho vin skazav, ya vidpovidav ¿j  napivnatyakami,  j  meni  bulo
trohi smishno, bo mi rozmovlyali nenache dvoº shpiguniv  abo  zmovnikiv.  Lyuba
znovu poradila meni trimatisya  Arkadiya  Vasil'ovicha,  peredala  po  drotah
pocilunok i vitannya Edikovi. YA zapitav jogo, chi vin ne hoche  pogovoriti  z
matir'yu, Edik znizav plechima: "A pro shcho mi z neyu govoritimemo?"
   Uves' den' mi z Edikom zubrili himiyu. YA to ganyav jogo  kolo  za  kolom,
rozdil  za  rozdilom,  to  kidavsya  napryamci  -  cherez  zelene  pole,  abi
pereviriti jogo reakciyu na nespodivani zapitannya,  to  znovu  vertavsya  do
zoranogo lanu. V obid ya  vityagnuv  jogo  do  ¿dal'ni.  Mi  ne  duzhe  dovgo
prostoyali  v  cherzi,  ale  shcho  to  bula  za  ¿dal'nya!  Oh,  ce  gromads'ke
harchuvannya! Salati vzyalisya slizzyu, mabut',  voni  vzhe  stoyat'  na  sklyanim
prilavku  z  tizhden',  rozsol'nik  -  hoch  na  sobaku   vilij,   nalisniki
porozlazilisya, i sir u nih takij kislij, shcho vid n'ogo zvodilo shchelepi. A shche
zh speka, a shche zh muhi, a shche zh brudni stoli, za yakimi  vazhko  znajti  misce.
YAke marnotratstvo chasu ta produktiv. Ta a _togo siru j z togo boroshna nasha
mama Lyuba prigotuvala b nalisniki, shcho do ¿dal'ni zbiglisya  b  akademiki  i
generali.
   Po obidi  ya  zbigav  na  bazar  i  kupiv  bilogo  nalivu,  chereshen'  ta
abrikosiv. YA ne duzhe lyublyu frukti, ale Edikovi potribni vitamini.  CHereshni
vin znishchiv za odin prisist, a abrikosi ta bilij naliv lishiv na zavtra.
   SHCHopravda, v nedilyu meni  znovu  dovelosya  bigti  na  bazar:  yabluka  ta
abrikosi uvecheri z'¿li gosti. Ce  buli  Arkadij  Vasil'ovich  i  shche  yakijs'
malen'kij,    chornen'kij    lisuvatij     cholovik,     cholovichok-cherevan',
cholovichok-baril'ce - vin i spravdi buv shozhij na n'ogo, tihij i  skromnij.
Tihij, shcho  ledve  tyagnuv  golosok,  pro  n'ogo  zabuvali  navit'  u  takij
malen'kij kompani¿, yak nasha. Vin sukav u sviti svoyu tonen'ku nitochku, ale,
yak ya nezabarom perekonavsya, nitochku pevnu, vin zavzhdi namagavsya  shovatisya
v tin', znav, koli  treba  vidstupiti,  zniknuti  zovsim,  a  koli  podati
golosok. Zdaºt'sya, vin usih bo¿t'sya, bud'-hto  mozhe  jogo  obraziti  chi  j
zovsim zgladiti zi svitu, ale ne obrazhali,  ne  zgladzhuvali,  vin  i  dali
sukav svoyu nitochku j visukav trikimnatnu izol'ovanu kvartiru v  kolishn'omu
profesors'komu budinku, j dachku nad Desnoyu, i siren'ki "ZHiguli".
   Ledve gosti zajshli do kimnati, Edik pidhopivsya j pishov do  spal'ni.  Na
porozi vin oglyanuvsya, j mi zustrilisya z nim poglyadom. Mi j dali buli z nim
u spilci, rozumili odin odnogo z pivpoglyadu, ale meni  zdalosya,  shcho  c'ogo
razu nasha spilka ne zovsim horosha. Moyu dushu obviyalo girkim dimkom, shchos'  ya
vtrachayu u nij, i, mozhlivo, z vlasno¿ vini.
   - Ce - ªvgen Sidorovich  Onishchenko,  -  vidrekomenduvav  meni  malen'kogo
chornen'kogo cholovichka Rogovij. - Vin u kursi vsih sprav na fakul'teti i  v
prijmal'nij komisi¿. Vin mozhe prokonsul'tuvati vas... Nu, z  usih  pitan'.
S'ogodni vin zalishit' vam nabir mozhlivih variantiv  zadach  i  prikladiv  z
matematiki.. Ce ne ti sami zadachi... Tak bi moviti, ti  sami  varianti.  V
principi. Ti, shcho budut' u biletah - shozhi.
   Onishchenko movchki hitnuv golovoyu. Meni hotilosya zapitati, de voni dop'yali
ci zadachi, ale ya ne zapitav. Natomist' distav vino,  kon'yak,  abrikosi  ta
yabluka. Vid buterbrodiv z kovbasoyu  i  sirom  gosti  vidmovilisya.  Arkadij
Vasil'ovich piv malo. Tak samo malo piv ªvgen Sidorovich. Til'ki  ya  vihiliv
odrazu pivsklyanki kon'yaku, ya nemov pritlumlyuvav shchos' u sobi, pripikav jogo
zharom alkogolyu, j vono  gluho  vovtuzilosya  ta  skimlilo,  ale  golosu  ne
podavalo. Potomu ya vipiv shche pivsklyanki j rozbalakavsya, perepovidav cikavi,
zdebil'shogo smishni istori¿, yaki stosuvalisya moº¿ roboti  ta  zhittya  nashogo
mistechka. YA rozpoviv, yak  mi  polyuvali  z  golovoyu  oblvikonkomu  ta  jogo
pomichnikom i yak viskochila lisicya j  pobigla  na  pomichnika,  a  toj  pochav
gukati do golovi - strilyati jomu chi ne strilyati, hotiv uzgoditi, bo nichogo
ne robiv bez uzgodzhennya, a lisicya majnula v yarok i vtekla, i  yak  oblasnij
prokuror pustiv po slidu sobaku j sobaka taki vignala  lisicyu  na  nas,  i
vihodilo, shcho ya til'ki j polyuyu  ta  vidpochivayu  z  velikim  nachal'stvom,  ya
namagavsya viglyadati v ochah mo¿h spivbesidnikiv znachnoyu i veseloyu osoboyu. YA
nazivav imena vidomih lyudej, shcho zhili v nashij oblasti, perepovidav  usilyaki
prigodi z cimi lyud'mi, yaki, mozhe, z nimi j  traplyalisya,  ale  ne  za  moº¿
prisutnosti, bo dekogo z nih ya j bachiv us'ogo kil'ka raziv,  ta  j  to  za
stolom prezidi¿, sam sidyachi v zali. YA hotiv  rozveseliti  mo¿h  gostej,  i
rozpoviv, shcho mi nedavno zbuduvali dlya pracivnikiv nasho¿ likarni budinok, i
meni, yak golovlikarevi, dovelosya jogo diliti, j skil'ki bulo chudes,  i  shcho
dovidavsya pro svo¿h koleg. "Hodit' odin i hodit', a ya jomu poyasnyuyu: na tri
choloviki trikimnatnu kvartiru ne polozheno, jogo nemaº dva  tizhni,  a  todi
vin pribigaº j ochi v n'ogo goryat',  yak  fari:  "Davajte  meni  trikimnatnu
kvartiru, v mene zavagitnila zhinka". - "Koli?" - "Vchora".  -  "Privod'  na
obstezheyanya". I v  trohi  zhartivlivij  formi  pohvalyavsya:  u  nas,  movlyav,
unitazi  odchinyayut'sya  na  fotoelement  i  zamist'  vishalok   v   koridorah
popribivali rogi,  odnache  ne  skazav  togo,  skil'ki  klopotiv  vin  meni
koshtuvav, toj budinok,  yakoyu  cinoyu  dovodilosya  vibivati  kozhen  kubometr
cegli, kozhnu ramu ta kozhnu parketinu, skil'ki godin  proviv  u  prijmal'ni
togo zh golovi oblvikonkomu i yak vin meni vichituvav za porushennya sanitarnih
norm u spiskah na kvartiri, skil'ki bulo anonimok i poyasnyuval'nih  listiv,
ya navit' ne skazav ¿m, shcho ne vzyav sobi v tomu budinku kvartiri, hoch mav na
te  pravo  -  sim'ya  shist'  cholovik,  -  a  zbuduvav  dlya  starshogo   sina
kooperativnu kvartiru. YA hotiv viglyadati u ¿hnih ochah  znachnoyu  osoboyu.  YA
znovu buv ogidnij sobi, ale chogo til'ki ne zrobish dlya svogo sina.
   Arkadij Vasil'ovich usmihavsya svoºyu  m'yakoyu  usmishkoyu,  Onishchenko  sidiv,
potupivshi malen'ki krapchasti ochi u dzerkalo v kutku, zdavalosya, vin  hotiv
tam shchos' vidivitisya abo rozglyadav vlasnu personu.
   A shche ya dumav... shche ya dumav, chim budu  rozrahovuvatisya  z  cimi  lyud'mi,
nadto zh z Arkadiºm Vasil'ovichem, yakij ne znati chomu viyavlyav taku  uvagu  i
taku chujnist'.
   Gosti pishli, ya pribrav na stoli, potim mi z Edikom vchili himiyu i  lyagli
spati.
   YA shchil'no zavisiv vikno vazhkoyu shtoroyu, zalishiv lishe malen'ku  shchilinku  -
shchob ne prospati ranok, shchilina svitilasya t'myano,  til'ki  vona,  zdavalosya,
zv'yazuvala nas iz svitom. Mi buli u  n'omu  sami,  vdvoh,  i  ya  znav,  shcho
svitovi nemaº do nas dila, a nam do n'ogo. Tak meni podumalosya, a potim  ya
poshkoduvav tiºyu dumkoyu, adzhe ºdina opora lyudini u sviti - v inshij  lyudini,
mi tih inshih lyudej chasom obmanyuºmo, nenavidimo, ale lishe dlya  nih  zhivemo,
mi ¿h lyubimo abo prinajmni chimos' zobov'yazani pered nimi.  YA  lyublyu  svo¿h
starih bat'kiv, yaki zhivut' u dalekomu seli, ya ¿h lyublyu, hoch voni nikoli ne
znali, vivchiv chi ne vivchiv ya uroki, ne dopomagali vstupati  do  institutu,
navit' ne znali, v yakij institut ya po¿hav postupati, voni  j  groshej  meni
majzhe ne nadsilali, bo v nih ¿h ne bulo, ale ya ¿h odnakovo lyublyu, bo znayu,
yak voni mene chekayut' do sebe v gosti, mene i mo¿h  ditej,  hoch  nikoli  ne
viyavlyayut' ugolos svoº¿ veliko¿ radosti, takij  uzhe  buv  u  nas  u  rodini
suvorij zakrij, yakij pishov vid zakroyu  bat'kovogo  bat'ka  i,  mabut',  shche
dali. YA ne pochuvayu ni do materi, ni do bat'ka  otiº¿  shchemno¿  lyubovi,  yaku
pochuvayu do  Edika,  ale  ya  boyusya  zrobiti  dlya  nih  shchos'  take,  za  chim
shkoduvatimu potim, ya rozumiyu, shcho spovnyayu ce z yakogos' vishchogo obov'yazku,  a
ne spravzhn'o¿ veliko¿ lyubovi, j meni soromno ta bolyache za ce  pered  samim
soboyu. YA dvichi zabirav dodomu bat'ka, faktichno vityaguvav z  togo  svitu  -
odin raz pislya gnojovogo plevritu, drugij - pislya  sercevogo  pristupu,  ya
sam zaparyuvav' travi, no'oiv z apteki kisnevi podushki, gotuvav ¿zhu,  tobto
ne sam, a z dopomogoyu Lyubi, yaka zhodnogo razu ne doriknula meni na tisnyavu,
klopit, navit' ne podala viglyadu, hoch i ¿j bulo ne  legko.  YA  lyublyu  svoyu
druzhinu,  hoch  znayu  bezlich  ¿¿   nedoskonalostej,   navit'   bil'she   nizh
nedoskonalostej, ya lyublyu svo¿h ditej i gotovij dlya nih pozhertvuvati  vsim,
navit' zhittyam. Tak, tak, dumav kolis' i pro ce. YA ne geroj, ne  smilivec',
ne muzhnya lyudina, ale koli b vipav takij fatal'nij  vibir,  zhiti  meni  abo
kotromus' iz siniv, ya, ne vagayuchis', iz strahom i mukoyu pozhertvuvav bi dlya
nih svo¿m zhittyam. Ale ya pochuvayusya priv'yazanim ne til'ki do svo¿h ridnih. YA
nesu v serci lyubov, i gniv, i vidpovidal'nist' ne lishe do nih i za nih.  YA
ce  znayu.  Tak,  ya  likar,  i  nesu  vidpovidal'nist'   za   hvorih.   YAku
vidpovidal'nist'?  Sluzhbovu?  Nepravda.  Tochnishe,  ne  zovsim  pravda.   YA
pochuvayusya... nu ne te shcho vidpovidal'nishim, ne te  shcho  zobov'yazanim,  yakos'
tak... shcho ne mozhu viraziti  j  slovami,  bilya  hvorih  prostih,  neshchasnih,
zgor'ovanih, meni chomus' soromno pered nimi, shcho ya zhivu shchaslivim zhittyam, shcho
ya zdorovij, i os' povernusya dodomu, zhartuvatimu z dit'mi, pidu v kino  abo
na imenini do priyatelya, a voni lezhatimut' vsyu nich,  vtupivshi  ochi  v  bilu
stelyu, naodinci zi svo¿mi bolyami. Ci lyudi inodi mene j nervuyut',  vivodyat'
iz rivnovagi svoeyu nesluhnyanistyu, primhami, i ya chasom grimayu na  nih,  ale
shche duzhche mene dratuyut' deyaki mo¿ kolegi,  navit'  tovarishi.  YAk,  skazhimo,
Igor, yakij, koli ya bigav iz spiskami na zatverdzhennya kvartir, shepotiv meni
na vuho: "Ti napishi klopotannya pa  mene  okremo.  Odnogo  probiti  legshe".
Mabut', ya ne zovsim principova lyudina, bo ne vikresliv jogo zi spisku,  ta
j inshi gorlopani otrimali bil'she za skromnih, bo ti ne obridayut', a ci  ne
dayut' nam zhiti, i, shchob  vidchepitisya  vid  nih,  zabezpechiti  sobi  spokij,
viddaºmo ¿m najkrashchi shmatki.
   YA davito zrozumiv: u nashomu serci jde pekel'nij, neshchadnij bij, i trivav
vin vse zhittya. Tisyachi zvab hilyat' nas to v toj, to  v  inshij  bik,  tisyacha
advokativ, najnyatih nami zh,  opraidovuyut'  usi  pashi  vchinki,  a  prokuror
zdebil'shogo buvaº til'ki odin,  i  ne  zavzhdi  vin  nepidkupnij.  Hiba  iyu
primel'kuyut'sya nam, likaryam, za zhittya lyuds'ki bolyachki, lyuds'ki strazhdannya,
hiba mozhemo mi pomirati za kozhnim hvorim, hiba mozhe vistachiti v serci togo
yarogo zapalu, z yakim progoloshuºmo v yunosti klyatvu Gippokrata!  Navit'  pro
vlasnih ditej zakradaºt'sya dumka: chi varto viddavati ¿m  us'ogo  sebe  bez
reshti? On virostiv uzhe odnogo, j kim vin stav - poserednistyu, a v tebe vzhe
lishivsya po takij i velikij shmat zhittya, i ti  shche  mozhesh  za  cej  chas  shchos'
zrobiti... Ce znovu zh shepoche advokat.  Ne  sluhati  advokativ  primushuvati
sebe chespo vikopuvati obov'yazki - oce i vse, na shcho ya zdatnij, na shcho  trachu
chimalo sil. Meni hochet'sya dumati,  shcho  v  sviti  º  inshi  lyudi,  chiya  dusha
vidtorguº vse chuzhe, pogane, zhive zakonami dobra  ta  istini,  vona  prosto
korchit'sya vid nepravdi, j cherez te lyudina ne zpav rozladiv z sumlinnyam. To
- bezgrishni lyudi. ZHivut' voni vazhko, ale shchaslivo svo¿m vnutrishnim spokoºm.
Zdebil'shogo takimi  º  vsilyaki  divaki,  lyudi  ekzal'tovani  abo  ti,  yaki
ofiruvali svoº zhittya velikij pristrasti - borot'bi, mistectvu, nauci. Voni
trimayut' na svo¿h plechah svit.
   Meni ne spit'sya. CHuyu, shcho  j  Edik  perevertaºt'sya  na  svo¿j  rozkishnij
posteli.
   - Mi rano polyagali spati, - kazhe vin. - YA uvimknu svitlo, pochitayu.
   - Ne treba zabivati golovu chitannyam.
   - Garazd, - legko zgodzhuºt'sya vin, i dali - zovsim po-dityachomu:-  Davaj
u shchos' pograºmo.
   - U shcho?
   - Nu, napriklad, hto nazve bil'she benzokolonok u nashij oblasti.
   YA  posmihnuvsya.  YA  pevnij,  shcho  nazvu  bil'she,  adzhe  chasto  ¿zhdzhu   u
vidryadzhennya na mashini.
   - Davaj.
   Ale Edik nazivaº vdvichi bil'she.
   - Zvidki ti ¿h znaºsh? - divuyusya ya.
   - A ya kolis' divivsya po karti.
   - O, v tebe chudova pam'yat'. Ce dobre. Likarevi potribna dobra  pam'yat'.
A teper sprobuj pererahuvati vsi, yaki znaºsh u nashij oblasti, muze¿.
   - Rahuyu.
   Edik i tut obigrav mene. SHCHopravda, lishe pa odnu odinicyu.
   Mi dovgo lezhimo movchki.
   - Ta... - oklikaº mene sip.- Pro shcho ti dumaºsh? Os' zaraz, pered snom?
   Jogo zapitannya zvuchit' tak na¿vno, tak po-dityachomu,  shcho  meni  hochet'sya
rozsmiyatisya. I ya taki smiyusya, a potim odkashlyuyusya.  Ne  mozhu  zh  ya  skazati
Edikovi, shcho j zaraz duzhe chasto dumayu pered snom pro divchat. Nu  tobto  pro
zhinok. Ce ne yakis' konkretni dumki,  a  shvidshe  fantazi¿  ta  variaci¿  na
vil'ni temi. I shche j dosi zakohuyu v sebe Innu  -  nepristupnu  superkrasunyu
nashogo institutu, pro yaku j pomriyati ne  mig,  inshih  znajomih  krasun'  i
neznajomih, vigadanih, dlya yakih ya roblyu  vsilyaki  shtukenci¿.  Navit'  stayu
korolem yakogos' tropichnogo ostrova j vedu svo¿h smaglyavih piddanciv vijnoyu
na inshih smaglyavih piddanciv ta odvojovuyu svoyu krasunyu, yaka  potrapila  do
nih u polon.
   Ale ya mimryu shchos' nevirazne.
   - YAki tam dumki na starist'. SHCHos' zavzhdi bolit'. Dumayu  pro  kliniku...
Hochemo pobuduvati hirurgichnij korpus. SHCHob jogo izolyuvati j  shchob  tam  bula
svitla operacijna. - I pospishayu vidpovisti kontrzapitannyam. - A ti pro  shcho
dumaºsh?
   - YA? Nu, v mene dumki fantastichni. Napriklad, ya chasto stayu nevidimkoyu.
   - Dlya chogo? Krasti groshi?
   Edik posmihaºt'sya. Meni, zvichajno, togo ne vidno, ale  sinovu  posmishku
bachu virazno. Vona u n'ogo yakas' osobliva, ¿¿ vazhko rozgadati, vona  nadto
bagatoznachna. Najchastishe Edikova posmishka zdaºt'sya  meni  taºmnichoyu  i  ne
zavzhdi garmonuº z ochima. YA duzhe  lyublyu  usmihnenogo  Edika,  hoch  inodi  j
poboyuyusya togo usmihu.
   - Eh ti. SHCHo z tih groshej? YA hodzhu z magnitofonom i pidsluhovuyu  rozmovi
usilyakih velikih lyudej. Ministriv, prem'ºriv, prezidentiv. I todi - voni v
mo¿h rukah. SHCHo hochu, te j vimagayu vid nih.
   Meni  garno  od  togo,  shcho  Edin  tak  dovirlivo  rozpovidaº  pro  svo¿
fantazi¿-mri¿,  ale  chomus'  jogo  fantastichnij  syuzhet  meni   ne   zovsim
podobaºt'sya.
   - Abo ya tudi zapuskayu robota, - kazhe Edik. - Vin tezh z magnitofonom.  A
koli potribno - to j z vibuhivkoyu.
   YA movchu. Zamovkaº i Edik. Vin povertaºt'sya na praishii bik, oblichchyam  do
mene (nochuvayu ce navit' u pit'mi), ii rantom kazhe:
   - Tatu, chogo ti stav likarem?
   Zapitannya zahoplyus mene  znenac'ka.  Navit'  ne  zpayu,  shcho  vidnovisti.
Zvichajno zh, po pro polamani kuryachi nizhki ta pro narivi na  telyachij  spitpi
mayu kazati. Sinovi treba vipovisti pravdu. Vsyu pravdu,  a  vona  taka,  yak
strup pid biptami¿. YAkshcho kazati pravdu, to treba rozpovisti pro to, yak  mi
tyazhko zhitli¿ v ti roki, yak namagalisya virvatisya iz zlidniv - drapih chobit,
nudotno-solodko¿ od merzlo¿ kartopli yushki pa  snidanok,  obid  ta  vecheryu,
solom'yano¿ strihi, yaka pritikaº, i tam, de kapaº voda,  -  popidstavlyuvapi
vidra, chavunci, nochvi, vazhki krapli padayut' u nih, i ce duzhe sumpa muzika,
yaka inkoli budit' i vnochi; shche ya mav bi rozkazati, shcho mi bagato chitali, hoch
i hodili u diryavih shtanyah, bagato znali, spraglo mriyali. Ni, mi ne  mriyali
pro zatishni kvartiri, rankovu kavu ta m'yaku kanapu,  pro  take  navit'  ne
dumalosya;  mi  prosto  do  chogos'  rvalisya  -  do  svitla,  do  znan',  do
ustalenosti, ale zovsim ne do sitosti ta oshatnosti. A hto  v  nas  u  soli
najohajnishe odyagavsya? Na kogo ne odvazhuvalisya grimnuti golova ta brigadir?
Hto mav najkrashchu biblioteku, knigi  z  yako¿  bulo  meni  dozvoleno  brati?
Likar. Nashe zhittya todi bulo histke j  nenadijne.  Okrim  togo,  ya  povinen
rozkazati j pro sebe. ª lyudi, yaki zhivut' chekannyam katastrofi, ¿m ves'  chas
zdaºt'sya, shcho z nimi os'-os' shchos' stanet'sya, v dushi u  takih  lyudej  zavzhdi
trivozhno j histko. SHCHe hlopchikom ya chasto dumav pro  smert',  i  todi  serce
zavmiralo, ya znav, shcho inshi hlopchaki tak ne  dumayut'.  Smert',  yak  navichne
shchezannya  z  c'ogo  prekrasnogo  svitu,  yak  zgorannya  v  tuzi  po   chomus'
ne-zvershspomu,  nezvidanomu,  chogo  ne  sudilosya  zvidati  nikomu.  Litnij
dosvidchenij likar, ya  navit'  zaraz  trohi  po-ipshomu  sprijmayu  smert'  v
likarni j poza ¿¿ stinami. S'ogodni  vranci,  povertayuchis'  iz  bazaru,  ya
kupiv rozkishnij al'bom "Ki¿v"  i  pogortav  jogo.  Moyu  uvagu  ne  stil'ki
zupinyali stari stini, pam'yatniki, lancyugovij mist, gotel' "Kontiiioptal'",
skil'ki vizniki, shcho sidyat' na peredkah brichok  bilya  gotelyu,  kursistka  v
dovgij sukni jde cherez ploshchu, fert u cilindri rozchepiriv cirkulem  nogi  i
divit'sya vslid kursistci, dvi titki z korzinami, yaki shchos' ¿dyat'... Vse  ce
zniklo, shchezlo - z brichkami, korzinami, brukivkoyu, paliceyu ferta, nenache  j
ne bulo jogo. Vse todishnº zhittya, ves' jogo strij z  nadihanoyu  atmosferoyu,
galasom studentiv, viparami z shinkiv i spivom  operno¿  aktrisi.  Lishilosya
nanovo neredihane povitrya, kolis' vzhe propushchene cherez inshi legeni, voda, v
yakij kupalisya i yaka viparuvalasya ta vipala povimi  doshchami;  zemlya,  v  yaku
voni nishli. Vsya zemlya - ce odpo veletens'ke  kladovishche,  io  yakomu  hodyat'
zhivi. Meni zdavalosya, shcho z dopomogoyu likars'kogo fahu ya  podolayu  te  svoº
vidchuttya, ya navchusya divitisya na smert' prosto,  spokijno,  yak  divlyusya  na
spopelile polipo chi rozviyanu hmarku, shcho ya diznayusya pro yakus' taºmnicyu, yaka
zvil'nit' mo¿ dumki vid smertno¿ obolonki, a tilo vid  strahu.  YA  ne  buv
boyaguzom i chasto vstupav u bijki, bili mene, biv i ya, ya  shaleno  gasav  pa
konyah i litav na topkih, nebezpechnih gojdalkah, yaki  inodi  robili  povnij
obert, "sonce", ale pro tu smert' ya ne dumav. YA dumav til'ki pro sam  fakt
lyuds'kogo shchezannya.
   Zvichajno, z rokami ya diznavsya: likars'kij bil' vtrati trohi  ne  takij,
yak inshih lyudej. I pe te shchob u  nashih  ochah  znecinyuvalosya  lyuds'ke  zhittya,
prosto  pas  uzhe  ne  mozhe  prigolomshiti  sam  fakt  smerti,  nemaº  otiº¿
mistichnosti, yaku vona  nese  v  sobi.  Mi  zmusheni  holodno  j  rozvazhlivo
analizuvati  robotu  sercya,  mozku,  krovotvornih  organiv,  v   tu   mit'
abstraguºmosya od konkretno¿ lyudini. Prote, na zhal', º sered nashogo brata j
taki, dlya yakih lyudina j spravdi lishe kishkovij trakt, pechinka, nirki, a  ne
visokij intelekt, ne zakohanij, bat'ko, mati. Mozhlivo,  sin  no  povirit',
ale ruhalo mene j pochuttya zrobiti shchos'  korisne  lyudyam,  prisluzhitisya  ¿m,
zvichajno, ce pochuttya po bulo takim zagal'nim, yak ya jogo  visloviv  nodumki
nini, prosto ya mriyav, yak kogos' ryatuyu, najchastishe ce bula krasiva divchina,
j vona potim vihodila za mene zamizh, ale ce  takozh  buv  hvorij  na  yakus'
nevidomu hvorobu, yaka sushila jogo  vprodovzh  rokiv,-  najkrashchij  sil's'kij
shahist dyad'ko Pavlo, jogo tak i nazivali Hvorim, i moya titka Ol'ga,  kotra
kopala vid tuberkul'ozu. Vse te duzho skladpo pereplelosya, j odne ne  mozhna
vidokremiti vid inshogo.
   YA rozpovidav pro vse ce Edikovi, vidchuvayuchi, shcho rozpovidayu  ne  tak,  i
podumav: pro vse ce j pe mozhna rozpovisti, bo ya nikoli ne zumiyu pereseliti
Edika z ociº¿ kimnati gotelyu, z nasho¿ kvartiri v staru hatu  z  chorpoyu,  v
zelenih grudkah  mohu  strihoyu,  za  dva  kroki  vid  yako¿  pritulivsya  shche
nuzhdennishij solom'yanij pogribnik, a  za  pogribnikom  lisyanij  hliv,  bilya
n'ogo - kupa gnoyu, na yakij grebut'sya tri zozulyasti i dvi ryabi  kurki.  Vin
pe zrozumiº, yaka ti radist' pizno  voseni  vidshukati  pa  gorodi  po  led'
pomitnomu listochku samosijnu morkvinu, prityagnuti dodomu z  shlyahu  zlamanu
vitrom gillyaku, holodnogo osinn'ogo vechora zalizti na  pich  ta  shovati  v
garyache proso abo teple pidiprile zhito  nogi.  YA  ne  mozhu  bodaj  na  mit'
priklepati do jogo dolop' vazhki midni  p'yataki  mozoliv  vid  zastupa  abo
zasiyati na jogo strunki jogi porepi-cipki, yaki shchemlyat' vid rankovo¿  rosi.
Neshchodavno ya prochitav u odnogo poeta pro te, shcho vin duzhe lyubit',  pri¿havshi
do materi v selo, pohoditi  bosim  po  rankovij  rosi.  SHCHob  ti  skazivsya,
podumav ya, chi ti nikoli po pij ne hodiv, chi ti zabuv: rankova rosa  navit'
ulitku holodna do  kol'ok,  nu,  vzhe  yakshcho  rozhodishsya,  nogi  zaterpnut',
zaderev'yaniyut', to movbi ne pochuvaºsh holodu, a trapa od tiº¿ rosi  siva  j
zdaºt'sya prisipana ineºm. U ne¿ strashno stupiti, do ne¿ strashno ditknutisya
dumkoyu.
   - A chomu hochesh stati likarem ti? - zapituyu ya, domuchivshi rozpovid'.
   - Nu, ya... posluzhiv prikladom ti,- majzhe ne zadumuyuchis', vidpoviv Edik.
Meni solodko poteplilo v serci. YA rozumiyu, shcho  jogo  vidpovid'  ne  povna,
navit' yakoyus'  miroyu  ne  perekonliva,  ale  ¿¿  vistachav  dlya  togo,  shchob
pochuvatisya shchaslivim i navit'... gordim.
   - Ta!.. - znovu po dovgij hvili obzivaºt'sya Edik. - A v tebe buli vazhki
vipadki? Taki, shcho hotilosya pominyati profesiyu?
   Tenor uzhe vidpovidayu bez dovgih rozdumiv:
   - Vazhkih  vipadkiv  bulo  chimalo.  Navit'  zovsim  nedavno...  Minulogo
misyacya. Lezhav u nas u terapi¿ invalid vijni  z  virazkoyu  shlunka.  U  mo¿j
terapi¿, ti zh zpaºsh, ya povinen praktikuvati, abi pe vtratiti fah.  Virazka
- od kul'ovo¿ rani. Invalid buv  strashenno  visnazhenij.  Vazhiv  sorok  sim
kilogramiv. A takij bad'orij... Praviv apekdoti, zhartuvav, sester zachipav.
I layavsya yakos' tak, shcho ne rozberesh: matyuk vono chi ne matyuk. YA jogo  svariv
za ce. Nu, tak, po  naspravzhki,  dlya  profilaktiki.  I  ot...  Prodivivsya.
Progaviv. Proriv! Probodinnya. Na likarnyanij kojci.  Ryatuvali  v  hirurgi¿.
Ledve vryatuvali. Nihto ne viriv, shcho vizhive. A vin vizhiv. SHCHe j  bogotvorit'
mene. A jomu hlibnoyu shkurinkoyu zatknulo dirku-rapku, duzhe malo ¿zhi  vijshlo
z shlunka. Ne prozhuvav yak slid shkurinku, j na pij zatrimalosya jogo zhittya. A
vin - dyakuº... Meni b, zvichajno, ne bulo nichogo... po sluzhbovij lini¿. Nu,
skil'ki b vzhe ya perezhiv i shcho b peredumav!..  Vin  shche  molodij,  porivnyano,
zvichajno, p'yatdesyat visim. Rozkazuvav, yak dvichi padala bilya nig mina j  ne
rozrivalasya. Mav cholovik na vijni shchastya. A tut... Teper os' dobivayusya jomu
pensi¿, bo vin molodim vidmoiiiisya od ne¿. A teper viyavilosya, shcho  ¿¿  duzhe
vazhko vernuti. Klyati byurokrati. Ta ya  vernu,  vzhe  majzhe  vernuv.  Vsyakogo
traplyalosya... Ale minyati profesiyu pe zbiravsya nikoli. YA u ne¿ vris, vona -
ce ya. Nu, yak bi tobi... Hiba mozhna pominyati  svoº  zhittya?  ZHiti  po-inshomu
mozhna, ale dumki, dushu svoyu pominyati ne mozhpa.  Skazhi,  ti  pam'yataºsh  otu
zhinku z ordens'kimi plankami, vona vse hodila mimo  nashogo  dvoru?  Tovsta
taka. Pam'yataºsh?
   Edin no vidpoviv, ya prisluhavsya. Sin dihav rivno ta gliboko, yak dihayut'
uvi sni vsi molodi, zdorovi lyudi.



   Den' chetvertij

   Rankovij chaj prinis Edik.  Nis  jogo  zhartivlivo-urochisto,  chergova  chi
poko¿vka dala jomu kvitchastu tacyu, j vin ¿¿ trimav na  tr'oh  pal'cyah,  yak
vishkolenij oficiapt. CHaj, a takozh porizanij na kruzhechki limon na blyudechku.
Darunki Edikovi za jogo molodist'. Ale, mabut', ne  til'ki  za  molodist'.
Vin rozmovlyaº z gotel'nim  personalom  yakos'  duzhe  vpevneno  j  legko  ta
prosto, navit' koli chimos' ne-vdovolenij, na n'ogo pe  serdyat'sya.  A  meni
zdaºt'sya, shcho na mene serdyat'sya zavzhdi.
   SHCHob ne hoditi do chergovo¿ po toj kopijchanij  chaj,  ya  dodumavsya  kupiti
kip'yatil'nik i gotuvati jogo u pomeri. Did'ka lisogo u mene vistachilo b na
co kebeti! Na cyu dumku mene nashtovhnuv napis pid rozetkoyu:  "Koristuvatisya
kip'yatil'nikom zaboroneno!"
   Abi yakos' rozkuturhati Edika, nastro¿ti na optimistichnij lad,  a  takozh
uriznomanitniti  nash  navchal'nij   proces,   ya   rozpochinayu   jogo   tonom
starorezhimnogo burkitlivogo profesora:
   - Nu-s, molodij choloviche, tak shcho v nas na  s'ogodni?  Lantano¿di?  Ale,
meni zdaºt'sya, vi tut - povnij nul'. Koli ya vam  pro  nih  rovpovidav,  vi
divilisya v stelyu j dumali pro rechi znachno romantichnishi, a  miscya  poruch  z
nimi bidnim lantano¿dam ne zalishilosya.
   Edik odrazu vtyaguºt'sya u gru.
   - Pomilyaºtes',  shanovnij  profesore.  V  svo¿h  pidozrah,  vi,  mabut',
opiraºtesya na vlasnij  legkovazhnij  yunac'kij  dosvid.  Ale  vi  beznadijno
vidstali. Nipi vik tehnichno¿ revolyuci¿, velikih shvidkostej i tochnih  nauk.
Na spravi romantichni mi zhertvuºmo duzhe malo chasu. A ot  shchodo  lantano¿div,
pro yaki, do rechi, svogo chasu vi j ne chuli¿, a  vizubrili  ¿h  kil'ka  dniv
tomu, to voni...
   Z nevelikimi pererivaii pracyuvali do obidu. Edik znovu ne hoche  jti  do
¿dal'ni, nash restoran obslugovuº til'ki inozemciv, ta j nemaº chasu  u  nas
na restoran. YA zagornuv u gazetu sklyanku j spustivsya v restoran,  poprosiv
oficianta poklasti u sklyanku pivdesyatka porcij ikri ta  stil'ki  zh  norcij
masla. Sam ya pereobidayu hlibom ta pomidorami, a Edikovi potribne kalorijne
harchuvannya. Vids'ogodni vin obov'yazkovo  povinen  z'¿dati  shchonajmenshe  dvi
porci¿ ikri. Tak radila mopi j Lyuba.
   O s'omij godini l zakrivayu pidruchniki.
   - Vse. Kinec'. SHabash. Krapka. YA j tak vidstupivsya vid pravil. Pam'yataj:
po nih  provchivsya  vsi  p'yat'  rokiv.  Pered  ekzamenom  potribno  kinchati
zubrinnya ranishe. Dati vidpochiti mizkam,  nervam.  Rozviyatisya.  Zabuti  pro
vse. Te, shcho potribno, splive na ekzameni. A zaraz vecheryati j - na  vulicyu.
Gulyati, gulyati, gulyati. I pe dumati pro ekzameni. ¯h  ne  isnuº,  nemaº  v
principi.
   YA trimayusya movbi bad'oro, naspravdi zh dumka pro zavtrashnij  ekzamen  ne
zalishaº mene j na mit'. Vona to naplivaº, to vidplivaº, yak  girkij  tuman.
Koli vona naplivaº, ostudzhuº mene do p'yat, v mene zimco staº na serci j  v
zhivoti. Do chogo ya dozhivsya, did'ko viz'mi! Nu, ne postupit'. Pide v  armiyu.
A mozhe, j ne  pide.  Mozhe,  jogo  ne  viz'mut'.  U  n'ogo  prosluhovuºt'sya
aritmiya. Sama po sobi vona mene ne lyakaº - vikove, projde. Vlashtuºt'sya  pa
robotu, zhitime vdoma... Nu, Lyuba, zvichajno, prodovbaº meni v golovi dirku.
Ta j samomu... Susidi... Nenache ya girshij za inshih.
   Ne girshij, ale j ne krashchij. YA strushuyu ti dumki, mov lipke bagovinnya.  J
taki zvil'nyayusya  od  nih  nadovgo.  Mi  z  Edikom  idemo  onovlenim  pislya
pivtoratisyacholitn'ogo yuvileyu Kiºvom, yakij pibi pomolodiv,  a  mozhe,  garno
vmivsya, prichesavsya. YA vedu Edika odnim iz  svo¿h  davnih  marshrutiv,  yakim
(prochitav u gazetah) pered  nami  druzhnimi  lavami  projshli  restavratori,
budivel'niki, sadivniki, kvitnikari. Zoloti vorota, pid yakimi bivsya  zhivij
i bilinnij Al'osha Popovich; Sofiya, yakshcho  zaplyushchiti  ochi,  to  mozhna  pochuti
dz'vin pecheniz'kih mechiv,  same  na  c'omu  misci  ¿h  rozgromiv  horobrij
YAroslav  i  nakazav  zbuduvati  sobor;  Staroki¿vs'ka  gora   z   kapishchem,
Andri¿vs'kij uzviz. YA chuyu cokit kopit po brukivci,  rizko  pahne  kins'kim
potom, osidayuchi na zadni nogi, uzvozom spuskayut'sya na Podil gnidi, voroni,
siri v yablukah, sivi koni, nesut' na  svo¿h  napruzhenih  spinah  zvityazhnih
Paliºvih kozakiv. O, yak meni hochet'sya, shchob cej cokit pochuv i mij sin,  shchob
vin lupav u jogo pam'yati, u jogo serci vse zhittya.  Til'ki  todi  vin  bude
spravzhnim mo¿m sicom,  til'ki  todi  spovnit'  svoe  iiriznacheppya  zhiti  j
pracyuvati na cij zemli. Bo dehto vzhe zabuv! Ti chuºsh, sinu!
   Z vuzen'kih  vikon  chepurnen'kih  budinkiv  pid  kopita  kozachih  konej
padayut' pivoni¿ i mal'vi. Edik naginaºt'sya j pidnimaº odnu pivoniyu.  Nyuhaº
j pidvodit' dogori svo¿ golubi ochi. YA pidvodzhu  vslid  za  nim.  Garnen'ke
kirpaten'ke lichko zpikaº u vikni.
   Mi prostuºmo Andri¿vs'kim uzvozom dali vniz. Bozhe, yak lyudno na vulicyah!
Kolis', za moº¿ molodosti, vulici buli majzhe pustel'ni. Navit'  u  nedilyu.
SHCHopravda,  lyudi  todi  j  pracyuvali  bez  vihidnih,  i  ne  znali,  shcho  to
vidpochivati, bezdumno shvendyati vulicyami. Nini voni yakis'  movbi  priv'yali,
pritomleni - drugij den' vidpochinku, zavtra robota; cya dumka vzhe  pastroyuº
na  pevnij  serjoznij  ritm,  ale  radosti  vse   shcho   bagato,   hmil'no¿,
nespravzhn'o¿. Zauvazhuyu, shcho duzhe pomenshalo ridno¿ movi.  Vuz'kimi  shodami,
podibnimi na fortechni, pidnimaºmosya vgoru, vihodimo  pa  majdanchik.  Ce  -
oglyadovij majdanchik, zvidsi vidno Podil, i Volodimirs'ku girku, j  chastinu
Staroki¿vs'ko¿ gori. Ale shodi berut'sya vishche, j mi dryapasmosya  no  nih.  I
opinyaºmosya shche vishche, na inshomu oglyadovomu majdanchiku,  shcho  nibi  povis  nad
Podolom, yakij topo v sizuvatij imli, a v nij palahkotyat' miriadi  topaziv,
almaziv, izumrudiv -  elektrichnih  vogniv.  SHCHe  vidno  temno-sizu  strichku
Dnipra, j novij, shozhij pa veletens'kogo spruta, ico stav dibki,  mist,  i
novij zhitlovij masiv - Obolon', i  vsi  tri  drevni  gori:  Staroki¿vs'ku,
SHCHekavicyu,  Hore'vu.  Otut  voigi  sidili,   tri   brati,   peregukuvalisya:
"Ago-e-oj, SHCHeku! Pozich resheto!" - "Ne dam,  Horive,  tvoya  Horiviha  vchora
perebila pogu moºmu pivnevi".- "Tak vin zhe  gribsya  v  moºmu  prosi!"  Ni,
voni, mabut', buli dobrimi bratami,  inakshe  b  ne  zbuduvali  take  garne
misto. "Agej, Kiyu, prihod' do mene v gosti, v  mene  zakipiv  kulish.  Beri
pivlitru "Staroki¿vs'ko¿" j prihod'"."Spasibi, SHCHoku, natomivsya  vel'mi.  A
zavtra znovu rano vstavati, dobudovuvati misto. Ta j nepitushchij ya".
   Mi z Edinom sto¿mo na malen'komu vistupi. Pozadu gomonit' natovp, vnizu
plivut' lyuds'ki golovi, ale meni v cyu mit' zdaºt'sya, shcho mi - sami. Sami  u
vechirnij imli, nam vistachaº odne odnogo, j lyudi nam bajduzhi.  CHomus'  meni
prigaduºt'sya odin litnij vechir u YAlti na naberezhnij: naberezhnu  perepovniv
natovp linivih, obsmazhenih pa sonci kurortnikiv, a more shtormit', nedaleko
vid berega stribaº pa hvilyah prip'yata na yakori krasiva  yahta.  ¿¿  potrohu
znosit' do berega. A mozhe, j ne znosit', mozhe,  to  til'ki  zdaºt'sya,  ale
taka nebezpeka - real'na. Htozna, chi  ne  nabere  sili  shtorm.  Todi  yahtu
roznese v druzki pa kaminnij tverdi molu. Na yahti - dvoº  hlopciv.  Kil'ka
raziv voni namagayut'sya pidnyati vitrilo, ¿m potribgyu vijti v more, poshukati
zatishnishogo, chi prinajmni pohilogo berega, ale vitrilo ¿m pe pidvladne.  J
todi vopi, vtomleni, polishayut' jogo. Mabut', to  beznadijna  sprava.  Voni
sidyat', a mozhe, lezhat', ¿h ne vidno, v imli zhevriyut' til'ki vogniki  ¿hnih
cigarok. Vogniki ti - spokijni, po nervovi, mabut', hlopci virishili chokati
rajku. A yahtu kidaº, yak trisku, a yahtu gojdaº, bili buruni hvil' zhadibno j
hizho lizhut' borti. Rozzyavi stovpilis' na molu, divlyat'sya na  yahtu.  Pevno,
hlopci b mogli zakrichati, j htos' pobig bi v port, yakij zvidsi za  dva  chi
tri kilometri, j zvidti, ochevidno, prislali b  kater  ta  vidveli  yahtu  v
zatishok, ale hlopci movchat'. Voni ne hochut' togo,  pe  ho  chut'  zavdavati
komus' klopotu, pokazuvati pered cim peresichenim natovpom strah, prositi v
n'ogo dopomogi.
   SHCHos' podibne pochuvayu i ya v cyu mit'. CHi hochu pochuvati. Sto¿mo  vdvoh  na
ustupi, za nami i pid nami viruº natovp,  vid  turistiv  povivaº  zap'ahom
potu i parfumiv, plivut' nad nami nespokijni hmari, a mi vkipili monolitom
u tisyacholitnij kamin', ya i Edik, nihto nam bil'she po potribnij, mi  z  nim
visto¿mo, pereboremo vse, shcho b tam ne stalosya.
   Spuskaºmosya vniz, jdemo uzvozom, yakij kruto viginaºt'sya to v odin, to v
drugij bik, obabich stoyat' staren'ki, ale chepurni budinochki, v odnomu z nih
zhiv Mihajlo Bulgakov, yakogo ya shanuyu za talant i ne  shanuyu  za  te,  shcho  pe
lyubiv, ne rozumiv, ne sprobuvav zrozumiti lyudej, chij hlib ¿v, a zithav  po
bilij kistochci, yaka shmagala  batogom  chorpi  hrebtisti  spini  grechkosi¿v,
vihodimo na ploshchu. Potknulisya v  kafe,  bilya  yakogo  sidili  dva  bronzovi
zaporozhci, ale  tam  -  pide  golci  vpasti,  pishli  dali.  Pokazav  Ediku
Skovorodu, pokazav bili sumni stini staro¿ Akademi¿, za yakimi,  shilivshis'
nad knigami, sidili  Sagajdachnij,  Hmel'nic'kij,  Palij  ta  bezlich  inshih
zvityazhciv, licariv mushketa i shabli, rozkazav,  shcho  voni  ne  til'ki  vmili
z'¿sti kazan kashi, pidnyati pa plechah bichka ta rozrubati shableyu vid  golovi
do sidla ordincya - tak ¿h uyavlyayut' za fil'mami i knigami  deyakih  suchasnih
avtoriv deyaki bezturbotni nashchadki, - a z ne  menshoyu  vpravnistyu  shirmuvalp
slovesnimi  shablyami  z  inozemnimi  diplomatami  ta  knizhnimi   mudrecyami.
Skazhimo, toj-taki zakorzhavilij, prosmerdilij  z  golovi  do  nig  dimom  i
kins'kim potom Semen Palij rozmovlyav z projdisvitom u  francuz'komu  zhabo,
vidomim pri vsih ºvropejs'kih dvorah diplomatom Patkulem chotirma movami.
   Zrozumila rich,  priviv  ya  syudi  Edika  ta  turkotiv  pro  Akademiyu  ne
vipadkovo - vsi ti slavni  knizhpiki-vojovniki  mali  dogartuvati  jogo  do
zavtrashn'ogo podvigu. Ne znayu, chi vistachit' u nih sili.  J  naostanku  pas
okropiv svyachenoyu vodoyu svyatij Samson, dobuvshi ¿¿ z pashcheki leva. Otak  samo
potribno dobuvati svyati znannya istini!
   Za chvert' desyatu mi pidnyalisya z Podolu na goru. YA navmisne vibrav takij
marshrut, shchob projti povz telefonnu stanciyu, j zigrav na¿vnogo, zdivovanogo
prostaka - ti zh poglyan', mizhmis'ki peregovorni avtomati, grih ne zajti  ta
ne pobazhati mami Lyubi spokijno¿ nochi.
   - Ti zh vchora dzvoniv, - zdivuvavsya Edik. - U nas  nemaº  niyakih  novin.
CHogo daremno turbuvati, tratiti kopijki?
   - Nu, ti yak hochesh, a ya podzvonyu, - skazav.
   YA prosto mav bi za grih ne podzvoniti ¿j  takogo  vechora:  adzhe  sto¿mo
pered nashim students'kim rubikonom. YA mushu zaspoko¿ti ¿¿, pochuti ¿¿  golos
i ote trivozhne, vichne, yak svit: "Ni puhu ni pera". CHergi ne bulo, - til'ki
odin cholovik, poki vin rozmovlyav, ya vidivivsya kod svogo  mista  j  pravila
koristuvannya aparatom. Tri cifri kodu, dva nuli j nash domashnij telefon.
   Vin obizvavsya odrazu. O, ti  telefonni  gudki.  Znajomi  do  motoroshno¿
vidrazi, do nervovogo drozhu. Skil'ki raziv voni budili  mene  sered  nochi,
zrivali iz posteli, kidali sonnogo v nich, u doshch, u snigovicyu. Skil'ki voni
zabrali u mene vihidnih, godin vidpochinku, fil'miv i knizhok. Ale ya zhodnogo
razu ne dozvoliv sobi jogo vidklyuchiti. Navit' yakos' zaprosiv majstra i toj
postaviv special'nu rozetku, ale ya ne skoristavsya neyu zhodnogo razu.  Teper
os' dosluhayusya do cih gudkiv  zovsim  inakshe.  Zaraz  voni  lunayut'  trohi
zagadkovo i movbi porozhn'o. YA uyaviv nashu kvartiru, telefon u  koridori  na
tumbochci, vital'nyu, torsher, i pid torsherom na kanapi  Lyubu,  yaka  kvaplivo
vdyagaº kapci, j meni solodko zamlilo v serci. Meni zdalosya, os' zaraz,  shche
do togo, yak vona pidnime trubku, ya pochuyu lyapannya kapciv.
   YA ne pochuv ni lyapannya kapciv, ni  Lyubinogo  golosu.  SHCHe  dvichi  nabirav
pomer, gudki lunali sumno j trpgozhpo. YA povisiv trubku i pishov do gotelyu.
   Edik vzhe lezhav u  posteli.  Ne  rozmovlyali.  Kozhen  dumav  svoº.  Kozhen
namagavsya zasnuti. Mabut', ya zasnuv pershij, hoch meni zdalosya, shcho zovsim ne
spav, a lishe yakijs' mirazh propliv povz ochi, i ya pochav  kudis'  opuskatisya.
Po yakihos' shodah, shcho kruto povertali v glibin' i tonuli v  temryavi.  Mene
zvidti pidpyav golos Edika: "Tatu, ne hropi". YA perekinuvsya na pravij  bik.
SHCHosili namagavsya ne spati. Azh zcipiv zubi. Zcipiv, stisnuv, divlyusya til'ki
v odnu tochku, v morok, yakij chomus'  popliv  meni  nazustrich,  a  z  moroku
viplivli dva zhovti vogni, shozhi na  protitumanni  fari.  "Tatu,  ti  znovu
hropesh". Kat jogo iiz'mi, chogo tak hochet'sya spati?! I  z  yako¿  radosti  ya
hropu? Ranishe ne hropiv, a teper,  yakshcho  patomlyusya  abo  vip'yu  chimalen'ku
charku, pochinayu pidsvistuvati nosom i pidhropuvati. Tak  kazhe  Lyuba.  YA  ¿¿
poprosiv, shchob kupila noti j povisila  meni  nad  golovoyu,  todi  hropitimu
melodijno, po potah. Ale Edikovi potribno vispatisya. Vin povinen prijti na
ekzamen iz svizhoyu golovoyu.
   YA zgrib podushku, kovdru, prostiradlo j podavsya do vital'ni,  prichinivshi
za soboyu dveri. Divana u vital'ni nemaº, ya  zgornuv  udvoº  kilim,  zaslav
jogo prostiradlom, lig.
   Mabut',  ya  stav  velikim  verediºm  i,  yak  pisav   Ivan   Vishens'kij,
m'yakospalom. Vzhe za godinu boki bolili, nenache na nih zigrali dubcem marsh.



   Den' p'yatij

   Obval. Zemletrus. Vulkanichnij  vibuh.  Ale  des'  tam,  vseredini,  pid
shel'fom. A zovni - spokij, vitrimka, zoseredzhenist'. "Ne pospishaj. Obdumaj
zapitannya. Skladi na papirci  plap  vidpovidi.  Lishit'sya  chas  -  rozshiryuj
vidpovid'". Ce vzhe - po doro'zi do institutu. Vuz'kogo alejkoyu, obsadzhenoyu
dekorativnimi yalinkami, jdut', pospishayut' abituriºnti. Vsi voni rizni, alo
pa vsi oblichchya lig yakijs' odin karb, yakij,  mabut',  nezmoga  peredati  ni
slovami, ni farbami. Vin chimos' shozhij na toj, z  yakim  lyudina  stribaº  v
holodnu vodu. Ale j ne zovsim takij, bo, krim togo, vsi voni  zadivleni  v
sebe, shchos' tam vivazhuyut', shchos' obdumuyut'. SHCHe ¿h mozhna porivnyati z tabuncem
gorobciv, yakih prognali z prosa. J tezh ne zovsim vdale porivnyannya.  Bo  na
proso mozhna vernutisya.
   - YA chekatimu na tij on lavici. Ni puhu ni pera.
   - K chortu. - Slova skazani mehanichno. Edik mene ne bachit'.
   Meni staº do bolyu shkoda jogo.
   Na lavici sidiv yakijs' hlopec' u sirih shtanyah  ta  klitchastij  sorochci,
pasmo bilogo, vigorilogo pa sonci volossya zvislo jomu pa smaglyave cholo, na
jogo  kolinah  lezhav  chornij  deshevij  "diplomat",  a  na  "diplomati"   -
rozgornuta kniga. Hlopec' shvidko bigav po ryadkah ochima,  vkazivnij  palec'
jogo pravo¿ ruki neterplyache zagortav krajok nastupno¿ storinki.  Zanurenij
u chitannya, vin ne zvertav na mene niyako¿ uvagi. YA  pokrad'ki  poglyanuv  na
n'ogo. Hude, duzhe hude oblichchya, tonki j dovgi, yak palici, ruki, tonki nogi
v zhovtih shkarpetkah,  korichnevih  cherevikah,  rozkujovdzhene  volossya,  vin
trohi shozhij na Edika, ale Edik yakijs' ne  takij  -  doglyanutishij,  chi  shcho
(slovo "peshchenij" ya rishuche  vidkinuv),  melanholijnishij,  vpevnenishij,  ni,
zhodne z cih sliv ne pidhodilo. Vochevid' bulo odne: hlopec'  trohi  starshij
za Edika, j robochij, vin des' pracyuº. Mij poglyad upav na knizhku, ya upiznav
pidruchnik z himi¿, toj samij pidruchnik, yakij mi z  Edikom  grizli  vsi  ci
dni, navit' toj rozdil, yakij tak vazhko davavsya moºmu sipovi.
   - C'ogo vivchiti po mozhna. Treba prosto zazubryuvati, -  oberezhno  skazav
ya.
   Hlopec' podivivsya pa mene, ne pidvodyachi golo'vi.
   - YA znayu. Zaplyushchu ochi j bachu vsyu tablicyu. Mozhu perekazati navit'  zzadu
napered.
   - Navishcho zh vi todi... zabivaºte sobi pamoroki? Ne rekomenduºt'sya  pered
ekzamenami perevantazhuvati golovu yakimos' odnim materialom.  Probachte,  vi
tezh abituriºnt?
   - Abituriºnt.
   Ne znati navishcho, ya zapituvav dali:
   - I v yakij vi grupi skladaºte ekzameni?
   - U vos'mij.
   Vos'ma - Edikova grupa.
   - Vasha grupa vzhe pishla na ekzameni.
   Hlopec' spolohano podivivsya na mene.
   - Vi zvidki znaºte?
   - Mij sin takozh u cij grupi.
   - Sip? YAk jogo prizvishche?
   YA usmihpuisya.
   - Hiba vi znaºte prizvishcha vsih abituriºntiv  grupi?  Nu...  Prizvishche  -
Kirichenko. Edik. Eduard. A vashe?
   - Digtyar. Oleksij Digtyar. YA postupayu vtrete. Tak, vtretº, - pidviv  vin
golovu, nenache ya zaperechuvav chi ne viriv jomu. - Na ce samo viddilennya.  I
ya postuplyu. Stoprocentovo postuplyu. Ale ya dvichi hodiv na himiyu pershim. Nu,
tak bi moviti, v pershih lavah. I obidva razi - trijka. Voni  zapituyut'  ia
svizhu golovu, doskipuyut'sya do vs'ogo. I lihi, yak tigri. Bo  shche  zh  stil'ki
subchikiv pid dverima. A v kinci voni vzhe ne sluhayut'.  YA  skebetyav  ce  azh
teper.
   - YAkshcho vi znaºte predmet, nashcho zh iti v kinci. YAkshcho des' spitknulisya, pa
pochatku legshe  vipravitisya.  Navit'  mozhna  poprositi,  shchob  zanituvali...
davali bil'sho dodatkovih zapitan'...
   - E, ni, - azh smiknuvsya Oleksij. - Dodatkovimi zapitannyami voni valyat'.
Zapituyut' take, chogo, mabut', i sami ne znayut'. Minulogo roku ya ¿m  tak  i
skazav. Poprosili napisati reakciyu, yaka b dovela prisutnist'  v  novoka¿ni
pervisno¿ aminogrupi.
   - Hto vi? Kim pracyuºte? - zapitav ya.
   - Pracyuyu elektrozvarnikom u kolgospi, v majsterni. Vi ne virite,  shcho  v
kolgospi º elektrozvarniki?
   - CHomu zh po viryu.
   - V majsterni. A prijdut' zhniva, u lituchku, i - z ranku  do  vechora  po
polyah. Ne til'ki zvaryuyu yakis' tam vuzli. Gajki, bolti, klavishi - vse  moe.
- Hlopec' podivivsya na mene. - Rozumiºte, ya ne lyublyu tehniki. Ne  po  meni
cya robota. Platyat' tam bil'she... YA budu likarem. U vas yaka likarnya?  Vi  zh
likar?
   - SHirokogo profilyu.
   - YA budu rentgenologom. U nas u soli º rentgen. YA prochitav knizhku...  I
likar meni poyasnyuvav. U moº¿ materi... rak legeniv. Ne zmogli rozpiznati.
   Mene strusnuv drizh. Pered ochima spalahnula plyama na  znimku.  YA  til'ki
vdavav, shcho ne nadayu tomu znimkovi niyakisin'kogo  znachennya,  shcho  zabuv  pro
n'ogo. YA pam'yatav. Vin visiv, mol kamin' nad stezhkoyu, yak gradova hmara  na
ovidi, podorozhnij pospishaº do sela, vin navit'  mugiche  pisen'ku,  vin  ne
oglyadaºt'sya, vdaº, shcho ne bachit' hmari, namagaºt'sya dumati  pro  inshe,  ale
shchos' u n'omu ves' chas pam'yataº pro ne¿.
   YA vidchuv yakos' osoblivo spivchuttya do Oleksiya,  i  vip,  mabut',  vibrav
jogo z mo¿h ochej, bo raptom tiho j dovirlivo zapitav:
   - A pravda, shcho teper tak prosto ne postupayut'?
   YA ni zmig vitrimati jogo poglyadu j vidiip ichi:
   - Ne znayu... Dumayu, shcho nepravda.
   A sam i dali divivsya vbik, i v  mo¿j  golovi  vertilosya  divne  koleso,
shozhe na polamanu karusel' z riznokol'orovimi vognyami:  Pravda.  Nepravda.
Pravda. Nepravda. "Nepravda", - raptom podumki viguknuv ya.
   Oblichchya Oleksiya zasvitilosya nadiºyu.
   - YA tezh tak dumayu. Postuplyu. C'ogo roku postuplyu. - Vin pidvivsya. - Nu,
pidu... Tam deyaki divchata nepritomniyut'... Buvajte.
   - Bazhayu tobi udachi. Nu, nu, ne soromsya, posilaj k chortu.
   Oleksij shchos' proshelestiv suhimi gubami j pishov, shiroko rozkidayuchi nogi.
Meni vin zdavsya zibranim z metalevogo konstruktora. A potim majnula dumka,
chi shchiro ya bazhayu jomu postupiti do institutu? Adzhe vin - Edikiv  konkurent.
Ale chomu ne shchiro? Misc' tam bagato.
   Misc' tam bagato. Na kozhne - dvanadcyat' cholovik.
   CHas plinuv povil'no. Kraj, krap, krap - yak ridina z krapel'nici. Abo yak
krov z pogano zabintovano¿ rani. Rozgornuv Markesa - ne  chitalosya,  gortav
gazeti, spochatku pribig sportivini novini, dali  -  politichnu  informaciyu,
potrohu  zabuvsya,  zanurivsya  v  skladnu  mizhnarodnu  stattyu,  zaplutavsya,
zadumavsya. Zdavalosya, nashcho meni vsi oti novini, Sal'vadori i  Folklends'ki
ostrovi, Irani i Iraki?  Gazeti  vihodyat'  sotni  rokiv,  podi¿  minyayut'sya
ka-lejdoskopichno, til'ki najbil'shi vidib'yut'sya odnim ryadkom v istori¿,  shche
j toj ryadok minyatimet'sya kil'ka raziv, j shcho vono  dalo  vsim  otim  lyudyam,
yaki, sidyachi v Kiºvi abo Sofi¿, perezhivali za nikoli ne bachenih nimi buriv,
garibal'dijciv chi bolivarciv. Ale tak vzhe vlashtovanij siiit,  tak  shchepleni
vsi mi mizh soboyu, shcho nas trivozhat' doli podibnih  nam  dvonogih  istot  na
dalekih i bliz'kih kontinentah.  Svit  z  jogo  diplomatichnimi  hitroshchami,
raketami, zolotimi  kopal'nyami  Namibi¿  i  polpotivs'kimi  bandami  davno
vtyagnuv mene v svoyu krugovert', i ya vzhe j zaginu v nij, yak muha u molochnij
lijci. I os'  zaraz  ya  sam  vedu  diplomatichni  peremovi  z  irancyami  ta
irakcyami, yaki, movoii na dogodu did'kovi, znishchuyut' odni  odnih,  vlashtovuyu
protipovitryani oboroni ostroniv, i rozglyadayu v trofejnij binokl' z gori, z
bananovo¿ gushchavini kolonu okupacijnih mashin na vuz'kij  dorozi.  Neprohani
chi prohani zgraºyu zmovnikiv, shcho vidayut' sebe za  konstitucijnij,  narodnij
uryad, vtelyushchilisya pa chuzhu  zemlyu  i  gvaltuyut'  ¿¿  kolesami  tankiv.  "Po
okupantah- vogon'!"
   A tim chasom ya ne zabuvayu, shcho diºt'sya zaraz otam, za  obkladenimi  biloyu
plitkoyu stinami.
   Malen'kij rozcherk na arkushiku z napisom "Ekzamenacijnij  listok"  zaraz
meni vazhlivishij, nizh dolya togo dalekogo ostrova i  usih  naftovih  zapasiv
Iranu ta Iraku razom uzyatih. Goryat' mil'jonnotonni  shovishcha,  a  shche  duzhche
gorit' moº serce. YAkijs' chas ya kruchusya dovkola lavici, vihodzhu na vulicyu j
vertayusya nazad. Mabut', treba bulo meni kudis' po¿hati  j  vernutisya  syudi
godini chore:i pivtori. Ale teper - pizno.  Central'noyu  aleºyu  gruikamp  j
poodinci prohodyat' studenti. Grupami - to, mabut', starshokursniki -  ¿dut'
na praktiku abo pri¿hali z praktiki;  voni  j  viglyadom  vidriznyayut'sya  od
abituriºntiv, rozmovlyayut' vpevneno, vimahuyut' rukami, smiyut'sya.
   Vreshti moº oko pomichaº na shodah  znajomu  visoku  postat'  z  bilyavimi
kucheryami. Ten'kaº serce. Edik ide ne shvidko  j  ne  povil'no,  i  po  jogo
oblichchyu ne mozhna nichogo vidgadati. Po Edikovih  gubah  blukav  nezrozumila
usmishka. YA porivayusya poglyadom upered, v mo¿h ochah sto¿t' nime zapitannya, j
vin pidnimaº do rivnya svogo oblichchya livu ruku j pokazuº chotiri pal'ci.
   CHetvirka.
   - SHCHo zh, ne pogano, - kazhu.- YA spodivavsya girshogo.
   Meni girchit' pa dushi. Od vlasnogo udavanogo optimizmu,  vid  brehni.  YA
spodivavsya na p'yatirku. Vtracheno odin bal!
   YA ne zapituyu Edika, chogo vin ne znav,  spodivayusya,  rozpovist'  pro  te
piznishe. Hoch, zreshtoyu, yake ce maº znachennya?
   Vtomleni, chvalaºmo do  zupinki  trolejbusa.  V  nomeri  Edik  prosto  v
cherevikah padaº na lizhko j  lezhit',  zaklavshi  ruki  za  golovu.  Ce  jogo
ulyublena poza. Vin movchit',  a  ya  movbi  pochuvayusya  v  chomus'  vinuvatim.
Prinoshu z kulinari¿ smazhenih shniceliv, sirnikiv, ¿mo ¿h uzhe  holodnimi.  I
holodno v mene na dushi. YA zapivayu sirnikn molokom, Edik molochnih strav  ne
lyubit'. Potomu Edik zasipaº, ya tezh lyagayu na lizhko, rozkrivayu Markesa,  ale
prochituyu til'ki odnu storinku. V lizhku m'yako ta garno, son zboryuº mene  za
kil'ka hvilin - dalasya bezsonna pich.
   Prokidayusya vid telefonno¿ triskotnyavi. Dzvonit' Arkadij Vasil'ovich.
   - Nu yak? YAk nastrij? Nichogo, nichogo. Jdemo vgoru. Nabirajtes' terpinnya.
Doroga dovga. Projshli pidgir'ya. I nepogano projshli. CHimalen'ko al'pinistiv
vernulosya. Zrizalosya i vidstalo chimalo.
   - Ale º taki, shcho poperedu,- oberezhno kazhu ya.
   - ª. Ne duzhe bagato. - J raptom jogo  golos  minyaºt'sya.  -  Ta  vi  shcho,
spravdi, rozkisli? To ya zaraz prijdu.
   - Ni, ni, - pospishlivo bel'kochu ya. Meni zaraz pe hochet'sya, shchob pri¿zdiv
navit' Arkadij Vasil'ovich z jogo dobroyu usmishkoyu  i  spokijnimi  glibokimi
ochima. - Pochinaºmo gotuvatisya do nastupnogo perehodu.
   - Gotujtesya. Proglyan'te shancevij instrument. Toj, yakij mi vam zalishili.
   - Dyakuyu.
   Meni iepriºm'na cya rozmova zmovnikiv. Ale ya povinen buti til'ki vdyachnij
za ne¿. Bezmezhno vdyachnij.
   Prote Edik s'ogodni ne maº na zadachi sili. Mozhe, j pravil'no, ya  sam  u
den' zdachi ekzamenu ne robiv nichogo. Nehaj divit'sya televizor, vidpochivaº.
A ya progulyayusya do telefonno¿ stanci¿.
   C'ogo razu meni dovelosya  dovgen'ko  chekati  v  cherzi.  Do  togo  zh  ne
dodivivsya j  pershoyu  postaviv  yuvilejnu  monetu,  avtomat  prokovtnuv  ¿¿,
gavknuv i znovu zagudiv. Potim ne nabiravsya pomer. Nareshti prolunali dovgi
gudki. Voni zdalisya meni chimos' shozhimi na vital'ni gudki paroplava.
   Nash chervonij telefon dzelenchav, luna gasala po kvartiri v poshukah svoº¿
hazyajki j ne znahodila ¿¿. U rozpachi bilasya v shibki, v dveri,  meni  stalo
¿¿ shkoda, i ya poklav trubku na vazhil'. YAkbi take stalosya kolis', ya dzvoniv
bi znajomim, susidam, perepolohav bi vsih,  i  zreshtoyu...  vistaviv  bi  v
smishnomu sviti sebe ta Lyubu. Raziv zo dva take j traplyalosya, i Lyuba  kruto
vidchituvala mene. Meni prikro, shcho ¿¿ nemaº vdoma, ale ya vzhe ne  dumayu  pro
te, shcho z neyu stalosya neshchastya. Zavtra vranci  vona  podzvonit'  sama.  A  ya
dzvoniti bil'she ne budu.
   Povil'no briv osvitlenoyu  lihtaryami  dennogo  svitla  vuliceyu.  Dovkola
viruvav, spleskuvav smihom, gomoniv lyuds'kij natovp. YA znovu divuvavsya, shcho
budennogo dnya, pizn'o¿ doshchovo¿ pori na vulicyah tak lyudno.  Prisluhavsya  do
smihu, vglyadavsya v oblichchya, shukav u nih yakogos'  vidgomonu  svo¿m  dumkam,
svoºmu nastroyu j pe znahodiv. YA pliv, mov kraplya oli¿  pa  vodi.  Vin  buv
meni chuzhij, nezrozumilij, cej natopi. YA zdivuvavsya, j azh trohi rozgubivsya.
Raptom ya movbi pirnuv kudis', v yakijs' inshij, viddzerkalenij  svit,  siloyu
voli zatrimavsya tam i pobachik cyu vulicyu z ishche molodimi kashtanami,  j  sebe
bez lisini ta zmorshchok. Sebe j inshih hlopciv - u shirokih  shtanyah  i  dovgih
pidzhakah, bobkah-estonkah i klitchastih kashketah, divchat u dovgih suknyah  i
chobitkah-rumunkah. Moya svidomist' nemovbi rozdvo¿lasya, vona bula  tam,  zi
mnoyu kolishnim, ale j kontrolyuvalasya mnoyu zh z  vidstani  u  dvadcyat'  shist'
rokiv. To buv mij natovp, i ya buv jogo. YA buv jogo zhivoyu chastkoyu,  nalezhav
do n'ogo, pochuvavsya zlitnim z chimos' velikim, cilim, bezsmertnim. YA chogos'
hotiv vid n'ogo: lyubovi, viznannya, druzhbi. YA ne mig uyaviti sebe poza  nim,
bo, zdavalosya meni, vin ne zmozhe proisnuvati bez mene j dnya, a  teper  os'
sprobuvav uyaviti sebe z cim novim natovpom, i ne mozhu. YA dlya n'ogo chuzhij i
zajvij naviki, pidu, yak i prijshov, i pihto ne  pomitit'  mogo  prihodu  ta
zniknennya. Hiba malo pri¿zhdzhih divakiv blukaº po cih vulicyah!
   YA rozumiyu: vsya sprava v meni samomu, v mo¿j uyavi, v moºmu nastro¿, todi
mene tezh nihto ne znav, ale todi ya mig pidijti do bud'-kogo j zagovoriti z
bud'-kim, oderzhati zgodu abo vidmovu, ale te j inshe oznachalo, shcho ya svij  i
mnoyu zahoplyuyut'sya, yak svo¿m, i znevazhayut', yak svogo zh.
   YA prijshov dodomu. Edik pozihav u krisli pered  televizorom.  Na  kilimi
bilya  n'ogo  valyalasya  kupa  kachaniv  vid  yabluk,  kistochok  abrikosiv  ta
chereshen'. Vdoma na take svinstvo ya  obov'yazkovo  oburyuyusya,  a  tut  movchki
zibrav u gazetu kachani ta kistochki j  vidnis  u  koshik  dlya  smittya.  Meni
zahotilosya piti. Vijnyav iz holodil'nika  plyashku  mineral'no¿  vodi,  pochav
vidkrivati, i v cyu mit' zadzvoniv telefon. Pidnyav trubku. Molodij divchachij
golos poprosiv Edika. Zdogadavsya -  dzvonila  Katya.  Vona  dzvonit'  Ediku
kozhnogo vechora.
   Edik rozmovlyav linivo, sonno. Na yakes' ¿¿  zapitannya  vidpoviv:  p'yat'.
Mabut', vona zapitala, yak vin sklav himiyu. Farba  niyakovosti  zalila  meni
oblichchya,  hoch  ya  j  podumav:  pered  divchinoyu,  yaku   kohayut',   hochet'sya
pohvastatisya; ale, meni zdaºt'sya, i v takomu vipadku krashche skazati pravdu.
   YA znovu spav u vital'ni, ale c'ogo razu pidislav porolonovij matrac.



   Den' shostij

   Oh i obrid meni cej gotel'. A shche zh til'ki shostij den'. YA vzagali istota
domashnya j ne lyublyu chuzhih zajmishch i pasovshc. YA  ne  lyublyu  lyuds'kogo  tirla,
timchasovosti, pospihu, hoch gam buvayu  pospishlivij,  peterilyachij  i  npvit'
vibuhovij. Mene prignichuº gotel'na, peremacana tisyachami  ruk  rozkish,  ocya
visoka, ne suchasna, z pikatimi, puzatimi yaiggolyatami (u nebesnih magazinah
bulo vdostal' m'yasa i kovbasi) stelya, naduti administratori  j  oficianti,
neprivitni poko¿vki. Mene nudit' od zapahu pogano¿  mastiki,  restorannogo
borshchu, shcho prosmoktuºt'sya navit' u nomer, chuzhih  chemodaniv.  S'ogodni  nimi
zastavleno ves' vestibyul'. Veliki, vazhki, impozantni, voni  zdayut'sya  meni
neprohanimi i nahabnimi. YAk i lyudi, kotri ¿h pakuvali, a teper  tovplyat'sya
bilya stolika administratora ta bilya  suvenirnogo  kioska.  YA  ne  lyublyu  j
inozemciv i namagayusya pe vstupati z nimi v kontakti. Vlovlyuyu  v  nih  shchos'
chuzhe, daleke, vid nih viv pihoyu, holodnistyu, zverhnistyu, i ya v svoyu  chergu
zastibayusya pered nimi na vsi gudziki. Rozumiyu, shcho mo¿  vrazhennya  omanlivi,
shcho skriz', po vs'omu svitu º horoshi j pogani lyudi,  ale  nichogo  vdiyati  z
soboyu ne mozhu. Vsi inozemci uyavlyayut'sya meni nerobami, lyud'mi, yaki z nud'gi
tinyayut'sya z odniº¿ kra¿ni v inshu, tinyayut'sya  z  linoshchiv,  nevminnya  znajti
robotu svoºmu rozumu, svo¿m rukam. Vchora u  bari  do  mene  pidsiv  yakijs'
cherevatij kanadec' i pochav okejkat', yake to zelene  misto  Ki¿v,  yaka  tut
smachna gorilka i yaki pogani avto.
   - De pan trimaº svo¿ avta? - sikavsya vin do mene.- I chi º v pana avto z
avtomatichnoyu korobkoyu pereklyuchennya shvidkostej?
   YA jomu vidkazav, shcho pan zdebil'shogo ¿zdit' v avto "shvidko¿ dopomogi", i
yakshcho zaokeans'kij pan po'pade tudi, to osobisto poznajomit'sya z  principom
upravlinnya nashih mashin, a takozh poradiv chastishe hoditi pishki, bo v  takomu
vipadku lyudina krashche zberigav staturu j bil'she  bachit'.  Vin  skrivivsya  j
skazav, shcho dumka, movlyav, paradoksal'na, ale vona zaslugovuº na uvagu.
   Vranci ya shodiv na bazar.
   YA ne vel'mi lyublyu tinyatisya po bazarah, ne  lyublyu  lyuds'kogo  tlumis'ka,
ale mo¿ ochi mimovoli znadzhuyut' gori ovochiv ta fruktiv, ya miluyusya nimi,  yak
dovershenimi mistec'kimi vitvorami. Mene ne perestaº divuvati j  divuvatime
do ostann'ogo dnya nehitra sentenciya, shcho na odnomu j tomu zh shmatkovi  zemli
z odinakovih na viglyad zernin virostayut' otaki rishuche  ne  shozhi  odno  na
odnogo diva: solodki polunici j kisluvati pomidori, nizhni, z led' vlovimim
zapahom ogirki j pekuchij hrin, solodka morkva  j  girka,  yak  sto  chortiv,
red'ka,  j  viroshchuyut'  ¿h  odnakovi  ruki,   spozhivayut'   odnakovi   roti,
peretravlyuyut' odnakovi shlunki, ale v kincevomu rahunku odin  rot  nalezhit'
Landau chi Tichini, a drugij hizhomu, rozbijnomu Krizhu,  moºmu  susidovi,  shcho
vzhe trichi vidsidiv za banditizm i nerobstvo.
   ...CHervoni, yak sonechko, pomidori, j ruki, shcho vkladayut' ¿h  do  koshikiv.
Ruki spokijni, ruki nervovi, ruki hizhi. YA odvertayusya. YA tezh shchojno  vkladav
do koshika chervoni soncya.
   Povertayu do ryadiv, de prodayut' sir. Edik siru ne ¿st', a ya snidayu  chaºm
z sirom. Dlya Edika ya kupiv u kramnici komisijno¿ torgivli kovbasi.
   Kupuyuchi ovochi ta frukti, ya pochinayu torguvatisya, ya boyusya,  shcho  nash  bank
mozhe lopnuti zadovgo do kincya ekzamenacijnogo marafonu. Divo  yak  legko  v
budnyah lyudina perehodit' liniyu okopiv i opinyaºt'sya u tabori,  v  yakomu  ne
spodivalasya opinitisya. Po-pershe, ranishe ya nikoli ne torguvavsya na  bazari,
zapituvav cinu (i cim vzhe, yak  meni  zdavalosya,  pokazuvav,  shcho  ya  z  tih
pokupciv, yaki znayut', de shcho koshtuº) i kupuvav produkti,  po-druge,  ya  vse
zhittya stoyav z timi, hto po toj bik kolgospnih prilavkiv. YA sam selyuk, zhivu
v sil's'kij miscevosti i znayu, yak vazhko garuyut' lyudi na zemli,  navit'  na
tih svo¿h gorodah i v sadkah. Z polunicyami, yaki, na dumku mis'kogo zhitelya,
rostut' majzhe tak samo, yak  i  sunici,  oj  skil'ki  klopotiv.  Posadivshi,
vipo¿vshi vodoyu, ¿h treba desyat' raziv sharuvati, prorivati,  pidgodovuvati.
I koli yakij-nebud' miniatyurnij nafarbovanij rotik pri meni krivit'sya  j  z
oburennyam govorit' shchos' pro selyukiv, "zhlobiv", ya ne movchu tezh.
   ZHlobi, voni º skriz'. Oti dyad'ko j  titka,  yaki  prodayut'  velichezni  -
kozhna zavbil'shki v kulak - polunici, to - zhlobi, bo  pidzhivlyuyut'  polunici
fekaliyami, vidno z kol'oru yagid ta kil'koh listochkiv u  korzinah,-  i  ota
fifa - kapelyushok z perom, gubki chervonoyu petel'koyu - tezh  zhlobiha,  bo  azh
sichala, torguyuchis' z visokoyu titkoyu za dva buryachki, j kupila tri kilogrami
dorogih fekalijovih polunic'.
   I os' ya upijmav sebe na  dumci:  gilyat',  kuguti,  za  kilogram  bilogo
nalivu po dva karbovanci! Ta v mene vdoma jogo, yak kazhut' teper,  navalom.
Korzinami dovodit'sya vinositi do yami v kinci sadu...
   Otzhe, ya pa  yakijs'  chas  opinivsya  u  protilezhnomu  tabori.  Divuvatisya
nichogo, mi zavzhdi v yakomus' tabori: molodih i starih, pitushchih i nepitushchih,
tih, yaki kuryat', i tih, yaki ne kuryat'... poryadnih i neporyadnih.
   Znovu tyagnu svoyu sumku pishki na chetvertij poverh -  lift  vozit'  vazhki
valizi u suprovodi shvejcariv. Pidhodzhu do nashogo nomera i chuyu  za  dverima
regit - cholovichij i zhinochij. SHCHe raz obmacuyu ochima sinij  rombik  z  cifroyu
chotirista simnadcyat' - chi ne pomilinsya. Ni,  nomer  nash.  Prochinyayu  dveri.
Posered nomera stoyat' Edik ta neznajoma divchina  j  smiyut'sya.  Pomichayu  na
kilimi shchitku i pilosos. Aga, poko¿vka. Poko¿vochka. Tovsten'ka,  puhken'ka,
rum'yanoshchoka. "Pijte morkvyanij sik i vi matimete taki sami shchoki". Teper  zi
snidankom  dovedet'gya  zachekati,  adzhe  mi  koristuºmosya  kontrabandoyu   -
vmikaºmo kip'yatil'nik.
   Divchina (¿¿ zvati Liza, "Lisaveta", prokazav pro sebe)  kachaºt'sya,  mov
kolobochok, po nomeru j podzvonyuº smihom. Smih u pe¿ trohi veresklivij, ale
priºmnij. I lichko tozh.
   - U vas pikoli ce mozhna pribrati, vi vdoma i vdo'ma. Nashi  divchata  vzhe
kazhut': mozhe, voni tam samogon varyat' abo groshi malyuyut'.
   Zvertaºt'sya movbi do nas oboh, a ochima tak i pase Edika.  O,  ya  garazd
rozumiyu toj poglyad - koketlivij, htivij, zaklichnij. Dobre, shcho Edik shcho take
telya, yako na c'omu ne tyamit'sya.
   - Varimo,- kazhe Edik i smilivo  vmikaº  kip'yatil'nik.  YA  jdu  u  vannu
golitisya.
   - A yakshcho ya donesu, - lukavo pidlyakuº Edika Liza.
   - A ot i ne donesesh, - vidkazuº Edik.
   - A ot i donesu. SHCHo ti meni zrobish!
   - A to vzhe moya sprava.
   - Ne til'ki tvoya.
   - Nasha, - pogodzhuºt'sya Edik.
   YA golyusya, dzizhchit' britva, j voni dumayut', shcho meni nichogo po chuti. Liza
skrikuº, i ya mimovoli zupinyayu britvu. "Ogo, konflikt pererostaº v  dogovir
pro vzaºmnu dopomogu.  Z  zaklikannyam  vijs'k  na  chuzhu  teritoriyu".  Meni
smishno, ale ya trohi  j  spantelichenij,  chimos'  mene  Edik  vdivuvav.  Vin
zdivuvav shche duzhche, koli n zajshov  do  vital'ni.  Liza  stoyala  pa  stil'ci
oblichchyam do vikna j namotanoyu na shvabru  ganchirkoyu  znimala  pavutinu  nad
gardinami. Vona nahililasya vpered, tugo vipnuvshi dlya  rivnovagi  inshu,  ne
malih rozmiriv chastinu svogo tila.
   - Posluhaj anekdot, - skazav Edik. - Jde po vulici cholovik,  a  popered
n'ogo - zhinka. Vin i kazhe: "Oh i zubi,  oh  i  zubi".  Po  kil'koh  krokah
znovu: "Oh  i  zubi".  ZHinka  ne  vitrimuº,  obertaºt'sya  j  gukaº:  "CHogo
prichepivsya, zvidki ti bachish mo¿ zubi". - "YAk zhe, shchob takij  zadok  na¿sti,
treba mati dobri zubi..."
   Edik i Liza  smiyut'sya.  Vona  ne  obrazhaºt'sya.  A  meni  stav  soromno.
Zdaºt'sya, ya ne davav Edikovi privodu rozpovidati v mo¿j  prisutnosti  taki
anekdoti.
   YA nahmuryuyus'. Na kil'ka hvilin  u  kimnati  zapadaº  nepevna  tisha.  Na
pidvikonni pokashlyuº radio, to zamovkaº zovsim, to shchos' shepelyavo shepoche,  u
kruglomu otvori regulyuvannya zvuku ironichno vodit' dovgimi  vusami  targan,
zdaºt'sya, vin prinyuhuºt'sya do novih pozhil'civ. Mozhe, j spravdi  vzhe  pishov
dushok?
   Lisaveta pishla, mi posnidali i vzyalisya do  matematiki.  Vlasne,  vzyavsya
Edik, ya v n'ogo  Na  pidsobnih  robotah.  Znajti  sinus,  virahuvati  kut,
zrobiti arifmetichni pidrahunki. Matematichni znannya, a chi ¿h  tlumachennya  v
shkoli, rozvivayut'sya tak shaleno, shcho mi zdaºmosya u  porivnyanni  z  suchasnimi
uchnyami, yak litaki "Blerio" bilya YAKiv  ta  ANiv.  Z  Vovkoyu  ya  dotupav  do
dev'yatogo klasu, a vid  Edika  vidstav  u  vos'momu.  I  chomu  ce  Edikovi
zabaglosya piti na viddilennya, na yakomu shche j potribno skladati  matematiku?
Zdast'sya, tak jomu radila Lyuba. A ¿j, ochevidno, Arkadij Vasil'ovich.  Htos'
tam u n'ogo º duzhe pevnij.
   Edik kepkuº nadi mnoyu, ganyaº mene po vodu ta za chereshnyami, a meni j  to
robota. CHas tyagnet'sya, yak roztoplena smola za pidoshvami.
   Godini o shostij vechora v dveri shchos' zashkryabalo,  meni  zdalosya,  shcho  to
shkryabaº v kutku misha, a potim tihen'ko zastukotilo, ya pishov i vidchipiv.  U
koridori stoyav Onishchenko. ªvgen Sidorovich Onishchenko buv shozhij  pa  prohacha.
Vin vzagali, yak ya vzhe kazav, pryade svoyu nitochku tonko, podaº golos  ridko,
a s'ogodni shche j mav neveselij viglyad.
   Ledve Opishchonko perestupiv porig, Edik pidvivsya, dilovito sklav paperi j
vijshov do spal'ni, shchil'no prichinivshi za soboyu dveri. Meni zdalosya, v  jogo
ochah zacha¿lasya yakas' zagadka. A shche zdalosya, shcho mi z nim use bil'she vhodimo
u zmovu. Nehoroshu zmovu, duzho nehoroshu.  Tak  vhodyat'...  Ni,  cur!  -  ne
treba. Pochinayu klepati pa sebe j na sina.
   YA zaprosiv ªvgena Sidorovicha do stolu. YA ne znav, distavati plyashku,  chi
ni. Mabut', ne distavati, ale vin mozhe podumati, shcho ya - skuperdyaj,  shcho  pe
shanuyu jogo, yakbi ce buv Arkadij Vasil'ovich, to ya b tak  ne  monyavsya,  i  ya
vistappv pa stil kon'yak. "CHogo vin hodit'? - podumav. - Adzhe j charka  jomu
ne  vel'mi  do  smaku.  Tak  nakazav  jomu  Arkadij  Vasil'ovich?"  Rozmova
voloklasya, nenache tachka z polamanim kolesom. YA  shchos'  zapituvav,  Onishchenko
vidpovidav abo j ne vidpovidav,  a  til'ki  shituvav  golovoyu,  vin  movbi
divivsya na mene j povz mene, liho, a ne besida. Malen'kij, chornen'kij, viya
skidavsya pa pobitogo cucika.
   YA zapitav jogo pro  doslidnu  robotu  v  instituti,  j  Onishchenko  znovu
pohitav golovoyu.
   - YA ne likar. YA vikladach inozemno¿ movi. Pracyuyu v medinstituti - oce  j
uves' zv'yazok z medicinoyu. YA ¿¿, skazati pravdu, boyusya.
   - CHogo ¿¿ boyatisya?
   - Teper strashna medicina. Til'ki shcho - pid nizh abo pochinayut' shepotitisya,
postavlyat' gachechok u likuval'nij kartci, poshlyut' na vsilyaki perevirki. Os'
yak u mene...Jogo ochi blishchala, yak u hvorogo vedmedika, tak ya podumav, hoch i
ne znayu, chi blishchat' u hvorih vedmediv ochi.
   - SHCHo zh u vas?..
   - Pishov do hirurga, a vin... zapisav shchos'. I skazav, abi prijshov  cherez
tizhden'. YA prijshov cherez tizhden', vin  podivivsya  j  skazav:  prijdit'  shche
cherez tizhden'... Os' tak. A ya jdu, i kolina meni tremtyat'.
   - Na shcho zh skarzhites'? - nespodivano zapituyu golosom, yakim ne koristuyusya
vzhe shostij den'.
   - Gulya. Pid livoyu lopatkoyu. YA vidstaviv sklyanku z kon'yakom.
   - Skidajte sorochku.
   - Vi... vi zh ne hirurg.
   - U nas likarnya shirokogo profilyu. YA cih gul' perem'yav u rukah  bil'she.,
nizh grush. Skidajte, skidajte, ne soromtesya.
   Boyazko oglyadayuchis', Opishchenko rozdyagnuvsya do poyasa.  Teper  vin  buv  shche
duzhche shozhij na baril'ce. YA pridaviv serednih, z volos'kij gorih, rozmiriv
gostruvatu gulyu.
   - Odyagajtesya.
   Zagnani vglib, krugli ochi divilisya na mene zlyakano.
   - Nu shcho?
   -  Nichogo.  Zvichajna  fibroma.  Duzho  chitko  vidmezhovana  vid  osnovno¿
tkanini, ¿h maº bezlich lyudej. YAkbi ce v nashij likarni, mi  b  pribrali  ¿¿
hoch u cyu mit', cherez dva dni vi zabuli b, shcho vona u vas i bula.
   - Vi hochete mene vtishiti, zaspoko¿ti?
   - Hodimo zavtra razom do bud'-yakogo hirurga. Vip zrobit' ce  pri  meni.
Fibroma prosto pid shkiroyu.
   - Ne lyagayuchi v likarnyu?
   - Ne lyagayuchi.
   CHorni ochi pechal'nogo vedmedika spalahnuli radistyu.
   - A yakshcho ne rizati?
   - Nosit' na zdorov'ya. Ale vona mozhe rosti. Nashcho vona vam?
   - YA pochekayu, poki pidroste.- Os' zaraz vin  zausmihaºt'sya,  a  vijshovshi
vid mene, mozhe, j zastribaº na odnij nozi. Vin  i  svoyu  gulyu  pam'yatatime
til'ki po tij radosti, yaka shchojno prijshla do n'ogo... A ya... a ya vid  dumok
pro rentgenivs'kij znimok, chornij rentgenivs'kij znimok u chornomu portfeli
vzhe ne vidkaraskayusya.
   YA chomus' rozserdivsya na ªvgena Sidorovicha. A vin z  nasolodoyu,  cmulyachi
kriz' tonko skladeni gubi, vipiv kon'yak i z takim smakom grizonuv  yabluko,
azh zernyatko viletilo ta vdarilosya ob shibku vikna.
   Na mit' ya vidchuv polegshennya, movbi zvil'nivsya vid zalezhnosti od  ªvgena
Sidorovicha. Zvil'nivsya rozrahuvavshis'. Tak, u sviti bagato chogo trimaºt'sya
na vzaºmorozra-hunku. V medicini  tezh.  Likar  za  vinagorodu  staraºt'sya.
Dodatkovi analizi... dodatkove likuvannya. Odnache, na shchastya, trimaºt'sya  za
vse. YAkbi na tomu - krishka b us'omu. Hm. Na chomu zh? Na dushi?  Ta  na  nij.
Vsi mi, likari, lyudi. Vsi potrohu bajduzhiºmo,  vtomlyuºmosya.  Ale  j  sered
nas... Ta hocha b i v mo¿j likarni... Zina Kozlenko. Svo¿h  ditej  ya  vodiv
til'ki do ne¿. "Zaraz mi posluhaºmo tata. Os' tak. A teper - Edika".  Diti
v ne¿ nikoli ne plachut',  ¿j  vzhe  shistdesyat  dva.  A  vona  vse  taka  zh.
Perejmaºt'sya kozhnoyu ditinoyu, kozhnoyu bolyachkoyu. A ya os'...  CHolovik  vipoviv
svij najbil'shij strah, a meni hocha b shchos' strepenulosya v serci. Bo ne viryu
v toj strah? CHi vlasna nebezpeka znekrovila vsi inshi?  CHi  nadto  meni  ne
simpatichnij cej kliºnt? Ale chomu?
   ªvgen Sidorovich dogriz yabluko j pidvivsya.
   - YA chogo do vas prihodiv, - teper vin znovu govoriv  tihen'ko,  ale  ne
tyagnuv golosu, a priglushiv jogo do shepotu: - Daºte  meni  ruchku...  Odrazu
pislya ekzamenu.
   - YAku ruchku? - ne odrazu zrozumiv ya.
   - Nu, tu... YAkoyu vash sin pisatime tvir. - Onishchenko ne divivsya na  mene.
A mene vraz obsipalo  zharom.  Nu  os'...  i  vse  ogolilosya  do  korotkogo
zamikannya.
   Meni j spravdi zdavalosya, shcho ya trimayu v ruci obirvanij  ogolenij  drit.
Vipadkovo vimknuli strum, os' zaraz uvimknut'... YA rozumiyu, vin  ne  zmozhe
perepisati tiºyu ruchkoyu tvir. A ot vipraviti  yakus'  komu.  Postaviti  znak
zapitannya chi okliku... Nu, podumaºsh,  koma!  Sushcha  dribnicya.  Mashosyusip'ka
kriva palichka... Ale... od yako¿, mozhe, zalezhit' cila lyuds'ka dolya. Edikova
dolya. I moya tezh. I Lyubina.
   A mozhe, shche chiyas'?
   Huh, yak dushno. Vijti b pa povitrya, vituriti ocyu  chornu  mishu  i  vshiti.
CHogo voni starayut'sya? SHCHo hochut' mati? Nichogo voni z mene  ne  matimut'.  I
znayut' ce. Habara ya ¿m ne davatimu. J nichogo inshogo v mene  nemaº.  Prosto
voni dobri lyudi. Teper usi tak roblyat'. Htos' komus' dopomagaº. Oce i º ta
suv'yaz'... YA os' dopomig jomu... Rozrayav.
   YA znayu, shcho ce zovsim ne ta suv'yaz'.  Zpnyu,  shcho  obmanyuyu  sebe.  Ale  ne
til'ki po mozhu vignati c'ogo malen'kogo cholovichka, a j ne  mozhu  vidmoviti
jomu v jogo divnomu prohanni.
   V cyu mit' htos' upevneno, hoch i po golosno,  stukaº  v  dvori.  Vhodit'
Rogovij. Vitaºt'sya zi mnoyu, shchos' zapituº v Onishchenka, toj vidpovidaº. YA  po
zrozumiv, pro shcho voni govoryat'. Mi znovu sidaºmo za stil.  YA  -  z  odnogo
boku, Rogovij i Opishchepko - z drugogo. Rogolij znovu shchos' burkaº  Onishchenku,
toj vityaguº shiyu i zgidlive kivaº golovoyu. Voni meni nagaduyut'  begemota  i
otu ptashku, zabuv, yak vona nazivaºt'sya, shcho stribaº po begemotovij spini  i
vikl'ovuº iz skladok jogo shkiri klishchiv.
   YA pohapcem vipivayu kon'yak, pohlinayusya j dovgo ne mozhu  vidkashlyatisya.  I
ves' cej chas spinoyu, potiliceyu pochuvayu v  susidnij  kimnati  Edika.  YAk  ya
viz'mu v n'ogo ruchku? YAkos' vimanyu? Skazhu, shcho hochu napisati lista? A mozhe,
prosto skazati pravdu, dlya chogo vona meni potribna? Vin dast'.  Dast'  bez
vagannya.
   YA zhahayusya. Ne znayu, zvidki vzyalasya taka  vpevnenist'.  YA  ne  viryu  sam
sobi.
   Gosti zatrimalisya nedovgo. YA pishov  ¿h  provesti.  Bilya  dverej  gotelyu
Rogovij povernuv livoruch, Opishchenko - pravoruch. YA pishov iz Rogovim.  YAkijs'
chas jshli movchki. Misto  bulo  pohmure,  mryachiv  doshch,  pid  jogami  blishchali
kalyuzhi.  V  kalyuzhah  pogojduvalisya  zhovti  kuli  lihtariv.  YA  spitknuvsya,
nastupiv pa odnu kulyu j zabrizkav holoshu shtaniv Arkadiya  Vasil'ovicha.  Vin
strusnuv ¿¿ dvoma pal'cyami. Nas oboh  prignichuvala  movchanka,  j,  mabut',
cherez te Arkadij Vasil'ovich zagovoriv. Vin rozpovidav meni pro misto, jogo
vulici, ploshchi, budinki. Vin dobre znav arhitekturu mista, ale pe vistavlyav
svo¿ znannya  napokaz,  navpaki,  trishki  navit'  ironizuvav  nad  soboyu  i
pidroblyavsya pid diletanta.
   - Meni cej budinok vidaºt'sya zvichajnisin'kim. A  vsi  kazhut'  -  stil'.
Priglyan'tesya uvazhnishe - tretij poverh nadbudovano piznishe, cherez  tridcyat'
rokiv, ale navit' najbil'shi specialisti  po  pomichayut'  c'ogo.  I  os'  mi
kazhemo - vik. Stil' takogo-to viku.  Spravdi,  kozhej  z  nas  skazhe,  koli
zbudovani budinki na Hreshchatiku. A koli zbudovano cej budinok - vgadati  ne
prosto. Vin mig buti zbudovanij trista rokiv tomu, dvisti, sto, vchora...
   Arkadij Vasil'ovich govoriv rozvazhlivo, spokijno, i shchos' zaspokoyuvalosya,
upokoryuvalosya v mo¿j dushi. Rogovij meni podobavsya vse duzhche  j  duzhche.  Mi
zashili v kafe - Arkadij Vasil'ovich zaproponuvav vipiti kavi. YA ne  p'yu  na
nich kavu, yakshcho ya vip'yu, to ne zasnu do ranku, ale Arkadiyu Vasil'ovichu ya  v
c'omu po ziznavsya. SHCHopravda, ya vipiv ¿¿ duzhe malo, til'ki vdavav, shcho  p'yu.
V kav'yarni bulo tisno, mi primostilisya v samomu kutku, a potim nas i  get'
vidtisnili, bilya  pas  vimahuvalo  rukami  yakihos'  dva  pidozrilih  tipi,
rozigriti kon'yakom i kavoyu do  visokih  gradusiv,  odin  z  nih  ves'  chas
porivavsya do pas, ticyav korotkim oklec'kuvati'm pal'cem v grudi  to  meni,
to Rogovomu, Arkadij Vasil'ovich shchorazu tiho, ale vladno  jogo  zupinyav,  i
toj povertav  oblichchya  do  svogo  druga.  Posmihavsya  do  n'ogo,  a  potim
povertav. I pidpilij tin ne obrazhavsya, pe  buntuvav.  Meni  ostirivsya  toj
p'yanichka, hotilosya zagiliti jogo  po  potilici  chi  prinajmni  perejti  do
inshogo stolika, a Rogovogo vin chomus' ne dratuvav. YA podumav, shcho jogo duzhe
vazhko vivesti z rivnovagi, a yakshcho htos' vivede, to,  yak  kazhut'  nini,  ne
pozazdrish. Znenac'ka oboº alkashiv razom zakurili j vijshli z  kafe.  Vil'nu
ploshchu odrazu okupuvalo troº  nenache  pidibranih  po  ranzhiru  cholovikiv  -
visokij, nizhchij, shche nizhchij. Odin z nih distav z portfelya  plyashku  gorilki,
voni rozlili ¿¿ v sklyanki. Ale pe  pili,  rozmovlyali,  ponahilyavshi  vpered
golovi. Do mene  dolitali  til'ki  okremi  slova:  "Dvadcyat'  chotiri...  v
kasu... z toboyu".
   - Mabut', pishli, - skazav Arkadij Vasil'ovich. - Ci - znachno  girshi.  To
buli zvichajni alkashi. A ci obmizkovuyut' mokre dil'ce.
   - Vi volodiºte darom pronikati v chuzhi dumki?
   - Volodiyu.
   - Todi mozhete vidgadati, shcho dumayu zaraz ya.
   - Strazhdaºte. Sprobujte... podivitisya na vse prostishe.-  A  sam  chomus'
vidvodit' poglyad. Til'ki ce mepi nezrozumile v Rogovomu  -  vin  ves'  chas
unikaº divitisya meni  v  ochi.  A  voni  u  n'ogo  garni,  temno-kashtanovi,
imlisti, taki ochi podobayut'sya zhinkam.
   Arkadij Vasil'ovich ne dozvoliv meni zaplatiti za kon'yak ta kavu.
   - A vi shcho, nikoli ne strazhdaºte? - skazav ya na vulici.
   - Strazhdayu. Ale... Ne cherez dribnici.
   - A zvidki vi znaºte, shcho ya strazhdayu cherez dribnici? Vi  ne  vgadali.  A
os' ya mozhu  vidgadati,  shcho  ne  daº  spokoyu  vam...-  Mabut',  vpershe  vin
zdivuvavsya, j zupinivsya.- Tak  ot,  sluhajte.  Vi  -  rozumna  i,  mabut',
talanovita lyudina. I, probachte, protiraºte shtani v kancelyari¿. U vas  shchos'
ne vdalosya. Vi buli likarem... i des' spartachili.
   Ne znayu, chogo mene poneslo na taki virazhi. Mabut', meni ne slid stil'ki
piti kon'yaku.
   - Vi ne vgadali. Likar z mene ne vijshov, ce pravda, ale ya pobachiv ce na
samomu pochatku. Tak shcho ya -  tipovij  administrator.  I  ne  vsim  zhe  buti
ministrami. YAkbi vsi lyudi strazhdali vid c'ogo,  voni  b  perevishalisya  abo
popererizali odne odnomu gorlyanki. Do togo zh tam, nagori, bil'shi  protyagi.
Tak shcho svo¿m sluzhbovim stanovishchem ya zadovolenij. I kompleksiv  ne  mayu.  A
os' tut ya zhivu. - Arkadij Vasil'ovich pokazav na visokij starij  budinok  z
kolonami j frontonom.- Oto mo¿ vikna. Zajdete?
   Vikna chomus' buli temni. YA zapitav jogo pro ce. Vgp vidkazav ne odrazu.
   - Druzhina... Nu, vona likuºt'sya. A diti v babi, v seli.
   - SHCHo v druzhini?..
   - Zadavnena hvoroba.
   Vin ne hotiv govoriti na cyu temu.
   YA podyakuvav za  zaproshennya,  poproshchavsya  j  pishov.  Dumav  pro  Arkadiya
Vasil'ovicha. Hto vin takij? SHCHo za cholovik? Vin  ne  zahotiv  govoriti  pro
druzhinu. Vona abo tyazhko hvora, abo voni z neyu ne zhivut'.
   Po  dorozi  do  gotelyu  znovu  obmirkovuyu  moral'nij  bin   ocih   mo¿h
pohoden'ok. Znayu, dobre znayu, shcho jdu na chervone  svitlo,  a  otzhe,  jdu  j
prijmayu Rogovogo  ta  Onishchenka  v  sebe.  Kilometri  obmil'no¿  filosofi¿,
kilometri popsovanih drotiv, a sut', vreshti, odna. I ya ¿¿ zhodnogo razu  ne
visloviv kategorichno. I, mabut', ne vislovlyu. YAk po vislovlyuyut'  tisyachi  j
tisyachi lyudej, mil'joni j mil'joni. SHCHe nihto ne ziznavsya na zemli,  shcho  vin
chinit' neporyadok. Mabut',  zhodna  lyudina  po  prozhila  na  sviti,  shchob  po
zirvati, bodaj pomilkovo, bodaj bezdumno hoch odnogo  kolosochka  na  chuzhomu
poli.  Ot  maºte  pershe  vipravdannya.  Dali  mozhna  znajti  inshi,  bil'shi,
poslatisya na chi¿s' prikladi. SHkala cya - bezkinechna, i skazati  napevne,  v
yakomu misci ti sto¿sh  mizh  nulem  i  bezkinechnistyu,  prosto  nemozhlivo.  A
vse-taki hoch priblizno?
   Vpershe ti oce tak vidverto stupaºsh za demarkacijnu liniyu chi ne  vpershe?
Nu, ne bijsya, podivisya chesno v ochi pravdi. Os'  hocha  b  take:  u  tebe  v
klinici sotni hvorih. Za najvishchimi lyuds'kimi zakonami ti mav  bi  odnakovo
likuvati vsih. Dlya tebe ne povinno buti  -  krashchij  i  girshij  specialist,
nachal'nik i ryadovij tovarish i neznajoma lyudina. A naspravdi? CHi  mozhesh  ti
likuvati vsih odnakovo? ª deficitni liki, yaki dorogo koshtuyut' i yaki  vazhko
distati, vsim ti ¿h dati ne mozhesh. Komu voni potraplyayut': hto  potribnishij
suspil'stvu, u kogo  bil'shij  blat,  komu  simpatizuºsh  sam  chi  vid  kogo
zalezhnishij? Na tvo¿h  plechah  cej  vantazh,  yakij  mozhe  zignuti  do  zemli
chempiona z shtangi.
   YA nesamohit' pidvodzhu golovu: mozhe, v chomus' i pomilyayusya, ale nesu  cej
vantazh chesno. V chomus' ya vidstupayu vid otogo vselens'kogo pravila - lyubiti
vsih  odnakovo  j  strazhdati  za  vsih  odnakovo:  materi,  v  yako¿  diti,
invalidovi vijni - ti zh liki nasampered, pobil'shena uvaga takozh  bat'kovi,
yakij goduº veliku sim'yu, yunakovi, shcho til'ki vstupiv u zhittya...  Libon',  ya
roblyu tut shchos' i nepravil'no, ale dokoriv sumlinnya ne  vidchuvayu.  Mozhlivo,
yakbi ya viriv u boga, dlya yakogo vsi lyudi rivni i yakij odin znaº,  hto  jomu
bazhanishij, ya robiv bi inakshe. Ale v boga ya ne viryu (prote  ne  lyublyu  tih,
yaki nasmihayut'sya nad lyud'mi religijnimi) j zvituyusya til'ki  pered  vlasnoyu
sovistyu. Tut, zdaºt'sya, vse garazd. YA ce otrimav  zavdyaki  svo¿j  profesi¿
zhodnogo metra, zhodnogo kilograma deficitu v kramnici chi prodmazi, i niyakih
inshih vigod osobisto dlya sebe chi dlya moº¿ rodini. YA togo  ne  mayu,  hoch  u
misti j spravdi º chimalo lyudej, yaki ne  zalezhat'  vid  mene,  ale  boyat'sya
mene. Sumi i tyurmi, a shche likarni ne  zarikaºt'sya  nihto.  Princip  "znajsya
kin' z konem" ya takozh ne spovidayu.  Hoch  nini  ce  prisliv'ya  dehto  znovu
ozhivlyaº. Otzhe, tam moya sovist' ne kvilit'. A os' tut? A os' tut  chimos'  ya
vzhe postupivsya. Ale namagatimus' ne zahoditi za demarkacijnu liniyu dali.
   Vdoma zastayu rozpanikovanogo Edika. Vin ne mozhe rozv'yazati dvi  zadachi.
Dva tipi zadach. Do odniº¿ vzagali ne ziae yak pidstupitisya.
   - Hotiv ¿j prodiktuvati, shchob vona shodila do Mikoli Stratonovicha, a  ¿¿
nemaº,  -  kazav  vin,  zle   pobliskuyuchi   golubimi   ochima.-   De   vona
shl'ondrast'sya!
   Mikola Stratonovich - vchitel' matematiki, u yakogo Edik brav uroki.  Edik
zoriºntuvavsya shvidko j pravil'no, a ot shchodo Lyubi...
   Mi podzvonili dodomu shche raz ob odinadcyatij. Telefon ne vidpovidav.
   - Nichogo, ya podzvonyu udosvita, - zaspokoyuvav Edika. - V nas u zapasi shche
cilij den'.
   - Os' ya pri¿du dodomu, ya ¿j vidam, - poobicyav Edik.
   YA lezhav na svoºmu matraci bilya vikna j divivsya na himernu  kvitku,  yaku
vitvorilo na steli svitlo vulichnogo lihtarya. Tri veliki  pelyustki,  i  tri
malen'ki, i dva kruzhechki poseredini. YA taku kv'itku  des'  bachiv,  ale  ne
prigadayu, do. Zdast'sya, v yakomus' rozari¿ chi  dendrari¿.  Prinajmni  po  v
svoºmu sadu i ne sered kvitiv, yaki rostut' u vazonah nasho¿ kvartiri.
   U vazonah, yaki  stoyat'  v  nashij  kvartiri.  U  vazonah...  "Vona  des'
shl'ondraºt'sya". Bozhe, yako strashne slovo z vust sina!
   Ale zh hiba ne spravedlivo? Hiba ne chas tobi vidkrito podivitisya  v  ochi
pravdi? Nashcho ti ¿¿ primazuºsh, priplishovuºsh, yak pogani majstri  trishchinu  na
budinku? "ZHittya dalo trishchinu". Vul'garna, zbita fraza. Ale znovu zh  -  tak
vono j º. Trishchina poyavilasya rokiv dva tomu. Ni, po-spravzhn'omu - rik. Koli
pri¿hav cej... kaplovuhij... Polosa. Ni, kaplovuhij - ti sam. A  Polosa  -
hitrij,  avantyuristichnij,  hvastovitij,   samovpevnenij.   I...   veselij,
dotepnij. Kudi podineshsya vid pravdi - ce tak.  Lyuba  j  ranishe  hodila  do
svogo zaliznichnogo horu. A z jogo pri¿zdom... pochala bigati. SHCHopravda, hor
zagrimiv. Na vsyu oblast'. I zagrimilo tvoº zhittya. "Vi -  P'ºha.  U  vas  -
talant". A vona, durepa, virit'. SHCHe  j  viyavivsya  ya  u  vs'omu  vinuvatim.
Bucimto ce pid mo¿m vplivom postupila pa zaochne viddilennya farmacevtichnogo
institutu. "Ti mene vtyagnuv u svoyu medicinu".  Ale  zh  vona  ne  zbiralasya
postupati do konservatori¿. I vzagali nikudi ne zbiralasya postupati  pislya
desyatogo klasu. Umoviv. Sidiv z neyu nochami nad pidruchnikami. "Ti  zagubiv,
ubiv  u  meni  talant.  Talant  solistki.  Ale  ya  j  zaraz...  Pid  takim
dosvidchenim kerivnictvom..."
   Zdurila zhinka. V sorok p'yat' rokiv zdurila... Hoch, yakshcho skazati pravdu,
recidivi pomichav i ranishe. Ale gliboko prihovani.
   U ne¿ vse gliboko prihovane. ZHodna lyudina  v  sviti  ne  rozgadaº  moº¿
Lyubi. J ne rozgadaº nikoli. YA z zhahom, iz spravzhnim zhahom  zdirayu  z  ochej
poludu. Vsi, rishuche vsi bachat' v nij  inshu  zhinku.  Zaviduyuchu  zaliznichno¿
apteki Lyubov Stepanivnu Kirichenko, strunku, tonku stanom,  kvituchu  zhinku,
zhinku korektnu, inteligentnu, vvichlivu j spochutlivu ta  dobru.  Vona  vmiº
sparalizuvati nahabu odnim slonom, idnili  poglyadim,  vona  vidtruchaº,  pe
pidpuskaº do sebe vsyu tu merzotu j pa krok, i vodnochas popa tak  zashchebeche,
z takoyu samoviddanistyu kinet'sya vikonuvati terminovo  zamovlennya,  shcho  vsi
mo¿ znajomi zasipayut' mene difirambami na  ¿¿  adresu.  Vsi  mo¿  priyateli
zazdryat' meni, Lyuba kozhnomu  znajde  privitno  slovo,  poradit'  prochitati
cikavu knizhku, rozpitaº pro zdorov'ya druzhini ta ditej. Vona sama virit'  u
svoyu dobrotu, shchirist' i spravedlivist'. ¯j nikoli ne  dovodilosya  zhiti  na
bidi ta lobodi, stoyati na gostromu pruzi. Kil'ka raziv stavala  na  menshih
pruzhkah. I todi vilazilo nazovni vse te, shcho bulo prihovane pid  pozolotoyu.
Viplivali nazovni mstivist' i chvarlivist', navit'  pidstupnist',  pogorda,
shil'nist'  obmovlyati  lyudej.  Obmovlyati  peredi  mpoyu   i   pered   svo¿m
nachal'stvom. YA ne raz utrimuvav ¿¿ vid c'ogo.
   Koli vona zrivalasya, to ne miluvala ni pravogo, ni vinuvatogo. Ti  buri
grimili til'ki v nashomu domi, cherez  dah  voni  ne  perehlyupuvali.  Minala
groza, j vona znovu odyagala shati lyub'yaznosti, dobroti, spochutlivosti.  Ni,
ne odyagala... Vona spravdi virit', shcho - dobra, shchira, hoch i stroga. Mabut',
ya nadto prichiplnvij do ne¿ nini. YA znervovanij, roztrivozhenij  revnistyu  j
zaraz mozhu vistupiti til'ki prokurorom, sudzhu za zachinenimi  dverima,  bez
advokativ i svidkiv. Bo chomu b todi ya z neyu zhivu! CHomu mi ne rozluchimosya?
   CHomu zhivu? Ne znayu. I chomu ne rozluchaºmosya - tezh.  I,  mabut',  vzhe  ne
rozluchimosya. YA  lyublyu  ¿¿  za  vse.  Za  rvijnist',  gostrotu,  navit'  za
lukavstvo i minlivist'. YA vse rozumiyu, ale ne mozhu nichogo vdiyati z  soboyu.
Kolis' ya spodivavsya, shcho perevihovayu ¿¿. Todi ya buv molodij i na¿vnij, ya ne
znav, shcho najmicpishij na  zemli  splav  -  lyuds'ka  dusha  -  ne  piddast'sya
perekovci. Teper  ya  perekonuyu  sebe,  shcho  ocej  ¿¿  shal  -  vipadkovish  i
skorominuchij. YAkbi take stalosya na pochatku nashogo zhittya, ya ne vagavsya b  i
hvilini.. Todi ya kohav ¿¿ shaleno, j revnuvav tak samo shaleno,  i  yakbi  ne
vbiv, to rozluchivsya b napevno. A teper  ya  vzhe,  yak  toj  korch,  shcho  obris
molodimi pagonami,  mohom  i  gribami.  Zdvigni  jogo,  porushish  i  molodu
porist', a sam korch struhlyaviº duzhe shvidko.
   Rozmirkovuyu tak, a shchos' peche  v  golovi,  nenache  tudi  htos'  uvitknuv
rozpechenij cvyah, i vazhki nepriºmni strumi probigayut' po tilu.
   Klyata kava. YA malo ¿¿ vipiv, ale teper ne zasnu do ranku. Budu kachatisya
na ocij svo¿j tverdij posteli, j muchitisya, i gnivatisya,  j  proklinati.  J
spoziratimu fantastichnu kvitku na steli,  yaka  vidaºt'sya  meni  primarnoyu,
sproektovanoyu z inshogo  svitu.  Vona  palahkotit'  hvoroblivim  svitlom  -
lihtari pogasli, a  nepodalik  na  dahu  reklama,  ¿¿  pelyustki  shozhi  na
shchupal'ci. Oh, yak daleko do to¿ godini:, koli vona pochne gasnuti,  vtrachati
krov'yanisti barvi. YAka dovga j gluha nich povisla nad  mistom.  Takoyu  vona
zdaºt'sya beznadijno hvorim lyudyam, nazavzhdi prikutim do lizhka. Pam'yataj pro
ce, Viktore Ivanovichu, ti - likar.
   YAka gliboka i gruz'ka yama spogadiv. Cº zvalishche, kudi skidayut'  vsilyakij
motloh i najdorozhchi rechi. I yak vazhko borsatisya na ¿¿ dni.
   Namagayusya prigadati, chi vse zalishiv  u  poryadku  v  klinici.  Perebirayu
dumkoyu znajomih spivrobitnikiv: chi kogo  ne  za¿v,  chi  ne  perejshov  komu
dorogu... Ne perejshov dorogu... Mozhe, komu  j  perejshov.  Pretendentiv  na
posadu golovlikarya bulo chimalo. YA ciº¿ posadi ne domagavsya.
   Neshchodavno vinis doganu odnomu likaryu. Ale ya; spravzhnº ledashcho.  Zvil'niv
z roboti shofera -  kachav  benzin  z  mashini  "shvidko¿  dopomogi".  Po¿hala
"shvidka dopomoga" po hvorogo j zupinilasya na pivdorozi. Togo negidnika  ne
zvil'nyati z roboti, a suditi treba bulo.
   Pivmisyacya tomu rozbirav amoral'nu spravu. I vin, i  vona  -  oboº  nashi
likari. Znyuhalisya na nichnih cherguvannyah. (Lovlyu sebe na  tomu,  shcho  vzhivayu
take nepristojne slovo, odnak povtoryuyu jogo z nasolodoyu). Vin  -  krasen',
vona - obshchipana samicya. V oboh - sim'¿. YA namagavsya prisoromiti  ¿h.  A  v
dushi gorduvav nimi, pidnosivsya nad nimi.
   Ni, cur, niyakih likars'kih sprav.  Dumatimu  pro  velikih  moreplavciv,
poplivu z nimi vidkrivati nevidomi zemli. Til'ki shkoda,  shcho  takih  zemel'
vzhe nemaº. I plavba moya s'ogodni ne vdaºt'sya. A  nich  gluha  j  dovga,  yak
odes'ki katakombi, kudi; hodiv na ekskursiyu pozaminulogo roku.  YA  lezhu  z
zaplyushchenimi ochima j, meni zdaºt'sya,  ni  pro  shcho  ne  dumayu.  Naspravdi  zh
perebirayu v golovi podi¿ minulogo  dnya.  Paralel'no  tchet'sya  insha  dumka,
inshij syuzhet, bagatorazovo rozroblenij. YA plinu richishchem togo syuzhetu j plinu
dosit' upevneno, techiya nese mene sama, a podrobici  dnya  -  to  derevcya  j
kushchiki pa beregah tiº¿ riki.
   Zafiksovuyu sebe vzhe na vidtinku: jdu dovgoyu-predovgoyu  chornoyu  ushchelinoyu
koridora, takoyu  gluhoyu  i  glibokoyu,  shcho  serce  stiskaºt'sya  v  malen'ku
grudochku. "Vin prohodit' tut kozhnogo dnya. De v n'ogo  beret'sya  snaga?"  -
dumayu. Za moºyu spinoyu chorniº provallya dverej,  a  za  nimi  -  veletens'ki
pecheri auditorij, zaliv i perehodiv,  tam  tisha  drimaº,  nenache  golodnij
zvir, shcho chigaº na zdobich. Vona kovtaº kroki, nibi volohata potvora  dribnu
zvirinu. Svichka, yaku trimayu v ruci, probivaº pit'mu na dva-tri kroki, dali
stinoyu sto¿t' zlovisna temryava,  nadto  zlovisna  vona  chomus'  ugori  pid
sklepinnyam. YA zapam'yatav jogo za dnya, vono nagaduº meni krishku trupi, koli
b divitisya na ne¿ zseredini.
   YA nikoli j nide ne bachiv takogo dovgogo vuz'kogo j visokogo koridora, ya
prohodiv po n'omu bagato raziv, i kozhnogo razu, vstupayuchi do n'ogo, stavav
malen'kim i sumirnim, shche j strahitlivo  vidchuvav  svoyu  smertnist'.  Prote
s'ogodni ya jshov zhortovno, bez strahu.
   Ocej nichnij pohid, ocya fantaziya, ocya mriya (adzhe papiti. u  napivsonnomu
marenni ya znayu, shcho ce mriya, spryamovana nazad,  takoyu  miroyu  vibolila,  shcho
stala majzhe real'nistyu, vona pochalasya z oc'ogo  koridora,  pobachenogo  pid
chas vidvidin zapovitno¿ kvartiri-muzeyu. Biloyu kishkoyu v  temryavi  kidaºt'sya
dumka:  "CHomu  pihto  pe  poturbuvavsya,  abi  poseliti  jogo  v  zvichajnij
kvartiri? Adzhe tut nejmovirno holodno j samotn'o".
   Koridor vzhe todi vidavavsya meni dorogoyu v potojbichchya, j terpko, do bolyu
hotilosya vivesti velikogo brancya z holodno¿ keli¿-kvartiri na  volyu.  Meni
zdalosya, shcho n mozhu ce zrobiti, zobov'yazanij zrobiti,  adzhe  vin  ne  vstig
zvershiti vs'ogo, shcho sudilosya jogo geniyu, ne vstig vivesti  tih,  dlya  kogo
zhiv, z ushchelipi, kudi ¿h zagnala dolya, hoch i tak  zrobiv  bezmezhno  bagato:
nihto v sviti ne zrobiv stil'ki dlya svogo narodu - vin stav jogo  sovistyu,
jogo skrizhalyami, mirilom vsih jogo  chesnot  i  pragnen'.  Vin  pidnyav  duh
mil'joniv svo¿h brativ, pokazavshi, shcho tochnisin'ko takij, yak i voni, z tiº¿
zh krovi j ploti, dumi i pisni, z tiº¿ zh chudovo¿ movi, i yakshcho zmig dijti do
najvishchih svitovih vershin, to j voni dostojni togo.
   I teper vin pomiraº v kipci ciº¿ dovgo¿ vuz'ko¿ ushchelini,  ne  zvershivshi
togo,, ostann'ogo, pa shcho maº povnovazhennya vid doli, a ya jdu do n'ogo,  abi
dotochiti jomu chas na te. Hoch hto  ya  takij  -  zvichajnisin'kij  cholovichok,
seredn'o¿ ruki likar, yakomu, odnache,  vdalosya  prorvatisya  kriz'  stolitnyu
tovshchu; tak buvaº pri blukanni v temnomu pidzemelli, - komus'  odnomu,  hto
vidbivsya vid gurtu, vipadkovo vdaºt'sya natrapiti  na  laz,  yakij  vede  do
soncya. A mozhe, j ne vipadkovo: nikogo blizhchogo  za  n'ogo  v  mene  nemaº.
Gluho vidlunyuyut' kroki. Nogi stali vazhki, ya ledve vidrivayu ¿h vid kaminnih
plit. Os' vnutrishnya akademichna cerkva - veletens'ka zala, gotova  prijnyati
jogo tilo. Gurt tinej tovpit'sya za porogom cerkvi.  Voni  vzhe  vid-plakali
jogo. YA vpiznayu ¿h po  portretah,  vmishchenih  u  SHevchenkivs'komu  slovniku:
Lazarevs'kij, Markovich, Kurochkin,  Kostomarov.  Pani  Bilozers'ka  vitiraº
hustochkoyu ochi... Voni nichogo pe  znayut',  voni  nikoli  ne  pobachat'  moº¿
zignuto¿  z  likars'kim  chemodanchikom  u  ruci  postati.  YAkbi  voni  mene
pobachili, ya pe dijshov bi do n'ogo. Mozhlivo, ya ne dijdu j tak.
   Ne vitrimuº moº serce. Ale ya vperto proshkuyu v temryavi, ya davno zbagnuv:
ocej mij pohid priznachenij meni Doleyu,  mozhlivo,  til'ki  dlya  n'ogo  ya  j
narodivsya. Kozhen dlya chogos' narodzhuºt'sya v sviti.
   Histke polum'ya svichki visvitlilo dveri livoruch. YA  zupinivsya.,  pereviv
podih. Oberezhno, bez skripu prochiniv dveri, stupiv krok upered i odrazu zh,
povernuv livoruch. YAkbi ya ne buvav tut ranishe, libon', zrodu ne vidshukav bi
cih shodiv i ne zijshov po cih nagoru, taki voni  vuz'ki  ta  kruti.  Shodi
skriplyat', shodi stognut', shodi plachut' i zithayut'.  Vin  upade  na  nih,
pryamuyuchi do mol'berta, vpade j pomre... yakshcho ya ne vryatuyu jogo. YA zpayu: vin
nochami ne spit', strashnij bil' u grudyah zmagaº jogo, vin sidit' na  lizhku,
uvip'yavshis' rukami v matrac, i tiho zithaº. Pro shcho vin dumaº? YAki  vidinnya
trivozhat' jogo genial'nu uyavu? Togo ya ne goden vidgadati. Vin - genij, ya -
prostij polis'kij likar. YA ne perezhiv togo, shcho perezhiv vin, ya  ne  dolinuv
do zhodno¿ z tih verhovin, do yakih dotyagnuvsya  vin.  YA  znayu  dumki  til'ki
zvichajnih hvorih, peredsmertni dumki, ti lyudi,  nache  virvapi  z  korinnyam
dereva,- zhivo listya na mertvomu stovburi. YA boyusya nalyakati jogo, ale vin.,
libon', ne z polohlivih. Pro vsyak vipadok kidayu znizu vgoru:
   - Bat'ku Tarase, ce do vas likar.
   Stavlyu svoyu svichku poruch z jogo svichkoyu na malesen' komu  stoliku.  Dva
yazichki polum'ya z dvoh stolit' osvitlyu yut' temnu lisu golovu z rozkuchmanoyu,
pobitoyu sivinok borodoyu, visoke cholo, oblichchya. Vono take marne, shcho v me ne
na serci zakipayut' sl'ozi. ZHodno¿ krovinochki v n'omu, a  ochi  zgor'o'vani,
gliboki, shcho, zdaºt'sya, divlyat'sya z togo svitu. "CHomu, chomu nihto z vas  ne
zaglyanuv u nih zakohanim poglyadom? - virivaºt'sya raptom z moº¿  dushi.-  Ni
ti, Zakrevs'ka, ni ti, Zabarzhada, ni ti, Likero Polusmakova? Mozhe b,  todi
vin no lezhav otut samotnij na holodnij posteli!"
   - Likar, kazhete? Zvechora buv u mene Bari... I Krunevich naviduvav.  Dali
os' pigulki... A voni ne dopomagayut'. I  nishcho  vzhe  ne  dopomagaº.  -  Vin
kashlyaº, i v jogo grudyah bul'koche, nenache v propalenih koval's'kih mihah. -
YAkbi yakos' dotyagnuti do vesni, shchob na Ukra¿nu. Dihnuti povitryam, nastoyanim
na vishnevomu kviti... Tak, zdaºt'sya, j ozhiv bi. A liki... Meni vzhe voni ne
dopomozhut'.
   - YA inshij likar... I liki mo¿ inshi. - YA ne mozhu jomu  poyasniti,  hto  ya
takij i zvidki ya, ta j vin ne zrozumiº, ne zrozumiº navit' za vsiº¿  svoº¿
genial'nosti, a mepi konche potribno  vseliti  v  n'ogo  viru  j  rozpochati
likuvannya, zastosu vavshi mogutni likuval'ni zasobi mogo  naval'nogo  viku.
Meni potribno zburiti jogo, rozdmuhati iskri genial'no¿  uyavi,  intelektu,
yaki zgasayut', nenache zharipi na vitri.  Holodnij  popil  bajduzhosti  pojmaº
jogo ochi. Lyudina, yaka sidit' navproti mene, zovsim ne ta,  yakoyu  ¿¿  znali
druzi ta nedrugi vprodovzh rokiv. To bulo  palahke  polum'ya,  yake  grilo  j
spopelyalo, ne zalishalo bajduzhim nikogo, to bula svitla nevtrimna rika, yaka
vigravala vsima barvami j va lila v buryu kruti beregi. A ce sidiv na lizhku
cholovik, uves' poglinutij hvoroboyu, zadumanij i zadivlenij kudis' tudi, do
tini lyagayut' odna na odnu, nenache  chorni  shmatki  oksamitu,  de  nemaº  pi
vitru, ni soncya, ni solodkih  litnih  doshchiv,  de  ne  chuti  plachu  dityati,
gudinnya hrushchiv, spivu molodo¿ materi i peremozhnih kozac'kih pogukiv.
   - Na Ukra¿ni sonce teple...- tiho proshepotiv  vin.  YA  tamuyu  sl'ozi  i
proshu dozvolu oglyanuti jogo. Vin pokirno pogodzhuºt'sya, ya pripadayu vuhom do
jogo grudej. YAkijs' chas nichogo ne chuyu, meni zavazhaº hvilyuvannya -  adzhe  ce
jogo grudi, jogo serce! Katovane najzhorstokishima katami viku, vono b'ºt'sya
kvolo j gluho. A vse zh ce jogo serce! Vono vmistilo stil'ki  bolij,  shcho  i
moemu vici vistachilo b na infarkt  dlya  mil'jona.  Vono  vmistilo  stil'ki
gnivu, shcho v moºmu vici vistachilo b na p'yatdesyat mil'joniv.
   - Bolit'. Tut bolit', - kazhe vin i klade  na  grudi  ruku.-  Uves'  vik
bolilo, ale - ne tak.
   Garyachij drizh strushuº meni plechi. Priglashuyu jogo; bo zaraz ne mayu  prava
na spivchuttya, rozchulennya, nini - ya til'ki likar, toj bil' i v  meni,  i  i
usih nas, ale zaraz vin zavazhaº sluhati poetove serce.
   - Vlovlyuyu shumi. Ocej vi nazhili danno, shcho mandruyuchi a Galajdoyu, ocej - v
pol'oti nad holodnim Sibirom, ocej - u kazemati, a ocej - u Kos-Arali. Tih
shumiv i bolej znyati ne goden, ale º taki, shcho mozhu pogamuvati. Vipijte  os'
ci krapli, j vam perestane boliti. J vi zasnete.
   Vin nedovirlivo divit'sya na slo¿k u mo¿h rukah. Odnache  pokirno  kovtaº
liki. Voni  pochinayut'  diyati  duzhe  shvidko.  Tarasove  oblichchya  svitlishaº,
dihannya staº rivnishim, glibshim. Vin zdivovano mruzhit'sya na mene.  YA  gamuyu
bittya  vlasnogo  sercya.  Meni  stil'ki  potribno  jomu  skazati.   Stil'ki
zapitati... Ale ce - potim, potim. Matimnmo bezmir chasu. YA prihoditimu  do
n'ogo  kozhnogo  dnya.  Vin  lezhatime  v   lizhku,   i   mi   rozmovlyatimemo,
rozmovlyatimemo.
   - Spravdi, meni pokrashchalo. Zvidki ti, choloviche? - tepli vogniki syayut' u
jogo ochah.
   - Zvidti. Z Ukra¿ni.
   - Z Ukra¿ni? - hripke dihannya zrivaºt'sya z  jogo  vust.-  I  yak  tam?..
Sonechko syaº?.. Kozactvo gulyaº? Mova rozkvitaº? Rozkazhi meni pro ne¿.
   - Zavtra ya rozpovim bagato-bagato.
   - Ni, rozkazhi teper. YAka vona... nini?
   YA divuyusya, shcho vin  pro  vse  zdogadavsya.  YAkim  chinom?  Zvidki?  On  yak
spalahnuli jogo ochi.
   Odnache liki nashogo viku diyut' naval'ne. YA tiho pochinayu rozpovidati jomu
pro Revuchogo, pro zeleni dibrovi, pro topoli, shcho nenache storozha  stali  za
Oglavom, pro solovejka, yakij  vit'ohkuº  na  kalini,  -  pro  vso  te,  shcho
prochitav u jogo bezsmertnih poeziyah, - til'ki pro te, - a vij sluhaº nemov
z dalekogo daleku.
   - Son... SHCHe odin son, - shepochut' jogo  spragli  vusta.  Vin  zasinaº  z
usmishkoyu na nih.
   A ya shche yakijs' chas sidzhu v uzgolov'¿, vtupivshi¿ poglyad u  chornu  bezodnyu
nochi. Za viknom stogne viter, i triskast'sya na Nevi kriga, kolyucha  snigova
krupa tarabanit' po shibkah. Tam, za viknom, bezprosvitna nich, nanizani  na
shvajku Petropavlovs'ko¿ dzvinici hmari, rivna strila Nevs'kogo,  po  yakomu
kriz' sivu huriyu mchit' u bezvist' kur'ºr. Des' tam, na  CHornomu  mori,  na
bilomu  kameni  visadzhuº  svij  zelenij  desant  vesna,  a  tut   vprodovzh
naberezhno¿ techut' bili snigovi zmi¿, j krizhini na Nevi stayut' storchma,  ¿¿
tak zamerzayut', i na ti bliskuchi zlami vranci syade voroncya ta zakarkaº  na
negodu. Viter zabivaº  krupu  u  vikno,  vona  lyagaº  gostrim,  shozhim  na
domovinu, zametikom i ne tane. YA dumayu pro te, shcho zavtra konche mushu znajti
zatishnu i teplu kvartiru  dlya  mogo  paciºnta,  inakshe  vin  pomre  v  cij
holodnij, veletens'kij, shozhij na ºgipets'ku piramidu, kam'yanici  j  niyaki
liki jomu ne dopomozhut'. Dumayu, yak povezu jogo na Ukra¿nu. Vzhe,  zdaºt'sya,
mozhna bude ¿hati na poshtovih, a ne pa perekladnih.
   YA gashu jogo svichku, beru v ruki svoyu i povoli spuskayusya po shodah. Voni
nejmovirno kruti j taki vuz'ki, shcho po vmishchaºt'sya  pa  shodinkah  noga.  Ne
divno, shcho vin...
   V cyu mit' ya vidchuvayu, yak moya prava noga vtrachaº oporu,  spalahuº  pered
ochima svichka. I ya lechu v gruz'ku pit'mu. Skrikuyu  j  prokidayusya.  J  potim
dovgo lezhu z rozplyushchenimi ochima. Zdebil'shogo ya chomus'  prokidayusya  samo  v
c'omu misci. Na tij samij shodinci, na  yakij  spitknuvsya  vin.  Hoch,  yakshcho
skazati pravdu, ce j ne son, shvidshe ce marennya. Ni, j ne marennya. Ce  taki
mriya... Povernuta nazad. YA svidomo j palko rozroblyayu cej syuzhet. YAkbi ya mav
pis'mennic'kij hist, ya napisav  bi  cilu  povist'.  I  vipoviv  bi  v  nij
vse-vse. J te, yak mi ¿hali na  Ukra¿nu,  i  yak  zbuduvali  na  Ugors'komu,
nepodalik vid Askol'dovo¿ mogili, dva budinochki, odin shozhij na  fins'kij,
a drugij - za jogo, Tarasovim, malyunkom, i yak zhili tam, i yak  hodili  odin
do odnogo v gosti. I navit' yak vudili razom ribu.  Zapovzyatij  ribalka,  ya
zahopiv ciºyu pristrastyu i  jogo.  Osoblivo  garno  nam  malosya  v  odnomu,
oblyubovanomu mnoyu shche do togo, yak Dnipro zatopilo Ki¿vs'ke more,  misci.  YA
ne pam'yatayu krashchih lukiv - shirokih, yak more, barvistih, yak vinok na golovi
narecheno¿, krashchogo Dnipra -  povnovodogo,  zadumlivogo,  svitlogo,  takogo
visokogo neba, z yakogo potokami spadaº zhajvoronkiv spiv i na shiroke  pleso
osidaº sonyachnij pilok. Mi breli v travah, a voni hililisya j kruto,  nenache
diki koni, viginali visoki grivi, j padali dolu,  j  todi  nam  zdavalosya,
nibi shchos' nevidime bizhit' po nih. A potim mi lezhali na gorbochku pid  kushchem
tavolgi, divilisya na  Dnipro  j  rozmovlyali.  Skil'ki  zh  to  perebalakali
vs'ogo! A pro shcho govorili - vidomo, yak kazali v davninu,  lishe  bogovi  ta
nam dvom.
   Svij syuzhet,  svoyu  mriyu  ya  perepoviv  duzhe  korotko,  vin  maº  bezlich
vidgaluzhen'  i  variantiv,  ale  zavzhdi  zakinchuºt'sya  vibuhom,  triumfom,
torzhestvom togo, za shcho strazhdalo poetove serce. Jogo  hvoroba  u  nash  chas
opisana v chislennih stattyah i navit' knizhkah,  ale  zhodna  knizhka  bezsila
poyasniti, chim zhe shche, okrim zvichajno¿ lyuds'ko¿ krovi, vono bulo  napovnene:
mabut', to najbil'sha ta¿na svitu, mozhlivo, zavdyaki tij ta¿ni usi mi zhivemo
j posuvaºmosya kudis'. Odnache do triumfu ya chomus' dohodzhu  duzhe  ridko,  to
vzhe staº na zavadi mij likars'kij realizm;  ta  j  vel'mi  dovga  do  togo
doroga, nasha rozmova techet'sya bezkinechno.
   Meni ¿¿ vistachit' do svitanku.



   Den' s'omij i vos'mij

   YA prokinuvsya rozbitij, vtomlenij, iz dzvonom u vuhah. Nepriºmna ce  rich
- dzvin u vuhah, - hoch Seneka j proslaviv jogo u virshah. Zamoviv terminovu
rozmovu, z'ºdnali cherez dvadcyat' hvilin. Lyuba bula, shcho yasochka.
   - Mo¿ dorogen'ki, mo¿ neshchasni, yak vi tam? Vit'ok, ti duzhe vtomivsya?
   - De ti bula vchora uvecheri?
   - Na repetici¿. Gotuºmo novu programu.
   - A pozavchora? A pozapozavchora?
   - Vsi vechori na repeticiyah. YA tak stomlyuyusya, tak stomlyuyusya...  Grigorij
Kirilovich kazhe...
   - Nas ne cikavit', shcho kazhe Grigorij Kirilovich, -  grubo  perebiv  ya.  -
Edin hotiv (pidklyuchayu Edika), shchob ti shodila do Mikoli Stratonovicha i  shchob
vin rozv'yazav nam  zadachu.  Dvi  zadachi.  Beri  ruchku  ta  papir.  SHvidko.
Zapisuj. I podzvoni nam odrazu.
   YA prodiktuvav zadachi j poklav trubku. Lyuba podzvonila cherez dvi godini.
Vidpovidi zapisuvav Edik.
   Reshtu dnya ya zajmavsya gospodarstvom. Pribrav u kimnati (Edik kidaº  rechi
kudi popalo, potribno  special'nu  poko¿vku,  shchob  doglyadala  za  nim),  u
holodil'niku, vistoyav u  cherzi  pivkilograma  kovbasi,  kupiv  chayu,  kavi,
moloka ta kefiru, shodiv do perukarni, bo zaris, yak parafiyal'nij dyachok.
   V perukarni ya dav  karbovanec'  "na  chaj"  -  nehaj  znayut'  provinciyu!
Povertayuchis'  do  gotelyu,  na  rozi,  za  gazetnim   kioskom,   trohi   ne
zishtovhnuvsya z cholovikom u bilomu halati bilya vagiv. Livij rukav  u  n'ogo
buv zatknutij u kishenyu. Zvichajni vagi na mis'kij  vulici,  shchob  kozhen  mig
pereviriti, chi  ne  nabiraº  zajvi  kilogrami.  SHCHe  on  visit'  silomir  -
vimiryuvati muskul'nu silu.
   Bili vagi i bilij vagar nagadali shchos', chornij zhuchok  vipustiv  kigtiki.
Ne zhuchok,  a  zhuk!  U  mo¿j  uyavi  vin  asociyuºt'sya  z  velikim  potvornim
zhukom-rogachem. V ditinstvi nam kazali,  shcho  vip  dushit'  kurchat.  Durpipya,
zvichajno, ali mi virili.
   Ni, ni, j ocej zhuk - durnicya. Ta j meni nemaº koli pro take dumati. Os'
zaraz sam sobi dovedu, shcho otoj zhuk - zvichajna pomislivist'.
   YA stav na vagi. Simdesyat p'yat'.
   Nervuyusya. I harchuvannya ne regulyarne.
   A kigtik ugruz glibshe. I vzhe bil'she ne hovavsya.
   Znenac'ka vidchuv vtomu. Opustivsya na lavochku pid moloden'kim  kashtanom.
Tut sidili dvi zhinki j cholovik, z viglyadu -  tezh  pri¿zhdzhi.  Til'ki  ce  -
veliki kotiki, i po-provincijnomu ne modni chereviki - j zafiksuvala uvaga,
zafiksuvala majzhe mehanichno - mo¿ tezh ne modni. A dumka buravilasya  kudis'
glibshe. Do sercevini, yaka duzhe chasto viyavlyaºt'sya truhlyavoyu. SHCHo zh,  mabut',
nastav chas pidbiti hoch yakijs' balans: plyus, minus. I shcho zalishu  v  ostachi?
CHitav ne raz, shcho same cim najduzhche perejmayut'sya lyudi  v  otakomu  os',  yak
moº, stanovishchi. CHomus' ne perejmayusya.
   "Mi - til'ki poroh i tin'". I nichogo ya ne zalishu. Tobto  ne  zalishu  na
osobistomu balansi  niyakih  nakopichen'.  Zbuduvav  novij  korpus  likarni,
rozpochav  shche  odin,  ale  zh  buduvali  ¿¿  buduºmo  mi   razom!   Promacav
kil'kanadcyat' tisyach pul'siv i ti pisav kil'ka bochok likiv... ¿h  prosluhav
bi j vipisav htos'  inshij.  Mozhe,  ya  prosluhav  trohi  krashche  za  dekogo?
Mozhlivo. Priznatisya, navit'  teper  priºmno  dumati,  shcho  vikonano  gibil'
vsyako¿ roboti, i vikopano dobro. Borgiv  ya  no  lishayu.  Kolis',  dobigayuchi
dumkoyu do zahovanogo v imli ostann'ogo dnya, koli chornij vitor  zdmuhne  iz
gilki ostannij pozhovklij listochok,  ya  tezh  dumav  pro  paginci.  Vtishavsya
sinami... Teper os'... chomus' ne hochet'sya dumati j pro ce. Odnache  dovesti
do kincya rozpochato mushu, inshih velikih sprav u mene nemaya.
   Edik lezhachi - nogi na spinci  lizhka  -  rozv'yazuvav  zadachi.  YA  strogo
pereviriv, chi vsi, viznacheni na s'ogodni, zadachi j prikladi vin rozv'yazav.
YA bachiv, shcho svo¿mi perevirkami, svo¿mi notaciyami ("vchi,  vchi")  nastirivsya
jomu, shcho vin pozasvidome mozhe znenaviditi mene  za  cº,_  ale  ne  zvazhayu.
Nehaj lipshe... nenavidit' i postupit', anizh pe postupit' i lyubitime. Ta  j
nenavist' vid nevdachi vse odno prollºt'sya na mene. YA ce pochuvayu.
   Ale j Edik sutuzhiv z usih sil, ya  bachiv  u  jogo  ochah  neznanu  ranishe
tverdist', zatyatist', rozuminnya vidpovidal'nosti momentu. YA vlovlyuyu  ce  z
jogo ochej, meni navit' trohi jogo shkoda, ale... shkoda j  shche  chogos'.  Meni
strashno, yakshcho vin ne postupit', i soromno, yakshcho postupit'.
   Stoyu na porozi vital'ni j rozmirkovuyu otako, j zdaºt'sya  meni:  shchos'  u
mo¿h mirkuvannyah pravil'ne, a shchos' nepravil'ne. Meni movbi shchos' odkrilosya,
v tomu, shcho mene otochuº, ale odkrivsya til'ki  kraschok  zaponi,  htos'  meni
shepoche - stupi shche krok, sharponi, a ya chomus' ne zvazhuyusya.
   YA proganyayu tu dumku j nadoluzhuyu  robotoyu.  YA  vzagali  prac'ovitij,  yak
chort, ce ne hvastoshchi, ne pohval'ba, bud'-yaku robotu ya vikonuyu  sumlinno  i
pochuvayusya keps'ko, poki ne zavershu ¿¿.  Dlya  mene  rezul'tat  vazhit'  duzhe
bagato, ale ne til'ki vin. YA ne hochu skazati, shcho robota  zavzhdi  prinosit'
meni nasolodu j shcho pracyuvati dlya mene - najprirodnishij stan, ne mozhu takozh
skazati, shcho ya vikonuyu robotu od svidomosti  prinesti  korist'  suspil'stvu
(hoch v kincevomu rahunku i cej moment duzhe vazhlivij),  ya  taki  roblyu  dlya
sebe, dlya sebe j svoº¿ rodini, ale nichogo bil'shogo v zhitti ya  ne  znayu,  a
znayu inshe - til'ki robota trimaº  nas  na  sviti,  til'ki  zavdyaki  ¿j  mi
trimaºmosya kupi. Mi chasom i  vtomlyuºmosya  na  nij,  i  proklinaºmo  ¿¿,  j
pri¿daºt'sya vona, - oh, pri¿daºt'sya na sviti vse, navit' zvannya akademikiv
i marshaliv, nud'ga gubit' na zemli dev'yat' desyatih dobrih pochinan', -  ale
chogos' inshogo mi ne maºmo j nikoli ne matimemo. Meni vel'mi priºmno, koli,
napriklad, vdalosya dodumati shchos', nad chim dovgo morokuvali v  likarci  vsi
razom, i ne til'ki vid tiº¿ povagi, yaku vichituyu  v  ochah  koleg,  shche  meni
priºmnishe (hoch ce buvaº j ridko) prijti dodomu ranishe za vsih, prigotuvati
obid, pomiti na kuhni ta v koridori, a samomu  skromnen'ko  sisti  des'  u
kutku iz techkoyu i vdavati, bucim zagliblenij u chitannya  paperiv.  "Oj,  yak
smachno pahpe! - Lyuba. - SHCHo ce, smazhenya?" - "Anu tyagni ¿¿ na stil", - Edik.
"Nashomu bat'kovi jti b u kuhari. Jogo restoran procvitav bi", -  nevistka.
J teche, roztikaºt'sya po dushi ºlej, hoch ya j dali vdayu zaklopotanogo,  mahayu
rukoyu: "Ah, vidchepit'sya".  To  duzhe  priºmni  hvilini.  Ale  os'  zaraz  ya
peredumuyu ¿h, peredumuyu holodno j ne znahodzhu, rozumom no znahodzhu ¿¿  nih
tiº¿ vtihi, yaku znahodiv ranishe. Zvichajno, potribno  robiti  lyudyam  dobro,
bliz'kim - nasampered. Ale chi potribno prisvyachuvati ¿m use svoº  zhittya  do
reshti? Sakramental'ne pitannya. Vdoma za stinoyu zhive mij tovarish i  kolega,
zaviduyuchij otolyaringologichnogo viddilennya, u c'ogo - vnuk, voni z druzhinoyu
pobozhevolili na n'omu j viddayut' sebe til'ki jomu. Vnuk - spravdi vtishnij,
i potribpishij didovi ta babi bil'she, nizh bat'kam (bat'ki zajnyati  soboyu  i
inshimi osobami protilezhno¿ stati), ale voni nu  prosto  plastayut'sya  pered
nim. A vin viroste... Viroste  j  stane  ledacyugoyu,  sutyazhnikom,  a  to  j
bandyugoyu. Kudi vbuli vashi shche no zovsim pohili lita, energiya, sili? Adzhe vi
mogli  nasolodzhuvatisya  zhittyam  -  hoditi  v  gosti  j  prijmati   gostej,
podorozhuvati,  yak  podorozhuyut'  vsi  oci  inozemci,  saditi   kvitochki   j
miluvatisya nimi i prosto robiti shchos' horoshe. Zvichajno, tishiti vnuka -  tezh
nasoloda. Ta j tak uzhe zaprogramuvala priroda, shcho nam ce bil'she do  sercya,
nizh porozhni mandrivki. Ale teoretichno...
   Teoretichno - kobila, a praktichno - ne veze. YA  pochuvayu,  shcho  sam  lyublyu
vnuka, yakogo... v mene shche nemaº.
   Ditej, a znachit' vnukiv ne  hochut'  z  bagat'oh  prichin.  ª  lyudi,  yaki
boyat'sya vzyati v sebe shche chiyus' dolyu, nesti ¿¿ v sobi. Voni ledve vporuyut'sya
zi svoºyu. Taki lyudi ne mozhut' buti  likaryami,  na  likaryah  zavzhdi  visyat'
desyatki dol'. Nu, takim shche mozhna probachiti ¿hnij ego¿zm. Vin - zi strahu.
   ª  na  sviti  lyudi,  yaki  zhivut'  til'ki  dlya  sebe.  Hapayut'  use,  shcho
traplyaºt'sya pid ruku, grizut', kusayut'.,  nadkushuyut',  lizhut',  topchut'  u
sebe j pid sebe i  bizhat'  galasvita,  ne  znati  kudi.  Voni  zhenyat'sya  j
perezhenyuyut'sya, i ¿m  ne  bolyat'  pokinuti  diti,  ne  snyat'sya  nochami,  ne
prostyagayut' do nih  ruchenyata,  voni  namagayut'sya  j  alimenti  na  nih  ne
platiti, i tratiti  vse,  shcho  zaroblyayut'  z  neobhidnosti  ta  kradut'  po
spritnosti, na sebe ta na timchasovih partneriv abo partnerok. Liho, bida -
takih spritnikiv staº vse bil'she j  bil'she.  I  niyaki  lekci¿  -  mil'yardi
mil'yardiv sliv, niyaki knizhki - gori knizhok,- ne  mozhut'  utrimati  ¿h  vid
pidloti. YA ne osudzhuyu tih, u kogo ne vdalosya zhittya, ya  osudzhuyu  spozhivachiv
nasolod. Voni gublyat' lyuds'kij rid.
   Za vechereyu Edik raptom meni kazhe:
   - V komisijnomu na  Sverdlova  prodast'sya  radiomaganitofon.  Bajfonik.
Bajfopichna muzika.
   - Zvidki ti zpaºsh? - divuyusya ya.
   - Jshov z konsul'taci¿, bachiv. A pid magazinom hlopci torguyut'  muzikoyu.
Plativkami iz riznimi zapisami. Obalditi mozhna,  -  i  vraz  posmihnuvsya.-
YUrindi usilyako¿ tam tezh chimalo. Lovlyat' na gachok prostachkiv.
   - A shcho take bajfonichna muzika?
   - Ta... Nu j mastadont ti. Ob'ºmna. Kupish, yak postuplyu?
   - SHCHe treba postupiti. Ta j vin, mabut', koshtuº shaleni groshi.
   - Doroga shtukenciya. V gurtozhitku mozhut' ukrasti. Ni, ne treba.
   Vin uzhe vpevnenij, shcho postupit'.
   -  Postupish,  zakinchish,  zarobish  groshi  j  kupish,  -   nevid'   zvidki
pidnimaºt'sya v meni protest.
   Edik divit'sya na mene z usmishkoyu. Teper ce zovsim insha usmishka. Skil'ki
v n'ogo ¿¿ vidozmin? Vraz jogo oblichchya staº serjoznim.
   - Ta ti, mabut', maºsh  mene  za  primitiva.  YA  takim  zhuchkom,  yak  cej
Sidorovich, ne stanu. I takim, yak Vasil'ovich. Hoch cej i krashchij.
   Otzhe, Edik ¿h osudzhuº. Za vishcho vin ¿h  osudzhuº?  Za  te,  shcho  ne  stali
horoshimi fahivcyami svoº¿ spravi, vidatnimi lyud'mi, za te,  shcho  ne  zrobili
kar'ºri, lishilisya na nizhnih pristupkah shodiv, yaki vedut' ugoru, za ts, shcho
voni... Ni, za te vin ¿h ne osudzhuº. V c'omu ya vzhe majzhe perekonanij.
   YAkim zhe ti budesh? - zrinaº  v  meni  zapitannya.-  Skil'ki  shodinok  ti
zdolaºsh? O, ti, mabut', zdolaºsh bagato, zijdesh visoko. YA bachu  vpevnenist'
u tvo¿h ochah, yakus' vazhku tverdist' i zatyatist'. Vpevnenist' i zatyatist' -
ce dobre. Vpevnenist' i zatyatist'... Ti pochnesh brati shodinki shche u vuzi. YA
chitayu ce po tvo¿h ochah, hoch i po znayu, zvidki  ce  v  tobi.  Ti  ne  budesh
oglyadatisya j rozglyadatisya po bokah. Vgoru i vgoru. Zvidki ce v tobi? Nevzhe
pid mene? Adzhe ya takozh mriyav pro visoki gori. Odnache, meni zdaºt'sya, mriyav
trohi ne tak.
   YA vidrivayu poglyad od vikna, strushuyu golovoyu i nenache prokidayusya.  Nu  j
rozgulyalasya zh u mene fantaziya!
   Dzvonit' telefon. Trubku bere Edik. Tiche pal'cem sobi v grudi,  movlyav,
ce meni. "A to shche b komu", - dumayu ya. Dzvonit' Katya. YA vihozhu do  spal'ni.
Tudi dolinayut'  til'ki  okremi  slova.  "Sluhayu,  zaºc'...  Pam'yatayu,  moya
doroga... Skil'ki ¿h? Zoloten'ka".
   YA dumayu pro te, shcho  bagato  sliv  utratilo  svij  pervisnij  zmist,  shcho
vimovlyayut' ¿h legko, majzhe bezdumno, j tak samo legko, yak  pir'ya,  yak  puh
voni prolitayut' nad nami. Mepi vdaºt'sya, mi pozichili ¿h cherez kino,  cherez
knizhki v dalekih kra¿nah. "Doroga, dorogij" u Hemingueya chi Remarka  nichogo
ne oznachayut', ce nibi "Ej, ti", abo "shanovnij". Ochi kazhut'  odne,  a  gubi
inshe, j ce vzhe stalo zvichkoyu, sutnistyu dushi. U nas ci slova mali cinu duzhe
visoku. YA tak i ne vimoviv  ¿h  bat'kovi  ta  materi,  hoch  ce  j  spravdi
najdorozhchi dlya mene lyudi, koli ya dumayu pro nih, voshi v  moºmu  serci,  ale
vipustiti ¿h z gubiv ya soromlyusya, i tato ta  mama  znayut'  ce.  Ta  j  cej
zakrij  pishov  od  nih,  voni  mene  tezh  nikoli  ne  nazivali  "dorogim",
"zolotesen'kim",  "kotikom"   chi   "zajchikom",   zdebil'shogo   navpaki   -
"basurmanom", "tyuhtiºm" abo "zirvigolovoyu",  os'  todi  j  dlya  nih  slova
vtrachali pervorodnij zmist, voni v  nih  ne  virili,  i  zhodnogo  razu  ne
kriknuli "bud' ti proklyatij" chi "shchob ti zdoh", bo to - naspravzhki, to e  -
proklyattya, yakogo voni ne probachili b sobi. A moya druzhina perekidaºt'sya  iz
sinami cimi slovami, mov krem'yahami, u gnivi nona vigukuº shche  j  po  take.
Navit' u hvilini svoº¿ najbil'sho¿ zakohanosti ya ne skazav  Lyubi  "doroga",
"najdorozhcha", ya nenache rozumiv, shcho todi dovedet'sya kazati ¿h vse zhittya,  a
c'ogo ya ne mig. Inodi meni zdaºt'sya, shcho  nini  vzagali  duzhe  bagato  sliv
vtratilo svoº pervisne znachennya a chi strashenno  polegshali.  Mi  nagortaºmo
cih sliv cili barhani, vdoma,  pa  roboti,  z  tribuni.  Nu  hto  s'ogodni
virit',  shcho  poroshok  dlya  mittya  vann,  unitaziv   ta   rakovin   spravdi
"Universal'nij", ta shche j "super", shcho  nova  zubna  pasta  -  "Ekstra",  shcho
pral'nij poroshok shchos' maº vid lotosu, a  mastika  dlya  pidlogi  vid  insho¿
najcinnisho¿  kvitki  -  edel'vejsa.  A  shcho  mi  zalishaºmo   nashchadkam,   yak
nazivatimut'  voni  svo¿  mastiki  ta  vaksi  -  nadekstrami?   Seksbomba,
suporkohannya, a voni j na poganen'ke zalicyannya ne  tyagnut'.  Nadshvidkist',
superbomba... Otut vzhe ne hochet'sya rozprostoryuvatisya mriyami u majbutnº. Bo
nadshvidkist' - ce j shvidko spalena nafta,  shvidko  zrizanij  lis,  dochasno
rozsmikani nervi. Ni, ne mozhna tak legkovazhno kidatisya slovami, nadto voni
deval'vuyut'sya v nash chas. YAk ti zh znachki, yaki kolis' ya zbirav sam,  hudozhni
chekanki - zrobili shtamp j zavalili nimi vsi  kramnichki.  Vsesvit,  kosmos,
bezmezhnist' - z usima cimi slovami mi stali na "ti". Komashka,  yaka  sidig'
na  raptovi  cherevika  pasazhira  transatlantichnogo  lajnera,  na  "ti"   z
lajnerom.
   Edik skinchiv  rozmovu.  YA  vijshov  do  vital'ni.  Sin  trimav  u  rukah
papirec', na n'omu buli zapisani yakis' literi ta cifri.
   - Nashih azh semero postupaº v Kiºvi, - povidomlyav vin. - I Boris -  tezh.
Peredumav. Hotiv u Harkiv... Tut u n'ogo titka.
   Z Borisom Edik druzhiv. Ne druzhiv  -  priyatelyuvav.  Spravzhnih  druziv  u
n'ogo ne bulo. Ce vel'mi mene divuvalo. YA ne mig bez nih prozhiti j  odnogo
dnya. Mi razom rozv'yazuvali zadachi, rizalisya v shahi, hodili na lizhah u lis,
svarilisya j mirilisya. Prijshov z shkoli, po¿v ne po¿v, za knizhki, za shapku -
j gajda. Mati: "Kudi ti?"- "Do hlopciv". - "Davno bachilisya?" Abo: "¯zh, ¿zh,
chogo zadiraºsh golovu. Nikudi tvij Mikola ne dinet'sya.  Nehaj  posvistit'".
Buvalo, mi zagidzhuvalisya za shahami abo knizhkami dopizna, j todi bat'ko abo
mati prihodili zaganyati mene dodomu. Traplyalosya, ya j zanochovuvav u kogos'.
Abo htos' iz hlopciv zanochovuvav u nas. YAki to buli vechori! Mi zalazili na
pich (a to shche j zavishuvali ¿¿), stavili kaganchik na komin, i shepotilisya,  j
pirskali v kulaki, j vereshchali, i mati, buvalo, vtihomiryuvala nas  vinikom.
A vnochi - zablukuvali na pechi. To yakas'  mana,  taºmnicya:  cili  pokolinnya
majbutnih orachiv, vo¿niv, pilotiv, geologiv zablukuvali na pechi.
   Do Edika hlopci prihodili  vryadi-godi.  Vmikali  magnitofon,  pro  shchos'
linivo  peremovlyalisya.  Ce  -  vzimku  i  voseni.  Na  lito  voni  vzagali
rozlitalisya, yak gorobci. Hiba shcho zanikne Boris.
   YA ne vel'mi chasto buvav u shkoli, v yakij vchivsya Edik.  I  znayu  ne  vsih
jogo odnoklasnikiv. Vchiteli kazhut': sil'nij klas. CHetvero medalistiv.  Tri
chistih i odin ne chistij. U sina  nachal'nika  rajsobezu  medal'  ne  chista.
Direktor shkoli v c'omu roci vihodit' na pensiyu.  Pro  ce  meni  zi  smihom
rozpovidali na vipusknomu vechori. Za stolom poruch zi mnoyu sidiv  zastupnik
zaviduyuchogo mis'kzdo-rovviddilu  Prokopchak,  bat'ko  shche  odnogo  Edikovogo
priyatelya - Igorya. Vin namalyuvav majbutnº svogo sina tak upevneno  i  yasno,
shcho ya zdivuvavsya j podumav: a shcho zh robiti samomu Igorevi. Igor postupav  do
fizkul'turnogo institutu (shche v pershomu klasi bat'ki viddali jogo  v  grupu
do vidomogo trenera po stril'bi z luka, nini Igor  -  kandidat  u  majstri
sportu), na drugomu kurzi vishaº luk na  cvyah  i  perehodit'  na  fakul'tet
likuval'no¿ fizkul'turi. Po jogo zakinchenni  -  postupaº  do  aspiranturi,
temu disertaci¿ bat'ko vzhe  namitiv.  Tam  vzagali  najlegshe  zahistitisya.
Potim vin postupaº na robotu do travmatologichnogo institutu. Potim...
   Na vechori ne bulo spirtnogo, ale mi vipili pered cim, i, mabut', tomu ya
zapitav u Prokopchaka, chi ne znaº vin, u  yakij  domovini  pohovayut'  Igorya.
Pislya togo Prokopchak zi mnoyu perestav vitatisya.
   YA dumav, shcho Edik zaraz pochne dzvoniti hlopcyam, i primostivsya z  knizhkoyu
bilya torshera. Nehaj podzvonit', a potim mi pidemo na progulyanku.
   Edik nikomu ne dzvoniv. Vin skladav akuratnimi kvadratikami arkushi,  na
yakih buli rozv'yazani zadachi.
   -  Nashcho  ti  ¿h  skladaºsh?  Ti  rozumiºsh,  yakshcho   tebe   vpijmayut'   iz
shpargalkoyu... Ta j prosto... YA za svij vik  zhodnogo  razu  ne  skoristavsya
shpargalkoyu.
   - Navpaki, kolis' til'ki j koristuvalis' shporami.
   - Ti ne virish?
   - Garazd, ta... Ne puskaj daremno par. YA ¿h ne vityagatimu.
   - Dlya chogo zh todi zagotovlyaºsh?
   - Tak, dlya strahovki. Pochuvaºshsya pevnishe.
   Meni prikro, shcho mij sin ne  rozumiº,  shcho  koristuvatisya  shpargalkami  -
amoral'no. Okrim togo, ya poterpayu,  shcho  odnim  otakim  papircem  vin  mozhe
zrujnuvati vse. Ale ne mozhu zh ya skazati jomu c'ogo. Edik divivsya na  mene.
Zdaºt'sya, vin shchos' zrozumiv. Hoch ne znayu, shcho same.
   - YA ¿h ne vijmatimu, - shche raz kazhe vin. Mi stoyali  z  nim  na  visokomu
berezi Dnipra v parku Slavi j divilisya v sizu dalechin'. Miriadami bilih  i
zhovtih vogniv syayali vnizu molodi zhitlovi masivi,  gorili  chervoni  j  sini
ryadki reklam ta gasel na gotelyah ta inshih visokih budinkah,  zvivalasya  po
mostu  gusenicya  po¿zda  metro,  vitrishchalasya  nezmignimi  ban'kami-farami.
Vnizu, od dorogi, povivalo viparami avtomobil'nih gaziv. Lyudi, yaki  stoyali
bilya pas, govorili pro liniyu metro v kinci mostu, vihto ne znav, chomu vona
zvivaºt'sya, a ne jde pryamo vzdovzh dorogi. YA ne znav tezh.  I  ne  namagavsya
rozgadati cyu zagadku. Mo¿ dumki buli daleko-daleko, des' tam, v  polis'kij
storoni, kudi stelet'sya asfal'tova trasa. Tam stoyat' vazhki  dubovi  ga¿  i
divlyat'sya v nebo sinimi ochima ples zarosli  ocheretom  i  sitnyagom  bolota.
Ostanni chisti ochi planeti. Tam pid nogami  vginaºt'sya,  pruzhinit'  drevnij
moh i trubit' v svoyu ne pozichenu dudu odud: "Hu-du-du, hu-du-du!"  Do  tih
bolit ne vedut' asfal'tovani stezhki j ne vsi galyavini v lisi obtoptani. Mi
shche ne vse vibrali zvidti. SHCHe ne peredihali, ne peregnali po  kil'ka  raziv
cherez legeni povitrya (ocim povitryam, yakim dihayu zaraz  ya,  dihali  ota  on
krasunya, i otoj alkash iz sizim noso'm, i otoj astmatichnij did z borodavkoyu
pid brovoyu), shche ne vibrali  ochima  z  listya  zelenu  yarist'  kol'oriv,  ne
zakoptili zori nad svoºyu golovoyu. Mi chuduºmosya vlasnim vidkrittyam, ohkaºmo
j ohkaºmo bilya povo¿ formi kuzova avtomobilya, a tam mil'joni lit sto¿t'  u
boloti kachalochka j visit' na  gilci  zholud',  prosto  j  nizhno  okreslenij
dovershenoyu rukoyu prirodi.
   Mozhe, zminiti formu zholudya?
   Na yaku?
   Tam, za sizoyu imloyu, moº solo, moº misto, moya ulyublena robota, mij dim,
mo¿ knigi... YA kozhnogo dnya dumayu pro svoyu robotu. Zaraz  lito,  u  rozpali
remontni roboti... Mi perebudovuºmo, robimo novu pid'¿znu dorogu. YAk  voni
bez mene obhodyat'sya? Nini dovodit'sya vse vibivati - kozhen kilogram cvyahiv,
kozhen centner asfal'tu...
   I znovu vhodzhu do svogo budinku, do svogo zatishnogo kabinetu.
   A mozhe, ce ne tvij dim? - znagla b'º u mozok pidstupna dumka.
   Vtikayu od ne¿, perevodzhu poglyad na Edika. Vin sto¿t',  zipershis'  oboma
rukami na  kam'yanij  bordyur,  jogo  led'  pidvedene  vgoru  oblichchya  movbi
zakam'yanilo, poglyad pronizuº dalechin', v ochah vidbilisya rozsipi vogniv,  i
Dnipro, j misto z zhovtimi lihtaryami. I v toj zhe chas meni zdaºt'sya  -  Edik
ne bachit'  nichogo.  Znenac'ka  meni  na  dumku  splivaº  "Batechko  Gorio",
kincivka tvoru, de Rastin'yak kidaº zgori viklik Parizhu: "YA abo ti".  Mozhe,
j Edik... SHCHos' meni pidkazuº, shcho vin ne prosti miluºt'sya yatrivom vogniv. YA
znayu - sin chestolyubnij nejmovirno.
   Svogo chasu ya chasto stoyav na  ki¿vs'kih  gorbah..  Ce  vzagali  ulyubleni
miscya studentiv. Prote bil'shist' shukav tut znajomstv iz  divchatami,  a  ne
meti zhitiya. I ridko hto dumaº pro toj viklik.  U  mene  tezh  ne  vistachilo
smilivosti na n'ogo. To buv napivviklik. I misto vidchulo  ce  j  vidkinulo
mene na daleku periferiyu.
   A spravdi, shcho koli b ya kinuv cej viklik na vsyu silu? Zmig bi priborkati
ce sharapudzhene misto? Dlya  c'ogo  º  dva  shlyahi:  bezoglyadna  smilivist',
titanichna pracya j talant, i... nevpinna robota gostrimi  liktyami,  vdavana
smirennist' tekucho¿ dushi. Tekucho¿, yak kul'ova bliskavka.  Adzhe  vona  mozhe
prosmoktuvatis' navit' u dirki dlya klyuchiv. YA ne mav tako¿ dushi  j  ne  mav
talantu ta sili na titanichnu pracyu.
   YA nibi j ne nevdaha. Hoch same nevdahi najduzhche hvilyuyut' mene. Zvichajno,
ne ti, yaki vse zhittya prokachalisya na kanapi z knigoyu v rukah, linivo mriyuchi
pro vidkrittya davno vidkritogo. Mene hvilyuyut'  taki  lyudi,  nk  SHeklton  i
Levandevs'kij. Kotri v tyazhkij borni z primhami doli po dosyagli  pivgradusa
do omriyano¿ tochki j zalishilisya dlya nashchadkiv majzhe nevidomimi. Htos'  inshij
obignav ¿h na nivgradusa. Mozhe, ce yakes'  samovipravdannya?  Ni.  YA  na  ti
pivgradusa ne vazhivsya. Prosto  duzhe  krivdno,  koli  po  zbuvaºt'sya  mriya.
Hoch... Najbil'sha dosyagnuta mriya - ce nenache chereviki, yaki vdalosya vihopiti
z chergi, a voni¿, viyavilosya, tisput'. Mriya, yaka zbulasya, vtrachaº zapahi¿ j
kol'ori. A ot koli vona ne zbulasya...
   Povertayuchis' dumkoyu do Edika, neyasno vidchuvayu, shcho  v  n'omu  tezh  nemaº
otogo titanichnogo zaryadu, yakij kidaº, cinoyu  zhittya,  na  shturm  ostann'ogo
pivgradusa. J tomu mene ne raduº jogo mozhlivij viklik.



   Den' dev'yatij

   Znovu sidzhu na lavochci bilya  institutu.  Provivshi  Edika,  ya  po¿hav  u
gotel', a potim vernuvsya syudi. Dobro, shcho na cyu lavochku ne posyagaº shche htos'
iz bat'kiv. Zdebil'sh voni tirluyut'sya na  majdanchiku  bilya  shodiv.  ª  tut
povazh ni motroni z visokimi zachiskami i sil's'ki  titusi  v  nakinutih  na
plechi  kvitchastih,  garusovih  hustkah  (perevazhno  golovihi)  ta   bezlich
usilyakogo inshogo lyudu. Odnogo abituriºnta pidvozit' chorna "Volga", j z ne¿
bila ruchka z bliskuchoyu kabluchkoyu zaspokijlivo mahaº  abituriºntovi.  V  cyu
mit' mi vsi solidarizuºmosya mizh soboyu proti ciº¿ ruchki.
   Zaraz - bez chverti godina. Edik skazav, shcho skladatime ekzamen des'  pid
kinec'. Prochitav odnu gazetu, vzyavsya za  inshu,  zaglibivsya  v  stattyu  pid
rubrikoyu "V simejnomu koli", yak  raptom  na  gazetu  upala  nechitka  tin'.
Pidzodzhu golovu, peredi mnoyu - Onishchenko. Ce zovsim ne toj cholovichok,  yakij
sidiv u mene v goteli. Vin i dali snuº svoyu nitochku, ale snuº duzhe  micno.
Vin vimahuº rukami, jogo ochici blishchat'.
   - Nejmovirna nespodivanka! Viyavlyaºt'sya, i u  vas  tut  º  duzhe  bliz'ki
druzi. Ni, ni... Nehaj pokortit'. Hvilinku pokortit'. YA zaraz, mittyu...
   Vin znikaº, a za hvilinu z'yavlyaºt'sya v kinci ale¿  z  suprovodi  yako¿s'
zhinki. U ne¿ chorne, majzhe kvadratne oblichchya,  mongol's'kogo  prorizu  ochi,
mongol's'kij  nis,  tverda  cholovicha  hoda.  Ne  prosto  tverda,  a  yakas'
osobliva, vona pidkidaº visoko vgoru kolina j  azh  pidskakuº,  nenache  ide
verhi.
   YA vgaduyu v cij zhinci  znajomi  risi,  do  bolyu  znajomi...  J  ne  mozhu
vidgadati.
   ªvgen Sidorovich viperedzhav zhinku na tri kroki j shepoche: "Ra¿sa  Tirsa".
Vin abo prochitav po mo¿h ochah, shcho ya ne vpiznayu zhinku, abo poboyavsya, shcho  ne
vpiznayu.
   - Rajko! -  kidayusya  ya  vpered,  vikrikuyuchi  ce  im'ya  z  perebil'shenim
entuziazmom,  shtuchno  perebil'shenim,  azh  trohi  fal'shivim,  i  meni  staº
soromno.- Rajko, - kazhu vzhe trohi spokijnishe.
   - Vihtor! (u nas u seli kazhut' Vihtor) - lupit' mene kulakom u grudi  j
obmacuº za plechi - tak obmacuyut' dobrogo, zagublenogo, a teper  znajdenogo
konya.
   Navit' koli b Onishchenko ne skazav, hto ce, pislya c'ogo gupannya ya vpiznav
bi ¿¿ obov'yazkovo. Ce - Ra¿sa Tirsa,  Rajka;  nashi  gorodi,  gorodi  nashih
bat'kiv na Polinnomu lezhali od viku poruch,  i  mi  z  neyu  perekidalisya  v
prosyanij solomi, a potim znovu styaguvali solomu na kupu, shchob ne vletilo od
bat'kiv, i krali na susids'kih  gorodah  ogirki,  i  lovili  v  garbuzovih
chashechkah bdzhil.
   Rajka, komsorg nashogo klasu, ne skromnicya j zubril'nicya,  a  zavodijka,
prizvidcya do bagat'oh kabepgiv, nasha suddya i nasha, hlopchacha, supernicya  na
krosah, lazinnyu po kanatu, a takozh za shahovoyu doshkoyu.  Vona  spravdi  mala
hlopchachu vdachu, shche j vdachu zapeklu, zatyatu, daremno  nikogo  ne  krivdila,
ale j ne davala skrivditi sebe. Vona vodila nas na buryaki  ta  kartoplyu  -
todi v shkoli navchannya pochinalosya azh u listopadi, - na zagotivlyu  drov  dlya
shkoli (drova zagotovlyali sami uchni), j odnogo razu vivela z lisu  vsi  tri
starshi klasi, vivela pislya togo, yak mi problukali v tumani kil'ka godin, i
potomilisya strashenno, j  nastav  holodnij  osinnij  vechir,  i  rozgubilisya
vchpteli. Vona vidtrutila fizruka ta direktora shkoli, stala na choli vzhe  ne
koloni, a natovpu j povela za soboyu staroyu, zarosloyu chagarnikami prosikoyu.
   Vona znala, shcho nekrasiva, ale ne zhurilasya tim. Prinajmni vdavala, shcho ne
zhurit'sya, shche  j  pidzhartovuvala  nad  soboyu.  Vopa  tovarishuvala  z  nami,
hlopcyami, azh do zakinchennya shkoli, j zhoden z nas nikoli ne proviv ¿¿ dodomu
yak divchinu. Provodili til'ki yak tovarisha. I ya tezh tak  samo  provodiv  ¿¿,
namagavsya ne zgaduvati, yak mi boryukalisya v prosyanij  solomi.  YA  druzhiv  z
inshoyu divchinoyu, i Rajka shvalyuvala mij vibir. YAkij zhe tisnij svit!
   Rajka chomus' postupila ne do institutu,  a  do  pedtehnikumu,  po  jogo
zakinchenni vchitelyuvala i Nizhini, a potim, kazali, vijshla zamizh za l'otchika
j poletila chi po¿hala z nim pa Dalekij Shid,  a  dali  ¿¿  slid  dlya  mene
zagubivsya. Htos' kolis' kazav, bucim  ¿¿  cholovika  perekinuli  v  Odes'ku
oblast'. I os' vona sto¿t' peredi mnoyu.  Ale  yak  zhe  vona  postarila!  YAk
ogrubilo ¿¿ oblichchya. SHCHo bulo v ¿¿  oblichchi  hlopchachogo,  peretvorilosya  na
dyad'kivs'ke, j stalo vono shche kvadratnishim, j pokosishali ochi,  osinni  sivi
rosi uzhe vpali na ¿¿ volossya, ale vona jogo ne  farbuvala.  Vid  kolishn'o¿
Rajki v nij lishilisya smih i ta zh vidkritist' poglyadu ta zeleni  iskorki  v
ochah.
   - Viktor (uzhe ne Vihtor), barbos, skil'ki zh ce mi a toboyu ne  bachilisya?
Oj, a potovstiv yak! Buv zhe, yak  ocheretina.  ZHinka  zagodovuº?  A  ya  svogo
trimayu na rezhimi. Dvoº hlopciv? Postupaº yakij, menshij? A v mene  -  divki.
Brakorob popavsya cholovik. I takij plohij... Vse  v  lopuhah  hovaºt'sya.  -
Vona zasmiyalasya. - ZHartuyu. Mozhe, porodichaºmosya?  U  mene  divka  -  pershij
sort, u tebe parubok. - Vona poglyanula na  godinnik.  -  Vit'ka,  chort,  ya
svazheno pospishayu. Os' telefon i adresa, - vona vismiknula z sumki  bloknot
i rvonula arkush. - Dzvoni j zahod'. Prihod' obov'yazkovo. Ti  tut  nadovgo?
Do kincya ekzameniv? CHudovo.. Dva dni shche v  mene  budut'  skazheni,  a  todi
rozvantazhusya. Davaj lapu. Pobigla.
   U Rajki slova z dilom ne rozhodyat'sya - vona spravdi pobigla. YA  divivsya
¿j uslid i namagavsya ogovtatisya pislya shkvalu. YA sam, yak  kazhut'  u  nas  u
seli, shvidkij Berko, ale j meni takij temp ponad silu.
   -  Ra¿sa  Arhipivna  -  golova  predmetno¿  komisi¿  po  literaturi,  -
bagatoznachno povidomiv Onishchenko.
   YA buv zaturkanij, ale te, shcho vic skazav, osyagnuv odrazu. Otzhe, za  odin
ekzamen mozhna ne perezhivati. Teplij struminec' voruhnuvsya u grudyah.
   Ra¿sa Tirsa! CHi to pak, Popova. Popova - ¿¿ prizvishche po choloviku.  ZHive
na Borshchagivs'komu masivi. Ce des' daleko. Ale  treba  po¿hati.  Cikavo,  u
yakih vihorah obkrutilo  ¿¿  zhittya.  Pevno,  pobachila  siitu.  J  zakinchila
institut  abo  universitet.  Ukra¿ns'ke  viddilennya  filologi¿.   CHolovik,
mabut', uzhe na pensi¿, ¿h, l'otchikiv, rano vidpravlyayut' na pensiyu.
   Mene j samogo potribno vidpraviti na pensiyu. YAki  durnici  berut'sya  do
golovi! V mo¿j golovi zastryala yakas' dumochka, i ya ne mozhu vhopiti ¿¿, vona
vislizaº, yak cvyah bez golovki.
   - Skazhit', shcho z druzhinoyu Arkadiya Vasil'ovicha?
   Onishchenko mnet'sya.
   - Paralich. Vzhe chetvertij rik u likarni. Tam  -  beznadijno...  Voziv  u
Moskvu i Leningrad. Tak shcho...
   Vin gadaº, ya zapituvav na toj  predmet,  chi  ne  zabrati  ¿¿  do  nasho¿
likarni.
   Z instituts'kih dverej vihodili studenti. Perestupayuchi odrazu po kil'ka
shodinok, krokuvav Oleksij Digtyar.  Visokij,  tonkij,  -  skladapij  metr,
nezalezhnij  i  samotnij.  Inshi  abituriºnti   peremovlyalisya   mizh   soboyu,
zupinyalisya, kreslili shchos' na paperi, vin obminav ¿h, yak stovpci.  Samotn'o
jshov i mij Edik. Ishov spokijno, na jogo  krasivih  gubah  lezhala  vtomlena
nezrozumila meni posmishka.
   YA vidchuv, shcho tezh posmihayusya, ale yakos' durnikuvato j  zlyakano,  v  mene
vraz zmokrili cholo ta verhnya guba j kolyuchij holodok popovz vid komira vncz
po spini. I til'ki koli Edik shitnuv golovoyu, ya zrozumiv, shcho j cej ekzamen
vin sklav na chotiri. Oiishchenko pokazav velikij palec'. Ce maº oznachati,  shcho
vse jde, yak i malo jti.
   Na Edikovomu choli - gliboka, neznajoma meni zaduma.
   - Popavsya duzho vazhkij bilet. YA vidpovidav dobre... Ni, vse pravil'no  -
chetvirka. Prosto nejmovirno vazhkij bilet.
   Meni zdast'sya, Edik kogos' graº. Graº serjoznogo, zibranogo hlopcya. Ale
vin serjoznij i tak. Ta j pered kim tut grati - pered Onishchenkom!  A  mozhe,
cya zaduma-gra na jogo choli shcho pislya ekzamenu?
   Opishchopko pishov, dribno pirobnrayuchn nogami. Mi pishli v protilezhnij bik.
   Poobidali v kafe, dali Edi¿ka zvabila reklama  fil'mu  z  dzhendzhuristim
kovboºm na osatanilomu kopi.
   - Treba rozviyatisya, - tverezo j rozvazhlivo skazav Edik. - YA znayu, shcho ce
ºrunda, ale hoch posmiyusya.
   Edik umiº znahoditi v serjoznomu smishne. YA ne vmiyu, i  cherez  te  pishov
dodomu.
   YA znovu prohodzhu  povz  kaminnocholih  shvejcariv,  meni  zdast'sya,  voni
poglyadayut' na mene, yak na potencijnogo zlochincya.  CHeryuvi  na  poversi  tezh
shchorazu promacuyut' mene poglyadami j vimoglivo prosyat':
   - Pokazhit' vizitku. Vi z yakogo nomera?
   Razom  z  klyuchem  chergova  daº  meni  lista.  Ce  dlya  mene   -   povna
nespodivanka. SHCHe j na konverti ne zaznacheno zvorotnu adresu.
   Ledve nerestunayu dorig nomera, neterplyache rozrivayu konvert. Toropiyu  shche
duzhche: vpiznayu nerivnij, lamanij Vovchij pocherk. Zdaºt'sya, ce  -  vpershe  ya
oderzhuyu vid  n'ogo  list  vzagali.  SHCHo  zh  jogo  sponukalo  napisati,  yaka
nevidkladna potreba vodila jogo rukoyu?
   Pochinayu prodiratisya kriz' chastokil kostrubatih liter.
   "Dorogij tatu!
   YAk ti tam, u Kiºvi, zhivesh? CHi horoshij u vas gotel', do  vi  harchuºtesya?
Meni zdaºt'sya, ti ne vmiºsh vlashtovuvati svij pobut, ne  vmiºsh  turbuvatisya
pro sebe. Podumaj pro sebe. Marafon u vas chimalen'kij. I vzagali,  ti  tam
ne duzhe vikladajsya, ne lyagaj kist'mi. Bo... mozhe, vono j  ni  do  chogo.  A
vlasnih zdorov'ya i nerviv ne povernesh. YA vzhe sam glava sim'¿ j mozhu davati
poradi z visoti svogo simejnogo stanovishcha. Zvichajno, ti mozhesh poslatisya na
svij bil'shij u kil'kanadcyat' raziv dosvid. Ale vin ne zavzhdi viznachaº vse.
Inodi z blizhcho¿ vidstani vidno bil'she, nizh z daleko¿. Do  togo  zh  ya  mozhu
podivitisya na spravu shche z odnogo boku: ya -  tvij  sin,  yakij  zavdav  tobi
nemalo prikroshchiv. I hto znaº, chi ne zavdam shche. To yakshcho rozporoshuvatimesh na
nas svo¿ nervi, ¿h tobi vistachit' nenadovgo. Os' tak.
   V mene vse garazd. Girkaemosya z Aseyu, vona mnoyu keruº  i  shpetit'  mene
nemiloserdno za dilo j bez  dila,  a  ya  til'ki  raz  za¿hav  ¿j  u  zubi.
Pogrozhuvala piti do bat'kiv, ale ne  pishla.  ZHivemo  mi  z  neyu  veselo  j
druzhno, za dva misyaci zibralosya plyashok, shcho v koridori i v kuhni  nemaº  yak
projti. Potribno abo vidnesti ¿h na prijmal'nij punkt, abo pokinuti  niti.
Skorshe - druge. Prosto nash medovij rik zatyagnuvsya, hoch ne takij vzhe vin  i
medovij. Prote za nas ne hvilyujsya, spodivayusya, damo sobi lad  sami!  Dumaj
bil'she pro sebe. Vidviduj kino i teatri, dobre harchujsya, bagato spi i  pij
soki. Peredaj vitannya Edikovi, skazhi jomu,  shcho  Aleksandr  Makedons'kij  i
YUlij Cezar pochuvalisya duzhe neshchasnimi lyud'mi.
   Ciluyu, tvij sin Volodimir".
   YA dovgo sidiv u krisli neporushpo. Otakij u mene nahaba  sin  -  prislav
lista, v yakomu pishe, shcho zavdav meni chimalo prikroshchiv i mozhe zavdati shche.  I
vzagali, v listi chimalo vul'garnogo ("ne lyagaj kist'mi", "ne  nakladajsya")
j takogo, chogo ya svo¿m bat'kam ne napisav bi. A vodnochas shchos'  º  v  listi
take, shcho zvorushilo mene. Nasampered oce pryamolinijno-primitivne pikluvannya
pro moyu personu. Za vse moº zhittya nihto (navit' bat'ki) ne radiv meni, shchob
ya vchasno ¿v i  dostatn'o  rozvazhavsya,  spav  i  piv  soki.  Nu,  ce  mozhna
sprijnyati j va nevdatnij zhart. Ale ya vlovlyuyu v listi j spravzhnij nespokij,
yakus' zastorogu, yakus' poradu, meni zdaºt'sya, Vovka znaº shchos'  take,  chogo
ne znayu ya, hoche meni dopomogti.
   Os': dozhivsya - sin radit', yak zhiti v sviti. CHomu vin meni  radit'?  Dlya
chogo napisav c'ogo lista? Ne znayu. YA nichogo po znayu. Meni garno vid  c'ogo
lista j chomus' trivozhno. Azh teper zbagnuv do kipcya odvichnu  sentenciyu  pro
velikih i malih ditej ta velike j male liho. Zbagnuv shkuroyu. Hoch i  malimi
dit'mi ya garazd ne  natishivsya.  Robota  j  robota,  naradi  ta  zasidannya,
vidryadzhennya ta konferenci¿. SHCHo mo¿ diti  perejnyali  od  mene?  CHogo  ya  ¿h
navchiv? YAk rano vstavati, yak siyati-orati, yak shanuvati starshih?
   Najbil'she meni v pam'yati  vidpustki.  Osoblivo  odna,  yaku  proveli  na
berezi Desni. Hoch najnyali kimnatu v dida ta babi, ale  postavili  v  kinci
gorodu nad zatokoyu-ozerom namet i spali tam, rano-vranci ya  budiv  hlopciv
na ribu, zvechora voni prosili vzyati ¿h iz  soboyu,  a  vdosvita  ne  hotili
vstavati,  sidili  v  chovni  zaspani  ta  serditi,  ale  shodilo  sonechko,
prigrivalo, j spivalo z ¿hnih lichok son ta vovkoduhist', i nalivalo  shchichki
rum'yancyami, a ochi ribal's'kim  zavzyattyam.  Mi  lovili  karasiv,  plitok  i
krasnopirok, ya postaviv spravu tak, shcho bucim mali zabezpechiti sebe i  mamu
harchami, hlopci perejnyalisya ciºyu ideºyu j zbirali yagodi  ta  gribi,  lovili
ribu zapovzyato. Ti ribal's'ki ranki na ozeri j  dosi  v  moºmu  serci.  Mi
priv'yazuvali chovna do ocheretu, vudki zakidali pid  latattya,  i  v  shestero
ochej pil'no stezhili za poplavkami. Komu poshchastit'  pershomu...  Ale  to  ne
buli spravzhni revnoshchi - ribu vkidali do odniº¿ sitki.  Ti  ranki  osoblivo
zridnili mene z sinami. A potim mi varili pid osokorami yushku j tut zhe, pid
osokorami, lyagali na sini spati j spali do obidu. Pislya obidu jshli do lisu
abo kupalisya na richci. Kupalisya  vsi  razom,  i  plavali  navviperedki,  j
brizkalisya vodoyu, i Lyuba rozboronyala nas. Ce bulo  osoblivo  horoshe,  koli
vona vdavapo-grizno utihomiryuvala nashi bunti. Vechorami chitali abo grali  v
karti - v durnya. I vse mriyali  vpijmati  soma,  stavili  priladu,  ale  ne
vpijmali.
   Mabut', ce tezh svoºridnij ego¿zm, ale ya  pochuvavsya  do  kincya  zatnipio
til'ki todi, koli zi mnoyu buli diti ta Lyuba. Meni todi  smakuvala  ¿zha,  j
chitalisya knizhki, i spi snilisya ligki ta priºmni. Tak, tak, tut mayut'  vagu
ne yakis' dobrochinnosti, a ego¿zm. YA zavzhdi privozhu z vidrya  dzhen'  druzhini
ta dityam podarunki, bo lyublyu, yak voni ohayut' ta ahayut' j obcilovuyut' mene,
ya nasolodzhuyusya i vtishayusya takim chinom i todi zdayusya  sobi  krashchim,  nizh  k
naspravci; meni j strava ne lize v gorlo poza domivkoyu - vsilyake  zalassya:
buterbrodi z ikroyu ta chervonoyu riboyu,- bo zi mnoyu ne lasuyut'  Lyuba,  Vovka
ta Edik. Lyuba radiº tim podarunkam, libon', duzhche, nizh  hlopci,  i  potomu
nona vnochi osoblivo shchedra zi mnoyu. Otzhe, kupuyu ya vsilyaki rechi ne z veliko¿
shchedrosti. Navpaki, cholovik ya  skupij,  znayu  za  soboyu  cej  grih,  ale  j
borotisya proti c'ogo ne hochu. YA ne znayu, zvidki  ce  v  meni,  mabut',  od
bat'kiv, oshchadlivih ta nevibaglivih do ¿zhi ta odyagu.
   YA vazhko rozluchayusya zi svo¿mi starimi kostyumami, meni  mulyaº  nepotribna
rich u kvartiri, meni bolit'  nespozhita  ta  perepsovana  ¿zha.  J  kupuyu  ya
zdebil'shogo rechi deshevi, hoch i rozumiyu, shcho ce nepravil'no. Mabut', znovu zh
taki ce - vidgomin dalekih golodnih rokiv. YA z nih viskochiv, a voni z mene
- ni. YA ves' chas ulovlyuyu v sobi zvichki selyuka, ya  chimos'  duzhe  shozhij  na
svogo bat'ka, yakij i dosi povchaº mene z kozhno¿  nagodi,  hoch  ne  mozhe  ne
rozumiti, shcho  na  vsesvitnih  peregonah  ya  zalishiv  jogo  daleko  pozadu.
Prinajmni pro ce jomu nagaduyut'  i  mo¿  neveliki  (tridcyat'  karbovanciv)
shchomisyachni groshovi perekazi. Spochatku ya prosto privoziv ¿m groshi abo  yakis'
rechi, ale shcho mozhna  podaruvati  simdesyatilitnim  bat'kam?  Krolyachu  shapku,
kozhushanu zhiletku, hustku abo kapci? Ta j potim pomitiv, shcho  intervali  mizh
mo¿mi po¿zdkami v selo stayut' vse bil'shi  j  vse  duzhche  brakuº  groshej  u
sim'¿, i ya virishiv raz i nazavzhdi vstanoviti tverdij limit, hoch Lyuba pislya
pershogo nerskazu ne rozmovlyala zi mnoyu  dva  tizhni.  Ale  zh  mi  tak  samo
posilaºmo dvadcyat' karbovanciv ¿¿ materi.
   YA davno vpevnivsya: lyuds'ka skupist' ne maº mezh, yak i lyuds'ka vdyachnist'.
Rokiv desyat' tomu ya dopomig postupiti do zaliznichnogo  tehnikumu  Lyubinomu
pleminnikovi j trohi dopomagav jomu grishmi. I  os'  vin  vzhe  rokiv  p'yat'
prosto terorizuº nas - vzyav sobi za obov'yazok privoziti z usih po¿zdok nam
podarunki u viglyadi buhars'kih din', chernigivs'ko¿ kartopli,  moldavs'kogo
vinogradu. Vin vzhe davno "perekriv" usyu nashu malen'ku dopomogu j znaº,  shcho
mi bagatshi za  n'ogo,  a  otzhe,  j  dosi  pochuvaºt'sya  nashim  nevidplatnim
borzhnikom.
   YA shche raz perechitav lista, j znovu  meni  poviyalo  popid  sercem  teplim
vitercem i vodnochas shchos' nalyakalo. YA zgornuv  lista  vchetvero,  shovav  do
vnutrishn'o¿ kisheni pidzhaka. YA chomus' virishiv ne pokazuvati jogo  Ediku.  J
virishiv bil'she ne vertatisya s'ogodni do lista dumkoyu.
   Sidayu v krislo, beru v ruki knizhku. Koli vzhe ya  domuchu  c'ogo  Markesa.
Tomik gruben'kij. I  dlya  chogo  ya  muchusya?  SHCHob  dovesti  sobi,  shcho  ya  ne
pajdurnishij na planeti? A chi  dlya  togo,  shchob  ne  vidavatisya  bovtyuhom  u
tovaristvi, de zahodit' mova pro literaturu? Ne podobaºt'sya  meni  Markes.
Inodi nibi shchos' ozovet'sya do mene z jogo storinok, vlovlyu yakus'  dumku,  a
dali zpozu napruzhuyusya, azh vivertayu mizki. CHomus' meni zdaºt'sya: cej Markes
vodit' mene za nosa, a sam pidhihikuº z kutka. A shcho  yak  ne  til'ki  mene?
Kolis' zhe  j  gologo  korolya  vsi  bachili  oshatno  odyagnenim.  Os'  tut  i
rozberisya. Hto ce z velikih davav komus' poradu: pishi prostishe, ti  dosit'
rozumnij, shchob pisati prosto. Mabut', til'ki golij ne korol', a ya. CHi º  shcho
htos' u natovpi takij samij? Agov, ozovit'sya!
   Pomichayu, shcho znovu  ne  chitayu.  YA  prosto  ne  mozhu  tut  po-spravzhn'omu
zaglibitisya v knigu. Meni nezrozumilo, chomu. YA ves'  chas  shchos'  dumayu,  do
chogos' prisluhayusya. Veletens'kij gotel' zdaºt'sya meni  shozhim  na  porozhnyu
bochku. Ni, ne na porozhnyu. Na  bochku,  v  yakij  obkruchuyut'sya  stari  irzhavi
obruchi. Des' u koridori gude pilosos, klacpuv lift,  zabul'kotila  voda  v
trubi - i znovu tisha. J znovu pochuvayusya keps'ko. Mene shchos' tochit'.
   Mene tochit' tisha. Prodiryavlyuº,  yak  shashil'  suhu  doshku.  Podzvoniv  na
robotu. Pogovoriv  iz  svo¿m  zastupnikom.  U  nih  -  zaparka.  Harchoblok
pereobladnuvati zakinchuyut',  a  dorogu  ne  rozpochinali.  Pomaº  asfal'tu.
Zavod, yakij obicyav dati asfal't, vidmoviv. Zavtra shodzhu do  ministerstva.
Dovedet'sya znovu turbuvati Mikolu.
   Pokruzhlyavshi dumkoyu podvir'yam svoº¿ likarni, tupo vpivayusya ochima v  siru
stinu. Kudis' bi piti. Z kimos' pogovoriti. A mozhe, ¿¿ spravdi riziknuti?
   CHimalo mo¿h spivkurspikiv zalishilosya v Kiºvi. YA prihopiv z soboyu starij
zapisnik, u yakomu º kil'ka telefoniv.  Z  dekim  zustrichavsya  na  naradah,
htos' dav chijs' telefon. Ale vsi zapisi - davni.
   YAknns'  chas  nas  ne  polishalo  pochuttya  stadnosti,  ya  skazav   bi   -
inkubatorposti, nam chogos' ne  vistachalo,  mi  shche  ne  poodruzhuvalisya,  ne
znajshli novih  druziv.  Todi  druziv  znahodili  legko.  Novih  druziv,  i
zabuvali starih.
   U dni navchannya mi, hlopci-mediki, chomus' chastishe druzhili  z  divchatami.
Ne znayu chomu, mozhe, shcho voni chutlivishi, m'yakshi dushami, a mi  shche  ne  zabuli
svo¿h materiv, mozhe, shcho divchata pisali konspekti, a mi ne  pisali,  j  nam
dovodilosya  koristuvatisya  ¿hnimi  konspektami,  mozhe,  shcho   pidgodovuvali
smazhenoyu kartopleyu ta derunami. Vse razom.
   YA  tezh  druzhiv  z  divchatami,  z  divchinoyu.  Z  Mariºyu  Mon'.  Krasivoyu
svitlovolosoyu divchinoyu, krasivoyu ne yakoyus' osoblivoyu, a zvichajnoyu  krasoyu.
Krasoyu ukra¿ns'koyu. ª divchata krasivi osyajno. ª movbi ne  vel'mi  krasivi,
ale v yakih º iskrinka, zharinka,  vona  pershoyu  vpadaº  v  oko,  i  hlopec'
zdebil'shogo til'ki j bachit' tu  zharinku.  Ce  mozhe  buti  mittºvij  pozirk
garnih ochenyat, liniya briv, usmishka chi navit' zvichka (inodi  vidprac'ovana,
chogo hlopec' ne znaº) popravlyati volossya. Nichogo togo Mariya Men' ne  mala.
U ne¿ zvichajne vse - vid imeni do oblichchya - ni kruglogo, ni vidovzhenogo  -
vid zvichajnih kis do postavi. Zvichajna sil's'ka divchina, shche j bez  velikih
zdibnostej do navchannya - brala posidyuchistyu, prac'ovitistyu.
   Z Mariºyu druzhiv pe til'ki ya. Nihto z pas ne buv  po-siranzhp'omu  v  ne¿
zakohanij, hiba shcho til'-til', nihto ne vazhivsya na  ¿¿  cnotu  (take  j  na
dumku ne spadalo, ce bulo b svyatotatstvom), nihto z nas na molodshih kursah
ne zbiravsya do ne¿ svatatis'. Hlopci zh iz starshih kursiv,  podivivshis'  ¿j
uslid,  inodi  dovgen'ko  stoyali,  zamisleno   rozglyadayuchi   noski   svo¿h
cherevikiv. Ne spantelicheni, po roztrivozheni,  a  same  zamisleni.  Vona  j
vijshla zamizh za hlopcya z ostann'ogo kursu, yakogo  zalishali  laborantom  na
kafedri urologi¿.
   Z togo chasu ya bachiv Mariyu lishe odin raz. I telefon u  moºmu  zapisniku,
mabut', davnij. Ale shcho ya vtrachayu, chomu ne mozhu sprobuvati podzvoniti?
   YA nabrav iomer. Do telefonu dovgen'ko ne pidhodili,  nareshti  prolunalo
melodijne, spivuche "allo".
   - Skazhit', bud' laska,  ce  ne  Mariya  Min'?  Na  tomu  kinci  nevelike
zamishannya.
   - A chogo vi ne  na  roboti?  -  yak  zavzhdi,  ya  melyu  durnici,  bo  vzhe
zdogadavsya, shcho ce vona.
   - A tomu, shcho robota ne vovk. I chomu vi ne vigadali chogos'  dotepnishogo?
Hto ce? V mene na skovorodi kotleti.
   - A chomu vi ne zaprosite na kotleti? Kolis' zhe zaproshuvali. Ce  Viktor.
Viktor Kiricheiko.
   - Vitya? Ne vpiznala. Budesh bagatij.
   - YA vzhe j tak bagatij.
   - Prijdu pozichati groshi... Zachekaj hvilinku, ya zmenshu  pid  skovoridkoyu
vogon'.
   U trubci shchos' kavkaº - ¿¿ poklali na stil abo tumbochku. Za pivhvilini v
nij znovu prolunalo spivuche "allo":
   - YAk ce ti zgadav? Zvidki dzvonish?
   - Z gotelyu.
   - Viklikali na yakus' paradu?
   - Ta ni... Pri¿hav pokazati sinovi Ki¿v.
   Meni chomus' ne hochet'sya govoriti, shcho sin postupaº do nashogo institutu.
   - A vin vzhe vishchij za mene i ne hoche, shchob ya vodiv jogo za  ruku.  Sidzhu,
nud'guyu.
   - Znachit', podzvoniv, bo znud'guvavsya.
   - Ta ni. Zgadav os'... YAk ti zhivesh?
   - Pomalen'ku.
   - V tebe, zdaºt'sya, tezh sin?
   - Sin.
   - Nu... yak vin?
   - Pomalen'ku.
   - SHCHo ne odruzhivsya?
   - Zbiraºt'sya.
   - A ti?
   - Zbirayusya.
   - Zdaºt'sya, ti j minulogo razu, ce bulo  rokiv  p'yat'  tomu,  zbiralasya
zamizh. Vse perebiraet.
   Taki zgadav, shcho Mariya  rozluchilasya  z  cholovikom.  Trivial'na  istoriya:
podavav veliki nadi¿, spivsya, rozgulyavsya.
   - Grih tobi, Viktore, smiyatisya z bidno¿ zhinki. Sin u mene... dlya  n'ogo
j zhivu. YAki vzhe tam meni zamizhki.
   Vona ce govorit' tak, yak  skazala  b  ¿¿  mati  chi  yakas'  insha  prosta
sil's'ka zhinka; u moemu serci garno poteplilo.
   - YA ne zhartuyu, Mariº. Hoch... ce taki pravda. Rozsobachivsya narod. Takih,
shchob perespati...  T'hu...  probach,  ya  po-staromu.  Nu,  takih  bagato.  A
poryadnih lyudej - kit naplakav.
   - Tvoya pravda, Viktore. A yak u tebe vdoma? Vse garazd?
   - Garazd. Ale po telefonu vs'ogo ne perepovisti. A  ti  taki  ne  hochesh
zaprositi mene na kotleti? YA chuyu v trubku, yak voni nahput'.
   - Nu chogo zh... Pri¿zhdzhaj. Hochesh - navit' zaraz. A lipshe  -  zavtra.  Na
obid. Do rechi, v mene obidatime odna osoba.
   - YAka osoba?
   - Nehaj pokortit'.
   - SHCHo ce vi s'ogodni... Odin mene intriguvav. Teper os' ti. Mozhe,  ya  ne
zahochu tu osobu bachiti.
   - Zahochesh. Priletish na krilah.
   - Teper ya ne spatimu vsyu nich.
   - Nu garazd, spi. Inna Stroeva! YA  zh  vse  znayu...  Kotleti  shkvarchat'.
Adresa moya v tebe  º?  Zapishi  pro  vsyak  vipadok,  u  nas  nomer  budinku
pominyavsya. Buvaj.
   YA poklav trubku. Sidzhu j posmihayusya durnuvato.  Otzhe,  ya  naprosivsya  v
gosti. I  tam  bude  Inna  Stroeva.  Viznana,  neperevershena  instituts'ka
krasunya. Neordinarna krasunya. Z iskorkoyu. ZHarinkoyu. Strizhena pid hlopcya. Z
pushkom  nad  guboyu.  Z  nizhnim,  nibi  vitochenim  z  marmuru  pidboriddyam.
Gimnastka-pershorozryadnicya. Vidminnicya. Molodsha vid mene na  dva  kursi.  V
ne¿ buli zakohani hlopci z usih kursiv. Prinajmni tak meni zdavalosya. YA ne
osmilivsya ¿j osvidchitis'. Ne osmilivsya navit' pidijti  do  ne¿.  Vipadkovo
kil'ka raziv opinyalisya razom na zmagannyah, na  koncertah,  i  odin  raz  -
desyat' dniv - u Poltavs'kij oblasti  na  kukurudzi.  To  buv  zoryanij  chas
kukurudzi, gucul's'kogo tango i divochih chobitkiv z bliskuchimi  pidkivkami.
Meni vse te j  zapam'yatalosya  otako,  vkupi  -  zoloti  kachani  kukurudzi,
gucul's'ke tango i blisk  pidkivok.  Mi  tancyuvali  na  shirokij  sil's'kij
vulici bilya kupi kolod. Kil'ka raziv ya tancyuvav z Innoyu. I dvichi  provodiv
¿¿ z inshoyu divchinoyu  do  dvoru,  rizikuyuchi  napivsherstyanimi  shtan'mi,  yaki
namagavsya perekro¿ti na svij lad pes Bobik. Vin bigav z nashijnikom, i jogo
chomus' ne priv'yazuvali. Bobika boyalisya divchata.
   Potim Inna po¿hala. A mi lishilisya. I ya lishivsya poza  silovim  polem  ¿¿
uvagi nazavzhdi. I os' sidzhu zaraz, zgaduyu vse te j posmihayusya, yak ostannij
jolop. YA ne znayu, chogo posmihayusya. YA ne viryu,  shcho  otaki  zustrichi  mozhut'
prinesti yakus' vtihu. Dva listochki z dvoh derev, yaki vpali pa  vodu  i  ¿h
znovu na mit' zignalo dokupi techiºyu. I divno meni, shcho  ya  rozmirkovuyu  tak
spokijno. Kolis' vid odniº¿ dumki pro Innu mene pojman drizh,  azh  cokotili
zubi¿. A skil'ki vorogiv ya skosiv, skil'ki litakiv vryatuvav,  skil'ki  pik
rozkvasiv (vse ce, zrozumilo,  v  mriyah),  zavojovuyuchi  (v  mriyah  takozh),
zakohuyuchi u sebe Innu. YA j dosi pam'yatayu odin syuzhet (shchos' podibne,  til'ki
trohi real'nishe, bachiv piznishe v kil'koh fil'mah). Lechu v lajneri, v n'omu
letit' Inna  (z  cholovikom  abo  shche  ne  odruzhena),  vsi  l'otchiki  chomus'
otruyuyut'sya, v litaku - panika, ya sidayu za kermo (pilot, shcho kropiv  posivi,
pokazuvav priladi upravlinnya litaka), vedu litak na Ki¿v, sadovlyu na more,
litak pochinaº tonuti, ale do litaka plivut' chovpi, ya rozchinyayu vgori vikno,
pershoyu vipuskayu Innu (u varianti,  de  v  Innin  cholovik,  vin  lezhit'  na
pidlozi, zomlilij od strahu, i ya ostann'ogo vkidayu jogo v odin z  chovniv),
za neyu - inshih pasazhiriv,  i  azh  potomu  sam  zalishayu  litak,  voda  vraz
poglinaº jogo, mene privozyat' na bereg i ya, poranenij pri posadci  litaka,
vtrachayu svidomist' na ¿¿  ochah,  a  potim  lezhu  v  likarni,  mene  hochut'
vidvidati tisyachi lyudej, ale propuskayut' do mene lish odnu Innu.
   Cikavo, yakbi Inna znala hoch odin iz cih mo¿h syuzhetiv, chi ne prijnyala  b
mene za bozhevil'nogo?
   Teper nad cimi syuzhetami mozhu smiyatisya i ya.
   A shkoda. SHCHos' u meni kazhe, shcho v tomu v svoya velika radist'. Z neyu  lyudi
spravdi jdut' v  nebezpechni  pohodi  i  nazivayut'  imenami  svo¿h  kohanih
girs'ki vershini ta sadovlyat' litaki, v yakih rozladnalisya upravlinnya.
   Mezhdu tom, kak palladiny
   Mchalis' grozno ko vragam
   Po ravninam Palestiny,
   Imenuya pezhpyh dam.
   Dlya mene vse te vzhe vtracheno nazavzhdi.
   Nadvechir podzvoniv Arkadij Vasil'ovich.
   - Gm... gm... - progmukav vin u trubku. - YAk  nastrij?  Projshli  lisovu
zonu. Ne rozcharovujtes'. Dobre jdemo. I avangardi. Ves'  zagin  -  pozadu.
Nu,  pe  vves'.  Ale  -  chimalo  zirvalosya...  CHimalo  vernulosya...  Bazhayu
nasnagi... Gm... Gm... Dobranich.
   Edik chuv moyu rozmovu po telefonu. Ne znayu til'ki, chn zdogaduºt'sya  vin,
z kim ya rozmovlyav. Vin nichogo ne zapituº, ale, zdaºt'sya, zdogaduºt'sya  pro
vse. Meni staº terpko pa dushi.
   Zasipayuchi, ya dumav pro rozmovu z Mariºyu.



   Den' desyatij

   V pidgotovci do ekzamenu z fiziki ya mig dopomogti Edikovi shcho menshe, nizh
v pidgotovci do matematiki. Mabut', ya buv shozhij  na  pidmital'nika,  yakij
daº lad u kimnati,  de  sto¿t'  elektronno-obchislyuval'pa  mashina.  Abo  na
negramotnogo zhandarma, prisutn'ogo na dopiti filosofa.
   YA zabezpechiv prodovol'chu  bazu,  prinis  mineral'no¿  i  solodko¿  vodi
(mineral'na - meni, solodka - Edikovi), chereshen' i polunic' z bazaru.
   O piv na drugu odyagnuv chistu  sorochku  j  pov'yazav  galstuk.  YA  skazav
Edikovi, shcho jdu do znajomih, kolishnih tovarishiv po institutu, j  povernusya
pizno. Edik hitnuv golovoyu. YA vpevnenij, vin podumav, shcho ocya moya mandrivka
- dilova, "dlya spravi". YA ne zahotiv jogo rozcharovuvati.
   V gastronomi vzyav plyashku suhogo bolgars'kogo vina  ta  plyashku  kon'yaku,
tortiv ne bulo, til'ki tistechka, ale Mariya taka gospodinya, shcho ci  tistechka
soromno poklasti poruch z ¿¿ domashnimi pundikami. V c'omu ya perekonanij.
   Mariya zhila na Rusanivs'kij naberezhnij. Za ci p'yat'  chi  shist'  rokiv  z
chasu nasho¿ ostann'o¿ zustrichi vopa zminilasya, j duzho zminilasya, odnache  ne
vidavalasya staroyu. Ce bula verbichka,  yaku  vdariv  moroz,  deyaki  listochki
pozhovtili, ale ne opadali. Priºmna na  vzir,  ladnen'ka  (poshlyaki  kazhut':
"Vse tam na misci") zhinochka v  golubij,  iz  skromnimi  kvitochkami  sukni,
po-domashn'omu pov'yazana kosinkoyu, shchob po roztripalasya  zachiska  i  shchob  ne
zavazhali poratis' na kuhni. Inshogo ya j ne spodivavsya pobachiti.
   - Prohod', prohod', do vzhe meni dotrimuvati tiº¿  pans'ko¿  chistoti,  -
skazala vona.
   YA taki skinuv  chereviki,  j  Mariya  distala  z  shuhlyadki  bilya  vishalki
cholovichi kapci. YA pomitiv, shcho voni pidtoptani, ne vel'mi, ale  pidtoptani.
Z kuhni hvilyami naplivali apetitni zapahi.
   - YA odruzhivsya b na samih zapahah. I chogo ti j dosi ne vihodish zamizh?
   - YA vzhe tobi kazala. Komu ya potribna? Ta j sip u  mene.  Treba  dovesti
jogo do puttya. A dumaºsh, legko... Na sto tridcyat'.
   - Ti vse tam zhe?
   - Dil'nichnoyu. V kinci dnya - nogi gudut', i vzhe ne znayu, chi  ce  telipav
serce hvorogo, chi v mene u vuhah.
   -  Vse  odno  ne  poviryu,  Mariº.  Mabut',  shukala   yakogos'   ºdinogo,
osoblivogo.
   - Takih nemaº. To vse fantazi¿ molodosti. A mi zh - ne diti.  YA  divlyusya
tverezo.
   - SHCHo ti rozumiºsh pid tverezistyu?
   - A shcho? SHCHob buv gospodar. Povazhav tebe i ti jogo povazhala. Nu j...  shchob
rozumili odne odnogo. Ne yakos' tam... vozvisheno, a prosto... mogli  prijti
odne odnomu na pomich u vazhku hvilinu. Mabut', ce najvazhlivishe.
   YA ne mig ne pogoditisya z neyu.
   - CHogo mi ni silo ni vpalo zaveli taku balachku? - spohopilaoya Mariya.  -
SHCHe j trimayu tebe na kuhni, hodimo do kimnati.
   - Nu, pokazuj svo¿ apartamenti.
   - SHCHo tam pokazuvati? Odinoka zhinka z ditinoyu...
   YA dobre zrobiv, shcho odyagnuv kapci - pidlogi vibliskuvali ches'kim  lakom.
Kvartira - ne vel'mi, ale na tri kimnati, z lodzhiºyu, z vidom na Dnipro, na
Lavru. CHudesna kvartirka! Na dvi dushi... I  horoshij  meblevij  garnitur  -
yugoslavs'ka stinka, vsyudi chistota, akuratnist', garni, po  vel'mi  dorogi,
ale  j  ne  zovsim  deshevi  dribnichki  za  sklom  bufeta,  na  stoliku  ta
pidvikonni. YAkshcho vrahuvati zarplatu - sto tridcyat' karbovanciv...
   Durnici. YA zrozumiv use shche vchora, z telefonno¿  rozmovi.  Garni  zhinki,
yaki zalishayut'sya  bez  cholovikiv,  na  moº  perekonannya,  dilyat'sya  na  dvi
kategori¿: odni nenache zrivayut'sya z  priponu,  kidayut'sya  v  shalenij  vir,
minyayut' kohanciv malo ne  shchotizhnya  (chi  kohanci  minyayut'  ¿h),  cih  zhinok
vidayut' uzhe ¿hni ochi: zaklichni, grajlivi, bludlivi, voni z samogo  pochatku
prodeshevili i viddayut'sya za serezhki, a to j za plyashku  shampans'kogo,  i  º
inshi, v cih ochi opushcheni dolu, voni j spravdi poryadni chi majzhe poryadni,  ¿¿
skriz' vistavlyayut' poryadnist', yak shchit. "YA - chesna, u mene  on  dochka",  "u
mene sin", voni persh za vse j zhivut' dlya ditej. Takih - hochet'sya najduzhche,
j, zreshtoyu, voni i platu vistavlyayut' komus' odnomu najvishchu. YA  ne  osudzhuyu
ni tih, ni tih, prote takim, yak Mariya, trohi simpatizuyu. Tak ya  rozgaduvav
Mariyu z  ¿¿  trikimnatnoyu  kvartiroyu,  z  vidom  na  Dnipro,  yugoslavs'koyu
stinkoyu, kilimami,  krasivimi  dribnichkami  ta  cholovichimi  kapcyami  sorok
chetvertogo rozmiru. YA poglyadav na Mariyu, i shchos' brodilo  v  sutinkah  moº¿
dushi, namagavsya z'ºdnati v pam'yati,  stuliti  v  odne  dva  urivki  odniº¿
strichki, azh poki ne zrozumiv - ce vzhe dvi zovsim inshi strichki.
   Mariya pokazuº meni foto sina i jogo  narecheno¿.  Sin  -  ne  shozhshi  na
matir, dovgoiidnj, shirokobrovij; narechena - golovata, krutoloba, tonkoguba
- v tako¿ ne rozgulyaºshsya. Zvichajno, ya c'ogo Mari¿ ne kazhu. Bachu  pa  stini
foto nashogo vipusku - dovgoshi¿, okasti chornoguziki j  chorno-guzochki  pered
pol'otom. Otak samo stoyat' voni na krayu gnizda j mahayut' krilami. A  potim
rozlitayut'sya, deyaki zovsim ne vertayut'sya z viriyu, inshi vertayut'sya, buduyut'
sobi gnizda na susidnih  osokorah,  a  buvaº,  shoplyat'sya  dvoº  za  stare
pokinute gnizdo j b'yut'sya, poki odin ne shugone vniz, chiplyayuchis' krilami za
vittya j zabrizkuyuchi krov'yu zelene listya.
   Zgaduºmo, yako kudi zaletilo chornoguzenya, v yakogo viroslo ptaha. Meni azh
hotilosya kriknuti: "Kolesom, kolesom".
   - Mikola... Persona teper, -  kazhe  Marijka.  -  Kochergoyu  do  nosa  ne
distanesh. Ale - porozumnishav. SHCHos' z nim stalosya. Dvichi meni davav putivki
v Gantiadi, v sanatorij materi z ditinoyu.
   - YA v n'ogo buv. Spravdi, vin zminivsya. A Ogir! On yakij  kumednij.  Vin
zhenivsya shche na tret'omu kursi. ZHiv na Batiºvij  gori.  Bulo  posvaryat'sya  z
druzhinoyu, hapaº kovdru ta podushku  j  cheshe  cherez  uves'  Ki¿v  do  nas  u
gurtozhitok.
   - Ogir ledve ne rozbivsya na mashini.  Na  "shvidkij  dopomozi".  Gruzovik
naletiv. A Valyu Gorobec' ti nikoli ne bachiv? Kazhut', vona  pracyuº  des'  u
tvo¿h krayah.
   -  Zaviduº  terapevtichnim  viddilennyam  rajonno¿   likarni.   "Kolesom,
kolesom". Mi perebrali majzhe polovinu vivodku, j Mariya pohopilasya znovu...
   - SHCHo  ce  mi  zaveli  z  toboyu!  Sidajmo  do  stolu.  Ta  Inka  taka  zh
krutihvistka, yak i kolis'. Mozhe j zovsim ne prijti.  Velikim  cabe  stala.
Hto b mig podumati...
   YA navmisne do c'ogo chasu ne zapituvav pro Innu. Ne zapituvav  i  teper,
spodivavsya, Mariya rozkazhe pro ne¿ sama. Ale Mariya til'ki skazala, shcho  Inna
pominyala profesiyu, stala himikom, zahistilasya j pracyuº zaviduyuchoyu  viddilu
institutu. YA ne rozchuv yakogo, bo institut Mariya nazvala vzhe z kuhni.
   Na stoli  z'yavilosya  kil'ka  salativ,  i  cili,  ne  rizani  ogirki  ta
pomidori, j marinovani gribi, j riba pid marinadom, i shinka.
   - Nashcho stil'ki vs'ogo? Nacho dlya ministra.
   - Tezh pticya ne mala. Direktor likarpi! Znayu, yak  tam  vsi  pered  toboyu
gnut'sya.
   - Boyat'sya, shcho mozhut' popasti v mo¿ lapi.
   - Te zh same. Ne te, shcho ya... Samotnya zhinka z ditinoyu.
   YA usmihnuvsya.
   - CHogo zubi pokazuºsh? Sprobuvala b tvoya tak, yak oco  ya,  krutitisya.  Do
rechi, hto vona taka? Mabut', vibrav kralyu. Oj, Vit'ko, lasij ti do  zhinok,
na viglyad svyatij ta bozhij... A naspravdi... Mabut', º ¿j  na  chomu  vishati
pal'ta.
   Moya ruka z plyashkoyu zdrignulasya, j kon'yak hlyupnuv na  skatertinu.  Mariya
pil'no podivilasya na mene.
   - Moya druzhina - farmacevt. Pracyuº v apteci. A  v  takomu  mistechku,  yak
nashe, ne rozgulyaºshsya. Vse na vidnoti.
   Mariya pro moyu druzhinu bil'she no rozpituvala, chi te ¿¿ ne  cikavilo,  chi
boyalasya, shcho shche chimos' zabrudnyu skatertinu. Mi vipili  po  charci,  dali  po
drugij. Mariya ne manizhilasya j, ochevidno, zvikla do  kon'yaku.  Tretyu  charku
nadpila til'ki do polovini.
   - CHogos' toskno meni s'ogodni. Podivilasya oce  pa  fotografiyu...  YA  ¿¿
kozhen den' bachila, ale yakos' tak... vsyu razom. A ce  uyavila...  usih-usih.
Pam'yataºsh, yak mi z toboyu razom gotuvalisya do  ekzameniv?  Brali  kovdri  i
jshli v yar. Na odnij sidali, drugoyu ukrivalisya. Ti buv takij moloden'kij. I
chistij, yak skel'ce. Garnij ti buv... I ya tezh. A teper os'...  Baba.  ZHittya
minulo. Odna radist' - sin.  Mozhe,  jogo  zhittya  bude  inshim?  Mozhe,  shchos'
znajde? - Vona pokrutila v rukah charku j znovu postavila ¿¿ ca  stil.A  shcho
mozhna znajti?
   - A mozhe, j shukati nichogo?
   - Ce kazhesh ti... Spodivavsya zh vpijmati svogo zhuravlya. Ne  zaperechuj,  ya
znayu.
   - Mozhe, j spodivavsya, - vidkazav ya. - Ale, mabut'... ya ne  zdaten  jogo
vpijmati. Tak shcho robiti? Nishcho meni pe zavazhalo.  YA  bagato  chitav,  bagato
pracyuvav. A chogos' svogo ne znajshov. Mozhlivo,  i  ya  mig  bi...  doskochiti
stil'cya z vishchoyu spinkoyu, yakbi pochav pracyuvati liktyami. Ale todi dovelosya b
duzhche nervuvati. Zahishchatisya, napadati. Trimatisya  zubami.  Zvichajno,  yakbi
uves' teperishnij mij bagazh ta nagiochatku... Rozstaviv vijs'ka  v  esheloni.
Znajshov napryam golovnogo udaru... Ale ce nemozhlivo, ti rozumiºsh.
   - Ti ¿zh, znayu ya tu gotel'nu ¿zhu, - pidkladala meni salati  Mariya.-  Ale
ne duzhe j na¿dajsya. SHCHe bude zapechena v duhovci kartoplya, indichka.
   - Uh, meni b taku druzhinu.
   - Ne skomorosh. A spravdi... Na komu b ti  odruzhivsya?..  YAkbi  z  samogo
pochatku. Ale z usim teperishnim bagazhem po cij  lini¿?  Inku  ya  z  rahunku
skidayu.
   - CHomu? •
   - Ti ¿¿ ne znav i ne znaºsh. YA zapituyu v principi. Na  svo¿j  teperishnij
druzhini?
   Znovu Mari¿ne zapitanya bilo mene navidlig. Znovu ya strazhdav.
   - Ce ne od nas zalezhit'. Ne od dosvidu. Ne od znannya.  Ce  zalezhit'  od
chogos'... Htozna od chogo.
   YA ne bachiv, shcho nashi charki porozhni, j Mariya sama nalila ¿h.
   - A ya vijshla b za tebe. Ti ne lyakajsya, - zasmiyalasya vona. - SHCHo, na meni
ne odruzhivsya b?
   Takih piruetiv vid Mari¿ ya ne spodivavsya.
   - A chomu za mene, Mariº?
   - Nu, ti... yakijs' domashnij. Stvorenij dlya sim'¿.
   - Ta ce zh najbil'sha obraza dlya cholovika.
   - CHomu zh? Pozhivshi otak, yak ya chi Inka... Nu, Inka, mozhe, trohi ne tak...
Pozhivshi otak, pochinaºsh rozumiti, shcho take spravzhnij cholovik u sim'¿. Navit'
ne taki, yak ya, rozumiyut'. A ti,  u  yakih  kohanci  rozpisani  na  vsi  dni
tizhnya... Kohanciv - hoch pid rubel', a odnogo, spravzhn'ogo, dobrogo, nemaº.
Toj p'yanicya, toj zhmikrut, toj domashnij tiran... Mi, taki, yak ya, bachimo  ¿h
naskriz'. A roki letyat'. I brovi linyayut'... I navit'  ochi  sami  pochinayut'
plakati nochami. Ta j kohanci traplyayut'sya vse girshi j girshi.- V ¿¿  ochah  i
spravdi stoyali histki tipi, yaki buvayut' v samotnih zhinok.
   Mariya prinesla kartoplyu ta indichku. YA pochav rizati indichku, i v cej chas
u koridori prolupali dva dzvinki. Korotki, bad'ori, vimoglivi.
   - Ipka, - skazala Mariya, i pishla vidchinyati dvori.  V  koridori  pochuvsya
zhinochij shchebet, j do kimnati vletila Inna.  YA  mimovoli  primruzhivsya.  YAkshcho
Mariya bula  verbichkoyu  abo  berizkoyu,  to  Inna  -  vishen'koyu.  Vishen'koyu,
obpalenoyu bagryancem oseni, ale yaka shche ne vtratila zhodnogo listochka, til'ki
deyaki prihopilisya chervinnyu i movbi pobronzovili. Vona, cya vishen'ka, j dali
trimatimet'sya, mozhe, azh do samih moroziv,  i  obletit'  za  odin  den'.  I
nevidomo, koli vona garnisha: v cvitinni, u chervonih ketyagah yagid chi zaraz.
Zvichajno, tak rozmirkovuºmo mi, litni dyad'ki, piddidi, bo j sami ne mozhemo
pozbutisya dumki, shcho cvit davno obletiv i yagidki vsi obirvani.
   Ale Inna bula taka zh strunka, yak i kolis', i taki zh  rozletisti  u  ne¿
brovi, i korotka zachiska, hoch i ne hlopchacha, a taka,  yaku  nosyat'  suchasni
modni molodi zhinki ta divchata. Inkoli v potilicyu j ne  rozberesh,  hto  ce,
hlopec' chi divchina. I dvi yamochki na shchokah,  i  yaskravi  (nu,  ce  vzhe  vid
farbi) gubi, j pivdenna  mors'ka  zasmaga.  Vona  bula  odyagnena  v  bilij
bryuchnij kostyum i bili chereviki, v ruci trimala elegantnu sumochku.
   - Dobrij den', Viktore... Viktore...
   - Ivanovichu, - pidkazav ya.
   - Viktore Ivanovichu. Tak hto vi teper - laureat,  zasluzhenij,  deputat?
Mariya kazala - direktor likarni i v yakihos' zvannyah.
   - Use tak, ale mikro...- skazav ya. Inka zasmiyalasya.
   - A ya vas pam'yatayu. Buli taki soromlivi i vse namagalisya chitati  virshi.
ªsenina i c'ogo, yak jogo... Olesya.
   - YA chitav vam virshi? De i koli?
   - Na kukurudzi. Ryatuvali nas od sobak. Vi chitali virshi, a ya hovalasya za
vas i vse dumala: os' zaraz viskochit' sobacyura... Dobre, yak hapone jogo, a
ne mene.
   Teper zasmiyalisya mi oboº.
   - Ne torohti, - majzhe po-materins'ki nasvarila Innu Mariya. -  Sidaj  do
stolu. YAkraz vstigla na indichku. Nalij ¿j, Viktore.
   - SHtrafnu. YA p'yu til'ki shtrafnu, - zayavila Inna.
   - A mozhe, mi vas i ne zbiraºmosya shtrafuvati.
   - Todi ya vchinyu samosud.
   YA naliv u bil'shu charku. Ale vona nadpila pivcharki.
   - YA lyublyu shampans'ke. Od n'ogo hoch  golova  krutit'sya.  Nenadovgo,  ale
krutit'sya. V sviti - vse nenadovgo. A tak garno, koli krutit'sya.
   YA sluhav Innu i namagavsya vidgadati, shcho  ¿h  pov'yazuº  z  Mariºyu.  Taki
rizni, taki ne shozhi odna na odnu.
   Dali Inna pochala poyasnyuvati, chogo zapiznilasya,  ¿zdila  po  gribi,  ale
shchos' zipsuvalosya v motori mashini, i voni stoyali, azh poki yakijs'  shofer  ne
zglyanuvsya ta ne pokrutiv shchos', i voni po¿hali dali. J  gribiv  u  lisi  shche
nemaº, nazbirali zhmenyu lisichok, ale lis garnij, dali vin vzhe bude  sumnij,
perehilit'sya v osin'. Vona rozpovidala meni  odnomu,  bo  Mariya  pishla  na
kuhnyu.
   - Z kim zho vi ¿zdili? - bucim znichev'ya pocikavivsya ya. - Z cholovikom?
   - U mene nemaº cholovika.
   - Todi, mabut', z  yakimos'  akademikom.  Vsi  voni  ne  rozbirayut'sya  v
mashinah.
   - Phe, akademik, - zasmiyalasya Inna. I htozna, chogo bulo bil'she v  c'omu
smihovi - vidrazi, zhinochogo lukavstva chi spravzhn'o¿ shchiro¿ veselosti.  -  V
mene vistachaº aspirantiv i molodih kandidativ. Usi voni hochut' zahishchatisya,
otrimati starshih naukovih... "Inno Petrivno, Ipno Petrivno".
   YA ne mig zrozumiti, zhartuº vona chi kazhe pravdu. YAkshcho ne zhartuº,  to  ¿¿
cinizm syagnuv vishcho¿ podilki. Ale odnak i vin... buv yakijs' vablivij.  I  ya
navmisne vpav u grajlivij ton.
   - Inno Petrivno, Inno Petrivno, serce moº b'ºt'sya nerivno...
   - O! - vignula dugoyu brovu Inna. - Zaraz pridumali?
   - Zaraz, - zbrehav ya.
   - Ne viryu, - trusnula vona  golovoyu.  -  Vashe  serce  b'ºt'sya  rivno  j
ritmichno, bo legeni kachayut' provincijne povitrya, i shlunok perevaryuº  svizhu
zdorovu ¿zhu, i nervi u vas, yak droti...
   - U provinci¿ traplyayut'sya taki zh kretini nachal'niki, shcho psuyut' nervi, i
tak samo vmirayut' lyudi, i navit' po gribi nam nikoli ta j ni z kim ¿zditi,
bo... nemaº takih zhinochok, yak u stolicyah, - raptom obizlivsya ya.
   - YAkih? - zmruzhila brovi Inna.
   - Nu... takih, - ne znajshovsya ya.
   - Spasenna provinciya, - vidprovadila vona v rot  shmatochok  zapecheno¿  v
oli¿ kartoplini. - Tam tak garno. Zato i v nas º svo¿ perevagi.
   - YAki?
   - Nu, v  nas  nemaº  samovdovolenih  burkotuniv,  yaki  chitayut'  notaci¿
zhinochkam, a sami tihcem grishat', yak Kazanovi.
   - Avzhezh. - I v cyu mit' ya pobachiv po ¿¿ ochah, shcho  vona  ne  serdit'sya  j
pidshtrikuº  mene  zovsim  nezlobivo.  I  vona  zrozumila,  shcho  ya  pro  vse
zdogadavsya, j cya mit' zamknula  yakos'  nevidime  kilechko,  yakes'  malen'ke
kolo, v yakomu mi opinilisya vdvoh. Prote mi oboº ne pokazuvali c'ogo, nadto
pri Mari¿, hoch i vona, povernuvshis', zrozumila, shcho za ¿¿  vidsutnosti  tut
shchos' zminilosya, til'ki ne mogla zdogadatisya, shcho.
   Vsi shpetyat' provinciyu, nadto mis'ki damochki na bazari, a sami vikohuyut'
na ¿¿ plodah taki apetitni formi j taki rozhevi shchichki... Ot koli b  ¿h  pid
ti shiriti... Voni prosto ne rozumiyut'...
   - Treba chastishe chitati ¿m lekci¿.
   - Lekci¿ ne dopomozhut'.
   - SHCHo zh todi? Samozagliblyuvatis' voni ne vmiyut' tezh.
   - A shcho mozhe dati samozagliblennya?
   - YAk to? "Piznaj samogo sebe". A piznavshi...
   - Sokrativs'ka nisenitnicya.
   - O, vi vzhe j Sokrata povalili.
   - Ne ya. SHCHe Gete kazav, shcho zaglyadannya u vlasnij pup - pusta trata  chasu.
Treba pracyuvati i vdoskonalyuvatis' u trudi.
   Zvichajno, Gete takih durnic' ne kazav, ale yake ce mae znachennya? Za shchos'
vin do Sokrata chiplyavsya. Mozhe, za te, shcho toj buv takij velikij? I  ni  vid
kogo ne zalezhnij?
   - A hiba ti kapospi mis'ki zhinochki ne pracyuyut'?
   - Po-pershe, pracyuyut' ie vsi, a po-druge, znachno legshe.
   - Hiba ce pravda?
   Zvichajno,  ce  ne  bula  pravda,  ale  ya  ito  zbiraisya  zdavatisya;  mi
pereglyanulisya, i ya zasmiyavsya rozzbroyuyuchis'.
   Mariya znovu pishla, a mi sidili j movchali.  Ale  ce  npe  bula  movchanka
niyakovosti, skovanosti, a  yakas'  insha  -  simpati¿  ta  doviri,  a  takozh
spoglyadannya chogos' u minulomu. Liva Innina ruka lezhala  duzho  bliz'ko  vid
moº¿, i meni strashenno zahotilosya dotorknutisya  do  ne¿,  mabut',  yakimos'
chipom Icna vidchula te, ¿¿ ruka legen'ko zdrignulasya, a dali  Inpa  zabrala
¿¿. Iisha zi smakom ¿la  kartoplyu,  ¿la  indichku,  pila  suho  vino.  Potim
poklala nizh i videlku j vidkinulasya na spinku stil'cya. Vona divilasya  povz
mene u vikno, na zoloti bani Lavri, na zelepe shumovinnya dovkola ne¿.
   - Vi z tih lyudej, bilya yakih mozhna movchati, - skazala vona.
   - Drimati pislya obidu?
   - YA ne to mala na uvazi. Z vami - zatishno.
   - Dlya cholovika ce ne kompliment.
   - A ya j ne kazala komplimenta. Prosto takih lyudej ne duzho  bagato.  Hoch
zdebil'shogo i voni vidayut' sebe zj inshih. A navishcho?
   - A navishcho? - pogodivsya ya.- SHCHos' podibne kazala meni j Mariya. Mabut', ya
viprominyuyu yakis' flyuidi abo  Prosto  nagaduyu  domashn'ogo  kota.  Prote  vi
obidvi trohi pomilyaºtes'. YA - neposidyuchij. YA - nervovij. Buvaº,  spalahuyu.
SHCHe j yak. Krichu. Navit' vtrachayu nad soboyu kontrol'.
   - I vse odno - to ne vasha stihiya. To - timchasove. Vid nashogo  nervovogo
viku. A ya kazhu pro vashu vdachu.
   Mariya prinesla yakis' pundiki. Mi ¿li ¿h i zanivali kavoyu.  Iisha  vipila
til'ki kavu, pundikiv ne ¿la.
   - Nu os'... YA pishla, - skazala vona.
   - Otak zavzhdi, - vdavano poskarzhilasya Mariya.- Prihodit' til'ki  po¿sti,
a inkoli shche j pospati.
   Vona burkotila na Innu, yak mati na nesluhnyanu dochku. YA tezh pidvivsya. Mi
z Innoyu razom vijshli z kvartiri.
   - Vam daleko? - zapitav ya na vulici.
   - Ni, ne duzhe. YA zhivu tut zhe, na Rusapivci, til'ki a togo boku.
   - Bilya vas zlih sobak nemaº?
   - A-a, - zasmiyalasya vona. - Nemaº.  Ale  ya  budu  rada,  koli  vi  mene
provedete.
   Mi pishli v tini nevisokih osokoriv.
   - YA znayu, vi kolis' provodzhali mepe ne til'ki tomu, shcho ya  prosila,  abi
zahistili vid sobak.
   - A chomu b to shche?
   - Vi buli trishki zakohani u mene.
   YA pochervoniv, yak hlopchik.
   - Zvidki vi znaºte?
   - ZHinki vlovlyuyut' ce... Podibno do togo, yak  metelik  chuº  na  vidstani
kvitku...
   - YA ne pro te.
   - A pro shcho?
   - Zvidki vi znaºte miru moº¿ zakohanosti?
   Vona posmihnulasya, i yamochka na ¿¿ shchoci milo prognulasya.
   - Nu, yakbi naspravdi...  Zakohanist'  na  vidstani  -  ne  zakohanist'.
Vigadana zakohanist'. I potim vona legko minaº. Pravda zh?
   - Mabut'. Hoch shchos' i zalishaºt'sya.
   - Pam'yat' pro zakohanist'. Ce pam'yat' pro yunist'.
   - YA todi ne osmilivsya do vas zalicyatisya. YA buv selyuk...  u  soldats'kih
botinkah... A vi... Hoch potim shkoduvav.  Vi  vse  odno  za  selyuka  vijshli
zamizh. Ta shche j...
   - Nu, nu, dokazujte.
   - Za takogo... marmuluvatogo. Inna zasmiyalasya.
   - Marmuluvatogo, ale vpertogo. YA, yak teper kazhut',  odrazu  poklala  na
n'ogo oko: cej prob'ºt'sya.
   - I ne pomililisya?
   - Ne pomililasya.
   - A chomu zh todi...
   Ippa raptom zupinilasya.
   - Odnu hvilinochku. Meni treba zajti v yuvelirnij magazin.
   Vona postukotila kabluchkami po shodah. YA postoyav  i  zajshov  slidom  za
neyu. Znichev'ya rozglyadavsya po magazinu. YUvelirni magazini  mene  nikoli  ne
privablyuvali. Ta j vsi inshi tezh. To muka subotn'ogo  dnya  voziti  Lyubu  po
kramnicyah. YA nabirayu gazet, zhurnaliv i, poki Lyuba bigaº  vid  prilavka  do
prilavka, vstigayu prochitati ¿h  usi.  Inna  rozmovlyala  z  prodavshchiceyu.  YA
divivsya na vizerunchatu shafu v stini za prilavkom. Tam za sklom stoyali  dva
persni, odin cinoyu visim, a drugij p'yat' tisyach karbovanciv. Pidijshla Inna.
   - Kupila elektronnij godinnik, a vin ne  jde.  Hotila  domovitis',  shchob
zaminili. YAkbi buv prodavec', a ne prodavshchicya, mozhe b, i domovilasya. ZHinci
z zhinkoyu zavzhdi vazhko domovitisya.
   Te zh same kazhe j moya Lyuba, i v ekstremal'nih  situaciyah  posilaº  mene.
Ale majzhe zavzhdi - bezrezul'tatno.
   - Hto ¿h kupuº, taki kabluchki? - spitav ya.
   Mi vijshli na vulicyu.
   - Stari profesori dlya moloden'kih kohanok.  A  vi  b  ne  kupili,  yakbi
po-spravzhn'omu kohali?
   - Nemaº logiki.  Stari  profesori  dlya  moloden'kih  kohanok.  Spravzhnº
kohannya ne potrebuº pidkupu. Dlya n'ogo, zreshtoyu, nemaº  riznici:  kabluchka
na p'yat' karbovanciv chi na p'yat' tisyach.
   - A sami miluvalisya diamantami.
   - YA na nih nadivivsya.
   - Do?
   - V Kanadi.
   - Vi buli v Kanadi?
   - A shcho zh tut divnogo. Provinciya, vona nini... Odin mij znajomij  golova
kolgospu pobuvav u dev'yatnadcyati kra¿nah. YA  bachiv  persni,  yaki  koshtuyut'
bil'she, nizh ocej budinok.
   - Ce mij budinok. A oto moº vikno.
   - Odne vikno?
   - Odno. Adzhe ya zhivu sama.
   YA hotiv  zapitati,  chomu  vona  zhive  sama,  j  ne  odvazhuvavsya.  Hotiv
zatrimati ¿¿ j ne znav yak.
   Bilya krajn'ogo pid'¿zdu ciluvalasya parochka. Oboº - napidpitku.
   -  YA  ne  zaproshuyu  vas  s'ogodni...  V  mene  rozgardiyash...  Ta  ya   j
stomilasya... Zahod'te koli-nebud'.  Os'  moya  adresa  i  telefon.  -  Vona
rozshchibnula sumochku j distala vizitnu kartochku.
   - Kil'ka znajomih vzhe zaproshuvali mepe,  shchob  zahodiv  "kotii-nebud'",-
skazav ya, trimayuchi v ruci vizitnu do kartochku, i¿ po zbiravsya zahoditi  do
Inni, ale mene chomus' obrazila vizitna kartka.
   Ipna zniyakovila, navit' trohi rozgubilasya - vona vpershe za kil'ka godin
rozgubilasya, vzyala nazad vizitnu kartochku, dovgo shukala  shchos'  u  sumochci,
mabut', olivec' abo  ruchku,  j,  ne  znajshovshi,  vidkrutila  gusto-chervonu
pomadu j napisala na vizitci navkis: "Zahod'te obov'yazkovo".  Vsmihnulasya,
mahnula rukoyu i znikla v pid'¿zdi. YA postoyav yakus' hvilyu,  projshov  kil'ka
krokiv, zupinivsya. Vsi budinki zdavalisya meni odnakovimi. Ta  tak  vono  j
bulo. YA podumav, shcho syudi vzhe nikoli ne prijdu. I nikoli ne pobachu Innu.
   Meni stalo chogos' shkoda. J ne togo, shcho Inna s'ogodni ne zaprosila  mene
do  sebe.  Adzhe  vona  napisala  na  vizitci  gubnoyu   pomadoyu   "zahod'te
obov'yazkovo". Mabut', vona napisala ¿¿ pokutu za svoyu holodnist', za  otoj
bilij klaptik paperu, yakij vruchayut' na pres-konferenciyah.  Ale  zh  ya  mozhu
zajti. Meni  stalo  shkoda  chogos'  u  minulomu,  j...  troshki  zhal'  sebe.
Sprobuvav rozveseliti sebe  ironiºyu.  "CHogo  tobi  shche  treba,  ti  na¿vsya,
napivsya, proviv den' u tovaristvi krasivih zhinok, i odna z  nih  zaprosila
tebe do sebe, j tobi malo?" Ironiya ne dopomogla. YA dumav pro domivku,  pro
rentgenivs'kij znimok, pro Edika j  rozumiv,  shcho  u  mene  poperedu  temna
nevidomist', shcho kozhno¿ miti  meni  zagrozhuº  shkval,  obval,  kaminnij  abo
selevij potik, yakij mozhe rozchaviti mene, yak cherepashku. Nu, rozchaviti ne za
vsih vipadkiv... A pom'yati, vidkinuti kudis' ubik na muki j nudno nidinnya.
A potim ya karavsya sushchoyu dribniceyu: ya z'¿v takij rozkishnij obid, a mij  sin
sidit' na kovbasi ta pomidorah... YA navit' ikri jomu  zabuv  uzyati.  Treba
bulo poprositi v  Mari¿  shmat  indichki  ta  kil'ka  kartoplin.  YA  bulo  i
podumav... Klyata soromlivist'. Nerozumne selyuptiyu, od yakogo  ya  nikoli  ne
odviknu, yakogo ne vib'yu z sebe niyakimi Ciceronami, Dekartami ta Montenyami.
   Zazirnuv do odnogo magazinu, do drugogo, ale nichogo ni  znajshov,  kupiv
dvi nachki vafel', moroziva ii  z  tim  prijshov  u  nomer.  Ni  vafel',  ni
moroziva Edik ne zahotiv, a do¿v kovbasu ta vipiv chayu iz zgushchinim molokom.
Azh po vechori skazav, shcho dzvonila mama.
   Mi polyagali spati, ni ya, ni Edik znovu dovgo ne spali. Edik dvichi hodiv
do tualetu, povertayuchis' zvidti za drugim razom,  prosto  z  plyashki  vipiv
vidi j prisiv na stilec'. U temryavi bilila jogo postat' v golubij majci.
   - Ti tezh ne spish?
   - Ne splyu, - skazav ya.
   - Ne lyubish goteliv?
   - Ti sposterezhlivij.
   - A meni goteli podobayut'sya.
   YA usmihnuvsya.
   - V molodosti meni tezh podobalisya goteli ta mandrivki.  Podobalosya  vse
nove. YA todi mriyav ob'¿zditi ves' Radyans'kij Soyuz. I pobuvati  v  bagat'oh
kra¿nah svitu.
   - Spravdi? - chomus' zradiv Edik. YA ne bachiv u temryavi jogo oblichchya, ale
radist' zasvitila jogo golos.-  YA  tezh...  hochu  pobachiti  uves'  svit.  I
pobachu.
   - Ti duzhe samovpevpepij, sinu.
   - Rozumiyu... Mozhe shchos' i statisya. Zavadit'... Ale ya po siditimu sklavshi
ruki.
   - Sami po sobi mandrivki - ne meta, - oberezhno skazav ya.
   - Zvichajno, - pidtrimav Edik. Nas znovu povertalo na rozmovu, shozhu  na
tu, yaku veli drugo¿ nochi na novomu misci.
   - Spravzhnya meta...-  YA  nespodivano  zagnuvsya.  Hiba  ya  znav,  yakoyu  º
spravzhnya meta. Zvichajno, v zagal'nih risah znav.  Ale  istishyu,  gliboko...
C'ogo, mabut', ne znaº nihto. Boyavsya zagal'nih sliv, boyavsya sentencij, yaki
nabili u vsih oskomu. Hoch, mozhe, ci sentenci¿ j spravedlivi.
   - Avzhezh, - znovu obizvavsya  Edik.  -  YA  tebe  rozumiyu...  Ti  za  mene
hvilyuºshsya... Mozhe, panit' podumav, shcho ya postupayu v medichnij institut,  abi
kudis'  postupiti.  V  takomu  vipadku  ya   mig   bi   piti   do   nashogo,
pedagogichnogo... I navit' ne v  instituti  sprava.  A  v  tomu,  shcho  pislya
n'ogo... Zvichajno  zh,  ne  take:  otrimati  dvokimnatnu  kvartiru,  kupiti
irpins'ku   stinku,   naploditi   ditej,   vechorami   grati   v   miscevij
samodiyal'nosti  abo  pracyuvati  dil'nichnim  agitatorom.  Na  svyato  -  dva
kilogrami svinini, a takozh tort "Vºtochka". Raz u  dva  misyaci  zaproshuvati
gostej - golovu kolgospu, direktora shkoli...
   Edik govoriv i govoriv, ale ya jogo bil'she ne sluhav. Adzhe ya znav i tak,
shcho vin skazhe dali. Sam togo pe rozumiyuchi, sip  perepovidav  moe  zhittya.  J
rozpochav z togo momentu... naploditi ditej. Vid svogo vlasnogo narodzhennya,
interpretuvavshi jogo takim chinom. Otzhe, ya zrobiv pomilku?
   Pomilku ya zrobiv til'ki odnu. Koli mriyav pro te, shcho hoch  odin  mij  sin
dosyagne vershin, yakih ne dosyagnuv ya. Vij  proslavit'sya  sam,  uslavit'  nash
rid. I os' teper ya rozumiv, shcho vse to - durnici. SHCHo  zreshtoyu  dlya  bat'kiv
najvazhlivishe, abi diti buli spravzhnimi lyud'mi. YA teper boyavsya lishe odnogo:
toj abo toj zib'yut'sya z shlyahu, splutayut'sya z  poganoyu  kompaniºyu,  stanut'
p'yanicyami abo huliganami. YAkbi kotrijs'  z  nih  oce  zaraz  stav  horoshim
kombajnerom, ya ne bazhav bi nichogo krashchogo.
   - ...I nemaº v sviti nichogo stalogo, -  prorivaºt'sya  z  gluho¿  pit'mi
Edikiv golos. - YAk kazali kolis' - svyatogo.
   - A de vono viz'met'sya, - j dali dumayuchi svoº, kidayu ya.
   - Bachish, ti tezh podilyaºsh moyu dumku.
   - ...De vono viz'met'sya, koli taki dumki brodyat'  u  tvo¿j  i  v  inshih
golovah.
   Edik znovu garyachkove promovlyaº do mene. A meni u  vuhah  til'ki  lyashchit'
jogo golos.
   - ...Ti mene ne sluhaºsh? - zapitav Edik.
   - Ta shchos'... hilit' na son.
   Edikovi goli pidoshvi lyapotili po parketu obrazheno.



   Den' odinadcyatij

   V meni vzhe briniv ranok, a ya vse shche borsavsya  v  sni,  sidiv  u  svoºmu
likarnyanomu kabineti pislya obhodu. SHCHojno  kogos'  rozpikav,  nelegko  bulo
perekinutisya na rozmovu z dvoma likaryami iz tubdispanseru, yaki prijshli  za
poradoyu. Ne prihovayu, meni priºmno, shcho do mene  jdut'  raditisya  likari  z
inshih likaren'. Likar ya, mabut', ne najvishchogo shtibu, ne persho¿  ruki,  ale
hoch ya ne starij, prote nalezhu do  togo  vikopnogo  plemeni,  predstavnikiv
yakogo majzhe ne zalishilosya na planeti. Prinajmni  v  nashomu  kra¿  ¿h  duzhe
malo.  Nini  vik  vuz'ko¿  specializaci¿,  novaci¿,  eksperimentiv,  a   ya
eksperimentiv ne lyublyu i znayu ne til'ki svoyu pidshlunkovu chi live  vuho,  a
potrohu znayu vse, vsyu lyudinu, vsi ¿¿ bolyachki. SHCHe v nashij oblasti zalishivsya
odin hirurg, yakij operuº majzhe vse, ta odin nevropatolog,  yakogo  vi¿dayut'
za vseznajstvo i ne mozhut' vi¿sti kolegi.  Tak,  u  nashij  klinici  chimalo
krashchih za mene specialistiv po okremih profilyah, navit' u tij zhe  terapi¿,
ale ya ¿m ne zazdryu i pered nimi ne toropiyu.
   A shche ya vmiyu vistupiti na naradi,  sklasti  dovidku,  prochitati  lekciyu,
os', mabut', cherez ce - j golovnij. YA shchojno rozpochav rozmovu  z  kolegami,
yak do kabinetu vbigla starsha sestra j skazala, shcho hvoromu Babiºnkovi rizko
pogirshalo. YA ne mig u take poviriti, adzhe shchojno povernuvsya z obhodu, bachiv
usih hvorih, ta j pogirshennya v osnovnomu  traplyayut'sya  pislya  vihidnih  ta
svyat, a s'ogodni sereda...
   Z timi nepriºmnimi dumkami ta klopotami j prokinuvsya.
   Potinyavshis' kil'ka hvilin po kimnati, zdershi z sebe reshtki snu, virishiv
shoditi na bazar; zibrav kul'ki, vkinuv ¿h u  sumku,  skazav  Edikovi,  shcho
budu godini za pivtori, j spustivsya  uniz  shodami.  Za  dva  budinki  vid
gotelyu zupinivsya: prodavali kovbasu, ¿¿ prodayut' nadvechir,  pislya  roboti,
ta j to ne kozhnogo dnya, a ce chomus' prodavali vranci.
   CHekati dovelosya dovgo, ya vzhe shkoduvav,  shcho  prilipivsya  v  kinci  c'ogo
hvosta, ale j piti bez kovbasi vzhe ne vistachalo muzhnosti. YAk kazhut', gidko
¿sti, zhalko kinut'. Tut uzhe mene polishilo vidchuttya vlasno¿  voli  -  diyala
psihologiya chergi. Psihologiya chergi osobliva, vona ne shozha ni na yaku inshu.
   CHerga - ce movbi odin organizm, ale do pevno¿ miri j do pevnogo chasu, a
dali vin pochinaº smikatisya epileptichne, rozrivaºt'sya na chastini, hoch znovu
zh za yakimis'  svo¿mi  zakonami.  Kovbasi  zostalosya  malo,  j  pozad  mene
spalahnuli golosi: "Davajte po pivkilograma, ne bil'she!"  Z  golovi  chergi
nevdovoleno probubonilo: "CHogo ce po pivkilograma? Beru, skil'ki treba. Ne
spekulyuvatimu zh neyu".- "A hto tebe znaº", - z hvosta.
   Z livogo boku  pidhodyat'  ti,  hto  maº  pravo  kupuvati  poza  chergoyu:
invalidi, uchasniki vijni. Spochatku na nih poglyadali ne zovsim  priyazno,  a
vse zh terplyache. Ale zakinchuºt'sya kovbasa, urivaºt'sya j terpinnya. "U nih  e
svo¿ magazini!", "ZHinki vilezhuyut'sya, a cih posilayut'!", "Ta j bagato zh  ¿h
zalishilosya..." - htos' prikushuº yazika, zasoromlyuºt'sya. CHerga  stiskaºt'sya,
namagaºt'sya  peregoroditi  pidhid  z  livogo   boku,   cherga   gojdaºt'sya,
nervuºt'sya. I ya vidchuvayu, shcho izhe  tezh  movbi  zrissya  z  neyu,  i  po  meni
peredayut'sya  z  golovi  u  hvist  usi  vibraci¿  j  hvilyuvannya.   Osoblive
nervuvannya ohoplyuº bilya samogo  prilavka.  A  shcho,  yak  po  vistachit'?  Ta,
zreshtoyu, ne vmer zhe ya dosi bez ne¿, ne vmru j dali. Nareshti  podayu  groshi,
kuplyayu takozh desyat' plyashok mineral'no¿ vodi,  vertayusya  do  svogo  nomera.
Smiknuv dveri, ale voni ne vidchinilisya. Smiknuv duzhche,  postukav  kulakom.
Niyako¿ vidpovidi. YA pam'yatayu, shcho ne vidpuskav zaskochku, a Edikovi  vzagali
bajduzhe, zamkneni dveri chi ne zamkneni. Mozhe, zashchimkpulisya  sami,  a  Edik
zasnuv i ne chuº? Postukav duzhche, prisluhavsya - tiho. "A mozhe,  vin  kudis'
vijshov?" YA lppiiv sumku pid dverima j pishov do  chergovo¿.  Vona  vidchinila
shuhlyadu stolika.
   - Klyucha nemaº.
   Vernuvsya do dverej i zlyakano pochav gatiti dvoma kulakami.
   - Zaraz,  idu,  -  prolunalo  des'  u  kimnati.  Klacnuv  zamok,  dvori
rozchinilisya, j povz mene shaspula chervona, rozpatlana Liza. "Lisaveta".
   - Vona pribirala u vanni,  a  ya  divivsya  televizor.  Ekran  televizora
spravdi migotiv, ale televizor shche ne nagrivsya, programa  z'yavilasya  til'ki
za kil'ka sekund. "Dobrogo ranku, - privitala mene diktorka.  -  Pochinaºmo
programu "Zdorov'ya". Edik stoyav zniyakovilij, ale ne vel'mi, a ya rozgubivsya
vkraj. YA dlya chogos' potyag plyashki do spal'ni, a todi vernuvsya nazad i pochav
vistavlyati ¿h bilya holodil'nika, ne zboku, a pered dvercyatami, j potim  ne
mig ¿h vidchiniti. U sorok sim rokiv mi znaºmo pro intimne zhittya majzhe vse.
Znaºmo, rozumiºmo potrebi estetichni j  fiziologichni,  j  odnak  vse  te  v
povsyakdennomu zhitti zakrito vid nas chistim  zapinalom,  mi  ne  pidnimaºmo
jogo shchogodini, shchodnya,  bo  todi  samo  zhittya  vtratit'  svyatist'  i  smak.
Pam'yatayu, yak odruzhivsya mij starshij sin, i priviv u  kvartiru  nevistku,  j
voni zhili v odnij kimnati, a ya z druzhinoyu - v inshij, i nashi  lizhka  stoyali
bilya odniº¿ j tiº¿ zh stini z riznih bokiv, i ya pershogo zh vechora  peresunuv
lizhko do insho¿ stini, j chogos' meni bulo movbi niyakovo, a  potim  zvik,  i
niyakisin'ko¿ nezruchnosti ne pochuvav. To - prirodne, to - zhittya.
   A  tut  mene  movbi  shchos'  prigolomshilo,  prignitilo,  skrutilo  vazhkoyu
guzhinkoyu serce. "SHvidko zh vin oblagodiv cyu spravu". Ale ne  v  c'omu  rich.
Zaraz - vso robit'sya  shvidko.  Prote...  v  takij  chas...  zdachi  vstupnih
ekzameniv. U goteli... I navit' ne v c'omu sil'. A v tomu, shcho ce  -  Edik.
Adzhe vin takij... niyakovij, cnotlivij. Takij  rozumnij  i  rozvazhlivij.  J
shchovechora rozmovlyaº po telefonu z Kateyu: "Zaºc'...  kizochka...  doroga".  I
vse ce - v simnadcyat' z polovinoyu  rokiv.  A  ti,  a  ti  v  simnadcyat'  z
polovinoyu ne griz unochi pid soboyu doshki?.. Ne zadihavsya,  prokinuvshis',  z
zhagi? Ne buv gotoshij prodati  dushu  za  te,  shchob  provesti  nich  z  yakoyus'
potipahoyu?
   Tak, i griz, i prokidavsya, j buv gotovij prodati. Ta ne prodav.  Hoch  i
traplyalasya ce odna pagoda. Kolis' u tramva¿ pritisnulasya v  kutku  garyachim
tilom shche moloda j garna zhinka, til'ki p'yana, j rot ¿j movbi povelo ubik  -
rozvezla farbu, j dihala gorilchanim duhom  v  oblichchya:  "Hodimo  zi  mnoyu,
hlopchiku. Hodimo zi mnoyu, studentiku". J tremtiv,  nemov  u  lihomanci,  j
serce stukotilo, azh co pochula p'yana molodicya. "Oj,  yak  u  tebe  stukotit'
serden'ko. Bidne. Todi, mozhe, ne treba".
   To buli inshi chasi, - shukayu ya  yakogos'  opravdannya.  Todi  mi  vsi  buli
odnakovi. Todi nashi divchata buli nam til'ki tovarishami  abo  kohanimi,  o,
yakshcho dvoe zakohuvalisya, to kohannya  oberigav  uves'  kurs.  Na  togo,  hto
pokinuv, divilisya yak na zdrajcyu, yak na pidlyaka. ¯h  navit'  proroblyali  na
komsomol's'kih zborah. Hoch ce, zvichajno, durnicya. YA podumav,  shcho,  mabut',
prizvidcya v cij spravi ne Edik, a Liza. U ne¿ vidverto rozbeshcheni ochi, vona
prosto pasla. nimi Edika. Nu, zvichajno zh, Liza prijshla sama. Ale j  ce  ne
zaspokoyuvalo mene. YA chomus' boyavsya zalishitisya z Edikom na samoti. YA  j  ne
zalishivsya do samogo vechora. C'omu spriyalo te,  shcho  koli  ya  povernuvsya  iz
bazaru  ta  pidijshov  do  chergovogo  administratora,  shchob   zaplatiti   za
prozhivannya, vona meni skazala, shcho mi povinni vibratisya z nomera.  Spochatku
ya navit' podumav, shcho ce pov'yazano iz Edikom ta Lizoyu, ale  administratorka
dodala: nomer zabron'ovano po zavtrashnº  chislo,  zaraz  lito,  turistichnij
sezon, i gotel' zajme velika grupa inozemnih  turistiv.  Meni  cej  gotel'
nastirivsya do pechinok, ya buv bi radij jogo pokinuti, osoblivo pislya  togo,
shcho stalosya dvi godini tomu, ale de zhiti dali.  YA  rozgubivsya.  Nomer  meni
vibiv Arkadij Vasil'ovich. Mozhe, zvernutisya do  n'ogo?  Ochevidno,  vin  maº
zv'yazki, ne darma zh vidhopiv nomer u takomu goteli.
   Ale ne hotilosya meni zvertatisya  do  Arkadiya  Vasil'ovicha.  Vzhe  j  tak
zobov'yazanij jomu po zav'yazku.
   V povnij beznadi¿ ya kinuvsya po gotelyah. Ne chekati zh  nastupnogo  ranku,
koli nashi chemodani vinesut' pa vulicyu. Vil'nih misc' ne bulo nide. YA znav,
shcho lyudi yakos' vlashtovuyut'sya,  vkladayut'  u  pasport  paru  chervonen'kih  j
nodayut' administratorovi. Ale ya ne  vmiyu.  Odnache,  viyavlyaºt'sya,  v  c'omu
sviti º shcho spivchutlivi lyudi.  V  goteli  na  tij  zhe  Rusanivci  ya  skazav
administratorci, shcho ya - likar, pri¿hav iz Sumshchini z sinom i nam  nemaº  de
meshkati, j vona, povagavshis', vzyala nashi pasporti.
   Edik, zvichajno, vvazhav, shcho ya  pominyav  misce  prozhivannya  u  zv'yazku  z
rankovoyu prigodoyu, a ya  jomu  nichogo  ne  poyasnyuvav.  Vip  ishov  poperedu,
nagnuvshi golovu, j nasvistuvav yakijs' ne zovsim veselij, ale j  ne  zovsim
sumpij, meni zdalosya - gluzlivij - motivchik. Kozhen nis po odnomu chemodanu.
Po svoºmu.
   Kimnatka viyavilasya malen'koyu, bez holodil'nika i televizora, j vihodila
na pivden', ale  ya  buv  zadovolenij.  Z  kimnati  bulo  vidno  dorogu  na
Borispil' - na moyu Sumshchinu, j  obvidnij  kanal,  na  yakomu  inodi  vmikali
fontani. Mogutni strumeni vodi bili visoko vgoru,  ¿h  znosilo  vitrom,  i
sonyachno¿ pori nad kanalom vstavalo kil'kanadcyat' rajdug.
   Kil'kanadcyat' rajdug... i zhodno¿ - moº¿.



   Den' dvanadcyatij

   YA  skazav  Edikovi,  shcho  chekatimu  na  n'ogo  ne  tut,  na  lavochci   v
palisadniku, a po toj bik dorogi, v parku. Tam proholodnishe  j  zatishnishe.
Ale do "svoº¿" lavochki pidijshov. Tam sidiv Oleksij Digtyar. Vin ne  gortav,
yak minulogo razu, garyachkove pidruchnika, a shchos' strugav malen'kim nozhikom z
perlamutrovoyu  kolodochkoyu.  YA  zrozumiv,  shcho  vin  ce   robit',   abi   ne
nervuvatisya.
   - To yak vashi spravi? - zapitav, sidayuchi poryad.
   - Visim.
   - Zrozumilo. A shcho zh ce vi struzhete?
   - Lisovichka.
   Vip pokazav malen'kogo smishnogo cholovichka, z velikim nosom  i  odvisloyu
nizhn'oyu guboyu. CHolovichok meni spodobavsya.
   - Vdatnij, - shchiro skazav ya.- Mozhe, u vas talant?
   - YAkij tam talant. U nas vsi hlopci  na  traktornomu  stani  bavlyat'sya.
Mehaniki i traktoristi. Storozh u nas -  kolishnij  lisnik,  pa  c'omu  dili
skolupnuvsya. YAkos' pishlo na superechku. Nu j - rozohotilisya. Nash stan - pid
lisom. Hlopci z usih pniv i derev nastrugali vsilyakih potvor... Uvecheri azh
strashno divitisya. Brigadir hotiv pozrubuvati, ale golova  ne  dav:  nehaj,
kazhe, krashche derevo portyat', anizh gorilku cmulyat'.  Nu,  cmulyat'  hlopci  j
gorilku...- Oleksij pidviv chubatu golovu. - Tudi,  v  hudozhnij,  postupiti
vazhko. Ta j ne tyagne mene. Hochu stati likarem. I  stanu.  Svogo  dob'yusya.-
Vin zahovav nozha j pidvivsya.- Pidu podivlyusya, yak divchata  trusyat'sya.  Meni
inodi ¿h azh shkoda. A vam spravdi cya shtukenciya spodobalasya?
   - Spodobalasya.
   - Todi viz'mit'.
   - Dyakuyu. Ni puhu...
   - K chortu...
   Oleksij pohilitav  do  institutu.  A  ya  shche  raz  glyanuv  na  kumednogo
cholovichka, shovav jogo do kisheni j pobriv bez  meti.  Obijshov  Pushkips'kij
park, projshov povz kinostudiyu, de pracyuvav nash majzhe zemlyak, Dovzhenko, vin
- iz Sosnici, ce po toj bik Desni, a  nashe  misto  po  cej  bik,  vipiv  u
gastronomi  tomatnogo  soku,  postoyav  bilya  tanka,  shcho  navichno  vmerz  u
granitnij postament bilya stanci¿ metro. Skazav  "navichno",  j  hochu  v  ce
viriti... Hochu viriti, shcho jomu ne dovedet'sya spovzati iz  postamentu...  YA
buv zovsim malij i ne pam'yatayu, yak vpovzali do nashogo sela hrestati tanki,
ya pam'yatayu dva tanki, yaki zagruzli u bagnyuci lyahivs'kih  bolit.  Voni  tam
stoyali dovgo. Vzhe cherez p'yat' rokiv v odnomu vbilo hlopcya z nasho¿ shkoli  -
Klimchukovogo Kol'ku, vidkruchuvav  yakus'  gajku,  mogutnya  pruzhina  zirvala
riz'bu j znesla Kol'ci pivcherepa.
   Na Brest-Litovs'komu prospekti,  navproti  bani,  zagorodila  perehozhim
svo¿mi vagami dorogu tovsta titusya v bilomu halati. Skil'ki  cih  vagiv  u
misti! Stayu na vagi.
   - O, takij strunkij muzhchina. Simdesyat p'yat'. Navit' bez sta  gramiv,  -
tarabanit' titusya.
   CHornij kigtik vpivaºt'sya  shche  glibshe.  Tam  vzhe  prostupila  krov.  Ni,
virishuyu tverdo, bil'she niyakih zvazhuvan'. Prinajmni do kincya ekzameniv.  Ci
slova prolupali obicyankoyu. A obicyanki ya vikopuyu.
   Povertayu v gustij, temnij, yak lis, park politehnichnogo institutu.  Povz
mene shvidko prohodit'  visokij  sivij  cholovik,  jogo  poglyad  spryamovanij
kudis' upered, vin nikogo no bachit', a bachit'  shchos'  lnchpo  j  vtikaº  vid
n'ogo. Cej viraz na lyuds'komu oblichchi  meni  znajomij  -  cholovik  perenis
infarkt, jomu potribno bagato gulyati na povitri. Mimovoli  zvazhuyu  svij  i
jogo balans na c'omu sviti. Pospishlivo zatirayu obidva.
   Na shirokomu pen'kovi primostilasya parochka. Golova  divchini  shovana  na
grudyah u hlopcya, dovgi hlopchachi patli nakrili oboº oblich. Ciluyut'sya.  Voni
ne divlyat'sya na lyudej, i lyudi namagayut'sya ne divitisya na nih. Dvoº  divchat
sidyat' na odnomu kinci lavochki, kuryat' sigareti. Ci tezh  ne  divlyat'sya  na
lyudej. Aleyami parku moloden'ki mami vozyat' u kolyaskah malyat,  na  lavochkah
sidyat'  vstupniki  politehnichnogo  institutu   j   zatyato   vigrizayut'   z
pidruchnikiv vazhki teoremi ta formuli. Vzhe ¿hnij viglyad navivaº  smutok.  YA
pobriv dali. J nareshti  znajshov  chim  zaduriti  sobi  golovu.  Za  krajnim
korpusom institutu grali v skrakli yakis' dyad'ki. Zdorovenni dyad'ki,  trohi
molodshi za mene, cilyali vazhkimi, obkovanimi zalizom, palicyami v "kulemetne
gnizdo", v "litak", "kovbasu". Viyavlyaºt'sya, to vidbuvalisya respublikans'ki
zmagannya z c'ogo vidu sportu. SHCHopravda, osoblivogo zahoplennya  v  mene  ti
zmagannya ne viklikali, kozhen dyad'ko odniºyu  paliceyu  zmitav  z  bliskuchogo
listka zhersti vsyu figuru. Tak  dobrij  kosar  zmitaº  z  patel'ni  smazhenu
kovbasu. Sportsmeni j buli shozhi na kosariv, til'ki ti zhilavishi, hudishi  j
smaglyavishi.
   Mi kolis' tezh grali v skrakli. J nasha gra bula  znachno  cikavisha.  Nashi
figuri ne stoyali na patel'ni, popade yakas' skraklya v yamku,  j  sprobuj  ¿¿
zvidti vikolupati. Vibivshi hoch odnu  skraklyu,  mi  pidhodili  na  polovinu
vidstani vpered.
   A  dyad'ki  zmitali  z  tiº¿  samo¿  vidstani  za  odin  raz  vsi  p'yat'
curupalkiv.
   Koli ya vernuvsya na kraj parku, Edik uzhe chekav mene tam. Vin pidnyav  nad
golovoyu p'yatirnyu j stisnuv ¿¿ v kulak. YA zrozumiv: cej  zhest  -  muzhnij  i
strogij, mav nas primiriti. Ale nam nichogo miritisya. Mi ne svarilisya.
   YA vtomleno siv na lavochku. Ne znayu, shcho mene vtomilo, ale pochuvav  utomu
smertel'nu.  Mozhe,  ce  mene  zmorila  speka?  CHi  hvilyuvannya  za  gotel'?
Spravzhn'o¿ radosti vid Edikovo¿ p'yatirki nemaº.
   - YA vidpoviv na vsi zapitannya. I na dodatkovi tezh, - kazhe  Edik,  dayuchi
cim zrozumiti, shcho jogo p'yatirka zasluzhena.
   V cyu mit' ya pomichayu po toj bik dorogi shozhu na  cirkul'  postat'.  Vona
yakas' roztripana, rozhitana, rozgvinchena,  hilitaºt'sya  na  odnomu  misci,
nache  ne  znaº,  kudi  ¿j  iti.  Edik  pomichaº  mij   napruzhenij   poglyad,
obertaºt'sya.
   - Z nasho¿ grupi chudik. "Postuplyu... YA vzhe vtretº... Znayu vsi sekreti. I
mene znayut'". Bigav do dekana... Troyak. Mozhe zmotuvati udochki.
   Lisovichok, yakogo ya micno stisnuv u  kisheni,  hrusnuv.  YA  podivivsya  na
Edika, j vin spolotniv. Zakusiv nizhnyu gubu, vidvernuvsya.
   Oleksij Digtyar stoyav posered dorogi¿, mashini  gal'muvali  j  ob'¿zhdzhali
jogo. Os' vin stupiv shcho krok, pobachiv nas, i  vraz  jogo  oblichchya  nabralo
osmislenogo viglyadu, gubi jomu peresmiknulisya, j vin  vzhe  pevnishe  stupiv
upered, perejshov dorogu. Ale do nas ne pidijshov, povernuv pravoruch.
   Za vsyu dorogu do gotelyu mi z Edikom ne obmovilisya zhodnim slovom.
   V goteli, de mi zhili ranishe, restoran obslugovuvav til'ki inozemciv,  a
tut, na novomu misci, harch davali vsim, i ya poviv Edyaka obidati.  Vse-taki
jomu potribno po¿sti garyacho¿ stravi. C'ogo razu Edik ne opiravsya,  sumirno
ta pokirno chvalav za mnoyu.  Vil'nih  stolikiv  u  restorani  ne  bulo.  Mi
dovgen'ko tupcyali v prohodi, a potim Edik legen'ko smiknuv mene za rukav.
   - Otam.
   YA pobachiv, shcho  z-za  stolika  podaº  nam  rukoyu  znaki  yakas'  divchina.
Zdivuvavsya j pishov za Edikom. Mi  sili  za  stolik.  Navproti  nas  sidili
divchina i litnya zhinka. Pevno, mati divchini. Obidvi  buli  strashenno  shozhi
mizh soboyu. Hudi, dovgovidi, tarankuvati i yakis'  zlinyali  chi  vimoreni.  V
starsho¿ shche j zmorshki bilya ochej  ta  na  shi¿,  yaki  vona  prikrivala  biloyu
gazovoyu kosinkoyu. Viglyadu zlinyalosti, vimuchenosti dodavalo shcho j volossya  -
riden'ke, svitle-zhovte.
   - Ella. Z shosto¿ grupi, - vidrekomenduvav divchinu Edik.
   - A ce moya mama, - obnyala za plechi zhipku divchina.
   - Galina Mihajlivna, - vimucheno vsmihnulasya ta.
   - A vi yak tut opinilisya? - zapitala Edika Ella.
   - Pere¿hali.
   - Viturili nas zvidti, - utochniv ya.
   - I v yakomu nomeri zhivete? - dopituvalasya  Ella.  -  Mi  tut  z  samogo
pochatku. Obridlo - strah.
   - Tam shche girshe, -  skazav  ya.  -  SHvendyayut'  inozemci.  V  restoran  ne
puskayut'. I duzhe dorogo.
   Edik ta Ella zagovorili pro ekzameni. V Elli - p'yatirka i chetvirka,  na
fakul'tet, kudi vona postupaº, skladati matematiku ne potribno. Otzhe, poki
shcho u nih z Edikom priblizno rivni shansi.
   - Kazhut', shcho v medichnomu instituti veduchim predmetom vvazhayut' himiyu?  -
chi to zapitala, chi stverdila Galina Mihajlivna.
   - Mamo! - dokirlivo viguknula Ella.  Vona  vvazhala,  shcho  mati  povelasya
netaktovno, adzhe yakshcho htos' nabere rivnu z Elloyu kil'kist' baliv, to  Ella
matime pered nim perevagu.
   Obid tyagnuvsya dovgo, vtomleno j nudno. Mi vsi vzhe  dobryache  potomilisya.
Govorili  pro  tuteshni,  ki¿vs'ki,  cini,  pro   gotel'ni   poryadki,   pro
abituriºnts'ki spravi. Ote neporozuminnya z providnim predmetom bulo  pomizh
Elloyu ta ¿¿ matir'yu ºdinim. YA pomitiv,  shcho  voni  divno  garmoniyuvali  mizh
soboyu, voni movbi dopovnyuvali odna odnu -  v  rozmovah,  smakah,  zvichkah.
Voni navit' posmihalisya odnakovo - shiroko - ochima, i led'-led' - vustami.
   Vidtodi ya shchodnya bachiv ¿h, voni hodili, obnyavshis', yak dvi  podruzhki,  j,
ochevidno, buli dvoma podruzhkami. YA po zazdriv Galini  Mihajlivni  -  nadto
vzhe bezkolirna, nadto maloprivabliva bula z viglyadu ¿¿ dochka, ale  kozhnogo
razu, koli ya divivsya na nih, meni teplilo v grudyah. Zi mnoyu voni  vitalisya
i rozmovlyali vvichlivo, priyazno, privitno.
   Pislya obidu mi vidpochivali, Edik - na lizhku, ya - v krisli. YA prosto  ne
zvik vidpochivati vden' lezhachi. Na lizhku ya mozhu zasnuti j todi  ne  spatimu
vsyu pich. Sama po sobi zav'yazalasya rozmova pro majbutnij tvir z ukra¿ns'ko¿
literaturi. Kolis' mi vsi skladali  dva  ekzameni  -  z  ukra¿ns'ko¿  i  z
rosijs'ko¿ literatur. Teper - na vibir. Vihodit' mozhna j ne  znati  ridno¿
movi. Komu ce potribno? SHCHo za cim sto¿t'? Ne znayu.
   - YA pisatimu na vil'nu temu, - skazav Edik.
   - Krashche pisati pro shchos' konkretne. YAkshcho, zvichajno, znaºsh material. A ti
znaºsh. Prochitav usyu klasiku, yaka po programi, j prosto bagato chitav.  Nashcho
tobi vil'na tema? Tam mozhna roztektisya misliyu po derevu. Do rechi, samo  po
misliyu, a misiyu. YA neshchodavno chitav u yakogos' vchenogo, shcho misliyu - pomilka.
Ta j yak mozhna roztektisya mislyu po derevu? A misiya - ce vivirka, bilka, yaka
litaº po gilkah dereva. Otak i ti rozletishsya. Purh tudi, purh syudi.
   - Na vil'nu temu, yakshcho pravil'no napisati... Tobto idejno... Nu,  gusto
idejno, to voni poboyat'sya chiplyatisya.
   -Idejno, idejno...- mimryu ya. - Ideya  sama  povipiia  tekti  z  sercya  j
diktuvati slova. Ideya, vona... Vona zdobil'shogo hodila u porvanih  shtanyah.
Prinajmni z nih pochinalasya. A tvo¿ dzhinsi koshtuyut' sto dvadcyat'. Zarobi na
nih sam.
   - E, bat'ku, starorezhimni v tebe dumki. Kitajs'ki.
   - Mabut', ya ne tak vislovivsya. Viznayu. - YA  viter  pit  na  oblichchi.  -
Dushno, odchini j drugu polovinku vikna.
   V kimnati spravdi stoyala zaduha. Pryazhilo sonce.  Pronizuvalo  prominnyam
kimnatku, a zashtoriti vikno ne mozhna - zaduha  shche  bil'sha.  Mabut',  lipshe
vijti do kanalu ta posiditi na lavochci.
   - Sered vil'nih tem obov'yazkovo bude shchos' abo pro Bat'kivshchinu, abo  pro
Peremogu, abo pro pracyu, - rozmirkovuº Edik. - Treba zrobiti odin zachin  i
zavchiti jogo. SHCHob pidijshov do bud'-yako¿ temi. SHCHos'  take:  "Prapori  epohi
majoryat' nad nashimi golovami..."
   - "Prapori epohi" - pogano.
   - Nu, znaºsh...
   - Vismiyav uzhe take v p'ºsi Kornijchuk - "barabani epohi".
   -  Nu,  todi  tak:  "YAk  syajno  zori,  shcho  oprominyuv  svo¿m   prominnyam
planetu...".
   "Zdorovo, shibenik, v'yazhe, ya tak no zumiv bi. Hoch ne veo v tim  v'yazappi
j do ladu". I vgolos:
   - "Oprominyuº planetu" - ne godit'sya. Ta shche j "oprominyuº promenyami".
   - Ta ce zh ya tak, dlya prikladu, - obrazhaºt'sya  Edik.  -  Spochatku  treba
sklasti, a todi vidredaguvati, shlifuvati.  A  najkrashche  -  distati  yakijs'
zhurnal abo staru gazetu, svyatkovij pomer. Tam º otaki statti.
   Priznatisya, ya takih statej ne chitayu. I shukati zhurnali ta gazeti, v yakih
voni nadrukovani, ne zbirayusya.
   YA vstayu z krisla, odyagayu pidzhak.
   - Vidpochivaj, - kazhu, - a ya pidu progulyayusya.
   - Tatu, - zupinyaº mene Edik. - Treba bulo b podzvoniti...
   - Komu? - divuyusya ya.
   - Mami... i vsim inshim... Tim dyad'kam, yaki prihodili... Mi  zh  pominyali
gotel'. Kviti, yakshcho ¿h po politati...
   - Mami podzvonyu uvecheri. A dyad'ki... YAkshcho  ¿m  potribno,  znajdut'  nas
sami.
   Na vulici pryazhit' sonce, i v mo¿j dushi  tezh,  yak  u  porozhnij  pusteli.
Viter i suhij pisok, i navit' nemaº mareva.
   Uvecheri ya dzvonyu z nomera dodomu. Navdivovizhu Lyuba bere trubku.
   - Mi pominyali gotel', - kazhu ya. - Zapishi nomer  telefonu.  Zapisala?  Z
toboyu hoche govoriti Edik, - i peredav jomu trubku.
   - Zdrastuj, mam...- Edik rozgubivsya. - U nas vse garazd. Dvi chetvirki j
p'yatirka. Ale ce dobre, ya znayu po grupi... Bat'ko mene goduº... CHerez  dva
dni ukra¿ns'ka pis'mova. Tak, tak! O'kej!
   Teper u nas odna kimnata, vinesti matrac nikudi. YA lyagayu na livij  bik,
oblichchyam do stinki, micno stiskuyu zubi. Des' ya chitav: yakshcho micno  stisnuti
zubi, a shche krashche - zatisnuti zubami sirnik - ne budesh hropiti.
   Obijdemos' bez sirnika. A yakshcho j zahroplyu - nevelika bida.



   Den' trinadcyatij

   Snidati pishli v restoran. Z'¿li po yaºchni, po porci¿ nalisnikiv i vipili
po kavi. Nalisniki buli smachni,  viyavlyaºt'sya,  j  na  tereni  gromads'kogo
harchuvannya mozhna spekti ne girshi, nizh udoma, mlinci  ta  zagornuti  v  nih
sir.
   Po snidankovi Edik vipisuº z knizhechok - ya navit' ne  znav,  shcho  vin  ¿h
uzyav z soboyu, - virshovani citati.
   - Treba z yakogos'  takogo  poeta...  malovidomogo,  ale  horoshogo:  shchob
zdivuvati ¿h.
   "YAkbi ya buv dekanom, - znenac'ka podumalos', -  i  znav  oc'ogo  hlopcya
otak, yak znayu zaraz, zrodu ne prijnyav bi jogo do vuzu". YA zlyakavsya vlasno¿
dumki. Dekanom... Legko skazati... Ale ya ne dekan, a  bat'ko.  Krim  togo,
vin postupaº ne na filologiyu, a na  medicinu,  -  sprobuvav  pidkoreguvati
sebe, ale odrazu zh zbivsya z oriºntiru, insha dumka zastupila cyu.  Filologiya
mav spravu z dushami mertvimi, primarnimi, vigadanimi, nimi mozhna  krutiti,
yak cigan soncem. A  medicina...  Tam  -  zhiva  lyudina...  ZHiva  lyudina  na
likarnyanomu lizhku. Ni, u filologi¿ takozh ne mertvi dushi. Tam - uchni. Diti.
YA prit'ma vtik vid cih dumok:
   - Treba povtoriti te, shcho vi vchili za programoyu.
   Edik posmihaºt'sya. YA ne rozberu,  posmihaºt'sya  shval'no  chi  ironichno.
Jogo posmishka meni ne podobaºt'sya vse duzhche j duzhche. YAkas' vona...  nenache
nakleºna na gubi. Nenache vin znaº shchos' take, chogo ne znayu ya.
   Edik zapisuvav i pivgolosom buboniv yakis' virshi. YA pribrav u  nomeri  j
rishuche viklav na stil pidruchniki ta hrestomati¿. Edik nevdovolepo vidsunuv
ubik zbirniki. Do kimnati nesmilivo pochali zahoditi gosti. Prijshov CHipka i
pohmuro stav bilya poroga, prishili pokalichenij Andrij Volik  ta  Malanka  z
vuzlikom u ruci, brati Besarabi sili prosto na pidlogu j pochali  karbuvati
lyuds'ki krivdi, vsi voni ne znali,  chi¿  gosti  -  mo¿  chi  Edikovi,  -  j
trimalisya deshcho nastorozheno, skuto. Nenache ne  tudi  potrapili,  nenache  ne
bulo ¿m tut miscya. Ale  potrohu  obsvijchilisya,  rozgovorilisya,  adzhe  buli
znajomi mizh soboyu - zhili na odnij knizhkovij ploshchi - i vzhe  ne  divuvalisya,
koli Gudzya porivnyuvali z CHipkoyu, a Gafijku z Nimidoroyu.
   Godini o shostij prolupav telefonnij dzvinok. YA  ne  pomilivsya:  Arkadij
Vasil'ovich sam rozshukav nas.
   - Tak chogo ce vi zakonspiruvalisya? - m'yako kartav mene. - YA  ledve  vas
znajshov. Obdzvoniv usi goteli...
   Meni  stalo  soromno,  shcho  zavdav  stil'ki  klopotiv   c'omu   horoshomu
cholovikovi.
   - Poki pere¿hali... Zbiravsya podzvoniti...
   - SHCHo robite? YAk nastrij?
   Pro nastrij Rogovij zapituº kozhnogo razu, mabut', vvazhaº,  shcho  v  takij
sposib dodaº optimizmu.
   - SHturmuºmo. Grizemo.
   -  SHCHos'  u  vas  golos  ne  shturmovij.  CHi  zashturmuvalisya?  To  hodit'
rozvijtesya. YA os' tezh kinchayu robotu. YA hvilinu vagavsya.
   - A de na vas chekati?
   - De? Nu, skazhimo, bilya  pam'yatnika  Pushkinu.  Pid¿hati  na  metro  vam
zruchno?
   - Zruchno.
   YA progulyuvavsya popid bilimi  berezami,  shcho  krilom  ogornuli  pam'yatnik
velikomu poetovi. Mugikav yakis' ryadki - zdaºt'sya, z Pushkina, j poglyadav  u
bik institutu. Golosu v mepo nemaº, i ya  mugichu  til'ki  todi,  koli  mene
nihto ne chuº. Trotuarom pospishali perehozhi, zdebil'shogo studenti - v c'omu
kutku Kiºva chimalo  institutiv  ta  tehnikumiv.  Raptom  ya  pobachiv  vazhku
postat'. Zaklavshi za spinu  obidvi  ruki,  zsutulivshi  plechi,  asfal'tovim
hidnikom vazhko stupav rektor  institutu  CHerkas'kij.  Krokiv  za  dvadcyat'
pozadu jshov Rogovij.  Ochevidno,  vin  pobachiv  CHerkas'kogo.  YA  povernuvsya
spinoyu do trotuaru. YA ne hotiv zustrichatisya z  CHerkas'kim.  I  vzhe  zovsim
poterpav, abi vin ne pobachiv  mene  z  Rogovim.  Hiiilip  p'yat'  spoglyadav
strupni  berizki,  a  koli  oglyanuvsya,  CHerkas'kogo  vzhe  ne  bulo.   Bilya
pam'yatnika nekvaplivo rozziravsya Rogovij.
   Mi privitalisya z nim i movchki pishli do  metro.  Koli  b  ce  buv  htos'
inshij, ya, mabut', zbozhevoliv bi vid niyakovosti, vid odiº¿ movchanki, ale  z
Arkadiºm Vasil'ovichem mozhna movchati. Eskalatori vezli nas upiz,  nazustrich
plivli bili,  siri,  korichnevi  plyami  oblich,  bezlich  oblich  -  radisnih,
stomlenih, shvil'ovani¿ h, zaklopotanih, voni movbi  j  ne  mali  do  mene
niyakogo stosunku, a vse zh vibivali des' tam u  mo¿j  svidomosti  nepomitni
yamochki.
   YA zvik u likarni do veliko¿ kil'kosti oblich, ale voni ne  vplivayut'  na
mene takim chinom, to - paciºnti, moya uvaga  zoseredzhena  na  odnomu  -  na
¿hnih hvorobah, na ¿hn'omu samopochutti, j virazi ¿hnih ochej,  kolir  ¿hnih
oblich ya sprijmayu til'ki z c'ogo boku. A tut,  probi,  nezmoga  zapam'yatati
oblichchya navit' spravzhnih krasun'. Kolis' u seli ya znav kil'ka krasun',  to
buli gordi j nepristupni divchata, a tut ¿h  bezlich,  meni  zdast'sya,  voni
deval'vuyut' krasu samoyu svoeyu kil'kistyu. I yakoyus' miroyu deval'vuºt'sya  vse
inshe - lyubov, nenavist', padiya, adzhe vse ce - v koli lyuds'kih idej, koli b
vono akumulyuvalosya v nas vid us'ogo c'ogo tlumu, mi vsi  abo  postavali  b
supermenami, abo zbajduzhili do krayu. Ale ne staºt'sya ni togo, pi inshogo. A
mozhe, potrohu j staºt'sya. Hiba mi ne bajduzhiºmo v takomu os' natovpi?
   YA skazav pro ce Arkadiºvi Vasil'ovichu. Vin usmihnuvsya.
   - Vi prosto vtomilisya. Vas vtomilo velike misto, speka, ekzameni.
   - Mene vzagali vtomilo zhittya, - znenac'ka skazav ya j zdivuvavsya.  Adzhe,
po-pershe, ce nepravda, a po-druge, chogo rozkrivayu dushu  c'omu  cholovikovi?
Mozhe, cherez te, shcho vij takij spokijnij i nelukavij? Sil'nij cholovik, yakomu
duzhe vazhko zhivet'sya. Nejmovirno vazhko.  YA  -  likar,  i  mozhu  uyaviti,  shcho
znachit' mati taku hvoru druzhinu j dvoº ditej. Mabut', jomu htos' dopomagaº
po gospodarstvu, ale moral'nij vantazh tisne na n'ogo den' i nich.
   - Todi pominyajte zhittya, - znenac'ka skazav Rogovij.
   - Pominyati zhittya? A hiba ce mozhlivo? Ce zh - pominyati sebe.
   - ª lyudi, yaki minyayut'. Same tak - pochinayut' zhiti inakshe. YA ne znayu,  chi
minyayut'sya voni sami.
   - Ale do c'ogo prizvodyat' yakis' veliki kataklizmi v ¿hn'omu zhitti.
   - Ochevidno. Rozcharuvannya. Smert'. Prote buvaº: "Ta doki ya zhitimu otakim
pentyuhom".
   - To jomu til'ki zdaºt'sya, shcho vin  pominyav  zhittya.  Vin  lishivsya  takim
samim, yak buv.
   - Mozhlivo.
   - ª lyudi, yaki uves' vik sudyat'sya ya i svitom, b, yaki  vse  zhittya  kudis'
vidchajdushne  dryapayut'sya.  Voni  j  dali  budut'  suditisya  z  nim,  til'ki
tihen'ko. ª v mene odin znajomij... U principi - nepoganij cholovik. To vin
meni neshchodavno ziznavsya: od pershogo dnya pragnuv u instituti posisti  misce
zaviduyuchogo laboratoriºyu. Domagavsya vse zhittya.  Pereprac'ovuvav.  Perejmav
na sebe bezlich gromads'ko¿ roboti. I os' - stav. CHerez rik - na pensiyu. "A
ya, - kazhe vin, - i v kino ne shodiv".
   Mi pidijshli do budinku, v yakomu zhiv Arkadij Vasil'ovich.
   - Zajdemo do mene, - zaproponuvav vin.
   YA hotiv vidmovitisya, a potim podumav,  shcho,  mozhlivo,  Rogovij  zaproshuº
mene, shchob trohi pogamuvati, priglushiti samotnist', j pogodivsya.
   - Garazd, til'ki ya...
   Vin zrozumiv, m'yako vzyav mene pid ruku.
   - V mene º.
   YA ce bachiv usiº¿ kvartiri Arkadiya Vasil'ovicha, ale vital'nya,  kudi  vin
mene zaviv,  bula  rozkishna.  Velika,  napivkrugla,  vona  vihodila  dvoma
viknami i kruglim zasklenim balkonom u neshirokij  dvir,  za  yakim  zeleniv
sadok. Od cvoru sadok buv vidgorodzhenij drotyanoyu stinoyu.
   Arkadij Vasil'ovich rozchiniv vikno. Znizu  syudi  dolitali  vazhki  udari,
shozhi na rushnichni postrili.
   - Nu os'... ªst'  zhe  shtanga...  A  voni  odnakovo  -  pid  viknami,  -
pomorshchivsya Rogovij, ale osoblivogo rozdratuvannya  na  jogo  oblichchi  ya  ne
pobachiv.  Libon',  jogo  zauvazhennya  bil'shoyu  miroyu  malo  priblizno  take
znachennya: zavazhayut' gostevi.
   YA poglyanuv uniz. Dvoº tovstuniv u sportivnih formah - cholovik ta zhinka,
vibivali palicyami kilim, shcho visiv na drotyanij ogorozhi. A pravoruch,  zovsim
nedaleko, spravdi chervonila truba dlya vibivannya kilimiv.
   - Posid'te, a ya trohi povorozhu na kuhni, - skazav Arkadij Vasil'ovich. -
Uvimknuti televizor?
   - Ne treba. Mozhe, ya vam dopomozhu?
   - E ni, vi - gist'. Ta j ya garnij kulinar,  povirte,  ce  ne  hvastoshchi.
Prosto... navchivsya. Nu... todi podivit'sya moyu mizeriyu, - pokazav rukoyu  na
stari cejsivs'ki shafi z knizhkami j pishov.
   Vsi inshi mebli v kimnati tezh buli stari, ne starovinni, a prosto stari,
til'ki pis'movij stil velikij i spravdi starovinnij, antikvarnij. Na stoli
u malen'kij vazochci stoyala dubova gilochka  z  priv'yalim  listyam  i  tugimi
vuzlikami zelenih zholudiv. YA siv u krislo  bilya  stolu,  na  yakomu  lezhali
yakis' knizhki ta gazeti. Uzyav odnu knizhku, drugu,  ale  to  buli  metodichni
posibniki, i ya poklav ¿h na misce. Z nozhem  i  cibulinoyu  v  rukah  zajshov
gospodar.
   - Skin'te pidzhak i galstuk, - poradiv vin. - Rozslabtesya, vidpochivajte.
LAya prigotuyu salat i pidsmazhu bifshteksi.  Ne  z  kulinari¿,  gotuvav  sam,
lezhat' u holodil'niku.
   YA  posluhavsya  poradi  Arkadiya  Vasil'ovicha,  znyav   pidzhak,   galstuk,
rizstibiguv komir sorochki j spravdi movbi skinuv z plechej mishok  u  kil'ka
pudiv. YA pidkoryavsya Rogovomu, j meni stavalo legko, hoch shchos' i opiralosya v
meni, ya ves' chas z  tim  kudis'  ishov,  posuvavsya  do  yakogos'  fatal'nogo
rubezhu, yako¿s' trpvozhpo¿ grapi. Ce bulo divovizhno, htos' mozhe skazati,  shcho
tak meni zdaºt'sya teper, inodi i ya dumayu tak samo,  ale  chasom  naplivayut'
hvilini - mi vsi znaºmo taki  hvilini,  koli  movbi  provalyuºmosya  v  svoº
minule, propalyuºmosya i rozchinyaºmosya tam do reshti, i vsi  todishni  vidchuttya
spalahuyut' u nas, mi virivaºmo ¿h zvidti, voni zgoryayut', yak  iskri,  prote
zalishaºt'sya slid, i po n'omu mi znovu j znovu vidnovlyuºmo  svoº  minule  -
vse bulo same tak.
   YA pidijshov do krajn'o¿ shafi, pobig poglyadom po korincyah knizhok. Slovnik
Brokgauza-ªvfrona,  shist'  starih  tomiv  istori¿,  dorevolyucijne  vidannya
Aristotelya,  al'bomi.  Hotiv  perejti  do  insho¿  shafi,  ale   zacikavivsya
al'bomami. Meni zahotilosya podivitisya na  sim'yu  Arkadiya  Vasil'ovicha,  na
druzhinu ta ditej, osoblivo na druzhinu. YA vzyav obidva al'bomi, siv u krislo
j poklav ¿h sobi na kolina. Pevna rich, Arkadij Vasil'ovich ne rozserdit'sya,
shcho ya gortayu al'bomi, vin sam zaprosiv mene podlubatisya v shafah.
   V al'bomah panuvav haos. Fotografi¿  ne  buli  poprikriplyuvani,  lezhali
pachkami, stari j novi, i godi bulo dobrati  yakogos'  ladu.  Kil'ka  zovsim
starih foto, prote ne pozhovklih,  buli  todi  horoshi  majstri:  hlopec'  u
firmonnomu kashketi yakogos' uchilishcha chi shkoli, soldat pri  shabli  -  mabut',
did Rogovogo, a mozhe, j ne did, a dalekij rodich, chi  j  zovsim  vipadkovij
cholovik, znovu toj-taki soldat u  vijs'kovij  formi,  ale  bez  pogoniv  i
kashketa. YA perevernuv  foto,  zvorotnij  bik  spisanij  dribnim  pocherkom,
himichnim olivcem, deyaki slova porozplivalisya,  sterlisya  cili  ryadki,  ale
vnizu mozhna bulo prochitati: "...a shche prishlit' vorochok pshona  i  suhariv  z
pivpuda, bo tut... (kil'ka sliv ziterlosya) hazya¿na chotiri korovi, a moloka
no daº". V kinci - na kil'ka ryadkiv pokloniv. Ochevidno, foto -  z  polonu,
avstrijs'kogo chi nimec'kogo. Dali lezhali trohi novishi fotokartki,  cholovik
dvadcyat' dyad'kiv i titok bilya oblupleno¿ stini hati,  poperedu  paruiok  z
kvitkoyu pa kashketi ta divka  u  vinku,  shche  fotografi¿  dyad'kiv  i  titok.
Gamazej, mashini, do kabini pribitij prapor, u kuzovi - mishki, na mishkah  -
troº dyad'kiv vezut' zdavati pershij hlib.
   YA vzyav drugij al'bom. I odrazu natrapiv na  te,  shcho  shukav:  fotografiya
vsiº¿ rodini Arkadiya Vasil'ovicha: vij, druzhina, dochka i sin. Roztashuvalasya
rodina na starovinnij kshtalt, fotografuvalisya des' v atel'e: dva stil'ci z
topkimi gnutimi spinkami, na nih u trohi neprirodnih pozah sidyat'  Arkadij
Vasil'ovich ta jogo druzhina, divchinka sidit' u materi na  kolinah,  hlopchik
(starshen'kij,  rokiv  desyati)  sto¿t'  bilya   bat'ka.   Oblichchya   druzhini-
nevirazne, kaminne, ta j u ditej  tezh  lichka  povityaguvalisya,  ochi  shiroko
povidkrivani; ya uyaviv scenu, yaka  pereduvala  fotografuvannyu,  i  sumovito
usmihnuvsya. Dityam mili vuha, ¿h odyagali  v  chistu  odizh,  nastavlyali,  shchob
povodilisya zrazkovo. Mabut', foto zabazhali bat'ki Arkadiya Vasil'ovicha  abo
jogo druzhini, nasampered foto vnukiv, a ti chvaruvali, i ¿h abo pobili, abo
na nih duzhe nagrimali. YA peregornuv kil'ka porozhnih storinok i natraniv pa
cilu pachku fotografij nedavnih, kil'karichno¿ davnosti, j to - lishe  samogo
Arkadiya Vasil'ovicha. Rogovij v auditori¿, v prezidi¿ yakogos' zasidannya, na
ribolovli -  trimaº  v  rukah  spining  (trimaº  nevmilo),  grupove  foto,
zroblene na yakomus' kurorti - pal'mi i veliki bili kvitki, shche odne grupove
foto.
   YA vzhe perekinuv jogo, ta rantom shchos' majnulo pered mo¿mi ochima. J  shchos'
storozhko napruzhilosya v meni, tak buvaº, koli za viknom tramvaya chi avtobusa
promajne  znajome  oblichchya,  promajne  j  znikne,   a   v   pam'yati   shchos'
zatrimaºt'sya, i ne mozhna z pevnistyu skazati, znaºsh  ti  togo  cholovika  chi
obiznavsya.  YA  ziyuvu  vidkriv  foto.   Volika   grupa   kurortnikiv   bilya
klumbi-fontana - stoyav na odnij nozi kaminnij leleka,  v  n'ogo  z  dz'oba
tekla voda, a dovkola rosli kaktusi ta yakis'  kviti.  Kurortnikiv  bagato:
dna ryadi  sidilo  j  tri  stoyalo.  Ochevidno,  ce  bulo  zvichne  misce  dlya
fotografuvan', inakshe de b voni vzyali pidstavki-lavochki. Na drugij lavochci
v centri sidila Lyuba, a bilya ne¿ sidiv... Arkadij Vasil'ovich. YA vidchuv, yak
u mene  movbi  zaderev'yanilo  serce,  a  potim  tam  shchos'  rozirvalosya,  j
utvorilasya porozhnecha, v yaku  padalo  shchos'  krihke  j  holodne.  YA  ne  mig
opam'yatatisya, ne mig nichogo vtyamiti, shchos' u meni zrobilo vse ce  za  mene:
pripushchennya, obrahunki, visnovki. A vzho  v  nastupnu  mit'  ya  zbagnuv  use
chitko, poslidovno j strashno. Zdavalosya, nichogo  osoblivogo  ne  stalosya  -
zvichajno kurortne foto, malo tudi z'¿zhdzhast'sya lyudej, malo hto j bilya kogo
siv chi stav na fotografuvapnya. Kurort nash, medichnih  pracivnikiv,  Lyuba  i
Rogovij brali putivki kozhne  okremo.  Ale  zh  Lyuba  meni  ne  skazala,  shcho
poznajomilasya z Arkadiºm Vasil'ovichem na  kurorti,  vona  vigadala,  bucim
poznajomilasya z nim u svoº¿ podrugi, shcho Rogovij  -  dvoyuridnij  brat  tiº¿
podrugi. Nesosvitenna durnicya, v yaku ya poviriv. I zhodnogo podibnogo foto u
nas vdoma nemaº. YA pam'yatayu vsi Lyubini fotografi¿. Ta j -  svitku:  oce  b
Rogovi¿ i¿ klopotavsya za sina podrugi dvoyuridno¿ sestri!
   YA stisnuv kulaki. Nehaj budut' proklyati vsi  kurorti  i...  vsi  zhinki.
YAducha zlist',  pekuchi  sl'ozi  dushili  mene.  Meni  bulo  tak  girko,  tak
obrazlivo, shcho ya azh zastognav. Obrazlivo, shcho zradzhenij, obdurenij, shcho sidzhu
os' u cij kimnati j chekayu, poki Arkadij Vasil'ovich zasmazhit' meni v  utihu
bifshteks. Ce bulo znachno girshe, nizh  Lyubine  zahoplennya  patlachem-maestro.
Tam vona splutala mistectvo z jogo nedolugim zhercem, tam ya  mig  borotisya,
pa shchos' spodivatisya, namagatisya shchos' poyasniti sobi. A tut?
   I shcho zh meni robiti teper? Pobigti pa kuhnyu,  vhopiti  kuhoshyugo  nozha  j
vgoroditi jomu v spinu! Ale na take ya ne zdatnij. Ta vin i  ne  vinuvatij.
Ne vdivec' i ne odruzhenij... A tut pidvernulasya kurortna damochka. Vin shche j
tak... sumlinno splachuº svij borg. Mene znovu zatipalo  j  zatrusilo.  Ale
dumka vzhe pracyuvala chitko. YA mushu vtekti, poki syudi ne vernuvsya Rogovij. YA
ne zmozhu divitisya jomu v ochi, ne zmozhu z cim rozmovlyati.  Na  aktorstvo  v
cej moment  ya  ne  gozhij.  Rozigraºt'sya  scena,  v  yakij,  mozhlivo,  shche  j
viglyadatimu zhalyugidno. A yak shcho ya mozhu viglyadati?
   YA shopiv zi spinki krisla pidzhak ta galstuk.  Dobre,  shcho  ne  rozzuvsya.
Stupayuchi, yak zlodij, na noski cherevikiv, vijshov u koridor. Z kuhni mene ne
vidno, tam shchos' shkvarchalo, z dverej tyaglisya sizi pasma  dimu.  "A  shcho,  yak
zaraz viglyane?" Zamok na  dveryah  buv  prostij,  prote,  koli  ya  vidvodiv
zaskochku, vip klacnuv. Hryapnuv dverima j pomchav po shodah.  Meni  zdalosya,
shcho v toj moment, koli ya zachinyav dveri, htos' zdivovano viguknuv pozadu.  YA
ne znav, chi pravil'no zrobiv, zalishivshi na stoli rozkritij al'bom. Mabut',
pravil'no, adzhe ya ne zmozhu rozmovlyati z Rogovim navit' po telefonu.
   YA ne znav, kudi  jdu.  Nevid'  yak  opinivsya  v  parku  nad  Dniprom.  YA
hilitavsya, yak p'yanij. Meni strashenno bolilo v grudyah.  V  golovi  tovklisya
dumki, nenache oskazhenili koni. Triskalisya poprugi, rvalosya  poviddya.  Vono
bulo  motuzyane.  YA  to  zavdavav  Lyubi  kativnic'kih  muk  -  znishchuvav  ¿¿
najvitonchenishim sposobom, to volav do ne¿, do  ¿¿  sovisti,  ¿¿  proklyato¿
sovisti, to... spovidavsya pered dit'mi, hotiv, shchob voni pozhalili  mene.  A
hto z nih mozhe msie zrozumiti, hto pozhaliº? Vovka, Edik? Vovka, mozhlivo, j
pozhaliv bi... YA metav bliskavici, a voni povertalisya nazad  i  palili  moº
serce.
   E ni, shcho vse - pomsta, zhaloshchi? Nichogo c'ogo ne bude, ya i dali  nositimu
v dushi oskargu ta bil'... Mozhlivo, dovgo? YA  rozzhalobivsya,  a  potim  taki
vzyav sebe v ruki: ya - likar, a hto zh ishche musit' podavati priklad inshim  na
cij grishnij zemli? Vzhe popidvodilisya z lav ostanni parochki, vzhe milicioner
pidozrilo poglyadav na mene, vzhe  mignuli  j  pogasli  lihtari,  zalishilisya
til'ki "dizhurni", taki zh odinoki, yak i ya. ¯m goriti vsyu nich. A ya des'  pid
dvanadcyatu vernuvsya v gotel', ne vmikayuchi svitla,  rozdyagnuvsya  i  vpav  u
lizhko. YA ne zdivuvavsya, yakbi zaraz pochuv vid Edika: "SHCHo, zagulyav, pahan, a
shche koziruvav na mene". Ale Edik nichogo ne skazav, til'ki plyamknuv gubami j
natyagnuv na golovu kovdru. Vin zavzhdi spit' tak  -  natyagnuvshi  kovdru  na
golovu.



   Den' chotirnadcyatij

   Nastupnogo ranku ya prokinuvsya z vazhkoyu golovoyu. YA pogano spav - ne  mig
zasnuti shche j tomu, shcho nadto  dzvenilo  u  vuhah,  to  vzhe  ne  buv  tonkij
melodijnij dzvin, to guli rozbiti dzvoni, guli na  pozhezhu,  na  gvalt,  na
neshchastya. Ale yake  shche  neshchastya  mozhna  meni  provishchati?  Meni  pe  hotilosya
vstavati,  rozmovlyati  z  Edikom,  gotuvatisya  z  nim  do  ekzameniv.   Mi
chitatimemo virshi pro visoku ta shchiru lyubov, pro ofiru, a ya prikolihuvatimu,
nenache hvoru ditinu, svij rozpach i dumatimu tu samu dumu.
   YA skazav Ediku, shcho mayu zavershiti odnu  likarnyanu  spravu,  j  pishov.  YA
tinyavsya vulicyami, ya zajshov do  muzeyu,  ale  ne  mig  dovgo  zatrimatisya  v
zhodnomu zali. Vse meni bulo necikavim, vse vidavalosya nepravdivim. I vsyudi
- kohannya, kohannya, kohannya. Na¿vne, shchire, dosvidchene,  linive,  take,  shcho
sponukaº na podvigi, na zhertvi, kohannya bilyave, chornyave, rude  -  bud'  ti
proklyate! Nenache nemaº na sviti nichogo inshogo, nenache vono -  rude,  bile,
chorne - ne zakinchuºt'sya odnakovo. Obkvecyali nim vse  -  robotu,  borot'bu,
podvigi, ob'ºle¿li, obsheptali. YAkshcho lyubov - dozvoleno vse. Vkrasti, vbiti,
zraditi, bo to - v im'ya lyubovi! Vona velika, vona svyata, v ¿¿  im'ya  mozhna
pozhertvuvati vsim. Goj, stan'te vbik, vi,  dribni,  kuci,  nikchemni,-  jde
kohannya. CHolovik ubiv! Vin ne vinuvatij, vin pokohav. V kino,  v  knizhkah,
po radio - skriz' vona. Kohajtesya, kohajtesya, kohajtesya. Svit  oshaleniv  i
reklamuº til'ki kohannya. YAk zubnu pastu,  yak  cukerki,  yak  modni  dzhinsi.
Kolis' zhili v im'ya shcho  chogos'  -  samogo  zhittya,  postupu,  ditej.  Kolis'
kohannya hovali, kolis' ce bula taºmnicya za simoma pechatkami, a  teper  os'
vono, divit'sya,  pidglyadajte,  molodi  lyudi,  vidivlyajtesya  iz  shronu,  v
shchilini, yak treba kohatisya po spravzhn'omu.  Nadto  rozdratuvala  mene  odna
kartina: stoyat' na yakijs' nezrozumilij tverdi hlopec' ta divchina, zakohano
divlyat'sya odne odnomu v ochi j trimayut' na svo¿h rukah zemnu kulyu. Oh,  yaka
tonka dumka: lyubov trimaº planetu! Bachite, yaka vona vsesil'na. Bachite, yaki
voni mogutni, bogi, ta j godi. Bogi! A shcho b z vami bulo, yakbi...  pu  yakbi
vona hoch trohi  prigal'muvala  svo¿  oberti  navkolo  osi?  (Kazhut',  vona
led'-led', na odin  mikron  prigal'movuº,  j  todi  klimat  znachnoyu  miroyu
minyaºt'sya). Abo na Sopci pobil'shali plyami  chi  zpikli  zovsim?  Vsesil'ni!
Kataºtesya na nij, yak diti na karuseli, vchepilisya v ¿¿ zolenij kozhuh, shche  j
vi¿daºte jogo do sirih dirok. Najkrashcha logepda, yaku vi  pridumali,  -  pro
Ikara. Poletiv - i bul'knuv. Vsesil'ni! Vklonit'sya ¿j i podumajte,  yak  ¿¿
zberegti, yak ¿¿ ne ponishchiti. Vi nichogo c'ogo pe tvorili j ne dali  svitovi
nichogo, vi til'ki perebovtuºte ta pereliplºte ¿¿ nichnij zamis,  i  berete,
berete, berete ta samovihpalyaºtesya.
   "Vi, vi... - raptom spalahuº v meni. - A sam? CHim  ti  krashchij  za  cih,
neshchasnij ego¿ste?.. Ni, ya ne ego¿st. YA - dlya lyudoj. Dlya nih,  dlya  ¿hn'ogo
zdorov'ya".
   Ho-ho, dlya lyudej... A ne dlya sebe? Hiba ti vkolyuvav ne dlya sebe? Vse  -
dlya sebe. Nu, shche dlya sim'¿. Bo vona - tvoya. Hotiv, shchob lyubila druzhina, shchob
sluhalisya diti, shchob buli tisha ta spokij. Hiba ce ne dlya sebe? J navit'  iz
sinom... Oce zaraz. Hiba oce vse- Rogovij, Onishchenko, Raya -  ne  dlya  sebe?
SHCHob ne grizla Lyuba, shchob ne mulyav udoma ochi sin. Sprovaditi v institut i  -
spokij ta tisha. Ot i maºsh... spokij. Maºsh Arkadiya Vasil'ovicha.
   YA zastognav. "Pri chomu tut ce? Te, shcho stalosya, ne maº zhodnogo  stosunku
do Edika, do institutu. Zradila druzhina, ot i vse".
   J znovu pidstupnij, zlij golos... "A sam... A sam hiba ne po¿dav  ochima
zhinok. A voni zh - vsi chuzhi. J hiba ne hodiv z  Larionovim  na  imenini  do
dvoh mal'ovanih kral'? Na nevinni imenini. A tam buli til'ki dvi  krali  i
Larionov. A toj bigav pomolodilij na dvadcyat' rokiv. I veselij, yak durnik.
Litav  metelikom,  purhav  gorobchikom,  i  vse   nashiptuvav:   "Zakohajsya,
zakohajsya. Oh, yakbi ti znav... Svit pereminit'sya... YAke ce  shchastya".  I  ti
trohi ne povirshi. Ti znav, shcho ne vipiv jogo povnoyu charoyu, ne vidchuv na vsyu
silu, j pidesh z ciº¿ zemli, garazd ne znayuchi, shcho ce take. Ti  kohav  Lyubu,
ale tak, yak kohav bi bud'-yaku garnu zhinku, pokohav za krasu, a ne  za  te,
shcho vona Lyuba z dobroyu, glibokoyu i nizhnoyu dusheyu. Ti uves' vik, sam togo  ne
znayuchi, chogos' shukav.  Ziznajsya  otako  pid  dulom  pistoleta,  navedenogo
vlasnoyu rukoyu, - skazhi pravdu!"
   "Prosto ya sumuvav za tim. Ale ya  no  shukav.  I  ne  zalicyavsya  todi  na
imeninah. Hoch zhinka bula duzhe krasiva".
   "Bo ne spodobalasya ta druga divka..."
   "Ne tomu, shcho ne spodobalasya. Hiba mozhna zakohatisya silomic'?".
   "Horoshe vipravdannya".
   "YAko ne º, a til'ki..."
   YA pomitiv, shcho vzhe davno jdu po vulici.  Potrohu  zaspokoyuvavsya.  Hoch  u
grudyah i dali stoyav  bil'.  SHCHos'  movbi  odvalyuvalosya  od  dushi,  zhive  chi
mertve... J nenache po nij projshli chobit'mi. Mozhe, to tyagnet'sya za chobit'mi
i odpadaº bagno? Zasohle bagno z krov'yu. I vodnochas ya pochuvav, yak  shchos'  u
meni pominyalosya. Bil' lishivsya, ale ya vzhe divivsya na vse  movbi  z  daleko¿
vidstani. Mene vzhe majzho ne hvilyuvalo, postupit' chi ne postupit' mij  sip,
i ya  ne  dumav,  yak  povedusya,  povernuvshis'  dodomu.  SHCHos'  u  mo¿j  dushi
zacherstvilo, nenache vzyalosya tverdoyu shkorinkoyu. Navit'  te...  najstrashnishe
ne strahalo mene. Hoch visilo v golovi j dali vazhkoyu  hmaroyu.  I  ta  hmara
den' vid dnya gustishala. Meni zdavalosya, shcho ta hmara - odnakova,  temna,  a
naspravdi bulo no  tak,  vona  vzhe  zrobilasya  lilovo-chorna.  To  -  kolir
gangreni. A hto, yak ne likar, najkrashche znav toj kolir. YA virishiv bil'she ne
pereviryati vagu, ale hiba ne pochuvav, yak provisaº na meni  odyag?  S'ogodni
vrapci pasok zatyagnuv shche pa odnu  dirochku.  Mabut',  ya  znovu  rozzhaloblyuyu
sebe? YA likar i ne mayu na ce prava. Lishe na ce ne mayu. Na vse inshe -  mayu.
Os' dovedu vsyu spravu do kincya... Tobto zachekayu, postupit' chi ne postupit'
Edik. Vin postupit', i ya pri¿du dodomu j kinu druzhini v  oblichchya:  "Os'...
Postupiv. Mo¿mi, tvo¿mi starannyami. Radij. Prote mo¿h zaslug u c'omu  duzho
malo. V osnovnomu ce zasluga tvoya. Tvoya  z  Arkadiºm  Vasil'ovichem".  Otak
zavershu cyu spravu. J todi... YA ne znav, shcho bude todi. YA hotiv zmiti z sebe
ci dumki, roztrusiti, rozgubiti ¿h, ya tukav novih vrazhen'  i  ne  znahodiv
¿h. U knizhkovij kramnici kupiv knizhku  "Nechaev  i  necha¿vshchipa".  Kupiv  cyu
knizhku svidomo, ya ne hochu bil'she chigati vigadani  pripudreni  istori¿  pro
kohannya. Lipshe ya chitatimu pro odnogo z najbil'shih negidnikiv svogo chasu.
   V  koridori  gotelyu  zustriv  Galinu  Mihajlivnu  ta  Ellu.   YA   znovu
podivuvavsya ¿hnij divovizhnij shozhosti, shozhosti v us'omu, navit' u  virazi
oblich i ochej.  Voni  jshli,  vzyavshis'  za  ruki,  nenache  dvi  podrugi,  j,
prihilivshi  odna  do  odno¿  golovi,  tiho  rozmovlyali.   Zi   mnoyu   vopi
privitalisya, yak z davnim znajomim.
   - Mi jdemo obidati, - skazala Galina Mihajlivna. - Vam miscya zajmati?
   - Ne znayu, - chomus' trohi rozgubivsya ya. - Zapitayu sina.
   Edik obidati ne  zahotiv.  Vin  poglyadav  na  mene  zdivovano  j  trohi
zanepokoºno, mabut', shchos' pomitiv u meni. Uvecheri  sam  zakip'yativ  chaj  i
porizav kovbasu ta hlib, shcho j skazav:
   - ¯zh, tatu. Bo ti chomus' shud.



   Den' p'yatnadcyatij

   YA proviv  Edika  til'ki  do  metro.  YA  boyavsya  zustritisya  z  Arkadiºm
Vasil'ovichem. I pe hotiv  bachiti  ªvgena  Sidorovicha.  Vzagali,  ne  hotiv
nikogo bachiti. Za ekzamen majzhe ne hvilyuvavsya: yak bude, tak i bude. Ta  yak
vono shche mozhe buti, koli prijmatime ekzameni Ra¿sa Maksimivna Tirsa. Rajka!
   YA vernuvsya do nomera i chitav pro  Nechaeva.  Pro  c'ogo  cholovika,  yakij
vvazhav, shcho lyudini dozvoleno vse, shcho borotisya mozhna j  potribno  bud'-yakimi
zasobami, abi lishen' dosyagti kincevogo rezul'tatu, pro cholovika, shcho  zumiv
obduriti navit' nedovirlivogo mogutn'ogo Bakunina.
   Vichne pitannya, vichna borot'ba  dumok  -  shcho  zh  dozvoleno  lyudini?  YAki
vudila, yaki gal'ma potribni dlya ne¿ i koli ¿h  vklyuchati.  Gal'ma  -  takij
pristrij, shcho, zreshtoyu, vmikaº ¿h odna noga.  Konstruyuyut',  roblyat'  mashinu
desyatki j tisyachi lyudej, a natiskav gal'ma htos' odin. I  vilitav  sklo,  j
rozbivayut'sya lobi, lamayut'sya rebra ta hrebci. J nihto ne  povinen  ridati,
bo poletit' pid kolesa. Vreshti htos' primudryaºt'sya vdariti  po  nozi,  yaka
natiskaº na gal'mo, j limuzin nabiraº vse  bil'sho¿  j  bil'sho¿  shvidkosti,
togo nihto ne pomichaº, za  kermom  nihto  ne  stezhit',  v  mashini  panuyut'
radist'  ta  svoboda,  radist'  vzaºmno¿  doviri,  veseloshchi,  j  raptom  v
bozhevil'nij panici htos' gukaº: "Stina, poperedu stina..."
   J todi... Todi tezh mozhlivi varianti. Abo mashina vrizaºt'sya v stinu, abo
htos' duzhij hapaº v ruki kermo j natiskav na gal'mo. Poryatuvavshi, vin  uzhe
¿de tak, yak hoche sam.
   Po yakomus' chasi ne vitrimuyu, vidkladayu  Nechaeva  i  ¿du  do  institutu.
CHvalayu  po  ale¿,  nazustrich  meni  llºt'sya  students'kij  potik.  Libon',
pis'movij ekzamen same  skinchivsya.  Bilya  "moº¿"  lavochki  nervovo  tupoche
Onishchenko.
   - Kudi vi zapropali?.. Vi... povinni buti na misci,  -  vpershe  odchituv
vin mene.
   YA bajduzhe stenayu plechima. Do nas pidhodit' Edik.  Jogo  oblichchya  pashit'
rum'yancem. Zdorovim i trohi nervovim.
   - Zdaºt'sya, tvir meni vdavsya.
   - Duzhe dobre, duzhe dobre, - bel'koche  ªvgen  Sidorovich,  -  Vitayu,  tak
skazati, napered. Nu, ya pobig.  Tak  yak  nazivayut'sya  ti  liki?  Raunatin?
Golova diryava. - Vin vdaº, shcho nishporit' po kishenyah. - U vas nemaº ruchki? A
v tebe? - Edik podaº jomu svoyu ruchku, Onishchenko distaº  bloknot,  vidstupaº
zadki, shkryabayuchi perom. - Tak-tak... Po  tri  tabletki...  Pered  ¿zheyu.  -
Povertaºt'sya i jde. Vin zabuv viddati Edikovi ruchku.
   YA movchki sposterigayu ce licedijstvo. Vdayu, shcho vse ce  meni  bajduzhe,  a
farba zalivaº shchoki. YA vchiniv,  yak  spravzhnisin'kij  liberal.  YA  ne  davav
Edikovu ruchku Onishchenku. I ne nazdognav jogo ta ne vidibrav  ¿¿.  "Koni  ne
vinni".
   Pokrad'ki blikayu na Edika.  Hitroyu  tinnyu  po  jogo  oblichchyu  proplivav
zdogad. Mij sin do kata zdogadlivij. I  tonkij.  Vimahuº  rukami  -  pislya
dovgogo sidinnya robit' gimnastichnu vpravu  -  j  pochinav  rozpovidati  pro
ekzamen.
   Pisav vin na vil'nu temu. J perekonanij, shcho napisav  garno,  tvir  jomu
vdavsya, zachin, yakij pridumav udoma, pidijshov, i citati tezh. Vin  podivivsya
na mene majzhe peremozhno. "Vchis' zhiti, pahan, - prochitav ya v jogo ochah, - i
ne vishaj nosa".
   V goteli vin sam, dobrovil'no pishov na vulicyu j prinis u grafini  kvasu
ta dvi porci¿ moroziva. Sklyanku kvasu ya vipiv zalyubki, a  morozivo  viddav
Edikovi - ya jogo ne lyublyu. Vin jogo tezh ne vel'mi  lyubit',  ale  z'¿v  dvi
porci¿ - v nauku meni.
   Pislya obidu mi valyalisya na lizhkah, ya spodivavsya, shcho zasnu, ale tak i ne
zasnuv. YA ne spav uzhe dvi nochi.
   Uvecheri Edik pishov u kino, a  ya  zalishivsya  v  kimnati  sam.  Sprobuvav
chitati, ale ne chitalosya. Siv bilya vikna, divivsya na  fontani,  shcho  bad'oro
posilali vgoru tugi strumeni vodi.  Vnizu  pid  viknami  shurhotili  shinami
avtomobili, lunali priglusheni golosi.
   Moº serce opovila vazhka tuga, stalo tak toskno, shcho hotilosya krichati.  YA
vzagali nud'guyu v gotelyah, a zaraz hotilosya  zaviti  po-vovchomu.  Zaviyu  -
poklichut' milicionera, skazhut' - p'yanij. Tisla  nizen'ka  stelya,  stiskali
zhovto-rudi stini, navit' visota (s'omij poverh) lyakala mene.
   YA odyagnuv pidzhak i vijshov z gotelyu. Vden' pokrapav doshchik, i  v  povitri
stoyala proholoda. YA briv bez meti vzdovzh kanalu. Ostanni ribalki zmotuvali
vudki, na travi sidili parochki, j dvoº starih, vin - invalid, z-pid  livo¿
holoshi viglyadav protez, vona - doridna titusya - vkladala v koshiki  paketi,
ochevidno, sidili tut davno, obidali abo j pidvecheryuvali - proveli den' nad
vodoyu. Po toj bik kanalu na uzvishini mchali po trasi mashini, bigli  chervoni
tramva¿, vbirayuchi v svo¿ chereva ta vikidayuchi¿ z nih strokati gurti  lyudej.
Lyudi jshli po shodah vniz, do mostu.
   Dali ya blukav majzhe bezlyudnimi  vulicyami  i  yakimis'  perehodami  cherez
dvori, znovu vihodiv do kanalu ¿¿ znovu  povertav  nazad.  M'yaki,  napoºni
doshchem sutinki spustilisya na misto,  veliki  bili  budinki  stoyali,  nenache
korabli na rejdi. Mabut', take vrazhennya skladaºt'sya vid  togo,  shcho  zelen'
bula moloda, ne zatulyala ¿h. A mozhe, taka asociaciya vinikla  vid  bliz'ko¿
vodi. Sutinki chuzhogo mista zavzhdi sumni.
   Skriknula sirena, syajnuli fari - povz  mene  promchala  mashina  "shvidko¿
dopomogi".  I  shchos'  skriknulo  v  meni,  ya  zahvilyuvavsya  j   ne   odrazu
zaspoko¿vsya, hoch zbagnuv, shcho cya mashina no maº do mene niyakogo  vidnoshennya.
Mabut', shchojno v meni spracyuvav refleks. Odin chas - nevdovzi po  zakinchenni
institutu  -  ya  tezh  pracyuvav  likarem   "shvidko¿   dopomogi".   Nazavzhdi
zapam'yatavsya j pershij vi¿zd, mabut', vin bagato v chomu  viznachiv  mene  yak
likarya, a mozhe, i yak lyudinu.
   Zdorovennij parubijko lezhav na tahti  j  chitav  knizhku.  Do  c'ogo  vin
kil'ka raziv blyuvav i skarzhivsya na bil' u zhivoti j rozladnannya  shlunku.  YA
tisnuv jomu na niz zhivota, pidginav nogi - niyako¿ reakci¿. Privezti takogo
do likarni - naklikati na sebe kpini j nasmih vs'ogo medichnogo  personalu.
Skorshe vs'ogo parubijko vchora perebrav, a mozhe, zakusyuvali yakoyus' gidotoyu,
j teper ne priznaºt'sya v tomu. Fel'dsher, yakij buv zi  mnoyu,  mahav  rukoyu:
"Po¿hali. Zdorovij, yak lut". Ale chimos'  mene  trivozhili  ochi  hlopcya.  Ne
shozhe, shchob vin obmanyuvav.  Fel'dsher  pidsunuv  hlopcevi  papirec',  i  toj
napisav, shcho v likarnyu lyagati  vidmovlyaºt'sya.  Vin  i  spravdi  v  tu  mit'
pochuvavsya krashche j zasoromivsya viklikom. A likari z svogo boku  duzhe  chasto
strahuyut'sya, dumayut' ne pro hvorogo, a pro sebe. ª taki, j chimalo.
   S'ogodni ya vzhe znayu, yaka to skladnist',  yaka  nepovtornist'  -  lyudina,
nepovtorna  kozhna  klitina,  kozhna  volosinka.   Rozkazhi   ya   komus'   iz
specialistiv, to j z mene smiyatimut'sya - pislya veliko¿  perevtomi  u  mene
klacaº v golovi. Des' zliva, pid cherepom. Klacaº za kozhnim krokom. Koli ce
pochalosya  -  podumav,  shchos'  popalo  v  shapku,  kil'ka  raziv  skidav  ¿¿,
vitrushuvav, obdivlyavsya, roztulyav rota, tyagnuv  nogi,  a  vono  klacalo.  YA
navit' pozhartuvav sam nad soboyu - vidpala klepka. Klacaº j ponini. I nihto
v te ne povirit'. A to - mij lichil'nik, yakij  rahuº  reshtu  mogo  chasu.  U
kogos' inshogo - svij, inakshij lichil'nik. A shche v mene za kil'ka dniv  pered
tim, yak zabolit' serce, pochinaº des' na tili pul'suvati zhilka. Na ruci, na
nozi, na shi¿... shvidko  j  tonko  -  tin'-tin'-tin'.  ZHoden  terapevtichnij
dovidnik, zhodna disertaciya ne vkazuyut' na taku oznaku. I, po-moºmu, takogo
poperedzhuval'nogo pristroyu nemaº ni v kogo v sviti.
   Reshta viklikiv tiº¿ nochi buli ne skladni. A  ya  ne  zabuvav  hlopcya.  J
dvichi  dzvoniv  jomu  po  telefonu.  U  n'ogo  projshov  bil'   i   blyuvota
pripinilasya. YA podzvoniv shche raz, z avtomata, koli zvil'nivsya z  roboti.  J
potim prit'ma big na robotu, vhopiv mashinu; rozbrizkuyuchi  kalyuzhi,  lyakayuchi
Pershih perehozhih, mchali mi z uvimknenoyu sirenoyu po shche sonnomu mistu.
   Mi ledve vstigli privezti hlopcya do likarni, apendicit  lopnuv  uzhe  po
dorozi do operacijno¿. Hlopcya vdalosya vryatuvati,  a  ya  pislya  togo  tyazhko
perezhivav i hotiv zalishiti sluzhbu v shvidkij dopomozi.
   YA vzhe vtomivsya, ale meni ne hotilosya  vertatisya  do  gotelyu.  Raptom  ya
pomitiv, shcho povz cej budinok prohodzhu vdruge. Zupinivsya, podivilsya  vgoru.
Zdaºt'sya, oto - Innine vikno. Vono svitilosya.
   Z legen'kim tremtinnyam u serci pidijshov do telefonu-avtomata.
   - Allo! - golos chistij, visokij.
   - Dobrij vechir. Ce dzvonit' vash nedalekij susid... YA zabludivsya.
   Vona vpiznala.
   - Ne vigadujte bajok. Tak obmanyuyut' diti.
   - YA ne obmanyuyu, a zhartuyu.
   - SHCHe girshe. De vi?
   - Bilya vas, vnizu.
   - YAkshcho vzhe dodibali syudi - zahod'te.
   - A vi... probachte... Mozhe, ya sam nav'yazuyusya?
   - Meni, ni...
   - A komu shche?
   - Gomeru.
   - Hto ce?
   - Pobachite.
   YA pishov u gastronom i kupiv tort  ta  plyashku  shampans'kogo.  Pidnimavsya
liftom, ne mig nichogo poyasniti sobi. Meni zdalosya: ya prijshov syudi lishe  od
svidomosti togo, shcho mene nihto ne chekaº. Vono j spravdi bulo tak,  ale  ne
zovsim.
   Do mogo prihodu Inna pereodyaglasya. Bula v chervonij sukni, -  kvitchastij
halatik visiv na spinci stil'cya, vona vinesla jogo v koridor, povisila  na
vishalku, ¿¿ nogi v zolotomu kapropi stupali po  m'yakomu  chervonomu  kilimu
m'yako ta gracijno. YA spolohano vidviv vid  nih  ochi.  Kvartira  v  Inshi  -
odnokimnatna, ohajna, na  pidlozi  lezhav  velikij  chervonij  kilim,  stini
obkleºni shpalerami z korablyami. Takih shpaler  ya  nide  ne  bachiv.  I  duzho
bagato kartin na stinah - kil'koma ryadami,  od  seredini  stini  majzhe  do
steli. J na shafochkah, na servantah - skul'pturki, deyaki z nih  himerni  ta
nezrozumili dlya mene. Ale navit' ya vtnmiv,  shcho  vse  ce  ne  shirvzhitok,  a
spravzhni mistec'ki virobi.
   - ª dvi roboti Kavaleridze, - prosto, bez vihvalyashiya  skazala  Inna.  -
Ocya i ocya.
   Vona meni zdalasya zovsim ne shozhoyu na tu Innu, yaku  znav  ranishe.  Vona
hvilyuvala mene prostotoyu i skromnistyu, yakoyus'  osoblivoyu  domashnistyu,  yaka
takim zhinkam  vel'mi  pasuº.  SHCHob  ne  divitisya  na  ne¿,  ya  znovu  pochav
rozglyadati  kartini.  Sered  nih  bulo  duzhe  bagato  pejzazhiv  z  shirokoyu
perspektivoyu, a  takozh  pejzazhiv  mors'kih,  z  korablyami  ta  bezkinechnoyu
dalechinnyu.
   - V ditinstvi ya hotila kudis' utekti,- usmihnulasya Inna.
   - A potim? - vdavano bajduzho pocikavivsya ya.
   - A potim zrozumila, shcho kudi b ne po¿hala, skriz' budu ya. YA, ya j shche raz
ya. Ta j shcho ya mogla? YA - ne hlopec'. Alo shchos' zalishilosya u  pam'yati  z  tih
dniv.
   - YA tezh hotiv plavati.
   - Mabut', ne duzhe hotili, - movila  Inna.  -  V  kozhnij  lyudini  gorit'
yakijs' vognik. Inodi navit' kil'ka.  Treba  lishen',  shchob  htos'  na  n'ogo
podmuhav, rozdzhohav. A ce buvaº duzhe ridko.
   - Vi... shkoduºte za yakimos' vognikom, shcho ne spalahnuv? - poglyanuv ya  na
ne¿, i vona podivilasya pa mene, j shchos' take, shcho rozpochalosya  mizh  nami  za
Mari¿nim stolom, vidnovilosya znovu. Ce ne  bula  zhaga,  ce  bulo...  boyusya
pomilitisya... vidchuttya yako¿s' bliz'kosti, porodzheno¿ chimos' takim, shcho malo
zbutisya  j  ne  zbulosya,  obopil'nogo  smutku,  dobrogo  spominu,   navit'
spivchuttya. Za vishcho spivchuttya, ya ne znav. Innini gubi buli chutlivi j nizhni,
ya znav ce, hoch shche j ne  dotorknuvsya  do  nih,  yak  znav  takozh  i  te,  shcho
obov'yazkovo dotorknusya. Inna hodila za mo¿m stil'cem, podavala na stil,  ya
spinoyu vidchuvav ¿¿ i vidgaduvav use, shcho vona robit'.
   - U vas duzhe zatishna kvartira, - skazav ya. - Meni tut duzhe podobaºt'sya,
i zvidsi ya, mabut', ne pidu. - YA  vidchuv,  shcho  znovu  pozhartuvav  nevdalo.
Zrozumila rich, ce buv ne zovsim zhart, ale  j  zhart  takozh.  Zi  mnoyu  take
traplyaºt'sya duzhe chasto - pozhartuyu i v tu mit' vidchuyu nedorechnist' vlasnogo
zhartu. Zvichajno, mozhna b skazati ci sami slova yakos' inakshe, tonshe abo pid
inshij nastrij. Meni to bil'she soromno, shcho v principi ya duzhe tonko  vlovlyuyu
nastrij, atmosferu v tovaristvi, navit' "kon'yunkturu  atmosferi",  j  todi
mozhu rozveseliti tovaristvo do znemogi, ya balansuyu na grani dvoznachnostej,
dvoznachnostej dotepnih, ale  ne  vul'garnih,  ya  kepkuyu  nad  inshimi,  ale
nasampered nad soboyu, meni lishen'  potribno  "rozkuvatis'",  vidchuti  sebe
sered svo¿h.
   - SHCHe pobachimo,- skazala Inna, i ya ne zrozumiv, yak  ce  'skazano.  V  cyu
mit'  vidchuv,  yak  shchos'  stribnulo  meni  na  .  kolina.  Ce  buv  velikij
popelyasto-bilij kit. Vin pidnyav hvosta, zamurkotiv i potersya ob moyu  ruku.
YA pomitiv, shcho v n'ogo til'ki pivhvosta, i  zdivuvavsya.  Pogladiv  kota,  j
rtoj niz'ko vignuv spinu, nahiliv ubik golovu, tihesen'ko ' m'yavknuv.
   -  Nu  os',  teper  mozhete  zalishatisya.  Gomer   vas   priznav,-skazala
Inna.-Gomer, tprus'. Znaj svoº misce.
   Kit shche raz murknuv, stribnuv na pidlogu j pishov  u  koridor.  Vin  ishov
trohi divno, popid samoyu stinoyu, v kutku povernuv i  znovu  zh  taki  popid
stinoyu, pid pryamim kutom, vijshov za dveri.
   - Gomer, spasibi tobi, - skazav ya navzdogin kotovi.- I vse-taki -  chomu
Gomer?
   - Bo slipij. Hiba vi ne  pomitili?  Bezhvostij  i  slipij,  shche  kotenyam
sobaki odbatuvali hvist i vidryapali ochi. Pochuº na shodah psa -  shaleniº  j
stribaº na dveri. A meni, hazyajci, ne znaº chim i dogoditi. Bo¿t'sya, shchob ne
vignala, znaº, shcho nepovnocinnij. Hodit'  na  unitaz.  Koli  ¿st',  nide  j
krihitki ne zalishit'. - Inna popravila rukami zachisku. -  Nu,  chogo  zh  vi
sidite, vidkorkovujte shampans'ke.
   YA podumav, shcho same chas podzvoniti po telefonu Edikovi j skazati,  shcho  ya
s'ogodni ne prijdu.



   Den' shistnadcyatij

   YA prokinuvsya vid togo, shcho v mene htos' vovtuzit'sya na kolinah.  Ce  buv
Gomer. Inna vzhe ne spala.
   - Prozheni kota, - poprosiv ya. - A to ya  jogo  boyusya...  YAkijs'  vin  ne
takij, yak vsi inshi koti.
   - A nashcho jogo proganyati?
   - Ti zh rozumiºsh sama.
   ...Potim mi znovu lezhali poruch  i  divilisya  v  stelyu,  na  yakij  chitko
vidbivsya uzor firanki. Inna pociluvala mene j skazala:
   - I vse odno ti ne godishsya v kohanci.
   - Za yakimi zh to grafami? - usmihnuvsya ya. - Za yakimi yakostyami? Fizichnimi
chi dushevnimi?
   - Ti duzhe perezhivaºsh i ves' chas pro shchos' dumaºsh. Nu, teper kazhi, shcho  ti
samotnij, tebe nihto ne rozumiº...
   - YA spravdi samotnij - z nedavn'ogo chasu. A ti... ti ne samotnya?
   ¯¿ poviki povil'no opustilisya j znovu sklipnuli.
   - A hto teper ne samotnij?
   - Nu chomu zh. YA vpevnenij, ti koristuºshsya uspihom u cholovikiv.
   - Ce zovsim inshe. Ale davaj ne rozzhaloblyuvati odne odnogo. Kohancyam  ce
ne lichit'. Skazhi lipshe yakijs' kompiment.
   - Ti meni zdaºshsya po-spravzhn'omu rozumnoyu.
   - Dlya zhinki ce ne kompliment.
   - Todi shcho shche tobi skazati? Zdaºt'sya, ya vchora uvecheri skazav use.
   - Todi... ce buli lestoshchi.
   - Meni vazhko zmagatisya z tvo¿mi aspirantikami...
   - YAkimi aspiraptikami?
   - Ti zh sama kazala, shcho z vulici kohanciv ne vodish, tobi vistachaº  svo¿h
aspirantiv i laborantiv.
   - A-a. Ti taki spravdi ne rozumiºsh zhartiv.
   - YA ne rozumiyu tebe.
   - A shcho tut rozumiti? Mi zavzhdi kazhemo, shcho nas ne rozumiyut'... Nabivaºmo
sobi cinu. A sami duzhe ridko rozumiºmo kogos'. Tak, yak oce ti zaraz.
   - Buvaº, lyudi prozhivut' zhittya j tezh ne zrozumiyut' odne odnogo.
   - Vazhlivo sprobuvati zrozumiti. YAkshcho sprobuvati shchiro, todi  zdebil'shogo
vse bude garazd. Nu, a vzhe koli... Todi treba rozluchatisya.
   - Ti rozluchilasya, pobachivshi, shcho vsi tvo¿ namagannya marni?
   Vona povernula do mene oblichchya.  Meni  zdalosya,  z  ¿¿  ochej  vipliskuº
strah.
   - Hiba ti... nichogo ne znaºsh?
   - Nu... teper vsi rozluchayut'sya.
   Vona znovu divilasya v stelyu.
   - Mij cholovik i moya dochka zaginuli...
   V mene po tilu pobigli holodni murashki.
   - YAk ce stalosya? - zapitav ya, bo shcho shche mig zapitati.
   - Kupalisya v mori. Buv shtorm. Nevelikij. CHotiri bali. Vin uzyav dochku na
ruki, stribav z neyu v hvilyah, ¿j bulo desyat' rokiv. Jogo  zbilo  hvileyu...
Ochevidno, vin shukav ¿¿... I vzhe ne vipliv sam.
   - A ti? - odvazhivsya ya shcho na odne zapitannya.
   - YAv toj den' ne pishla na more.
   Tugij holodnij obruch stisnuv mo¿ grudi. Vsi mo¿  dumki  rozgubilisya,  v
golovi stoyala holodna kalamut'. Kriz' ne¿ probivsya zdogad, shcho todi vona  j
zijshlasya z Mariºyu, prihililasya do ne¿. Ne znayu, chomu ya tak  podumav.  Inna
sila, trimayuchi prostiradlo na grudyah.
   - Odvernisya. YA odyagnusya.
   Mi pili kavu, i ¿li prinesenij mnoyu vchora  tort,  i  peremovlyalisya  pro
shchos' dribne, storonnº.  YA  vidchuv,  yak  nas  movbi  shchos'  rozneslo  u  dva
protilezhni boki, tak roznosit', rozlamavshi navpil,  odnu  krizhinu  richkova
techiya, ya ne mig poyasniti, chomu tak stalosya j shcho zh rozdililo nas. Zdaºt'sya,
ya ne pripustivsya niyako¿ netaktovnosti... Krim hiba tiº¿, shcho  ne  znav,  ne
rozpitav ni v kogo ranishe pro Inninu tragediyu. Mi  ne  serdilisya  odne  na
odnogo, ne pochuvali j tini nepriyazni, prosto  mi  ne  mogli  rozmovlyati  v
poperedn'omu toni. Mabut', shchob  pereboroti  cej  bar'ºr,  potribno  bagato
chasu. Adzhe ya til'ki teper zrozumiv, shcho Inna vazhko toruvala sama sobi shlyah,
shcho vona zhinka muzhnya j  talanovita  i,  ochevidno,  sprijmala  vsi  oti  mo¿
balyandrasi z nevelikoyu dozoyu gumoru ta skidkoyu... na  moyu  provincijnist'.
Kohannya tako¿ zhinki potribno zavojovuvati dovgo j terplyache. A  mozhe,  mene
prignichuvala dumka, shcho ya prijshov do Inni ne z veliko¿ vidvagi, na yaku mene
kinulo palke kohannya, dlya yakogo nemaº perepon, shcho ce ne krov  briznula  iz
zarubc'ovano¿ rani, a prokapotili zatruºni ¿ddyu zlosti sl'ozi. YA  pribivsya
syudi, abi pogamuvati samolyubstvo... samolyubstvo rogonoscya? SHCHo pal mij - ne
pal lyubovi, a vogon' pomsti? Teper mi z Lyuboyu kviti? Ce  mene  privelo  do
Inni? Ni, ne ce. Vono til'ki... dodalo smilivosti. Movbi dali dozvil...  I
ce pot'maryuº radist' togo, pro shcho mriyav, mariv stil'ki rokiv, a tochnishe  -
fantazuvav. Usi mi zhivimo fantaziyami.
   Radosti spravdi nemaº, yakas' girkota,  nenache  po¿v  travm  z  polipom.
Zvidki take porivnyannya? Trava - prisna, a  polin  -  girkij.  I  ce  znovu
vlastivist' moº¿ vdachi - prihmaryuvati sopochko, yako tak ridko  zaglyadaº  do
vikna. Ciºyu dumkoyu ya obrazhayu j Ipnu. Ale prognati ¿¿ ne mozhu. YAkbi vse  ce
stalosya ranishe, z velikogo kohannya, ya buv bi shchaslivij i strazhdav bezmirno.
O, ya vmiyu strazhdati, mozhe, ce ºdine, shcho ya  vmiyu.  Strazhdati  za  sebe,  za
Lyubu, za ditej, za rodichiv, za znajomih i otruyuvati tepli pogozhi dni.  Ale
taki dosit'. Nini u mene º  serjoznishi  pidstavi  dlya  strazhdan'.  Koli  ya
zakinchiv vazhku dlya mene proceduru zav'yazuvannya galstuka, Inna pidijshla  do
nevelikogo odnotumbo vogo stolika, vidchinila verhnyu shafu j distala  zvidti
neveliku sinyu papku.
   - Tebe ne obtyazhit', yakshcho dam tobi pochitati ocej opus? Ce - dva  rozdili
z moº¿ doktors'ko¿ disertaci¿. Osnovni rozdili.
   - YAkshcho ya shchos' zrozumiyu...
   - Ce - v obmin... YA chitala tvoyu  knizhku.  V  cij  mo¿j  roboti  º  odna
dumka... Odnim slovom, pochitaj.
   Priºmne teplo rozlilosya meni v grudyah.
   - YA prochitayu shvidko. Meni zaraz robiti nichogo.
   ...Edik u mene ni pro shcho ne zapituvav. Vchora po telefonu ya jomu skazav,
shcho zdibav starogo tovarisha j perenochuyu v n'ogo. Edik gortav pidruchniki,  a
ya chitav Inninu robotu. Inodi Edik shcho-nebud' zapituvav u  mene,  i  ya  jomu
vidpovidav, ale vidrivavsya vid Innino¿ roboti znehotya, vona zahopila mene.
YA chitav doslidzhennya pro vzhivannya himichnih preparativ u medicini,  j  znovu
po-novomu bachiv Innu, ya yakos' osoblivo vidchuv, shcho kozhen abzac pisala vona,
pered ocim rechennyam, mabut', dovgo  sidila  zamislena,  a  oci  pidrahunki
robila ranishe, a ce  slovo  vipravila  v  pospihovi  na  inshe.  Nezvichajna
zhinka... I ne vipadkovo vona vibrala sobi v podrugi Mariyu.
   YA ne pomitiv, shcho davno ne chitayu, a dumayu pro Mariyu, pro Innu, pro  ¿hnyu
divnu druzhbu,  pro  Inninu  kvartiru,  namagayuchis'  rozgadati  po  nij  ¿¿
hazyajku.
   U mo¿ rozdumi vvirvavsya telefonnij dzvinok. Kimnatka v nas malen'ka,  i
jogo dzelenchannya napovnilo ¿¿ po vincya v odnu mit'. YA pidnyav trubku, v nij
prolunav  golos  ªvgena  Sidorovicha.  Toj  golos  buv  takij  nerishuchij  i
tonen'kij, shcho, zdavalosya, vin os'-os' perervet'sya, peresohne, yak peresihav
kvolij strumok litn'o¿ pori.
   - YA ne hotiv dzvoniti... A potim podumav... SHCHob ne bulo  nespodivankoyu.
Vash sin mozhe rozgubitisya na nastupnomu ekzameni. Lipshe vse znati ranishe.
   - SHCHo trapilosya? - grubo obirvav jogo ya.
   - Sam ne rozumiyu. Vasha zemlyachka... Odnim slovom...  postavila  za  tvir
trijku.
   YA ne znayu, chogo mene tak prigolomshili Onishchenkovi slova. Adzhe vvazhav, shcho
meni vzhe bajduzhe, yakoyu bude reshta ocinok v ekzamenacijnomu  listku  Edika.
Meni zdavalosya, ya navit' hotiv, abi vin zrizavsya. Todi b vse stalo na svo¿
miscya. Tak, bude vdoma burya, a ya skazhu... Skazhu, shcho bulo b perespati shche  z
kimos', shcho zh ti plutalasya til'ki z odnim. Gnizdivsya v mo¿j golovi j  takij
variant pomsti. Ale til'ki variant. I duzhe umovnij.  Naspravdi  ya  j  dali
vbolivav za Edpka. I teper sidiv, i trubka tremtila v mo¿j ruci.
   - YAk trijka? - vidihnuv u trubku.
   -  Trijka.  Ale  vi  ne  vidchayujtes'.  SHCHe  mozhna  borotisya...   Arkadij
Vasil'ovich vzhe znaº. Vasha zemlyachka...
   - Idit' vi k chortam sobachim iz svo¿m Arkadiºm  Vasil'ovichem!  -  raptom
zareviv ya.
   Edik divivsya na mene zlyakano. Po jogo  krasivomu  oblichchyu  rozpovzalisya
bili plyami. V odnu mit' vin stav malen'kim i zhalyugidnim, jogo ochi blisnuli
zradlivim bliskom. Vin rozumiv, shcho ce - katastrofa. Motor vidmoviv,  vnizu
- lis, litak shche letit', ale letit'  vzhe  til'ki  po  inerci¿.  Pri  takomu
konkursi vtrata odrazu dvoh baliv - vtrata vsih  shansiv  na  vstup.  "Vasha
zemlyachka" - zrinulo v mo¿j golovi. Tak vilitaº z vodi pushchena z dna porozhnya
zakorkovana plyashka. Navishcho vona ce zrobila? Edik ne  mig,  prosto  ne  mig
napisati pogano. Vin krashche za vsih u shkoli pisav tvori,  ¿h  vmishchuvali  do
stinno¿ gazeti, posilali na rajonnu i navit' oblasnu olimpiadi...
   Ruki mo¿ j dali tremtili. Ale tremtili vzhe ne  vid  hvilyuvapiya,  a  vid
gnivu.  YA  vismiknuv  z  kisheni  zapisnik,  vigribav  papirci  z  nomerami
telefoniv. Ne znav, dlya chogo dzvonyu, - shchos' zminiti vzhe nemozhlivo,  prosto
hotiv skazati Tirsi najprikrishi slova, yaki zapeklisya v serci.
   - Raya?.. Ra¿sa Maksimivna? Ce vi? Ce ti?.. YA hotiv  dovidatis'...  Mene
zdivuvalo... Hto dzvonit'?.. Viktor...  Viktor  Ivanovich  Kirichenko.  -  YA
zamovk. Movchala j Rajka. Mabut', mij  dzvinok  zapopav  ¿¿  znenac'ka.  Po
dovgij hvili vona tiho skazala:
   - YA ne mogla... postaviti jomu bil'she. - Znovu zapala  dovga  pauza.  YA
vzhe opanuvav soboyu. V golovi nespodivano majnulo: "Na¿vna chi durna?".
   - Rozumiºsh, ya ne mozhu v  ce  poviriti,  -  skazav  ya.  I  raptom  Rajka
vibuhnula. I ya v odnu  mit'  pochuv  golos  kolishn'o¿  Rajki,  rozvihreno¿,
pryamo¿, yak spicya, zapeklo¿, tako¿, yakoyu pam'yatav otam u lisi,  v  shkoli  i
yako¿ teper ne hotiv pam'yatati.
   - Necikava robota. Neshchira. Prosto - pogana. Ego¿st u tebe sin,  hitrun.
Na politici grab.
   - Po-moºmu, za ce trijok ne stavlyat'.
   Rajka mene ne sluhala.
   - Vin pishe: "Kozhnogo ranku, jduchi do shkoli, ya  kladu  kviti  na  mogilu
Kirponosa..." A mogila Kirponosa tut, u Kiºvi. YAk vin mig  klasti  na  ne¿
kviti, jduchi do shkoli?
   - Ce zh obraz, obraz, - teper krichu vzhe ya. - YAk ti ne rozumiºsh.  YAka  ti
vchitel'ka...
   Ra¿sa vraz pritihla j skazala vtomleno, ale tak samo bezkompromisno:
   - Kon'yunkturnik vin, ta shche j bezgramotnij. Vzhe v pershomu rechenni  slovo
"Soyuz" napisav z malen'ko¿ literi. I  shche...  kil'ka  pomilok.  A  potim  -
shpori. Vsyu ruku obpisav... YA ne zahotila... Ne zahotila tobi  gan'bi.  Tut
nabivavsya meni v dopomogu z ruchkoyu odin shpindik. To ya jogo shugonula.
   YA movchki poklav trubku. Desyatipudovij tyagar upav na plechi, pritisnuv, i
ya siv na lizhko. Osinnim listopadom krutilisya v golovi dumki. I  sered  nih
odna - tvereza, holodna, gostra, mov kolijs'kij nizh. Dumka pro  te,  shcho  z
ciºyu  ocinkoyu  mozhna  borotisya.  Osoblivo  -   pri   pidtrimci...   ªvgena
Sidorovicha.  Abo  j   samomu   piti   do   rektora.   Kil'ka   pomilok   u
publicistichno-pidnesenij roboti... Otzhe,  ¿h  ne  tak  i  bagato.  Skil'ki
dozvolyaºt'sya zrobiti pomilok u takij roboti? YAki durnici lizut' do golovi.
Zvichajno, Rajka... YA j zaraz ne mig primiritisya z neyu,  i  zaraz  u  moºmu
serci strimila proti ne¿ gostra skalka, ale zh vona... prava. YA  sam  kazav
Edikovi majzhe taki sami slova. I mig zhe vin napisati pro CHipku ta Gric'ka.
Bula taka tema: "Porivnyal'na  harakteristika  CHipki  ta  Gric'ka  z  tvoru
Panasa Mirnogo "Hiba revut' voli, yak  yasla  povni?".  SHCHe  vdoma  mi  razom
analizuvali tvir Mirnogo.
   - SHCHo... take? - zapitav Edik. Jogo rot povelo kutikami v boki,  j  Edik
buv shozhij na vikinutogo na bereg pichkurya.
   - Ti koristuvavsya shpargalkoyu? - v svoyu chergu zapitav ya.
   - A vona vpijmala, vpijmala! - raptom  zakrichav  Edik  i  z  jogo  ochej
potekli sl'ozi. - Zaraza mongol's'ka, vonyucha kobila... Stukotila  kopitami
bilya doshki... "Pishit' spokijno, ne hvilyujtesya".
   YA chomus' divivsya na Edikovi ruki. Voni buli chisti, z  peshchenimi  nigtyami
na dovgih pal'cyah, taki ruki duzhe  podobayut'sya  divchatam.  Edik  shche  vchora
pozmivav z dolon' citati.
   - Duzhe bagato gramatichnih pomilok, - skazav ya nepravdu. - Prote ne  vse
shche vtracheno. Treba gotuvatisya do ostann'ogo ekzamenu. - YA ne viriv  u  te,
shcho kazhu. - I vidpovidati vagomo, spokijno, vpevneno. Pokladatisya til'ki na
sebe. Predmet ti znaºsh. - V kinci mij golos  stav  duzhe  shozhim  na  golos
ªvgena Sidorovicha, i ya zamovk.
   Edik vitirav kulakami sl'ozi j z nedoviroyu divivsya na mene. V  cyu  mit'
meni zdalosya, shcho vin divit'sya na mene v prezirstvom i nenavistyu.
   - A chogo ne prihodyat' ci sami?.. - raptom zapitav vin.
   - "ZHuchki"? D'ivopiv zhe os' odin.
   - Dzvoniv. Ale ne prijshov. A drugogo ne vidno zovsim. YA  movchki  stenuv
plechima.



   Den' simnadcyatij

   YA sidiv u Inni j obgovoryuvav z neyu rozdili,  yaki  vona  dala  pochitati.
SHCHojno ya vidkriv papku, vopa distala z yashchika stolu pachku "Kenta".  Sirnikiv
ne bulo, vona pishla za nimi na kuhnyu.  Na  stoli  lezhav  Innin  kapelyushok,
mabut', skinutij v pospihovi. YA vzyav  u  ruki  bilij  kapelyushok,  pogladiv
jogo. M'yakij vors zaloskotav pal'ci.
   Inpa vernulasya z sirnikami. YA bachiv, yak tremtiv u ¿¿ pal'cyah  vogni  ¿¿
na kinchiku sirnika. Inna hvilyuvalasya, otzhe, prijmala moyu dumku vserjoz,  i
ya azh zapishavsya. Mene znovu bentezhila cya zhinka, bentezhila  yakos'  osoblivo,
meni bulo trivozhno j trishki sumno. Ochevidna rich, pislya togo, yak ya  skazav,
shcho jdu do ne¿, vona mene chekala. Ale yak vona mene  chekala?  CHi  hoche  vona
meni spodobatisya? Ni, taki ne znayu. Na nij sirij strogij  kostyum,  bila  z
korotkim komircem koftochka. Na oblichchi - trishki kosmetiki, korotke volossya
zachesane vgoru j zakolote nabik. Meni duzho podobaºt'sya taka zachiska,  vona
hvilyuyuche  ogolyuº   shiyu.   Kil'ka   volosinok   vibilosya,   voni   zdayut'sya
bezzahisnimi. Inna vidchula ce j pal'cyami livo¿ ruki  pidibrala  volosinki.
Sama vona ne zdaºt'sya meni bezzahisnoyu. YA podumav:  toj,  kogo  kohala  cya
zhinka, buv abo duzhe shchaslivij, abo duzhe neshchasnij. SHCHe vchora uvecheri ya mig ¿¿
pro ce zapitati, ale s'ogodni take zapitannya prolunalo b beztaktno.  Takozh
ya dumav pro te, chi prijdu shche koli-nebud' u cyu kimnatu. Ne tak, yak zaraz, a
bez papki, yak uchora. C'ogo ya ne znav. Ce zalezhalo vid ne¿, vid mene  j  shche
vid chogos', pro shcho ya _boyavsya dumati j ne mig ne dumati. Meni zdavalosya, shcho
same z ciºyu zhinkoyu ya vidchuv bi vsyu povnotu zhittya. Prote ne buv  upevnenij,
shcho zmig bi dosyagti c'ogo teper. Kim bi ya buv z neyu? Viktorom Kirichenkom chi
cholovikom Inni Stroºvo¿? Do rechi, vopa zalishila svoº prizvishche,  spoluchivshi
z prizvishchem cholovika, ya prochitav ce na pajci: Galic'ka-Stroºva. A mozhe, mi
j todi ne buli b shchaslivi? Peretvorilisya  na  supernikiv  abo  zavadilo  shche
shchos'. To ne prosto zaterte poyasnennya: ne zijshlisya  harakterami.  Mi  on  z
Lyuboyu  tezh  ne  zijshlisya  harakterami.  Prozhili  zhittya  j   ne   zijshlisya.
Spivisnuvali. Donedavna ya tim vdovol'-pyavsya. "Zaliz cherv'yak u  hrin  ta  j
dumaº, shcho v sviti nemaº nichogo solodshogo".
   "I vse-taki, yakbi poruch zi mnoyu bula taka zhinka, yak Inna, to, mozhe b, i
ya... to, mozhe b, i ya zvershiv shchos' znachne v zhitti".
   "Tak-tak. YAkbi shchezli Emmi, to shchezli b i Nel'soni".
   A mozhe, navpaki - same cherez Emm  yadra  vbivali  Nel'soniv,  a  mudreci
stavali zhalyugidnimi primitivami. Odnache meni taki krajnoshchi ne  zagrozhuvali
nikoli.
   U koridori zadzvoniv telefon. YA vzhe znayu cej  dzvinok.  Dzvinki,  yak  i
lyuds'ki golosi, ne shozhi odin na odnogo. YA  po¿du  j  kolis'  podzvonyu  zi
svogo mista po c'omu telefonu. YAkshcho... zvichajno, zalishusya zhivij.
   Inna pishla j vernulasya zdivovana: tebe. YA buv zdivovanij shche duzhche,  nizh
vona.
   - YA nikomu ne davav tvogo telefonu.Vid hvilyuvannya v mene spitnila ruka,
yakoyu vhopiv trubku.
   - Sluhayu.
   - Tatu, - prolunalo v trubci. - Tatu, kudi ti podiv kip'yatil'nik? YA  ne
mozhu jogo znajti. A potim... dzvonila mama. Vona kazhe,  shchob  ti  pishov  do
Arkadiya Vasil'ovicha. Vin tezh dzvoniv i zapituvav, de ti.
   Mene obpeklo zharom. Meni zdalosya, ya kruchu v rukah  vuzlik,  a  v  n'ogo
desyatki kinciv, i ya ne znayu, za yakij uhopitisya.  "Zvidki  vin  uzyav  Innin
telefon? CHomu Lyuba podzvonila vden'? Navishcho  ya  Rogovomu?"  Nizhn'oyu  guboyu
zlizav kraplinu potu nad verhn'oyu. Garyachkovo nishporiv u kishenyah,  vivernuv
prosto na tumbochku vse, shcho v nih bulo.  Tak,  ya  zabuv  Inninu  vizitku  z
napisom gubnoyu pomadoyu "Zahod'te obov'yazkovo" bilya telefonu. A  mozhe,  vin
shche j zaglyadav u papku, zviriv vizitku z prizvishchem vlasnici papki  j  takim
chinom vstanoviv, de ya nochuvav minulo¿ nochi.  Lyuba,  mozhe,  j  dzvonila,  a
mozhe, j ne dzvonila, a Rogovij ni dzvoniv  napevno.  Vin  meni  bil'she  ne
podzvonit' nikoli. YUnij negidnik c'ogo ne  znaº,  vin  vigadav  telefonnij
dzvinok Rogovogo. Vin mene shantazhuº. SHantazhuº tim, shcho  skazhe  Lyubi,  de  ya
nochuvav. Vin bo¿t'sya, shcho ne postupit'. SHCHe vchora  vin  zapituvav,  chomu  ne
prihodyat' Rogovij i Onishchenko. Mabut', vvazhaº,  shcho  ya  ¿h  odshiv,  korabel'
plive bez kerma, ot cherez te j trijka.
   CHervonij tuman zasteliv meni ochi. YA chuyu slova, yaki  prorivayut'sya  kriz'
dzvin krovi u vushah: "Ah ti merzotniku". Hto ce ¿h meni nashiptuº? Ce ya sam
shepochu ¿h.
   Kvakaº u ruci trubka. Ochevidno, Edik, ne  dochekavshis'  moº¿  vidpovidi,
zlyakavsya j poklav svoyu. YA kidayu trubku. Do hruskotu stiskayu  kulaki.  Meni
hochet'sya krichati, biti, lamati vse dovkola... Lamati v chuzhij  kvartiri?  YA
bachu v temnij glibini dzerkala, osvitlenij malen'kim bra,  chijs'  oshchirenij
rot. Hto to sto¿t' peredi mnoyu? YAkijs' znervovanij chi  zlij  cholovik.  Hto
vin? Negidnik? Poryadna lyudina?
   V koridor vihodit' Inna. Vona strivozheno divit'sya .na mene.
   - SHCHo tam stalosya? Hto ce dzvoniv?
   - Nichogo ne stalosya.
   - A vse-taki?
   - Doma... nepriºmnosti.
   - YAki? Htos' zahvoriv?
   - Sin rozluchivsya... Starshij sin, - bovkayu ya.  -  I  vzagali...  Probach,
Inno. YA pidu. Odnim slovom... - YA mahnuv rukoyu.
   Inna spochutlive kivaº golovoyu. YA beru svij portfel', namagayusya vichaviti
usmishku.
   - Buvaj...
   - Buvaj, - kazhe Inna j divit'sya na mene, yak divlyat'sya likari na hvorih.
YA znayu cej poglyad. Vin takoyu miroyu zakumufl'ovanij,  shcho  prostij  smertnij
nichogo ne prochitaº po n'omu zrodu-viku.
   YA krokuyu vuliceyu. Nazustrich meni jdut' lyudi. YA ne bachu oblich. Til'ki  -
bili plyami. Maski. SHirmi. Stari, potripani, novi, taki, yakih ne  rozberesh,
skil'ki voni prosluzhili, zashtopani, pidfarbovani... Kraºm  trotuaru  plive
vitripana, v zmorshkah shirma, za neyu - insha - yasna, chitka,  z  namal'ovanoyu
usmishkoyu. Takoyu, yak u mogo Edika. Tak, tak, ya bachiv  til'ki  shirmu...  Vsi
dni, vsi roki - shirmu. Koli, vidkoli ya bachu ¿¿?
   YA perehodzhu dorogu, na mene ledve ne  na¿zhdzhaº  mashina  (v  cyu  mit'  u
golovi punktirom prolitaº postat' Oleksiya  Digtyara  sered  dorogi),  bredu
navmannya, nabirayuchi v chereviki pisku. YA ne shukayu shodiv, ne shukayu  stezhki,
jdu i jdu kudis' vniz i vraz natikayusya na  sinyu  strichku  vodi.  Dali  jti
nikudi.
   Dali jti nikudi! Mi zavzhdi i skriz' nashtovhuºmosya na pereponi. Voni nas
zupinyayut', inkoli ryatuyut'. Inkoli mi ob nih rozbivaºmosya. YA  lupayu  ochima,
rozglyadayusya, nibi vijshov z tumanu. Ta ce zh Dniprovij rukav. Po toj  bik  -
Gidropark. Burunyat' vodu chovni, brede popid beregom ribalka, linivo  kidaº
bleshnyu. Vin sam ne virit', shcho mozhe shchos' upijmati.
   Mi chasto v zhitti kidaºmo bleshnyu bez zhodno¿ nadi¿, prosto  ne  lishaºt'sya
nichogo inshogo. YA vidstupayu na kil'ka krokiv, sidayu na  zelenij  gorbik.  U
skroni j dali stukayut' molotki: gnomiki-kovaliki roblyat' svoyu robotu  -  v
grudyah porozhnecha, i des' u nij - tonyusin'kij, yak  golochka,  bil'.  Bil'  u
vakuumi. Ale teper ya vzhe mozhu mirkuvati. YA hochu dijti istini. YAko¿ ya  hochu
dijti istini? Tiº¿, veliko¿? YAko¿ ne dijshli vsi razom za tisyachi rokiv? Ni.
Svoº¿, malen'ko¿. YAk ce stalosya? Koli ce stalosya? Koli? I chomu?
   CHomu - ne znayu. Nenache zh... vse bulo yak  u  lyudej.  Kupuvav  cherevichki,
rukavichki, shtanci. Vodiv na progulyanki. Na gojdalku-konya, na karusel'.  Po
alejci slidom za golubami: dib, dib.  "Guli,  guli".  Pidstavlyav  spinu  i
bigav, yak baskij kin'. CHitav pro Ivasika-Telesika ta CHippolino.  Dopomagav
rozv'yazuvati zadachki pro dvi trubi: v odnu voda  nalivaºt'sya,  v  drugu  -
vilivaºt'sya. Provodiv "dusheryativni" besidi na nich - buv vpevnenij, shcho  tak
potribno, shcho vikonuyu veliku vihovnu  robotu.  SHCHe  j  namagavsya  podati  "v
cikavij formi". SHCHob sin ne pozihav. Vin sluhav. I  kudis'  divivsya.  Inodi
shchos' zapituvav. Mozhe, ya vchiv jogo no tomu, shcho treba, j ne tak, yak treba? YA
namagavsya prishchepiti dityam lyubov do praci, poshanu do svyatogo hliba, vchiv na
kontrasti, navit' trimav dlya c'ogo "naochne  priladdya".  Zdaºt'sya,  spravdi
nichogo perekonlivishogo j vigadati ne mozhna. U mene v banci  lezhit'  shmatok
okupacijnogo hliba. Stalosya ce  tak:  mi  same  obidali,  koli  nimci,  shcho
vidstupali, pochali viganyati z sela lyudej. Voni zaskochili do nas znenac'ka,
mati shchojno nalila v misku yushki j poklala na  stil  hlib  -  shmatok  yachnika
vperemishku z vikoyu i polovoyu. Tim okrajcem, zavbil'shki v kulak, mozhna bulo
vbiti vola.
   Dva tizhni gnali nas nimci rozgruzlimi osinnimi dorogami, a potim shche dva
tizhni mi hovalisya v yarah na Zasulli, i vzhe po tomu vernulisya dodomu. Miska
z yushkoyu tak samo stoyala na stoli, i bilya ne¿  lezhav  hlib.  YUshka  zagusla,
zatverdila, mati vikolupuvala ¿¿ nozhem, a hlib tak zacherstviv, shcho jogo  ne
mozhna bulo rozbiti j molotkom. Mati  chomus'  zakinula  jogo  na  policyu  v
sinyah, de vin duzho dovgo valyavsya sered oskolkiv i mantachok, a  koli  cherez
dva roki htos' iz nas, ditej, pribig z nim do ne¿ j zapitav, shcho  ce  take,
vona dovgo hitala golovoyu, zaplakala i poklala toj osushok v  cherepochok  pa
sudniku j pri nagodi pokazuvala :znajomim, a  takozh  nam,  dityam.  Zamavshi
vlasnu sim'yu, ya zabrav toj okrajchik i poklav u sklyanu banku  z  krishkoyu  i
potim chasto pokazuvav svo¿m dityam. Na  chornomu  antracitnomu  zrizi  vidno
ostyuki i zolotavi, bliskuchi, shozhi na narosti  lishayu,  kruzhal'cya  prosyano¿
polovi. Vid odnogo poglyadu na toj hlib u  mene  stavalo  vazhko  v  shlunku.
Odnache na hlopciv ta naochna agitaciya chomus' ne diyala. '_Mozhlivo, poganij z
mene agitator, mozhlivo, shchob vse te osyagnuti, ne potribno divitisya  na  toj
hlib, a ponositi jgo v shlunku, ale mene do bolyu obrazhalo,  koli  htos'  iz
nih, vlovivshi pauzu v mo¿h povchannyah, pidstupno-poshtivim  golosom  klikav:
"Vovko, Vovko, jdi, bat'ko hlib  pokazuvatime".  I  stoyali  navproti  mene
smirenni, a v ochah skakali bisiki. Potribno ziznatisya, shcho vihovni  momenti
- vihovnimi momentami, a ya j dali pochuvavsya, yak i vsi mi, grishni.
   Kupuvav dityam lizhi, igrashki,  velosipedi.  Buli  odyagneni,  nagodovani,
vmiti. Moya  druzhina  (namagayusya  suditi  cilkom  tverezo)  ne  najgirsha  z
materiv. Vona lyubila ¿h. "Tak chomu zh, chomu zh todi voni ne  taki,  yakimi  ya
hotiv ¿h bachiti?", - zaglushuyuchi shum u vuhah, bez golosu krichu  ya.  CHomu  v
p'yanichki Kvacha, yakij zhive v moºmu budinku na pershomu poversi,  taki  garni
hlopci. Obidva pracyuyut', viddayut' materi groshi, zahishchayut' ¿¿  vid  bat'ka.
Aga - vipyatok. Boyat'sya buti shozhimi na bat'ka. A chomu  v  Polyan-'kih  taki
vvichlivi, taki skromni divchata? ¯hnij bat'ko pracyuº  na  bazi,  mati  -  v
gastronomi. Uves' budinok bachit', yak shchovechora  pirit'  vona  z  gastronomu
vazhkogo koshika. Tak, i ce vinyatok.  Ale  i  v  siren'kih  Mlinchenkiv  duzhe
poryadna dochka, ya znayu, vona bula v nas u likarni na praktici!
   Todi chomu nashi diti ne stali takimi, yak  ¿hni?  Prichina  c'omu  -  nasha
zajnyatist', zaklopotanist'? Ts, shcho mi inkoli svarimos', shcho  Lyuba  syagaº  u
svarkah zi mnoyu i z  nimi  krajnih  mezh?  ("Slin'ko.  Zaraza".  -"Sama  ti
zaraza".). V tomu, shcho voni zavzhdi znali: u  bat'ka  º  grish,  nehaj  ne  ¿
zhmikrutit'sya, yak zhlob. Voni mali vse,  bil'shogo  sami  vzhe  ne  zaroblyat'.
Nichogo  dertisya   vgoru,   probiratisya   cherez   hashchi.   Prichina   v   tij
poinformovanosti, yaku mayut', v nechesnosti samogo vselens'kogo  svitu  -  v
kino i knizhkah to j znaj pokazuyut', yak tisyachi vikiv obduryuyut' odne  odnogo
v sviti lyudi i yak mozhna obduriti krashche? U vtrati pochuttya svyatosti? Pochuttya
cnotlivosti?.. Spravedlivosti?..
   O svite, yak zhe ti vihovaºsh svo¿h majbutnih meshkanciv? Ni,  ya  ne  goden
znajti vidpovid' na vsi oti "chomu?". Zalishaºt'sya shche -  "koli?".  Todi,  yak
prosili, shchob ¿v mapnu kashu, a vin ne hotiv ¿sti, i mi  stavali  pered  nim
dibki? Koli ne zahotiv hoditi  do  dityachogo  sadka  i  mi  pozhalili  jogo,
zabrali zvidti, najnyali nyan'ku, a vona bula hitroyu i nedobroyu?
   Koli uprosili nas, shchob mi kupili cucenya, a potim ne hotili  vstavati  j
voditi jogo na vulicyu, j dovelosya viddati  cucenya  storozhevi  z  avtobazi?
Koli vidkrutili z tovarishem u invalidnij kolyasci faru, a potim zvernuli na
dvirnichchinogo Grinya, dviºchnika j balbesa?  Koli  yasno¿  sonyachno¿  dnini  u
pioners'komu tabori pionervozhata i vchitel'ka  vchili  ditej,  yak  provoditi
pioners'ki zbori, yak pisati protokoli, i vsi diti ne sluhali, pustuvali, a
Edik sumlinno ta z nathnennyam merezhiv ryadkami storinki?  Koli  u  vos'momu
klasi uchni po¿hali v trudovij tabir i Edik skazav, shcho bil'she ne zalishit'sya
tam, bo voni, movlyav, roblyat' durnu robotu:  rvut'  morkvu,  skladayut'  na
kupki, a tu morkvu potim nihto ne zabiraº,  vona  gniº,  a  voni  rvut'  i
skladayut' novi kupki? Mi povirili, ta tak, vono, pevpo, j bulo, i  skazali
direktorovi taboru, shcho ¿demo v sanatorij, musimo zabrati  iz  soboyu  sina.
SHCHopravda, nastupnogo roku ti napolig, i Edik znovu po¿hav u tabir. Z klasu
¿h po¿halo til'ki chetvero.
   CHi ce vzhe stalosya azh u desyatomu klasi, koli  klasna  kerivnicya  obicyala
vityagnuti j Edika na medal' i ne vityagla?
   A mozhe, vzhe azh teper, yak upershe prijshli do nas Rogovij i Onishchenko?
   J na ci zapitannya ya takozh ne mig vidpovisti.
   Vazhka obraza na svit, na Lyubu, na samogo sebe pekla meni gorlo, na  ne¿
nakochuvalasya insha hvilya - gnivu, j tvorili takij koktejl',  shcho  vid  n'ogo
mozhna bulo pohlinutisya. Z us'ogo c'ogo haosu, z hitrospletinnya zapitan'  i
vidpovidej viplivalo til'ki odne: mij sin - negidnik, posli-dushchij  pidlyak,
topkij i pidstupnij licemir, i takim vzhe zalishit'sya nazavzhdi. Ce ne zanosi
j perekosi, vin diº produmano, tverezo, vcilyaº u sonyachne spletinnya.  Niyaki
prorahunki vihovannya ne mozhut' jogo vipravdati: vin rozumiº vse j  svidomo
keruº svoºyu povedinkoyu. YAkbi jomu vdalosya stati na  pershi  shodinki,  vin,
mabut', spravdi pishov bi daleko, probiravsya b ugoru spritno j vinahidlivo,
prolaziv pid nogami, dryapavsya  po  golovah,  vidpihav  z  dorogi  tih,  shcho
zagavilisya, kogos', mozhe, ziphnuv bi i v prol'ot...
   "V dushi ni trepetu, ni spivchuttya, ni navit' na¿vnogo podivu pered  tim,
shcho vidbuvaºt'sya navkrugi". "Durni, ot i muchat'sya". "SHCHo ce  take,-  zhahayusya
ya.Zvidki? YAkis' galyucinaci¿? A-a, z Nechaeva. Ce jogo slova. Togo strashnogo
cholovika".
   "Nu, ce ti vzhe zanadto, - nashiptuº meni yakijs' golos.  -  Utishsya.  Tvo¿
sini - ne najgirshi. Ne p'yanici, ne huligani, ne banditi. Edik - garnij  na
vzir, zdorovij, rozumnij. I mozhe, j spravdi ti shche kolis' pishatimeshsya  jogo
uspihami".
   Ne treba meni jogo uspihiv. Jogo kar'ºri,  jogo  slavi.  Meni  potriben
chesnij sin. A vin takim uzhe nikoli  ne  stane.  Vin  zhitime,  yak  zhiv,  i,
mozhlivo, postupit' na toj rik, j nihto nikoli ne  zdogadaºt'sya,  yakij  vin
naspravdi. I des' zhive divchina, yaka stane jogo druzhinoyu.  Dobre,  yakshcho  ce
bude taka zh projdisvitka, yak vin sam...
   I raptom, nenache snajpers'ka  kulya  z  daleko¿  vidstani,  mene  vrazhaº
dumka: chim ti klopocheshsya? Nad chim pobivaºshsya? A mozhe, vono vzhe tobi zovsim
ne potribne? YA pidhoplyuyusya. A shcho zh... odnim mahom - vse. Po¿hati j  dobiti
do kincya. Portfel' iz znimkami zi mnoyu, ya vidnosiv u n'omu Inni ¿¿ robotu.
   YA pochuvayu, shcho ce rishennya ne  porodzhene  hvilinoyu  rozpachu.  Vono  zrilo
davno, ya do n'ogo gotuvavsya vsi ci dni.
   SHCHo ranishe rozshukav telefon  Petra  Ogira  j  dzvopiv  jomu  na  robotu.
Nabivavsya providati. "Pri¿zdi, koli hochesh", - skazav Petro. Petro pracyuº v
onkologi¿. YA ne znayu, chomu vibrav jogo. Mi z nim nikoli ne  druzhili,  shchiro
kazhuchi, vin meni nikoli ne imponuvav. Oto vzhe  bulo  spravzhnº  selo,  take
repane, shcho moglo shokuvati j  mene.  Ta  de  tam  selo,  beleben',  gluhij,
vidlyud'kuvatij hutir. "Titko, - krichit'  vin  u  gastronomi  cherez  golovi
pokupciv do  pohmuro¿,  yaka  vperto  maskuºt'sya  kosmetikoyu  pid  divchinu,
prodavshchici.- Vash kovbik  zharenij  na  smal'ci?"  -  "|to  ne  kovbik,  eto
sal'tison". - "A na smal'ci  chi  na  sali?"  -  "Nahal.  Durak.  Ne  meshaj
torgovat'".  Petro  zdivovano   chuhaº   potilicyu:   "Hlopci,   chogo   vona
z'ºrepenilasya?"
   Mabut', ya vibrav Petra cherez te, shcho vin, yak  meni  zdaºt'sya,  ne  zmozhe
prihovati pravdi. O, v cih spravah mi dosyagnuli virtuoznosti. Mozhlivo,  ce
ºdina v sviti brehnya, vid yako¿ ne povinni vidmovitisya lyudi. Ale ya ne  hochu
i ¿¿.
   S'ogodni subota, prote ya znayu, shcho Petro v  likarni.  Zibrav  pro  n'ogo
chimalu informaciyu j viviv z ne¿, shcho ¿hati meni potribno same do n'ogo.
   Z chvert' godini prostoyav u cherzi na taksi, a za  pivgodini  vzhe  buv  u
onkologichnij  klinici.  YA  jshov  shvidko,  shiroko  ta  vpevneno   vimahuvav
portfelem, ne rozglyadavsya, j chergova ne zupinila mene.  Meni  ne  hotilosya
marnuvati chas: viklikati Petra po telefonu, vipisuvati perepustku. Vzhe  azh
u kinci dovgogo koridora vidchuv, shcho v  mene  v  grudyah  napruzhilasya  yakas'
linva, a nogi v kolinah nibi rozm'yakshilisya, led' pruzhinyat'.  YA  zmusiv  ¿h
stupati tverdo.
   Petro Ogir stoyav za stolom u svoºmu kabineti,  skladav  na  kupu  yakis'
papki, mabut', istori¿ hvorob. Vin mene ne vpiznav. Pershij  cholovik,  yakij
mene ne vpiznav. Zate ya vpiznav  jogo  odrazu,  hoch,  lele,  zminivsya  vin
nejmovirno. Peredi mnoyu stoyav ogryadnij tovstij cholovik z  velikoyu,  zovsim
lisoyu golovoyu,- til'ki vinochok volossya nizhche vuh, yak  u  svyatogo  Petra  v
mul'tiplikacijnih fil'mah, - velikim nosom, velikimi  gubami  ta  velikimi
dobrimi ochima.
   - Bi znaºte, s'ogodni ya ne zmozhu vas prijnyati, - vibachlivo skazav vin.
   - A koli, Petre?
   Vin  zamorgav  bilimi  povikami,  jogo  ruka  nesamohit'  kovznula   do
potilici.
   - CHi ne Viktor, haj tobi bis!
   - A nashcho vin meni, tvij bis?
   - Nu ti zh i toj... zamaskuvavsya pid molodogo.
   - YAkbi zamaskuvavsya pid molodogo - upiznav bi.
   Mi obnyalisya. Pislya kil'koh fraz ("Nu, yak  vono?"  -"Ta  tak,  zhivemo"),
Petro vzhe po-spravzhn'omu skrushno poshkrib p'yatirnoyu potilicyu.
   - Ti hocha b podzvoniv... Taka petrushka vijshla... YA z dvoma chuprindulami
zibravsya na ribalku. Z nashimi, rentgenologami.  Hotili  zaskochiti  dodomu,
perevdyagtisya, j - gajda.
   Linva v mo¿h grudyah obvisla.
   - To shcho zh, ¿d'te. Inshim razom... YA sam ribalka... Skovorodochnik.
   - YAk ce? - ne zrozumiv Petro.
   - Nu, º poplavochniki, º donniki, a º skovorodochniki.
   Petro smachno zaregotav.
   - Rozkazhu hlopcyam.
   I vraz u mo¿j golovi syajnula spasenna dumka.
   - A vi b ne vzyali mene z soboyu?.. Zavtra nedilya... Ta  j  vzagali  meni
tut kil'ka dniv robiti nichogo. Sin postupav do institutu, a ya  blukayu,  yak
potorocha. YAkbi znajshlisya yakis' stari shtani...
   - A shcho ti vmiºsh robiti, yakshcho ti skovorodochni¿k? - primruzhivsya Petro.
   - Drova rubati, kartoplyu chistiti. Smishiti: stayu na golovu j kukurikayu.
   - Nu, takij kadr nam pidijde.
   - V mene nemaº niyakih pripasiv, tak ya... goryuchim.
   - A ce vzhe - kin'. Habariv ne beremo. Nu, vse. Na konya, nezamozhnik!
   Oboº "chuprinduliv" chokali Petra bilya  "konya"  -  zhovten'kih  "ZHiguliv".
Vopi spravdi buli chubati, hudi j chubati, til'ki odin - visokij, a drugij -
nizen'kij.
   - Mikola Litnij,- prostyagnuv ruku visokij.
   - Mikola Zimovij, - prostyagnuv ruku nizen'kij.  YA  spantelicheno  krutiv
golovoyu.
   - Nu, ce - shchob ne plutati, -  poyasniv  Petro.  -  Dva  Mikoli.  Odin  i
spravdi narodivsya vlitku - yak i vidpovidnij svyatij, a drugij - vzimku.
   YA pridivivsya pil'nishe, shchob ne poplutati: meni zdalosya, shcho musilo b buti
navpaki: Zimovij Mikola buv chornij, yak zhuk,  a  Litnij  -  nenache  oblitij
smetanoyu.
   Petro ta Mikoli spravdi zatrimalisya nedovgo. Poki voni pereodyagalisya, ya
shodiv u  kramnicyu,  kupiv  takih-syakih  pripasiv,  a  takozh  podzvoniv  z
avtomata Edikovi. YA skazav til'ki odnu frazu: "¯du v spravah u  rajon",  i
poklav trubku. YAke jogo dilo - u yakij rajon. A podumaº pro  inshe  -  nehaj
dumaº.
   Virushali dvoma mashinami - Petro i Litnij Mikola mali zavtra  vernutisya,
Zimovij Mikola zalishavsya na tri dni j cherez te ¿hav svo¿m "Moskvichem".
   ¯hali po zabitomu mashinami prospektu Druzhbi narodiv, cherez mist Patona,
povz Rusanivs'ku naberezhnu, i ya bachiv nash gotel', i svoº vikno, na mit'  u
mo¿j golovi majpula dumka pro te, shcho Edik lishivsya sam, naodinci  zi  svoºyu
trijkoyu, na mit' meni stalo jogo shkoda, odnache ya ne vel'mi rozzhalobivsya. U
mene vistachalo inshih dumok, inshih boliv. Bilya starogo kladovishcha  povernuli
pravoruch, dali "ZHiguli" pokotilisya zmi¿stoyu strichkoyu asfal'tu  povz  yakis'
hatki, povz obtoptani ribalkami ozercya, cherez  mistki,  pid  yakimi  shumila
voda, j znovu zadzvenila striloyu strichka asfal'tu, a  pravoruch  i  livoruch
migotili sadki ta parkani, a takozh  budinochki  na  visokih  pidmurivkah  -
ochevidno, voseni ¿h pidtoplyuvala voda, budinochki na kuryachih nizhkah tyaglisya
dovgo, meni vzhe pochalo zdavatisya, shcho ce kil'ka ¿h  bizhat'  navviperedki  z
mashinoyu, a potim voni zahekalisya j zupinilisya,  a  mi  viskochili  na  lug.
Litnij Mikola natisnuv na gaz.
   - Ne leti,  yak  durnij  z  gori,  -  skazav  Petro.  -  Daj  hoch  okovi
porozkoshuvati na cih travah.
   - Treba vstignuti pijmati ribi na yushku, - zaperechiv Mikola.  -  Tobi  b
til'ki rozkoshuvati. Lintyuh neshchasnij... Ne darma od tebe j zhinki vtikayut'.
   - Ne vigaduj, - skazav Petro.
   - CHogo ne vigaduj?
   Petro pomacav svogo velikogo nosa-kushku.
   - Nu, nehaj dvi, a tretya?..
   Mikola zbaviv gaz, ob'¿zhdzhav rozbitij vidtinok dorogi.
   - A tretya chomu? - zapitav ya. Petro beznadijno mahnuv rukoyu.
   - Tretya... YA ne buv na nij odruzhenij. Til'ki zbiravsya.
   - Dva roki zbiravsya, - kinuv cherez pleche Mikola.
   - Treba zh pridivitis' do lyudini. Kozhnogo tizhnya ¿zdiv  u  Liski.  Cikava
molodichka. Pacan u ne¿. Vasil'ko. Tihcem prosiv u mene groshej na kvitki  v
kino ta na cukerki divchatam. Visokij takij pacan, shche j boksom  zajmaºt'sya.
Pahanom nazivav... koli groshi prosiv. A v minulu nedilyu ya  pri¿hav,  a  po
dvoru yakijs' chuvak u majci hodit'.  "Jdi  syudi,  kazhe,  pobazarimo".  YA  j
pidijshov. A vin yak urizhe po uhu. YA j z kopit. Vin zamahnuvsya chobotom... Na
shchastya, Vasil'ko nagodivsya, ta bat'ka pid dihalo.  Ledve  vodoyu  odlili.  -
Petro znovu pomacav nosa, nenache hotiv upevnitis', shcho vin na misci.  -  Ne
buv ya na nij zhonatij. I ne mig buti. U ne¿ cholovik u tyuryazi sidiv, a  todi
vipustili jogo.
   YA odvernuvsya, shchob ne zasmiyatisya. Teper mashina bigla po nevisokij dambi,
yaka prolyagla pomizh ozerec' ta  bolit,  poroslih  verbolozami,  sitnyagom  i
ocheretom. Bulo vidno, shcho tut milko - posered shirokogo  chimalen'kogo  plesa
stoyala chaplya, sira, zneruhomila, vona bula  shozha  na  korch.  YA  ledve  ¿¿
rozglediv. Dekil'ka raziv doroga pidbigala do shirokih  richkovih  rozliviv,
na yakih  gojdalisya  na  yakoryah  abo  mchali  motorki,  na  beregah,  nenache
potomleni begemoti, stoyali mashini, duzhe bagato  mashin  i  nametiv,  ale  j
obshiri tut - veletens'ki. Pro¿hali kil'ka shlyuziv,  bilya  nih  tezh  drimali
begemoti-mashini, a betonni pliti oblipili ribalki  -  riba  jde  na  svizhu
vodu.
   Dali mashina viskochila na inshu dambu, vishchu, j povernula pravoruch. Z gori
bulo vidno, shcho dorogi-dambi shodyat'sya pid pryamimi  kutami  j  rozlinovuyut'
lug na veletens'ki kvadrati. YA podumav, shcho ci pryami betonni  dorogi  movbi
zabirayut' u lukiv chastochku ¿hn'o¿ ta¿ni. Mabut', kolis' cherez ci luki  tezh
prolyagali dorogi. Ale to buli inshi dorogi. J inshi ne til'ki cherez  te,  shcho
ne betonni. Kolis' voni buli prirodni,  ¿h  prokladala  nagal'na  potreba,
htos' odin ishov chi  ¿hav  pershim,  kudis'  dobivavsya,  kudis'  prorivavsya,
zastryavav, vibiravsya j znovu ¿hav,  potim  na  jogo  slid  traplyali  inshi,
vipravlyali, skorochuvali tu pershu stezhku, utoptuvali, azh poki ne z'yavlyalasya
doroga. Vona obminala ozerechka, gornulasya do gorbikiv, zbigala v  dolinki.
Teper  dorogi  prokladaº  ne  nagal'na  zhittºva  potreba,  a   rozrahunok.
Fotografuºt'sya  dilyanka,  napered  na  vatmani  proektuºt'sya  trasa,  lyudi
zrivnyuyut' gorbiki, zasipayut' dolinki... Znikayut' taºmnici, znikaº  napruga
mandrivki. Tak, znikaº j vona,  napruga.  Kolis'  vse  zdobuvalosya  tyazhko.
CHerez te j pam'yatali, hto pershij probivav dorogu, koli i yak te bulo, i  yak
u kinci dorogi vin zbuduvav hatu, i yak potim poruch virosli  inshi  hati.  J
znali garazd, hto i  yak  buduº,  pam'yatali  spravzhnih  majstriv,  tih,  shcho
buduyut' hati, roblyat' kolesa, koshiki, majstruyut'  vozi,  kopayut'  krinici.
Vse te zniklo, rozchinilosya v  imli  rokiv.  Teper  lozhki  vsi  odnakovi  -
shirvzhitok, ¿zha rizna, a lozhki odnakovi. Bo ¿zha ne odnakova.
   Mabut', nemaº nichogo durnishogo, podumav ya, yak zithati po  tij  napruzi,
od yako¿ rvalisya zhili, po derev'yanih kolesah i  dizhah  dlya  tista,  ale  po
chistih, nezatoptanih lukah i po neskalamuchenih krinicyah lyudstvo zithatime,
doki j viku jogo. Odne nemozhlive bez inshogo, odne zaperechuº inshe.  Mabut',
shche j cherez te, shcho mi zv'yazani  z  lukami,  lisami,  rikami  pupovinoyu,  mi
narodilisya sered nih, bilya nih i v nashij krovi voni zakodovani takimi,  yak
buli todi, za chasiv nashogo ditinstva. Dityacha pam'yat' - najtrivkisha, j nashe
ditinstvo zdaºt'sya nam najblagodatnishim vikom.
   Z dambi povernuli pravoruch, z'¿hali na  misok,  yakij  viv  do  pishchanogo
pivostrova. Pivostriv prostyagnuvsya v dovzhinu metriv na trista, jogo pravij
bereg buv vishchij i kruto spadav do shiroko¿ zatoki, yaka gen otam, u  dolini,
zlivalasya z Dniprom, livij  -  nizen'kij,  pologij,  perehodiv  u  boloto,
porosle kushirem, latattyam, sitnyagom i ocheretom, shcho  ris  kushchati.  Podekudi
ponad beregami kucheryavivsya verboliz, na  bilij,  sipuchij  pisok  nastupalo
zhittya, a travi rosli latkami. Na berezi stoyalo z desyatok mashin.
   Mi znajshli sobi zelenen'ku oazu z tr'oh  chi  chotir'oh  kushchiv  ta  latki
dernu,  postavili  mashini,  j,  pospishayuchi,  navit'  po  nap'yavshi  nametu,
pohapali vudki ta kinulisya do vodi, abi do vechora zloviti  ribi  pa  yushku.
Bezkraº vodyane pleso zoddalik perelivalosya golubinnyu, ale koli ya  pidijshov
do berega, voda zdalasya meni nezhivoyu,  mertvoyu.  ZHodno¿  hvil'ki,  zhodnogo
brizha j zhodnogo splesku. YA  ribalka  ne  najvishchogo  klasu,  ale  z  odnogo
poglyadu na vodu skazhu: lovitimet'sya riba chi pe lovitimet'sya. Ne znayu, yak i
chim ce poyasniti (inodi riba lovit'sya, hoch vona j ne spleskuº na poverhni),
ale "nepovna" voda chimos' vidriznyaºt'sya vid "lovec'ko¿". Meni zdaºt'sya, po
nij rozteklasya nevidima plivochka, j vona yakos' osoblivo vidsvichuº.
   Mij zdogad  pidtverdivsya  duzhe  shvidko.  Poplavki  nezrushno  stoyali  na
poverhni, nenache hto primoroziv abo prispav  ¿h.  Vzhe  Petro  zakinuv  dvi
donki, vzhe Litnij Mikola des' nakopav gleyu ii rozmishav, roztopkav u  n'omu
pivkastruli pshonyano¿ kashi, pivpachki "Gerkulesa" ta  hlibinu,  vzhe  Zimovij
Mikola naduv chovna j raziv dva obbatozhiv spiningom bereg tudi j nazad, a v
nashij sitci vil'no  rozgulyuvali  dvi  verhovodki  ta  jorzh,  zavbil'shki  v
mizinec'. A yaka to yushka bez ribi? A yaka to charka na prirodi  bez  yushki?  A
yaka balachka bez charki? Petro ta dva Mikoli zav'yazali superechku:  vipuskati
chi ne vipuskati jorzha.
   - A rozkazhe tam, u vodi, yaki bezdarni jolopi stoyat' na berezi, -  kazav
Petro.
   - Tozh i dobre, -  zaperechiv  Litnij  Mikola.  -  Mozhe,  hoch  todi  vona
priplive na nash korm.
   - A perekine hvostom kazan, - ne zdavavsya Petro. Zboku moglo  vidatisya,
shcho voni sperechayut'sya naspravzhki. A voni  prosto  pritlumlyuvali  dosadu.  J
todi ya virishiv piti na avantyuru. Meni duzhe hotilosya prisluzhitisya  hlopcyam,
pokazati  ¿m,  shcho  vzyali  mene  ne   daremno,   hvastonuti,   buti   ¿hnim
blagodijnikom (otako lin'kuvato, nibi bajduzhe vikinuti  z  chovna  sitku  z
riboyu: "Nu, zdast'sya, na yushku vistachit'"), a mozhe, shcho j cherez te, shcho potim
meni dovedet'sya zvertatisya do nih u spravi, vazhkij i fatal'nij dlya mene, i
ya hochu, shchob voni buli zi mnoyu pravdivimi j  shchirimi,  bo  hiba  mozhna  buti
nepravdivimi z otakim smilivim i bojovim hlopcem.
   Na avantyuru nashtovhnuv mene  chimalen'kij  kamin',  obv'yazanij  navhrest
motuzkom - gotovij yakir - i flotiliya  chovniv,  shcho  chornila  dalechen'ko  na
plesi. YA znav: tam -  techiya,  tam  -  glibina,  a  znachit',  tam  i  riba.
SHCHopravda, na te, shchob loviti ribu z  chovna,  potriben  special'nij  dozvil,
special'na licenziya, ale zh hiba u vsih, shcho oto krutyat' spiningi otamo,  na
sonyachnij  dorizhci,  º  licenzi¿?  Libon',  nemaº  ni  v  kogo.  YA   shvidko
zmajstruvav donku, v Zimovogo Mikoli  znajshovsya  kormachok.  SHCHopravda,  cej
sposib ribolovli nini tezh zaboroneno. Ale zh ya ne  ¿du  loviti  na  prodan;
Meni vpijmati lishe na yushku.
   - Mozhe, ne ¿d'? - visloviv sumniv Petro.
   - Morituri te salyutan! - viguknuv ya i hvac'ko vidiphnuvsya vid berega.
   YA vigrib  troshki  nizhche  vid  derev'yano¿  ta  gumovo¿  flotili¿  -  tezh
nevelichka hitrist' - ¿hnij korm znosit' do mene. SHugonuv  v  vodu  kamin',
vervechka bul'bashok potyaglasya vid n'ogo. Kamin'  ishov  u  glibin'  dovgo  -
ledve vistachilo motuzki. CHovna rozvernulo v odin bik, u drugij, vreshti vin
zupinivsya na priponi.
   Po dnishchu sichala voda, techiya zakruchuvala bilya bortiv tugi spirali. Pishov
u glibin' gruzok z kormom ta nazhivkoyu. Spochatku  ya  ne  loviv,  postukuvav
kormachkom po dnu, vibivayuchi kashu,  j  znovu  vikruchuvav  kormachok  nagoru,
"zaryadzhav" jogo. Pidmanyuvav  ribu.  Vreshti  perestav  pidmanyuvati,  trimav
vudlishche v rukah. Mesina napnulasya, tihen'ko  vispivuvala,  ya  vidchuvav  ¿¿
tugij opir, vidchuvav gruz na dni, - varto led' pohitnuti vudlishchem,  i  vin
vidirvet'sya, v cyu mit' ya j sam buv nastrunenij i legkij, v meni prokinuvsya
prashchur,  otoj  davnij  lisovij  ribalka  z  beregiv  Desni,  volohatij   i
vinahidlivij u poshukah zdobichi, v prirodnomu pragnenni vizhiti samomu j  ne
dati zaginuti rodini, rodovi. Tak, to j mij rid, vichnij rid  mislivciv  ta
ribalok, to moya zemlya, insho¿ ya ne znayu j ne hochu,  a  bez  ciº¿  no  zmozhu
zhiti. SHCHopravda, ya takozh ne znayu, viznav bi mene svo¿m  nashchadkom  otoj  mij
dalekij prashchur chi ni. YAkbi podivivsya pa mene os' takogo, skocyurblepogo, yak
pes na kupini, v yakijs' golubij kacavejci (shtormivci) i rozhevij yarmulci, z
metalevoyu shtukenciºyu v rukah, chi viznav  bi,  pobachivshi  otakim  Dnipro  i
otakoyu Desnu, otakimi beregi, lisi j pasovis'ka?
   Sip-sip, sip-sip; ya pidsikayu j vidchuvayu, yak na dni  opiraºt'sya  ribina.
Vikruchuyu mesinu, beru spining u livu ruku,  pravoyu  namacuyu  pidsaku.  Mo¿
ruki tremtyat',  mov  serce  b'ºt'sya  priskoreno,  vono  chuº  zdobich.  Zvir
prokinuvsya, zvir  boret'sya  za  svoº  isnuvannya.  SHiryayu  pidsakoyu,  ribina
spleskuº na poverhni vodi, pospishlivo shiryayu shche raz  i  vraz  vidchuvayu,  yak
stalo legkim, majzhe nevagomim  vudlishche.  Ribina  zijshla.  YA  sam  zbiv  ¿¿
pidsakoyu. Nazhivlyuyu gachki vdruge.  Sip-sip,  sij-sip.  Zvir  rozdratovanij,
zvir golodnij, ale, na vidminu vid lyudini, vin  staº  oberezhnishim  vdvichi,
obachnishim, spritnishim. YA vilovlyuyu ribinu i vkidayu ¿¿ v sitku.  Ce  lyashch,  a
mozhe, lyashchik chi navit' pidlyashchik, nevelikij, gorbaten'kij, midyano-bronzoiij.
   Po yakomus' chasovi do  togo  pidlyashchika  doluchayutsya  shche  dva.  I  raptom:
sip-sip-sip. Rivok, udar, shche rivok. Mov serce tremtit', moº serce  spivaº,
na tu mit' vono zabulo pro vse: zadushlivu kimnatu v goteli,  Edika,  Lyubu,
rentgenivs'ki  znimki  v  portfeli.  Vono  napoºne  borot'boyu,  molode   j
pristrasne. Vono takim zaprogramovane j pushchene v svit.  Ne  zijshla  b,  ne
zijshla b, ce velika ribina. YA chuyu ¿¿ opir, vona vazhko jde z glibini,  vona
boret'sya za svoº zhittya, vona zlyakana, ochmanila, ne rozumiº, shcho ce tyagne ¿¿
nagoru. Vona znaº vsih hizhakiv u svo¿j stihi¿, ale vona velika, vona ¿h ne
bo¿t'sya. A ce ¿¿ zboryuº yakas' insha sila, mogutnya j zhahna. Vona j ne znala,
shcho isnuº taka sila, vona ne znala, shcho nad kozhnoyu siloyu e insha  sila,  i  v
sviti nemaº najduzhchogo. Mene tezh dushit' strashna  j  primarna  sila,  pered
yakoyu ya malen'kij i bezpomichnij, yak bul'ka na vodi, yak poroshina.
   Majnulo navit' u takij chas,  majnulo  j  zginulo,  a  v  serce  sribnim
hvostom b'º radist': lyashch, veletens'kij, kilogramiv na dva z polovinoyu  lyashch
vzhe stripuº v pidsaci.
   Mo¿ ruki shche tremtyat', i vzhe ne zovsim garazd pochuvayu, shcho  diºt'sya  tam,
na dni. Mozhe, vistachit', mozhe, pidnimati yakir? Ni, shche, ya zh upijmav  chotiri
ribini menshe yak za godinu. SHCHe odnu-dvi ribini.
   Mabut', same na pidtverdzhennya togo, shcho ponad odniºyu siloyu v sviti panuº
insha, chuyu za spinoyu trivozhnij krik:
   "Inspekciya!" Teper vzhe v moºmu serci tripoche panichnij  strah.  YA  uves'
chas pam'yatav pro ne¿, nebezpeka, zdavalosya, visila u mene za spinoyu,  vona
pot'maryuvala meni radist' ribolovli, ale ya spodivavsya, shcho vse  obijdet'sya:
stil'ki chovniv, stil'ki ribalok, pevno, voni tut lovlyat'  kozhnogo  dnya.  YA
oglyanuvsya:  do  nas  i  spravdi  nablizhavsya  velikij  siro-zelenij  kater.
Zrivalisya z priponiv  chovni,  revili  motorami,  rozlitalisya  vusibich,  yak
veliki sribni ribini.
   YA zrozumiv: motorki vtechut', nu shcho mozhe  ¿m  zrobiti  kater:  nazdozhene
odnu, nu - dvi. A mi, ti, shcho na gumovih chovnikah, ne vtechemo nikudi. Mi  i
e zdobichchyu veliko¿ siro-zeleno¿ ribini.
   Teper vzhe ya buv zdobichchyu i diyav za  ¿¿  zakonami.  Diyav,  yak  zapeklij,
lyutij brakon'ºr. V mene na kolinah lezhav  nizh.  YA  pererizav  motuz,  yakij
trimav yakir, pererizav mesinu j shparko kinuv u vodu  vesla.  Moya  perevaga
pered inshimi nevdahami ribalkami polyagala v tomu, shcho ya buv  z  c'ogo  krayu
"flotili¿", a inspekciya rozpochala prochisuvati ¿¿ od farvatera.
   YA shvidko grib do berega, ale ne do krutishogo, de stoyali j nashi mashini j
kudi, ya vzhe zdogadavsya, neodminno priplive inspekciya, a do pologishogo -  v
bolotyani netri. YA ne oglyadavsya, til'ki hlyupali  vesla  ta  skripila  guma.
Oglyanuvsya vzhe na krayu bolota: kater inspekci¿ gojdavsya  posered  vodi,  do
jogo bortu bulo priarkaneno kil'ka chovniv. Reshta  vtikali  do  ostrova.  YA
proskochiv-perepovz cherez pishchanij grebin',  yakij  vidokremlyuvav  richku  vid
bolit, i odrazu zh popav u guste carstvo kushiru, rizaku, vodyanih  lilij  ta
inshogo zillya. YA zrozumiv, shcho kater syudi ne zajde. Ale voni mozhut' pristati
do berega j pobredut' pishki. Otzhe,  ne  spuskati  vitril,  tudi,  dali,  v
bolotyanu lyukrozu. Vodyana kropiva namotuvalasya na vesla, ya vzhe ledve  grib,
chas vid chasu zupinyavsya j obbirav ¿¿ z vesel. Vryadi-godi natraplyav na chiste
plesce, proskakuvav jogo, a potim znovu choven  sidav  dnishchem  na  bolotyane
zillya. Grebonuv shche kil'ka raziv, pribivsya pid kushch sitnyagu j kinuv vesla. YA
dihav, yak zagnanij kin'. Azh teper pomitiv, shcho meni shche j zavazhala  sitka  z
riboyu, vona tyaglasya pozadu,  gal'muvala.  Zabrav  ¿¿  v  choven,  ale  vona
zastribala bilya mo¿h nig,  opustiv  znovu  u  vodu.  Znenac'ka  moyu  uvagu
privernulo yakes' gudinnya, ya pidviv golovu  j  pobachiv  siro-zelenu  shchoglu.
Ziponuv ya perelyaku rotom i, gnanij strahom, skochiv u vodu.  Lomivsya  cherez
ocheret, cherez osoku, padav, pidvodivsya, probivavsya dali j dali  v  boloto.
Koli vzhe zovsim ne  stalo  snagi,  zupinivsya  u  visokih  hashchah  osoki  ta
sitnyagu. SHtani buli mokri, ya znyav ¿h, vikrutiv i vkinuv u  choven.  Siv  na
bort chovna, nogi postaviv na kupinu, mokrimi rukavami sorochki vitirav pit.
Z litok cebenila krov,- porizav ¿h rizakom ta osokoyu,- boliv  rozbitij  ob
verbolozovij korin' abo ob vipadkovo  zakinutij  ribalkoyu  kamin'  velikij
palec' pravo¿ nogi. YA pricha¿vsya, prisluhavsya, ale ne  mig  nichogo  pochuti.
Moya uvaga malyuvala kartini rozpravi nad ribalkami-brakon'ºrami. Meni  bulo
nevimovne soromno, j uzhe zdavalosya, shcho i v dushi hlyupaº glej i  tam  plavaº
zhaburinnya, a lili¿ ne cvitut' i ne cvili nikoli. YA ne  boyavsya  shtrafu,  ne
boyavsya, shcho zaberut' spiningi, - strashno bulo odnogo: napishut' na robotu, j
potim ya dovgo ne zmiyu gan'bi. Navit' ne  gan'bi,  prosto  ce  bude  velike
posmihovis'ko dlya vsih u misti.
   J raptom gorlo meni zasherhlo, tam zashkryabalo, zapeklo,  nenache  poterli
suhoyu osokoyu, i ya podumav: yakij zhe ya durnij, mozhe, vzhe meni toj  nasmih  i
ne strashnij. Ta j shcho meni vse, pislya perezhitogo za ostappij misyac'!
   Odnache pn pidvodivsya. J shche raz podivuvav samomu  sobi:  shcho  zh  nas  tak
micno trimaº na pakoli, chomu ne mozhemo obirvati motuzok? CHomus' ne mozhemo.
CHerez te, shcho zaminiti jogo nichim? Abo vzhe pizno?  A  tak.  YA  nadivivsya  v
likarni... Tam standart povedinki osoblivo pomitnij. Lyudina os'-os' pomre,
ale hodit' na pakoli. Toj pakil - sluzhbi, domashn'ogo rabstva,  shche  chogos',
inodi hochet'sya kriknuti: rvonisya, sharpni zavisu, nehaj vona vpade na chiyus'
golovu... Os' vijdu z ocheretu j skazhu: "A plyuvati ya hotiv na vas i na  vse
pa sviti. J na tebe, ne svyatij Petre, j na vas, ne svyati Mikoli,  chomu  ne
viruchili, chomu ne viruchaºte?"
   A yak voni viruchat'? I chogo meni na  kogos'  plyuvati?  Hiba  htos'  odin
vinuvatij za vsi lyuds'ki grihi ta nedoskonalosti?  I  shcho  vzagali  ya  mozhu
zrobiti, vchepivshis' svo¿mi slabkimi rukami  u  vselens'ku  zavisu.  Rishuche
nichogo. Nichogo, bo j sudilosya meni... sudilosya vsim nam... til'ki  odne  -
tvoriti dobro, buti lyud'mi, ne zaplyamuvati  dushu  zloboyu,  brehneyu,  zlom.
Sudilosya nam... abi kozhen dbav nro te. Kozhen. Nu, c'ogo  nikoli  ne  bude.
Ale inshogo v nas  nemaº,  nemaº  insho¿  viri,  mi  ne  znaºmo,  yak  inakshe
spovnyuvati zakon lyuds'kogo zhittya, pravednij zakon (koli vin pravednij), yak
mislili veliki, najchistishi pashi poperedniki; yak projshov vin kriz' stolittya
j tisyacholittya, vdoskonalyuyuchis', prinajmni v  teori¿,  azh  do  nashih  dniv.
Budesh pravdivij i chistij - budut' pravdivi j chisti tvo¿ diti. Oce vin i  º
- vselens'kij zakon v "chistomu viglyadi". Zdebil'shogo.  Ne  zavzhdi,  ale  v
principi.
   Vilaziti z osoki taki ne  bulo  smislu.  Teper  ya  spravdi  viglyadatimu
zlisnim brakon'ºrom. V cyu mit'  mepi  vdalosya  poglyanuti  na  sebe  zboku:
sidit' litnij solidnij cholovik v ochereti j trusit'sya, yak cucik. Ale  ya  ne
zasmiyavsya. Pisknula ea komishini ocheretyanka, nahililasya razom z  komishinoyu,
podivilasya na mene cikavim okom, spurhnula j poletila. Viplivla  na  pleso
lisuha, kahknula kil'ka raziv, mabut', ¿¿ tezh shchos' nastorozhilo -  poplivla
nazad. Z zoleno¿ pit'mi proglyadala til'ki bila  cyatka  nosa.  Zbrizhiv  pid
beregom vodu vuzh, poshelestiv u  osoku.  Cvili  v  osoci  yakis'  dribnen'ki
fioletovo-sini kvitki, j na vodi, na kushpri ta ryasci tozh - bilen'ki,  nache
zirochki. Meni zdalosya, ya ¿h nikoli ne bachiv, a voni vkrivali  vse  boloto.
Til'ki otaka liha prigoda vidkrila meni ¿h.  Mabut',  mi  ne  bachimo  duzhe
bagato chogo. A vono zh roste  i  vikonuº  yakus'  svoyu  funkciyu  shchodo  c'ogo
bolota, a takim chinom i shchodo nas. Mi zv'yazani z cim svitom tisyachami sudin,
til'ki ne bachimo ¿h, obrivaºmo ¿h slipo j bezzhal'no.
   YA movbi vpritul podivivsya  v  zinici  svitovi,  prasvitovi  prostogo  j
mudrogo, suvorogo i zhorstokogo. Svite, yakij zhe ti topkij,  yakij  garnij...
Dlya odnih - garnij, dlya inshih - odnokolirne kino, yake pidglyanuv u  shchilinu.
YAk oce nini ya. Fil'm ide dlya inshih...
   Sonce sidalo po toj bik ostrova, vono zdavalosya  meni  nashtriknutim  na
snisi ocheretiv. Nemiloserdno tnuli komari. YA zrobiv z  ocheretu  vinichka  j
vidganyav ¿h, a potim narvav travi j prikidav neyu nogi.  YA  znav,  shcho  mozhu
zastuditisya, prote terpiv. Samotnist' stisnula  meni  grudi.  Taka  gluha,
nima, azh zasmoktalo serce. YA buv samotnij sered ocih ocheretiv, i  sam,  yak
ocheretina, yak bila kvitochka, do yako¿ nikomu nemaº dila.
   I dumav pro zhittya, yak pro ocej svij choven, yakij to letit' za techiºyu, to
jogo potribno tyagnuti; to ti gordo j povazhno sidishnpa  veslah  i  pravuºsh,
kudi hochesh, to tebe nese voda, zhene viter, zalivaº hvilya, to ti  babraºshsya
v bolotyanomu bagni, a to z panichnim  strahom  raptom  vlovlyuºsh  pidstupnij
svist povitrya i vzhe ne znaºsh, chi doplivesh do berega. U stil'koh kruchiyah, v
stil'koh shkvalah pobuvan mij vutlij zhittºvij chovnik za  ostanni  tizhni!  J
zhspe jogo hvileyu dali, j nese... nese v chervonu  nevidomist'.  Potim  bude
pit'ma... A chi zijde meni sonce, ya vzhe ne zna yu.
   Ponochilo, rozheva zagrava na zahodi  pogasla.  Pochali  zrivatisya  kachki,
¿hni krila zi svistom roztinali povitrya, posli ¿h u  sutinkovu,  ¿m  odnim
vidomu j zrozumilu visokost',  chasom  yakas'  z  nih  natikalasya  na  mene,
kidalasya vbik, a dali strimko zrinala vgoru.
   Nad zguskloyu tisheyu plesa, nad posvistom  kachinih  kril,  nad  samotn'oyu
sumnoyu hmarinoyu po nebu koso proplivla zhovta cyatka - suputnik - chudo viku,
rukotvorna zorya, kazhuchi visokim shtilem. Na mit' majnulo:  chij  vin?  SHCHo  j
komu nese v svoºmu elektronnomu cherevi? Suputnik  -  ryativnik  lyudej,  yaki
zaznali v mori katastrofi, chi inozemnij shpigun?  Bozhe  mij,  yaki  malen'ki
nashi bidi, nashi skargi pered tim nevidomim, shcho obmotuº nevidimimi  linvami
vsesvit, yakij, zaplutavshis' u nih, mozhe shugonuti v chornu kosmichnu  prirvu.
Ale te vid mene des' daleko-daleko, a bida tut, u meni, peche mozok i serce
j cherez te vona bil'sha za pogasli soncya. CHomu ni todi ya dumayu pro ne¿, pro
cyu zhovtu cyatku, yaka majnula j naviki zginula z mo¿h ochej? SHCHo meni do  togo
- chiya orbita dovgovichnisha - ¿¿ chi moya? A mozhe, oce vona  i  º  -  ºdina  i
ostannya mozhlivist' timchasovogo ryatunku - dumati pro shchos' inshe, pro vse te,
do chogo, hochesh chi ne hochesh, a ti taki prichetnij?  Bo  de  meni  shche  shukati
ryatunku? Klyanusya vsim najsvyatishim,  ya  ne  shukayu  jogo  tam:  vi  vsi  tezh
pomrete, til'ki trohi piznishe. U mene na vi¿  razom  iz  sl'ozoyu  tremtit'
inshe: vi - zhitimete! I mo¿ sini - tezh. Vovka ta  Edik.  Mij  velikij,  mij
malij, mij nedoroslij, mij lukavij molodshij sin. Vin  tezh  zajme  v  otomu
gigants'komu kolesi vselens'ko¿  krasi  ta  dovershenosti  svoº  misce.  I,
mozhe... mozhe, vistachit' u n'ogo dushi ta rozumu rozglyanutisya, peredumati  j
dali prosteliti svij slid rivno.
   Ale shche odna dumka vrubuºt'sya v tu. CHi vistachit' chasu?  Cya  dumka  divno
vplitaºt'sya v led' chutnij shelest ocheretu, v gluhe chmakannya i hlipannya.  To
hlipaº boloto. Siven'kij par v'ºt'sya nad nim i tane nad  sivimi  chuprinami
ocheretiv. Zovsim nedavno ya des' chitav: yakshcho j dali vikidatimemo v  povitrya
stil'ki zh vuglekislogo gazu, yak  vikidaºmo  s'ogodni,  to  nezabarom  mozhe
nastupiti "narnikoviii efekt", v rezul'tati yakogo Zemlya peretvorit'sya  os'
v take boloto - raj dlya zhab. A  nam  zhe  zagrozhuº  ne  til'ki  "parnikovij
efekt". Ninishni chotiri vidsotki zrostu energetiki vs'ogo  lishe  cherez  sto
shistdesyat rokiv prizvedut' do togo, shcho vidobuta lyudinoyu energiya bude rivna
radiaci¿, yaku vidbivaº Zemlya.  J  todi  rozpadut'sya  zv'yazki  v  biosferi,
roztane na polyusah lid. Zemlya shugone v trias. I  ce  shche  ne  vsi  zagrozi.
Spalyuvannya kisnyu. Zabrudnennya vodi. Himiya!  Kibernetika!..  Skil'ki  zh  to
damoklovih mechiv zaneseno nad  vami,  mudri  golovi,  a  vi  abo  smiºtesya
bezdumno, abo lyuto svaritesya i v svo¿j slipoti ne bachite, shcho kozhna hvilina
mozhe stati ostann'oyu. Nevzhe ne shamenetesya! V im'ya  vsih  materiv,  ditej,
vnukiv i pravnukiv! U mspe odi¿a smert', a u vas vzhe desyat' chi j bil'she.
   Iz zaguslo¿ ryaski na mene vitrishchilasya zhaba... Mozhe, vona vse rozumiº  i
spivchuvaº meni? Abo radiº, shcho nezabarom dlya ne¿ nastane raj!
   YAki durnici berut'sya do golovi, j garne misce ta garnij  chas  vibrav  ya
dlya cih svo¿h mudruvan'. A mozhe, ce j º najkrashchij chas...  Ranishe  ne  bulo
koli podumati. A tut vse vigostrilosya do leza britvi.  Meni  vzhe,  vlasne,
bajduzhe... Ni, ne bajduzhe. YAkbi mig, ya oce b pidvivsya nad bolotom,  pidnyav
do hmar ruki j zakrichav na ves' svit  cherez  usi  bolota  i  okeani  takim
golosom, shcho u vsih zledeniv bi mozok. Zdaºt'sya, ya chuyu golos... To  krichit'
htos'  inshij,  kogo  obsili  podibni  dumki.  A-a-a,  i-a-a.   "Vit'-a-a!"
Zrozumiv, shcho to hlopci klichut' mene. YA pobriv na krik,  tyagnuchi  choven.  YA
vzhe buv nespromozhnij probivatisya do richki j plisti po nij. YA tyagnuv  choven
za shovkovu shvorku, yaka vpivalasya meni  v  ruki,  provalyuvavsya  v  kovbani,
vilaziv, padav, pidvodivsya j pluganivsya znovu. Koli ya vijshov  na  prostir,
na pisok, pa meni ne bulo  zhodnogo  suhogo  rubchika  j  zhodno¿  cyatki,  ne
zalyapano¿ bagnom abo ryaskoyu. Pobachivshi  mene,  hlopci  azh  poprisidali  do
zemli, a Petro navit' poliz rachki. Voni regotali, mov bozhevil'ni.  Mabut',
u mene spravdi buv duzhe kumednij viglyad - zatyatogo  brakon'ºra,  richkovogo
rozbijnika, ale mene ¿hnij smih rozizliv do nestyami, ya plyuvavsya ta  layavsya
vzhe yak spravzhnij brakon'ºr:
   - CHogo povitrishchali virla, chogo  rzhete.  Ribalki...  Prijshov  bi  htos',
zabrav ribu, todi ya ne sidiv bi v ochereti.
   YA poliz u vodu odmivatisya. A  hlopci  shche  trohi  posmiyalisya  j  rozveli
bagattya, voni nalili meni pivsklyanki gorilki j zmusili vipiti:  "Zasluzhiv.
Dmi. A mi zaraz yushku zvarimo. Oh i yuha bude! A ti grijsya j sushisya".
   YUshka vdalasya na slavu. Mi roztashuvalisya bilya bagattya, s'orbali garyachu -
vid vognyu chi percyu - yushku, obpikalisya, a Petro rozpovidav:
   - Zi mnoyu oce tezh  nedavno  stalasya  ribal's'ka  pritichina.  Pri¿hav  ya
dodomu v selo, zapituyu v mami: de tato. Vona j kazhe: "Na  stavku.  Sitochku
kinuv". Pishov ya do stavka, a po dorozi j dumayu: "Davaj pozhartuyu,  pidlyakayu
tata". Zaliz u ocheret ta yak girknu: "Ti  shcho  tut  robish?"  A  tato  o'gako
zdrignulisya j u vodu - bul'k. YA do chovna, vityag ¿h, a voni mokri i  p'yavka
u vuho vpilasya... Tatu, kazhu, ya hotiv  pozhartuvati.  A  tato  yak  shoplyat'
veslo ta yak uperizhat' mene po spini.
   Mi vibuhnuli regotom. Petro rozziravsya na vsi  boki,  vin  ne  rozumiv,
chogo mi smiºmosya. A mi smiyalisya i smiyalisya i buli shozhi na chortiv u  pekli
(til'ki kazan  treba  bil'shij)  -  vognyani  vidbliski  stribali  po  nashih
oblichchyah, na yakih chornila sazha, j  zubi  blishchali  strahovidno.  SHugav  nad
nashim bagattyam kazhan, des' ugori prosvistila krilami  kachina  zgraya.  Voda
bula tepla, taºmnicha, v nebi viriz'bivsya molodik,  i  pa  vodi  proslalasya
led' pomitna dorizhka. Takimi dorizhkami  hodyat'  til'ki  smilivci.  Livoruch
daleko-daleko syayala vognyami Tripil's'ka DRES, vogni  vidbivalisya  u  vodi,
zdavalosya, to veletens'ka armada korabliv virushila u plavannya  j  sune  na
nas. A ochereti stoyali nimi, taºmnichi, yak i tisyachu lit tomu, koli shche v  nih
zhiv rogatij ta insha nechist', i, yak i tisyachu lit,  plakav  des'  na  kupini
kulik.
   YA nastyagav potertogo, polishenogo  poperednimi  ribalkami  sina  j  lig.
Divivsya u zoryane nebo, tut-taki vono bulo nebom, i ya obertavsya razom z nim
(a mozhe, j ne obertavsya, º j taka teoriya) i sluhav  kulichka,  j  pochuvavsya
samotnim i zagublenim sered cih zir i cih bolit. Meni bulo chogos' shkoda, a
chogo,  ya  ne  znav  i  sam,  i  ne  hotiv  doshukuvatisya  prichini,  abi  ne
provalitisya, nenache kriz' tonku krigu, v  nebezpechnu  glibin'.  YA  virishiv
lipshe dumati pro zori. Pro zori zvichajni, yakimi voni buli od  viku,  a  ne
pro zapisani v nebesni karti ob'ºkti, ne pro kosmos. Z  yakogos'  chasu  vin
perestav  mene  cikaviti,  ya  vtomivsya  vid  informaci¿  pro  n'ogo,   vid
bezkinechnih gipotez pro te, shcho vin mozhe nam dati  j  chogo  ne  dast',  pro
kvazari ta chorni dirki neba, pro nebesnih brativ, za yakimi dehto zithaº do
sliz. I º sered tih zithal'nikiv  taki,  shcho  vzhe  j  zhiti  ne  mozhut'  bez
zoryanogo brata, a brata ridnogo, yakij zhive v Kobelyakah, ne  naviduvali  po
desyat' rokiv. ZHivit' spokijno, nebesni brati, ya do vas ne polechu. Bo j  yak
porozumitisya z vami, mozhlivo, shozhimi na pavukiv abo  ameb,  koli  na  cij
zelenij kul'ci ne mozhut' porozumitisya istoti, shozhi odna na odnu,  yak  dvi
krapli vodi.
   Pidvivshis' na likti, poglyanuv na Dnipro. U vodi kupalisya zori,  sribnij
pilok opadav z neba na shiroke pleso. Vazhko stisnulos'  serce:  mabut',  cyu
krasu ya bachu vostannº.
   YA zasnuv z zoryami v ochah.



   Den' visimnadcyatij i dev'yatnadcyatij

   Ci dva dni ya loviv ribu. Petro i Litnij Mikola po¿hali v nedilyu uvecheri
do Kiºva, a mi z Zimovim  Mikoloyu  zalishilisya  shche  na  pivtora  dnya.  Riba
klyuvala pogano, upijmav kil'ka  gustirok,  a  dali  tyagav  z  dna  chornih,
golovatih, shozhih na pervisnih yashchuriv, jorzhiv.  Mikola  vicupiv  z  bolota
chornogo sliz'kogo lina ta vloviv kil'ka krasnopirok. I hoch  nashi  poplavki
drimali na plesi, ya odnak majzhe ni pro shcho inshe, yak pro  te,  shchob  upijmati
dobryachu ribinu, ne dumav. Na ribalci ya bil'she ni pro  shcho  ne  dumayu,  den'
prolitaº, yak odna mit', i til'ki tam ya vidpochivayu po-spravzhn'omu.
   Trohi zavazhali svoºyu metushneyu ribalki, ¿h na¿halo z mista  dostogibsli,
j  ne  stil'ki  to  buli  ribalki,  skil'ki  vidpochival'niki,   a   to   j
vilival'niki. Bejkalisya beregom, kalamutili vodu,  kidali  v  ne¿  plyashki,
vitoptuvali travu j z yakoyus' skotinyachoyu tupistyu rvali ta zhburlyali v boloto
tugi chorno-korichnevi kachalochki.  I  vse  shchos'  smazhili  pa  benzinovih  ta
gazovih plitah - girkuvato-solodkij  zapah  palenogo  m'yasa  slavsya  ponad
vodoyu - i zhuvali, zhuvali. Deyaki  lyudi,  zdaºt'sya  meni,  zrobili  metoyu  i
sposobom zhittya nasolodi.  Pozhrati,  popiti,  zirvati,  ponyuhati  j  kinuti
kvitku, navit' yakshcho ne ponyuhati, to zirvati j kinuti, shchob ne zirvav  htos'
inshij. "Krashche zirvu ya". Otozh i sprobuj podumati pro metu zhittya.  Dlya  chogo
zhivut'? Okremi - shchos' stvoriti. Sukupno vsi - tak dumali protyagom vikiv  -
dlya majbutn'ogo. Treba osushiti shche ocej gektar bolota,  proklasti  shche  odnu
dorogu, navchiti gramoti shche sotnyu  bilyavih  zirvigoloviv,  i  todi  nastane
chas... nastuplyat' suspil' shchaslivi dni. SHCHo v tomu shchasti voni  robitimut'  -
nashchadki ne znali. Lyudi zhili postupom, zhili dlya tih, shcho prijdut' potim. To,
mozhe, yak kazali deyaki mudreci, meta v  samopiznanni,  samovdoskonalenni  -
robiti sebe krashchimi, todi j svit stavatime krashchim. A chi staºmo  mi  krashchi?
Krashchi tkanini, krashcha gorilka, krashchi kolesa - to napevno. A mi,  mi?  Ta  j
hto teper klopochet'sya tim? Rivnovaga v sviti porushilasya, j ni dlya  chogo  i
nikoli lyudyam dumati pro vdoskonalennya dushi,  pro  filosofiyu  dushi,  ta  j,
zreshtoyu, pro literaturu i navit' medicinu. Tehnichni vidkrittya v  kincevomu
rezul'tati sluzhat' odnij meti, i, movbi vtikayuchi od  chogos',  lyudi  zhivut'
kucimi nasolodami, hvilinnimi vtihami.
   Bozhe mij, skil'ki krutih spiralej namotav na moyu dushu svit, -  vtomleno
podumav ya. Tak namotuºt'sya na  odinoku  stepovu  grushu  pavutina  babinogo
lita. Skil'ki informaci¿ - potribno¿ i  nepotribno¿  -  zapalo  v  zvivini
mozku, skil'ki pristrastej primushuvali  priskoreno  skorochuvatisya  sercevi
m'yazi, znoshuyuchi ¿h. Inodi meni  zdaºt'sya,  shcho  ya  _vvibrav  u  sebe  uves'
svit... Hoch naspravdi ya ne vvibrav majzhe nichogo, a te, ostannº,  znikne  v
odnu mit',  yak  znikali  vsi,  znachno  krutishe  j  doskonalishe  zakrucheni,
spirali.
   Visili, yak gradovi tuchi, chorni dumki, ale ya vipihav ¿h za  obrij,  meni
vdavalosya vid nih vidkaraskatis'. Dusha vid  nih  vidkaraskatisya  ne  mozhe,
vona zgnichena j strivozhena, ale chorni kruki dumok litali des' ugori. Mozhe,
voni j ne sili b meni na plechi, yakbi Mikola raptom ne skazav:
   - U vas postupaº u medinstitut sin, a v nas hreshchenicya.
   - U kogo ce - u nas? - zapitav ya.
   - U Petra, u mene i v Litn'ogo Mikoli. U vsih tr'oh.
   - YAk ce mozhe buti? Mikola usmihnuvsya.
   -  A  os'  tak.  Dva  misyaci  tomu  v  nas  operuvavsya  odin  dyad'ko  z
ZHitomirshchini. Prosto dyad'ko, ¿zdovij na  fermi.  Rozrizali  -  j  zakrili.-
Mikola roztuliv  i  stuliv  dokupi  borti  starogo  pidzhaka.  Vijshlo  duzhe
perekonlivo.- Pizno. A dyad'ko - hoch zvidkilyas' i doznav, shcho v n'ogo, -  ne
panikuvav, ne zvinuvachuvav likariv, navit' ne  poskarzhivsya  zhodnogo  razu,
til'ki odnim i bidkavsya: "Ne kazhit' nichogo Natashi, bo shche ne postupit'. Oce
yakbi vona postupila, ya j pomer bi spokijno". I mi vtr'oh  virishili:  nehaj
institut rozvalit'sya, nehaj rektor lusne - Natasha  postupit'.  U  nas  tam
taka merezha... Misha ne proskochit' poza nami.
   YA skinuv kashket. Rozstibnuv sorochku - pit zalivav mene z pig do golovi.
I v tu mit' vidchuv, yak  padayut'  zgori  kruki.  Z  odnogo  boku,  Mikolina
rozpovid'  bula  movbi   yakimos'   vipravdannyam   dlya   mene.   Voni   tezh
"proshtovhuyut'", ta shche j taranno. A z inshogo... Ni, ya ne mig stati  z  nimi
na odnij kladci, navit' nablizitisya do nih ne mav prava, voni  klopochut'sya
zovsim inakshe, pro chuzhu ¿m lyudinu, pro -  sirotu.  SHCHe  ne  sirotu,  ale...
"Moral'na amoral'nist'".  A  ya?  I  v  cyu  mit'  shchos'  rvonulosya  v  meni,
zakrichalo: "A ti... Ti tezh... Hiba ne odnakovo!" A rozum holodno karbunav,
sh'tiache rubav na cvyahi drit: "Ne odnakovo. U tebe -  nevidomist'.  I  tvij
sin - negidnik. Vin licemir i shantazhist. U  n'ogo  nemaº  nichogo  svyatogo.
YAkij zhe z n'ogo mozhe buti likar? Likar... vin najblizhche bilya sercya. Blizhche
navit', nizh poet. Os' ci hlopci - likari. A tvij sin ne likuvatime  lyudej,
a robitime kar'ºru. I vin ¿¿ drobit', ce ya znayu. J, mozhe,  jogo  nihto  ne
rozgadaº. Adzhe vin takij rozumnik i skromnyaga. Ne huliganit', ne  p'º,  ne
kurit'. ZHive sobi, ta j godi. I vzhe  nikoli  ne  stane  poryadnoyu  lyudinoyu.
Likar - ce sovist', spivchuttya, dobrota i miloserdya. YA cherez  te  j  muchusya
uves' vik, shcho ne znayu, chi ya po-spravzhn'omu miloserdnij. Htos'  iz  velikih
skazav: koli  vhodish  v  literaturu,  vitiraj  nogi.  Likar  povinen  mati
steril'nim vse. A v tvogo sina - plisnyava na dushi".
   YA vidbivavsya, ya prosivsya, ya proklinav: kruki ne vidlitali, voni klyuvali
mene i vechir, i nich, i nastupnij den'. Bozhe, yak ya  vtomivsya.  V  fizici  º
termin - vtoma zaliza. Ne znayu, yak  vtomlyuºt'sya  zalizo,  ale  moya  vtoma,
mabut', bil'sha.



   Den' dvadcyatij, ostannij

   Mi z Mikoloyu Zimovim povernulisya u vivtorok pislya  obidu.  YA  vijshov  z
mashini navproti Rusanivki, Mikola po¿hav dodomu, potim  vin  shche  po¿de  na
robotu.
   Edika v nomeri ne bulo. Rechi - porozkidani, stoyav takij rozgardiyash,  shcho
koli b ya ne znav, shcho ce stil' zhittya mogo sina, to podumav bi, shcho vin tut z
kimos' bivsya navkulachki, a potim utik.
   YA poskidav na kupu rechi, pomivsya pid dushem,  pogolivsya,  odyagnuv  chistu
sorochku. Zaglyanuv do holodil'nika, do shahovki - pustota toricheleva.  Treba
popovnyuvati zapasi. Vzyav portfel' i zamknuv nomer.  Postoyav  bilya  gotelyu,
rozdumuyuchi, v yakij bik podatisya. Perejshov cherez dorogu, rushiv po  trotuaru
do mostu i za kil'ka krokiv pobachiv Galinu Mihajlivnu ta Ellu.  Voni  jshli
meni nazustrich, obnyavshis', yak dvi podruzhki. Prote  ya  odrazu  pomitiv,  shcho
¿hni obijmi yakis' ne taki, yak zavzhdi, voni splelisya rukami za plechi  nadto
micno, zdavalosya, mati j dochka pidtrimuyut' odna odnu. Na ¿hnih bezkolirnih
asketichnih oblichchyah zastig odnakovij viraz gliboko¿ vtomi.
   YA privitavsya z nimi, na mit' zagnuvsya, ne znayuchi, yak  matisya  -  projti
mimo chi zupinitisya j pogovoriti. YA taki zupinivsya j zapitav, shcho  til'ki  j
mig zapitati v takomu vipadku:
   - Nu, yak vashi spravi?
   Galina Mihajlivna voruhnula suhimi pergamentnimi gubami j movila:
   - Nashi spravi vzhe skinchilisya. Vzyali na zavtra kvitki.
   - CHomu? - znovu zapitav ya, hoch mig bi j ne zapituvati.
   - Z tvoru - "chetvirka", z biologi¿ - "trijka".  Prohidnij  bal  na  nash
fakul'tet bez atestata - shistnadcyat', - skazala Galina Mihajlivna. - U nas
- chotiri ekzameni.
   Vpala gluha, yak bilya pokijnika, movchanka.  YA  pochuvav  yakus'  velicheznu
nezruchnist', nenache ce ya buv vinuvatij u tomu, shcho voni ne  dobrali  odnogo
chi dvoh baliv, nenache ya zastupiv ¿m shlyah. YA  rozumiv,  shcho  ce  durnicya,  j
odnak vidchuvav, shcho chervoniyu... I vraz pomitiv, yak bolisno zasmikalisya gubi
v Galini Mihajlivni, ya chomus' zlyakavsya, ya  no  hotiv,  shchob  vona  govorila
dali, ale vona skazala:
   - Z biologi¿ - "trijka". Zrizali. Ella znaº biologiyu.  Maº  gramotu.  YA
sama - vchitel'ka biologi¿. Ce duzho nespravedlivo.
   - Mamo, - viguknula Ella. - Ne treba!
   - Hiba nepravda? - v ochah u Galini Mihajlivni blishchali  sl'ozi.-  Ti,  v
kogo º blat... U visokih chinah...
   - Mamo, - smiknula ¿¿ za  ruku  Ella.  -  Perestan'.  Vibachte,  Viktore
Ivanovichu, - zvela vona na mene veliki, suhi, muchenic'ki ochi. - Mama  duzhe
perenervuvalasya.
   YA hitnuv golovoyu j pishov. YA jshov shvidshe j shvidshe,  dali  majzhe  big.  YA
nichogo ne bachiv, nichogo ne pomichav, ya  stoyav  u  vagoni  metro  spinoyu  do
lyudej, i pered mo¿mi ochima z shipinnyam i svistom mchalisya tovsti chorni  zmi¿
kabeliv, a za nimi chornila pit'ma, v glibini yako¿ mrilo  mertvec'ki  blide
trikutne oblichchya. To bulo moº oblichchya. U mene v golovi palalo, yak u gorni,
rozzharenimi  cvyahami  viskakuvali  yakis'  slova  j   padali   rozpleskani,
rozplyushcheni pid vagoyu molota. Tim molotom bula pravda.  A  kovadlom  -  moº
vlasne serce.
   V ochah meni poteplilo, ya serdivsya, ya gnivavsya, shcho  takij  tonkosl'ozij,
mabut', ce hvoroba zrobila mene  takim,  hvoroba  i  vse  inshe,  ranishe  ya
trimavsya, trimavsya za vsih situacij, ya znav, shcho povinen  trimatisya,  odnak
htos' iz nas musit' trimatisya, inakshe v sviti ne mozhna zhiti, ta j na  meni
rodina, na meni likarnya... A zaraz des' perelomilasya, sterlasya zazubrinka,
malen'ka zazubrinka, yaka trimaº vse veletens'ke koleso, koleso  rivnovagi,
vpevnenosti j nadi¿.
   Vid zupinki metro ya jshov trohi povil'nishe, ale v golovi j dali  palalo,
i stribali cvyahi-slova, ya ne mig ¿h osyagnuti,  zibrati  dokupi,  ale  ¿hnyu
sut' rozumiv granichno tochno. YA povinen viklasti  ¿h  tam,  u  dekanati  chi
rektorati.
   ...Gusta proholoda osokoriv bilya dovzhenkivs'kogo sadu, garyachij  asfal't
trotuaru, shiroki ale¿ instituts'kogo palisadnika. Na aleyah, na  majdanchiku
bilya shodiv yurmilisya vstupniki.
   YA pobig po shodah ugoru.
   I vraz pochuv nad golovoyu:
   - Tatu!
   Peredi mnoyu stoyav Edik. Vin posmihavsya j  trimav  bilya  plecha  ruku  zi
skladenimi dokupi pal'cyami, nenache hotiv nimi priklacnuti. Edik stupiv  na
dvi shodinki vniz.
   - Tatu, vse o'kej! Til'ki shcho meni skazav ªvgen Sidorovich. Vzhe vidbulosya
zasidannya komisi¿. Z biologi¿ - p'yatirka.
   Edik i dali posmihavsya j divivsya na mene velikimi blakitnimi  ochima.  V
tih ochah perelivalisya umirotvorennya ta radist'.  Edik  velikodushno  proshchav
meni mo¿ promashki ta grihi.
   YA nahiliv golovu j stupiv upered. Ale ya stupav uzhe til'ki  po  inerci¿.
Na verhnij shodinci zupinivsya. Na mit' zaplyushchiv ochi, a koli rozplyushchiv  ¿h,
pobachiv use yasno, zhorstoko j real'no. Navit' mij bil' buv  inshim.  Ce  buv
bil' soromu j beznadi¿. Nu shcho  ya  ¿m  skazhu?  SHCHo  meni  dopomagav  Arkadij
Vasil'ovich, shcho vin perespav z moºyu druzhinoyu, ale ya c'ogo ne  znav...  Mene
prijmut' za bozhevil'nogo, meni nihto ne povirit', a yakshcho  j  poviryat',  to
hto skasuº vlasni rishennya i  vlasni  postanovi!  Cilkovite  bezgluzdya.  YAk
govoryat' gravci: gru zrobleno. Vse inshe lishilosya dlya  nichnih  analiziv.  A
zaraz ya bil'she ne mozhu pro ce dumati.
   SHCHe z pivgodini bezdumno blukayu v parku. A todi zahodzhu  do  gastronomu,
kupuyu plyashku kon'yaku. Marochnogo, najdorozhchogo - "Dvin". Groshi  v  mene  º,
groshi prislala Lyuba. Hvilinu rozdumuyu i kupuyu shche odnu plyashku. YA nikoli  ne
piv z gorya abo z radosti i ne znayu, yak to  vono  buvaº  potomu:  legshe  chi
vazhche. Odnak, pochuvayu, piti sam ne zmozhu. YA beru taksi i ¿du v kliniku  do
Petra. Po dorozi zupinyayu taksi j  kupuyu  v  lotku,  shcho  sto¿t'  prosto  na
trotuari, dva kilogrami yabluk. Petra v kabineti nemaº,  prote  kabinet  ne
zamknenij, ya sidayu na stilec', na  toj  samij  stilec',  na  yakij  sidayut'
hvori, j chekayu jogo. Petro vhodit' i potirav lisinu.
   - A, brakon'ºr, - kazhe vin, i jogo shiroke, yak  dnishche  i  dizhi,  oblichchya
rozplivaºt'sya posmishkoyu.
   YA movchki stavlyu na stil odnu,  a  potim  drugu  plyashku  kon'yaku.  Petro
vitrishchaºt'sya na mene, v n'ogo azh vidvisaº, yak u vislyuka, nizhnya  guba.  Vin
ne mozhe poviriti, shcho ya, likar, prijshov  do  n'ogo,  likarya,  v  kabinet  i
proponuyu piti kon'yak. Ale vin, zvichajno, c'ogo ne kazhe. Cya  velika  vuhata
tvarina (za nashih students'kih rokiv "tvarina"  -  bula  najvishcha  pohvala)
duzhe tonka j rozumna za deyakih situacij.
   - Ti shcho, kogos' pograbuvav?  A  ya  dumav,  ti  til'ki  brakon'ºr.-  Vin
divit'sya na godinnik. - Nu, garazd. Robota  skinchilasya...  V  nas  º  odin
chulan... Shovaj  poki  shcho...  A  ya  poklichu  hlopciv.  Do  rechi,  yak  tvo¿
instituts'ki spravi?
   - O'kej! - kazhu ya.- Projshov.
   - I nasha hreshchenicya tezh projshla, - posmihaºt'sya Petro.
   Vin vede mene po koridoru, dali mi povertaºmo  do  veliko¿  kimnati,  v
yakij til'ki odne vikno j te chomus' ugori, Petro vidchinyaº  shche  odni  dveri,
livoruch, vpuskaº mene do malen'kogo chulanchika, v  yakomu  sto¿t'  malen'kij
stolik, tri stil'ci ta zavalenij papkami stelazhik bilya stini. Vin vihodit'
i za kil'ka hvilin povertaºt'sya z oboma Mikolami. Litnij  Mikola  nese  shche
odin stilec', Zimovij Mikola - chotiri sklyanki. YA distayu z portfelya  kon'yak
i yabluka.
   - Nagoda povazhna, - kazhe  Petro.  Vin  nenache  vipravdovuº  mene  pered
Mikolami. Voni posmihayut'sya, - voni tezh vibachayut' meni taku  beztaktnist':
cholovik trohi oteteriv na radoshchah.
   - Zakuska til'ki taka, - pokazuyu na yabluka.
   - Nichogo, - posmihaºt'sya Zimovij Mikola. - I ne take perezhivali.
   Vazhka ruda ridina teche v sklyanki. Os' voni vzhe povni.  Prote  nihto  ne
bere ¿h do ruk, mabut', chekayut', koli viz'me svoyu gist'. YA prostyagayu ruku,
beru sklyanku j raptom stavlyu ¿¿ na stil.
   - Hlopci, - kazhu. - Poki  mi  ne  vipili...  V  mene  º  znimok  odnogo
hvorogo. Vozhu z soboyu z pershogo dnya, ta vse yakos' ne vipadalo...  Hotilosya
b poraditisya z vami.
   Vsi troº trohi divuyut'sya.
   - Tyagni, - kazhe Petro. Vin pershij bere do ruk liskuchij papir,  povertaº
do svitla. Primruzhuº odne, potim druge oko. - Tipovij kancer, - kazhe  vin,
ale j dali rozglyadaº znimok. - SHCHopravda, plyama nibi trohi dimchata.
   Znimok perehodit' do ruk Zimovogo Mikoli.
   - I duzhe temna. Na kancer ne shozhe.
   Litnij Mikola divit'sya cherez jogo pleche.
   - CHomu ne shozhe? Plyama - sira.
   - Temno-sira, majzhe temna, - ne zgodzhuºt'sya Zimovij Mikola. - Ne zovsim
garnij znimok. Mi robimo krashchi. Ti , privoz' jogo  syudi.  YA  kovtayu  tugij
zgustok slini.
   - Vin - tut.
   SHestero ochej divlyat'sya na mene. Vsi dosvidcheni, ya ne mozhu nichogo v  nih
prochitati, ta j znayu: shcho b ne prochitav, vono meni teper ne dopomozhe.
   Mi opinilisya z riznih  bokiv  nevidimo¿,  nepronikno¿,  kuleneprobivno¿
stini. YA - po cej bik, voni - po toj. SHCHe vchora mi buli  razom,  zhartuvali,
smiyalisya, shche vchora mi buli odnakovi, a zaraz - rishuche inshi. ZHive j nezhive!
Ni, ne te. Ale shchos' podibne. Voni namagayut'sya prorvatisya kriz' tu stinu, i
namagayusya ya, ale vsi mi rozumiºmo, shcho te - nemozhlivo. Isnuyut' bar'ºri, yaki
lyudina ne mozhe podolati.
   - Nu shcho zh... YAkshcho ti gotovij,  mozhemo  zrobiti  zaraz,  -  kazhe  Litnij
Mikola.
   YA pidvodzhusya iz stil'cya. Obidva Mikoli pidvodyat'sya slidom za mnoyu.
   CHomus' ya sprijmayu vse zovsim ne tak, yak todi, koli zahodzhu os'  v  taki
kabineti v bilomu halati. Viyavlyaºt'sya,  na  odni  j  ti  zh  predmeti  mozhe
divitisya z odniº¿ obolonki dvoº lyudej, i  ci  lyudi  zovsim  ne  shozhi  mizh
soboyu. J niyaki sili svitu ne mozhut' zvesti tih dvoh lyudej v odnu lyudinu.
   A yaka holodna plastmasa ekrana. YA pritulivsya do ne¿ grud'mi, pidboriddya
poklav u special'nu yamochku, tak, yak  meni  nakazav  Zimovij  Mikola.  Same
nakazav. A  chij  ce  golos  lunaº  z  susidn'o¿  kimnati?  Jogo,  Mikolin?
"Vdihnuti. Zatrimati viddih. Dihati". Vse v nakazovij formi. Ni, ce yakijs'
chuzhij golos. A tochnishe, ne chuzhij, a  ochuzhilij.  Tam,  u  tij  kimnati,  za
pul'tom Mikola ne maº prava na  spivchuttya,  bo  todi  pogano  vikonuvatime
robotu. Maº ch ¿¿ ne maº? Ne maº? Maº? A mozhi, vse ce meni prosto zdaºt'sya?
Mikolin golos ni trishechki ne pominyavsya?
   "Vzhzh-zh, vzhzh-zh" - dvichi vzhikaº bilya  mo¿h  grudej  nevidima  pilochka.  I
znovu toj samij neznajomij holodnij  golos:  "Mozhna  odyagatisya".  I  -  na
terciyu teplishe: "Posid' tut abo pogulyaj nadvori".
   Voni zalishilisya v rentgenkabineti,  a  ya  vijshov  na  vulicyu.  YA  hodiv
dovkola budinku, hodiv po likarnyanomu parku, de  majzhe  vsi  lavochki  buli
vil'ni, ale ne mig sisti na zhodnu. Hodiv i hodiv i namagavsya ne dumati pro
rentgenkabinet, pro majbutnyu rozmovu. YA dumav  pro  svoyu  likarnyu  (prosto
nejmovirio, shcho  mozhu  dumati  zaraz  pro  take:  mene  vrazilo  obladnannya
rentgenkabinetu, ot bi nam hoch polovinu togo, shcho v tam),  pro  Mariyu,  pro
Rayu, pro Innu, pro Ipnu ya dumav najbil'she, ya ¿j tak i ne  podzvoniv  pislya
togo dnya j teper shkoduvav. Mozhlivo, ya vzhe ¿j i ne podzvonyu. Duzhe  mozhlivo.
YA bachiv ¿h  usih  nenache  cherez  gusto  sito,  neredi  mnoyu  visilo  yakes'
zapinalo, kriz' yake ne mogli probitisya chisti i yasni dumki.
   Pered porogom zupinivsya, zibravsya na sili. Vazhko, ale  dosit'  upevneno
prochiniv dveri chulanchika. Petro ta Mikoli vzhe buli tam. YA poglyanuv na nih,
i shchos' zatremtilo v moºmu serci, garyacha hvilya zapovnila jogo, azh ya haponui
rotom povitrya.
   - SHCHo zh ti, ohlamone, pas obmanyuºsh? - skazav  Petro.  Jogo  ochi  iskrili
radistyu.- V tebe zh nichogo nemaº. Os' tvij znimok.
   I vin poklav porodi mnoyu na stil vologu plivku.
   - Malen'ka, yak goroshina, plyamochka, - skazav Zimovij Mikola. - Vzhe majzhe
rozsmoktalosya. Niyakij ce ne kancer.
   YA divivsya na znimok, ya, zvichajno, viriv, hoch siloyu inerci¿ shcho buv  des'
tam, u chornomu temnomu  tuneli,  v  ciklofazotroni,  i  letiv,  yak  mezon.
Potribno shche yakijs' chas, shchob ostatochno vijti z n'ogo.
   - Nu shcho zh, hlopci, - vzyav u ruki sklyanku Petro. -  Proponuyu  vipiti  za
najshchaslivishu lyudinu na zemli. Vse v n'ogo, yak  vin  sam  skazav  -  o'kej!
Pidozri ne spravdilisya, sin do institutu postupiv, vdoma na n'ogo chekaº ne
dochekaºt'sya kohana druzhina... Tvoº zdorov'ya, Viktore. Bud'mo.
   - Bud'mo, - skazav ya.
   Mi vipili.
   A zemlya krutilasya j dali, letila, ne  vidchuvayuchi  moº¿  vagi,-  mabut',
shchaslivi lyudi stayut' nevagomi.

Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT

Ocenite etot tekst: