------------------------------------------------------------------------
Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
OCR: Evgenij Vasil'ev
Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
I,i (ukr) = I,i (lat)
------------------------------------------------------------------------
Ganna sprobuvala viprostatisya, ale ne zmogla: pid livoyu lopatkoyu
shportonulo, a vona vzhe znala: abi viprostovuvalas' dali, te gostre vistrya
vhoditime glibshe j glibshe. Os' trohi popustit', i todi vona pomalen'ku,
potihen'ku rozpravit' poperek. Likari ne znayut', shcho v ne¿, odni kazhut':
boli od sercya, inshi - od radikulitu. A molodij, u okulyarah, praktikant z
rajonno¿ polikliniki zayaviv, shcho v ne¿ hvora pechinka i zaloza, shcho pid
shlunkom. Ganna ne divilasya v zal; sorom spopelyav ¿¿ vid golovi do p'yat, v
ne¿ tremtili kolina i palali shchoki. CHi º shchos' vstidnishe, strashnishe, nizh
sud!
V zali povnisin'ko lyudej, i hoch znajomih oblich lishe kil'ka - golova
kolgospu, vin daº pozivach - Ustim Rukavicya, svidki - lankova Lida Patyuk i
Katerina CHuhno, - voni sidili na perednij lavi, ta shche dvoº chi troº, azh
tam, bilya dverej,- hurshchiki, mabut', privezli zdavati zerno j zajshli
posluhati, - ¿j zhe zdavalos', shcho vsi ci lyudi zibralisya, abi podivitisya na
ne¿. Z togo zh taki soromu vona pogano tyamila, shcho tut vidbuvaºt'sya, ne vse
zrozumila z promov prokurora i propisanogo ¿j advokata, vona j ne virila v
n'ogo, nadto pislya togo, yak pobachila advokata pered pochatkom sudu razom z
cholovikom, yakij shchojno vigolosiv obvinuvachennya, voni duzhe lyub'yazno
rozmovlyali; j til'ki todi, koli vistupav Ustim Rukavicya, zaplakala z
obrazi na nepravdu. Hiba vin ne znaº, yak girko vona odrobila uves' vik,
hiba ne do ne¿, do persho¿, pri¿zhdzhav dodomu j prosiv, abi pidnimala na
proriv lanku (dovgij chas bula lankovoyu, a kolgospna robota - suspil'
prorivi), zalishilasya z lankoyu na nich bilya molotarki, umovlyav na vazhku
cholovichu robotu - z kosoyu abo nositi mishki z zernom. Vin znav ¿¿ shche z
dovijni, j ne raz charkuvav u ¿hnij hati z Omel'kom, ¿¿ cholovikom, i buv
nibi lyudinoyu dobrogo klichu. Buv brigadirom, potim direktorom cegel'ni,
dali znovu vernuvsya v kolgosp vzhe golovoyu. Vin duzhe odminivsya z tih,
dovoºnnih, chasiv, vzyav u zvichku krichati na lyudej, chasom pri¿zhdzhav na pole
napidpitku. I vzhe ne zahodiv do ¿¿ hati, a zagaduvav na robotu cherez
vorota, a teper os' podav na ne¿ do sudu, shcho ne virobila minimumu
trudodniv. A yak vona mozhe virobiti pri takomu zdorov'¿! Vona podala do
sudu kil'ka dovidok, ale ¿j skazali, shcho za cimi dovidkami znyati z ne¿
pracezdatnist' ne mozhna, shcho znimayut' til'ki po dovidci na chahotku abo
porok sercya.
ZHinki, svidki, spasibi ¿m, potverdili, shcho vona duzhe hvora, namagalisya
rozpovisti, yak garuvala v kolgospi od zori do zori, ale tilistij, z
malen'koyu lisoyu golovoyu suddya perebivav ¿h, ne davav govoriti. A lyudi v
zali shepotilisya, peresmiyuvalisya (pislya c'ogo sudu mav vidbutisya proces nad
bagatozhencem, aferistom), i vona dumala, shcho voni kplyat' z ne¿.
Potim suddi pishli, j lyudi zavorushilisya, dekotri tezh povihodili, a vona
lishilasya na svo¿j strashnij lavi chekati prisudu. Vona taki viprostalasya"
obiperlasya spinoyu ob stinu j priplyushchila poviki. Vona peremagala garyachu
hvilyu bolyu j shche garyachishu obrazi, vona shche j zaraz ne mogla poviriti, shcho ce
¿¿, Gannu Rozsohu, zavdano do sudu, ta shche j za vishcho - za nerobstvo! A vona
v roboti z ditinstva. Ne lyubila bezdillya, lyubila robotu vsyaku, i
pererobila ¿¿ gibil' - domashn'o¿ i kolgospno¿. Robota jshla ¿j do ruk, vona
vela ¿¿ z pisneyu, zvichajno, poki spivalosya, poki ne nasunulo na ne¿ ote
chorne, polamalo, ponivechilo. Hoch zhittya ¿¿ ne bulo legkim od samogo
pochatku: troº divchat u materi-vdovi, soldatki z imperialistichno¿, v
obhidchatij, obstavlenij kukurudzinnyam hati bez sinej - sini rozibrali j
spalili. Simnadcyati lit vijshla zamizh za vdivcya Omel'ka Rozsohu na dvoº
ditej. Omel'ko - dobrij, lagidnij, usim ustuplivij, polohlivij, trohi
lin'kuvatij, odrazu j dobrovil'no pishov ¿j u piddanstvo, oddav golobli
vazhkogo hazyajs'kogo voza, j vona vezla, pravuvala i priohochuvala pidpirati
voza vse simejstvo. Z Omel'kom voni priveli v svit dvoº hlopchikiv, u ne¿
vdoma visit' odna-ºdina fotografiya, na yakij zibrana vsya rodina vzhe bez
Olenki, paserbici, yaka pomerla v tridcyat' tret'omu. Fotografuvav za
tizhden' do Travnevih svyat, yaki zbiglisya z paskoyu, Daniliv, pasinkiv,
tovarish Il'ko, yakij navchavsya v shkil'nomu fotografichnomu gurtku. Na
fotografi¿ p'yat' postatej na bilij stini hati, za yakoyu kupa yaseniv ta
verb. Vona pam'yataº, yak, stoyachi na drabini, bilila stinu, a hlopci trimali
cherepochki z krejdoyu ta sin'koyu, vona mazala j vispivuvala na ves' kutok
pisnyu pro kozachen'ka, yakij vede konika, a divchina jogo kliche, a vsi, hto
jshov vuliceyu, prizupinyalis', sluhali. "Z tvo¿m, Ganno, golosom u tiyatri
spivati". V hati vona spivala inshih pisen', i spivala inakshe, zdebil'shogo
tiho j zhurlivo, ¿¿ samu i vsih, hto na toj chas buv u hati, ogortav
sumovitij nastrij i tihij zatishok. Vona lyubila zatishok, yak i pisnyu, j
tvorila svo¿mi rukami: chasto mela dolivku, zastelyala stil chistim obrusom,
zasovuvala za tryamok puchechki pahuchogo zillya; i tak todi stavalo v hati
garno, tak privitno: prigasaº pid kominom zhar, stukotyat' na stini hodiki z
kosarem i v'yazal'niceyu na ciferblati, a na shirokij lipovij lavi, vkritij
rushnikom, vichahayut' palyanici, pirizhki z kvasoleyu ta makom, palyanici
povistavlyali rum'yani boki, i niyaka sila ne mozhe vtrimati ditej, voni po
cherzi proshmiguyut' povz lavu, na hodu odlamuyut' hrumki shche garyachi osushki.
Vona vdavala, shcho ne pomichaº togo. U ne¿ rukavi zakachani po likti, oblichchya
rozpashile, i sama pochuvalasya molodo, legko, garno. Mozhe, j ne zovsim
molodo, na toj chas, koli vona fotografuvalasya - za tri roki do vijni,- ¿j
bulo tridcyat' sim. Ale shche j todi ¿j hotilosya spivati. I zvidki vin u ne¿
bravsya, toj spiv, i zvidki v ne¿ bravsya toj zhivij vogon' u grudyah? YAkogo
dobra zaznala v zhitti? Spochatku oti tri desyatini pisku ta suhorebra
kobil'china, yaka sama bez dopomogi ne vityagala voza na goru. Rozsohi dovgij
chas ne vstupali do kolgospu, bo Ganna shche j ne vidchula sebe gospodineyu na
tih desyatinah, vsilyaki komisi¿ dobryache vtoptali stezhku do ¿hnih vorit, azh
poki ne obklali po tverdomu. Trohi ne pishli z cholovikom ta dit'mi u
starci, ledve ne poginuli z golodu, todi voni z Omel'kom zarizali telichku,
a shcho rizati skotinu zaboronyalosya, m'yaso ponesli v lis, shchob pritopiti v
kopanci; koli pritoplyuvali, trisnula za spinami gilka, htos' za nimi
pidglyadav, a mozhe, tak ¿m zdalosya, j vona virishila perenesti m'yaso na
hutir do dvoyuridno¿ sestri, pam'yataº j zaraz, yak dibali z lantuhami
piskuvatoyu, obplutanoyu korinnyam stezhkoyu, Omel'ko vibivsya z sil i vpav i chi
ne vpershe zbuntuvavsya, plyunuv i popluganiv dodomu, a vona dibcyala z mishkom
dali, a potim vertalasya z hutora nazad i drugogo mishka volokla po zemli, j
taki dotyagla, i vpala bez sil, i sestra odpoyuvala ¿¿ vodoyu, i vizhili voni
todi vsi, ale dali nastupiv tridcyat' tretij, u yakomu pomerla z golodu
Olenka, Ganna bilasya, yak chajka ob krigu, ryatuyuchi inshih ditej; molola v
zhornah, zahovanih od zlogo oka v svinyachij ceber, koru i yachminnij poslid, i
pokrishene dribno kukurudzyane steblo, vishukuvala po paginchikah povesni v
lisi pid prilim listyam torishni - lishchinovi gorihi, varila z molodim
chasnikom i cibuleyu lobodu ta rogiz i dilila te pomizh usima porivnu. Tyazhko
todi bulo divitisya na diti, na svo¿ i na chuzhi; chomus' vp'yalosya v pam'yat',
yak zajshlo ¿h dvijko, hlopchik ta divchinka, malih, pripuhlih, i dala vona ¿m
tri chasnichini i dvi cibulini, voni sili pid tinom i vse perekladali ti
stebel'cya, ne mogli ¿h podiliti. SHCHe vona nochami nosila z kolgospnih
kagativ chornij glej i vimivala z n'ogo ta vivaryuvala krohmal', a vden'
ishla v kolgosp na robotu, bo treba bulo siyati na novij urozhaj.
Ledve minulo te liholittya, ledve z'yavilasya na ¿hn'omu obri¿ svitlipka,
z'yavilasya svitlinka i v ¿¿ dushi, i shchos' ¿j zamanyachilo. daleko poperedu -
nasampered u dityah, i pisnya znovu vihlyupnula z ¿¿ grudej. Pered vijnoyu i
¿m, i vsim inshi'm lyudyam u seli trohi zadnilo, voni poveselili, j pidveli
od zemli ochi, j pobachili, yake garne nad nimi sonce i yaka garna ¿hnya zemlya.
A yake rozkishne obijstya bulo v Rozsoh! Pid staru hatu voni pidveli
ceglyanij fundament i zaminili nizhni pidgnili vinki zrubu, perekrili
zalizom dah, a rublena komirka bula shche dobra i klunya takozh, dovkruzh kluni
rosli visoki osokori, odin molodij osokir ris pid hatoyu od vulici, a po
mezhi od lugu shumili veletens'ki rosohati verbi. (Vona yakos' ziznalasya
Omel'kovi, shcho vihodila ne stil'ki za n'ogo, yak za jogo obijstya). A dali
prozora richechka Bila Bagachka, ponad yakoyu kopanki i ozercya, za neyu luki,
gala, po-¿hn'omu, po-sil's'komu, i lis na ovidi, yak sinya krajka. Hlopcyam -
rozdollya, yak postayut' voseni na kovzani, porozpuskayut' poli pal't, to nese
¿h azh do susidn'ogo sela. Bigali po ribu, zbirali kachini ta perepelini
yajcya,- zvichajno, koli mali vil'nu chasinu - selo gul'ni ta nerobstva ne
terpit'. Mali voni j chimalen'kij chereshnevij ta vishnevij sadochok, i kil'ka
shovkovic' za hatoyu, i gorod nizinnij, yakij kvitnuv kartoplyanim i makovim
kvitom. Rajra¿na, zhiti b ta zhiti. I kopanochku svoyu mali v kinci gorodu.
Ganna shche todi pryala j tkala; bulo vistelyat' polotno daleko-daleko, j
miluºt'sya nim, ¿j zdavalosya, shcho timi bilimi stezhkami mozhna dijti do obriyu.
I vona chasom ishla j zabuvala, na yakij zgor'ovanij, trudnij zemli sto¿t'.
Vona lyubila vse chepurne, garne, krasive. Zdavalosya b, zvidki vzyatisya tij
krasi u zavzhdi znichenij nestatkami dushi! A ot zhe zhilo tam shchos' take, shcho
pidmal'ovuvalo svit, zaselyalo jogo vsim dobrim i chistim. Inodi sama sobi
divuvalasya. Zaplyushchit' ochi - j bachit' kviti divni j sebe sered nih. Mozhe,
cherez te zasivala chornobrivcyami ta nagidkami vsi vil'ni latochki v sadochku
ta dvori. A osokori ta verbi podovgu charuvali ¿¿. Vona uyavlyala sebe na
misci usih tih lyudej, yaki ¿dut' CHemers'kim shlyahom cherez ¿hnº selo, bachat'
oti rozkishni shatrishcha, to ¿¿ osokori i verbi pershimi strichayut' podorozhnih,
i ti podorozhni miluyut'sya nimi, j odrazu spogaduyut', chi¿ ce dereva, chiº
obijstya, j dumayut' pro ne¿ ta ¿¿ rodinu garno, shchasno, j troshki zazdryat'
¿m. Golos ¿¿ dzveniv u luzi, i chubata chaºchka perskirgikuvalasya z neyu.
Spivala vona todi navit' uzimku, peruchi v kopanci sorochki, i ne brali ¿¿
niyaki hvorobi - odnogo razu zgubila na staromu choboti pidoshvu ta tak i
pereterla vsyu goru bilizni bosoyu nogoyu, i ne bralisya ¿¿ golovi pechali,
zhili voni todi druzhno i veselo. Tihimi litnimi vechorami Omel'ko variv u
kinci sadu pol'ovu kashu, nichogo vin tak ne lyubiv robiti, yak variti kashu,
gartanachku, zlivanku, yak nazivali ¿¿ u nih u seli, a vin zlivankoyu nazivav
s'orbu, a samu kashu - ryabkom, bo dokidav u kartoplyu kil'ka lozhok pshona, a
zatovkuvav starim salom z chasnikom i cibuleyu, i vbivav u kazanok kil'ka
yaºc', i vlivav chashku moloka. A vzhe bulo yak vitovche, yak vimishaº... I pahne
ta kasha gemons'ki na ves' lug, a shche zh i dimok zaplutavsya u vishnevomu
gilli, i gorlicya turkotit' na yabluni. YAk obsyadet'sya vse simejstvo na
ryadnini dovkola kazanka - til'ki mal'ovani lozhki mel'kayut'. Hlopci vzhe
parubki, Danilovi voseni jti v armiyu, najmenshomu, Mikiti, p'yatnadcyat'. Vsi
troº kruglovidi, smaglyavi; chubati. Povdavalisya v bat'ka. A koli
rozzhiruyut'sya, a to j rozpasiyuyut'sya, spravitisya z nimi mogla til'ki vona.
"Derkacha zahotili",gukne, buvalo, j voni vgamuyut'sya, hoch shcho b, zdavalosya,
suproti tih krutih plechej blagen'kij derkach! Voni j z dosvitkiv prihodili
vchasno, ne dogulyuvali do ranku, yak inshi parubki. I slavilasya na ves'
kolgosp ¿hnya rodina trudolyubstvom, trudodniv viroblyali chi ne najbil'she v
seli, j rvalisya hlopci, yakshcho navit' kotrij shche j ne dijshov zrostu, do
najvazhcho¿ roboti, do kosi, do molotarki, do zhatok-lobogrijok. Todishnij
golova, Kuz'ma Direnko, trohi ne v poyas ¿j klanyavsya: "Davaj, Ganno, tvo¿h
zaporozhciv, hmara nadhodit', a goroh u valkah lezhit'".- "¿m zhe v shkolu..."
- "Pidozhde shkola". Buvalo, j zaperechit', i pokrichat' z golovoyu odne na
odnogo, a hlopci z vilami vzhe na vozi i htos' iz nih zabiraº v svo¿ ruki
vizhki. Bo zh na konyah i v snah litayut'. Taki zaporozhci! A vertatimut'sya,
Kuz'ma neodminno za¿de do ne¿ j podyakuº: "YAkbi ne tvo¿ kozaki, Ganno,
nakriv bi doshch valki". Omel'ko, yako cholovik majstrovij, pracyuvav u
plotnic'kij brigadi, ce vin postaviv za selom odin bilya odnogo tri
vitryaki. Voni, ti vitryaki, j proveli jogo na vijnu. Danilo na toj chas
sluzhiv u armi¿, vin zustriv voroga na kordoni, vid n'ogo nadijshlo tri
listi, v pershomu Danilo pisav, shcho buv poranenij u toj-taki pershij den'
vijni, na shchastya, legko, v nogu, vzhe shkandibaº na kostilyah, v tret'omu,
ostann'omu, povidomlyav, shcho znovu na fronti. Omel'ka zabrali na drugij den'
vijni, vid n'ogo nadijshlo dva listi, odin pribivsya vzhe pislya togo, yak selo
okupuvali nimci, vid Gric'ka listiv ne bulo zovsim. Gric'ko pishov na vijnu
z institutu, vin odin kohavsya v gramoti, buv yakijs' vidlyud'kuvatij, chasto
zadumuvavsya, legko zauchuvav napam'yat' virshi (shche yak buv menshim i ne hodiv
do shkoli, syade j sluhaº, yak, zatknuvshi pal'cyami vuha, zakotivshi pid loba
ochi, dyachkuº Danilo, toj muchivsya-muchivsya, a Gric'ko vraz: "A ya vzhe znayu",i
Danilo lupit' jogo knizhkoyu po lobi), prinosiv z oboh bibliotek -
sil'budivs'ko¿ i shkil'no¿ - knizhki, j pishov u nauku, chim osoblivo pishalisya
Omel'ko ta Ganna. Ganna z Mikitoyu tak i zhili v nevidomosti vsyu dovgu
okupaciyu, zhili vazhko, yak i vsi inshi lyudi. Pracyuvali v obshchini, pracyuvali
abiyak, ale j zarobitkiv ne mali. Trimala ¿h na sviti korova, i voni
doglyadali j beregli ¿¿, perehovuvali v lisi, tam zhe v ostanni misyaci
okupaci¿ perehovuvavsya vid Nimechchini j Mikita. Jogo mobilizuvali odrazu po
prihodu nashih, dva tizhni navchali voºnno¿ nauki v susidn'omu seli, i potim
vona provela jogo v nich, pidpalenu na obri¿ raketami. Vin projshov povz ne¿
bad'oro, pid pohidnu pisnyu "Mahorochka" ("My gotovy v boj, my gotovy v
boj"), Ganna ne skazala jomu, shcho vranci togo dnya nadijshlo povidomlennya pro
zagibel' u boyu pid Harkovom Danila. Pro cholovika, Omel'ka, i pro Gric'ka
vona j dali nichogo ne znala, i ne bulo vid nih niyakih vistej, i z armi¿ ¿j
ne vidpovili, bili trikutniki zi shtempelyami pol'ovo¿ poshti nadhodili
til'ki vid Mikiti. Vona zh chekala chotir'oh, bo, yak i kozhna mati, ne virila
v zagibel' svogo sina. ZHila, yak i ranishe, robotoyu, klopotami, chekannyam,
til'ki perestala spivati. Ganna beregla svyatkovu odezhu cholovika ta siniv,
peresushuvala ¿¿ v sadu na gilli ta peresipala mahorkoyu i doglyadala,
beregla korovu, bo znovu nastali bezhlibni golodni chasi, i bat'kovi ta
sinam pislya togo, yak povernut'sya dodomu, bez moloka ne prozhiti. Vona
virila, shcho voni povernut'sya, navit' Danila ne horonila v dushi ta pam'yati.
Ale vazhkogo sorok chetvertogo korova zayalovila, Ganna ne mogla zdati
molokopostavki, j do ne¿ prijshli Ustim Rukavicya ta finagent Josip SHilo j
zaligali korovu. Otodi j nastav ¿¿ rozmir z Rukaviceyu, spochatku vona
prosila, shchob zalishili ¿j korovu, ale voni skazali, shcho zalishili b za umovi,
yakbi Ganna vikonala molokopostavku, a de zh vona viz'me togo moloka
(piznishe vona dovidalasya, shcho ¿¿ korovoyu voni vikonali plan m'yasopostavki
po selu ta kolgospu), j vona banituvala ta ganila Ustima Rukavicyu ta
Josipa SHila, vikazala ¿m use, najpershe zh, zvichajno, te, shcho ¿¿ cholovik ta
sini prolivayut' krov, a voni, mordati knuryaki, v shevjoti ta diagonali
obbirayut' soldatok. Vona pishla na nih z kulakami, Ustim zastupivsya vzhe
zaliganoyu korovoyu, a SHilo azh shopivsya za pidvishenu do remenya zhovtu koburu.
"SHCHob vi sami z tih pukavok postrilyalisya,krichala Ganna, - shchob vi na moºmu
naligachi povishalisya na odnij gillyaci".
Ale hoch yak girko vona pobivalasya, hoch yak lyuto svarilasya, shvidko
odm'yakla sercem, bo zh podumala, shcho, mozhe, hoch odnim kaval'chikom togo m'yasa
pozhitkuº na fronti ¿¿ cholovik chi kotrijs' z siniv. Te same skazav ¿j potim
i Rukavicya, j vona zmirilasya. Prote vzhe ne mogla zmiritisya z obmanom, do
yakogo vdavsya Rukavicya, koli vona pidpisuvalasya na poziku. Voni prijshli do
ne¿ opivnochi, cholovik visim, zajnyali ! vsyu lavu, a vona stoyala pered nimi
bosa, v chornij, pereshitij z zapaski spidnici ta nakinutij na plechi
kuhvajci. Kagancya v ne¿ ne bulo, svitila lampadoyu, i Ustim Rukavicya stav
na oslinec', chirknuv zapal'nichkoyu j zapaliv lampadu. A todi roziklav
paperi j skazav, shchob vona pidpisalasya na trista karbovanciv. Ganna
rozpisalasya, de toj vkazav pal'cem, i voni pishli. A potim viyavilosya, shcho
rozpisalasya vona na tisyachu trista. Abi splatiti ¿h, dovelosya prodati
Daniliv kostyum.
SHCHob yakos' nadoluzhiti vtratu, ta j zakinchuvalasya vijna, i praglosya ¿j ne
z golimi rukami zustriti cholovika ta siniv, yaki ot-ot povernut'sya dodomu,
- vzyalasya goduvati porosya. Kupila jogo na bazari deshevo, prinesla i v poli
vdarilasya: gorbaste, rebra stirchat', yak pruttya v rozsohlij korzini, vuha
ta hvist poodmorozhuvani. A vono odigrilosya v pidpichchi j zahodilosya ¿sti. I
pishlo v rist, kuvikalo j vimagalo ¿zhi, ledve ¿j samij ne poob'¿dalo vuha.
Vishmorgala vsyu lobodyanu kashku na svoºmu ta susids'kih gorodah, virizala
vsyu botvinu, povimitala, povigribala, de v yakij zakomorini zalezhalasya
polova.
I todi znovu prijshov finagent Josip SHilo, ale vzhe ne z Rukaviceyu, a z
milicionerom. SHilo poklav na stil paku kvitancij i skazav, shcho za neyu
rahuºt'sya kil'kanadcyat' nedoplat: po m'yasu, po gorodini, po yajcyah. Led'
strimuyuchis', Ganna zaperechila: vona pokrila korovoyu vsi nedoplati j
splatila lit na p'yat' napered. Ale SHilo pohitav golovoyu j moviv, shcho korova
pishla v borg za moloko, a vsi oci nedoplati - stattya zovsim insha. Ganni
perehopilo podih, i ne stalo v ne¿ sili ni na oboronu, ni na lajku, vona
sidila j zyapala rotom, yak kurka u speku, i ruki ¿j poobvisali, nenache
krila. Kinulasya, koli SHilo i milicioner vzhe potyagli pidsvinka. Po tomu
vona hodila do golovi kolgospu, do golovi sil'radi, pisala v rajon, u
oblast' - ne dopomoglo. Htos' narayav ¿j napisati u vijs'kkomat, i vona
napisala, j cherez dva tizhni nadijshlo ¿j poyasnennya, shcho podatki z ne¿
styagneno ne pravil'no, oskil'ki vona soldats'ka zhona i soldats'ka mati i
maº pravo na pil'gi, j shcho vijs'kkomat poklopochet'sya za ne¿. Spravdi, po
yakomus' chasovi nadijshov papir i z vikonkomu, v yakomu takozh viznali, shcho
pidsvinka zabrano nepravil'no i shcho na vinuvatih "nakladeno styagnennya", ale
oskil'ki pidsvinka vzhe nemaº, a vijna skinchilasya, to skinchilisya j ¿¿
pil'gi, pidsvinka vidneseno na rahunok majbutnih m'yasopostavok.
Same todi shchos' movbi nadlomilosya v Ganni, j vpala vona u rozpach, i
tuzhila, zvichajno zh, ne za pidsvinkom. Pidsvinok - to til'ki yakas' mitka,
chornij znak, shcho spodivannya ¿¿ marni, shcho ni dlya chogo ¿j sutuzhiti, ni dlya
kogo zhiti. Vijna skinchilasya vzhe z pivroku, pochali vertatisya frontoviki, i
vsi, hto buv zhivij, obizvalisya listami. A vona j od Mikiti bil'she pivroku
ne otrimuº listiv. Nenache zatkano dlya ne¿ chornim zapinalom svit, nenache
odri'zano ¿¿ od n'ogo zaliznim nozhem, movbi vkinuto ¿¿ v chornu yamu
zneviri, yaka pidkradalasya do ne¿ dovgo j ob'yavlyalasya lihimi znakami
(cvirkun na pokuti, kurka zapila, zub vipav u sni j z togo miscya
prostupila krov), pidlomila, pidim'yala ¿¿ vraz, vlilasya chornoyu ¿ddyu v
dushu, vipila z ochej svitlo soncya, i spravdi, nevdovzi po tomu nadijshli
odna za odnoyu dvi pohoronki - na Omel'ka i na Mikitu. Na najmolodshogo,
Mikitu, v chiº povernennya virila duzhche, nizh v isnuvannya samogo
gospoda-boga, na Mikitu, kotrogo lyubila najduzhche, ne priznayuchis' u tomu
samij sobi, bo zh najmenshij, mizinchik, najlaskavishij, shche j vdachno shozhij na
ne¿.
Zvidtodi nastalo zapustinnya v Ganninij dushi i na podvir'¿ takozh.
Kolishnº vesele obijstya Rozsoh postarilo i zasnuvalosya lobodoyu ta gustim
smutkom. ZHurno ronili do zemli vittya verbi, topoli svitilisya proti misyacya
pohoronnimi svichami, pohoronne cvili vishni. Tiº¿ sumno¿ barvi trohi
pomenshalo, koli raptom vernuvsya Gric'ko. Buv poranenij u golovu, dovgo
borsavsya mizh zhittyam i smertyu, a dali pomizh zvichajnim zhittyam i kalictvom, i
taki oduzhav, i navit' kalictva ne bulo vidno, til'ki materi priznavsya, shcho
ne chuº na live vuho, shcho v n'ogo nad vuhom ne kistka, a alyuminiºva
plastinka. Operaciyu zrobiv profesor, zrobiv na probu, i proba vdalasya. Vin
zhurno divivsya na ¿hnyu domashnyu ru¿nu, zcipivshi zubi, visluhav krivdnu
materinu povist', a uvecheri pishov u kontoru kolgospu j tak gryuknuv pered
Rukavicinoyu pikoyu kulakom po stoli, shcho sklo na midnomu dvanadcyateriku
rozletilosya na druzki, lampa pogasla, a sam Rukavicya rachki liz do dverej.
Gric'ko pidtesav sineshni dveri, polagodiv vorota, priviz ' dva vozi lishchini
na drova j po¿hav u CHernigiv, u institut. "Zakinchu, mamo, navchannya, pidu
na robotu, zaberu vas do sebe", - skazav materi na proshchannya. Ganna odrazu
povirila v te. Vona sama ne znala, chi hochet'sya ¿j kidati selo, ridne
obijstya, ale Gric'kovi slova zhili v nij ostann'oyu nadiºyu, ostann'oyu
vtihoyu. "Na velike nachal'stvo vchit'sya Gric'ko,- kazala susidam. - Os'
vivchit'sya, j todi..." I ne dokazuvala. Todi ¿¿ nihto ne osmilit'sya
skrivditi. Vona znala, shcho ¿¿ slova dolitayut' do vuh ¿hn'ogo sil's'kogo
nachal'stva, j i trishki zlovtishalasya tim. Ale natomist' zahistu, oboroni, z
Gric'kovo¿ storoni sklalosya na take, chogo ne mogla namisliti i v
najstrashnishomu sni. Ce vzho bulo, yak Gric'ko zakinchiv institut. Vistupayuchi
v sil'budi na zborah, Ustim Rukavicya dovgo viv balachku pro pidstupi
vorogiv narodu, zaklikav usih do pil'nosti i v kinci zayaviv, shcho os' i
¿hnij odnoselec', sin Ganni Rozsohi Gric'ko Rozsoha, viyavivsya inozemnim
shpigunom. Cyu shalenu, strashnu vist' prinesla ¿j do hati susidka Varka
Zinchenko. Perepovidayuchi, oglyadalasya na nezavisheni vikna j odrazu pishla
dodomu. Sama Varka na zborah ne bula, tam bula ¿¿ dochka Ninka. Zvisno,
Ganna ne povirila v Rukavicin nagovir, odnache ¿j zrobilosya tak pogano, shcho
vona zaneduzhala j ne vstavala bil'she tizhnya. Odhodzhuvali ¿¿ susidi, ti, yaki
takozh ne, povirili Rukavici. Odnache v kozhnomu seli º lyudi, kotri bud'-yaku
plitku nesut', yak vogon' z pozharu. I os' uzhe htos' bachiv, yak Gric'ko
pokrad'ki fotografuvav staru derev'yanu sil's'ku cerkvu (vin ¿¿ ne
fotografuvav, a dlya chogos' zmal'ovuvav, i ne pokrad'ki, a na vidu u vsih),
i shche htos', yak jogo zabirali, sadovili v mashinu (pri¿zhdzhav lisnichij,
Gric'kiv odnopolchanin, z nim jogo pomichnik, takozh u formi, Gric'ko ¿zdiv
na vesillya do jogo odnopolchanina), i napleli kupu inshih nisenitnic'. A
potim shchos' take v shkoli skazav pro Gric'ka dityam direktor. Ganna lezhala v
hati, j nihto ne pishov do Rukavici, shchob rozpitati dostemenno, zvidki toj
uzyav takij strashnij vivid, i hotilosya ¿j todi umerti, j naklala b na sebe
ruki, yakbi ne strah pered bogom. Vona vprosila susidku, j ta napisala
Gric'kovi, Gric'ko pri¿hav, vismiyuvav pri susidah ti plitki, ale buv
neveselij. Materi skazav, shcho neshchodavno kritikovano odnogo znachnogo
pis'mennika za te, shcho toj lyubit' svoº, narod svij i zemlyu svoyu, a vin,
Gric'ko, pohvaliv knizhku togo pis'mennika, j u gazeti odnim ryadkom
cherkonuli i jogo, Gric'ka. Ale niyake to ne shpigunstvo, j nichogo nemaº v
tomu strashnogo, ce tak, nibi dopustivsya yakogos' nevelikogo gandzhu v
roboti, a vin i gandzhu ne dopustivsya, jogo prizvishche prosto doluchili do
inshih prizvishch, a pro shpigunstvo Rukavicya pridumav, Ganna nichogo z togo ne
zrozumila j duzhe prosila Gric'ka, abi, berigsya, abi nichogo bil'she ne pisav
i ni z yakimi neznajomimi lyud'mi druzhbi ne vodiv. Vona garazd pam'yatala, yak
zabrali pered vijnoyu vchitelya Salivona Grushu, ºdinogo v seli ordenonoscya, i
direktora shkoli Kozhushnogo. "Na vchenih lyudyah skoshuºt'sya najduzhche",-
skazala.
Potrohu Ganna ochunyala, ale pochuvala kvolist' u tili, j pochali dokuchati
vsilyaki hvorosti. Poralasya na vgorodi, hodila v lanku, ale sili ne bulo,
ne vertalasya kolishnya sila, a bolyachok bil'shalo den' vid dnya. To radikulit
¿¿ skrutit', to nogu potyagne, to pid grud'mi zdavit', ale najduzhche dokuchav
bil' pid livoyu lopatkoyu. Spochatku dumala, shcho to vid prostudi, rozigrivala
spinu na pechi, na chereni, roztirala ¿j skipidarom livij bik i livu lopatku
Varka - ne dopomoglo, ¿hnij sil's'kij likar starij Todosij Sergijovich
spivchuvav ¿j, vipisuvav krapli ta mazi, svidchiv dovidkami pro ¿¿ hvorobi,
ale tiº¿, osnovno¿ dovidki pro nepracezdatnist' dati ne mig, to bulo u
voli rajonno¿ komisi¿, vin dvichi napravlyav Gannu na tu komisiyu, ale ¿¿
viznali nepracezdatnoyu til'ki chastkovo, tobto rekomenduvali legshi roboti.
A hiba s v kolgospi roboti legshi? Buryakova norma ta sama, shcho j inshim
zhinkam,- ¿¿ vistachilo do zimi, a shche zh i ogirki, i pomidori, i tyutyun. I
svo¿ sotki treba zaporati. Bo na trudoden' - po dvisti gramiv, a treba
shchos' ¿sti samij, i Gric'kovi v misto dati prinajmni kartopli, buryakiv ta
kvasoli. Gric'ko odruzhivsya, zhivut' na chuzhij kvatiri, platyat' p'yatdesyat
karbovanciv, druzhina shche studentka, bez zarobitku, j chekayut' ditinu. Nadiya
pere¿hati v misto do sina roztanula ostatochno.
Minulogo roku Ganna shche yakos' ulolola buryakovu polosu, a c'ogo ¿¿ klitka
lishilasya nevikonanoyu, zelenila pribitoyu morozom gichkoyu. Ganna j sama
perezhivala, kil'ka raziv prihodila z lopatoyu i korzinoyu, odnache kopne
kil'ka raziv, a rozpravitisya vzhe ne mozhe. Ostannij raz i dijti do sela ne
mogla, spasibi, doviz Vereshchakiv Kol'ka, kotrij voziv do traktoriv pal'ne.
...Bil' u grudyah utih, til'ki nogi pomlili, i v golovi stoyav tuman,
kriz' yakij dolinalo basovite gudinnya. Mozhe, to vid gomonu, yakij
perekochuvavsya po zalu, a mozhe, gudilo v golovi, hoch zdebil'shogo vona chula
ne gudinnya, a syurkotinnya, osoblivo v livomu vusi, shozhe na syurchannya
cvirkuna.
Kriz' te gudinnya pochula: "Vstati, sud ide". Nad silu pidvelasya,
vhopilasya rukoyu za spinku peredn'ogo oslona. Suddya, bul'kayuchi slovami,
prochitav prisud: "...viznati vinuvatoyu, zasuditi na pivtora roku vipravnih
robit, ale, vrahovuyuchi te, shcho vsi poperedni roki pracyuvala v kolgospi
spravno, vrahovuyuchi takozh te, shcho lishilasya vdovoyu, shcho ¿¿ cholovik i dva sina
zaginuli na fronti, zaminiti vipravni tabori primusovoyu praceyu pri
kolgospi".
Do Ganni ti slova probilisya kriz' te zh gudinnya, vona zrozumila til'ki
te, shcho ¿¿ ne zabirayut' do tyurmi, chogo strashenno boyalasya, a shche duzhche
soromilasya, yak soromlyat'sya pranciv i zlodijstva, ale j ne vipravdovuyut',
shcho muka ¿¿ ne spinilasya otuto, a potyaglasya kudis' dali, v prijdeshnº zhittya.
Do ne¿ pidbigli divchata, Lida i Katerina, skazali, shchob ne perezhivala, shcho
yakos' vono bude, vsya lanka, uves' kutok klopotatimut'sya za ne¿, a yak ne
viklopochut' nepracezdatnist', dopomozhut' porati normu, poshchebetali ta j
pobigli, bo zh hotili shche poshtovhatisya u kramnicyah, prikupiti yako¿s'
kramnini.
Vazhko peresuvayuchi nogi, Ganna vijshla na vulicyu. Derev'yanij budinok na
dva poverhi, v yakomu mistilisya sud i prokuratura, roztashovani pa vulici
navproti bazaru, prote bazar - dali, za ryadom kramnic', larkiv, zakupochnih
punktiv i vsilyakih kontor i vhid do n'ogo z susidn'o¿ vulici. Ganna
stupila kil'ka krokiv i zupinilasya, rozglyanulasya, ¿¿ muchila spraga.
Protyagom us'ogo chasu, doki vidbuvavsya sud, ¿j strashenno hotilosya piti,
vona kil'ka raziv poglyadala na grafin z vodoyu na stoli v suddiv i odvodila
poglyad. YAsna rich, hiba mogla vona poprositi vodi v takomu misci, pered
takoyu tovpoyu lyudej: v roti sherhlo, sohlo i v grudyah zhahtilo polum'ya. Vona
pobachila vivisku "Pivo - vodi", j hoch znovu zh taki ¿j bulo soromno,
pomacala u vnutrishnij kisheni chornogo plisovogo pidzhaka i namacala tri
karbovanci i trohi dribnih, popryamuvala tudi. Postoyala mit' bilya zelenih,
bagato raziv farbovanih odniºyu j tiºyu farboyu, obluplenih dverej, shche
povagalasya, shtovhnula ¿h i zajshla doseredini. Tam bulo nakureno j lyudno, i
vona zradila tomu, v lyuds'komu tlumi ¿¿ ne bude pomitno, j shche zradila, bo
v kinci chergi do sklyanogo bufetu stoyalo dvoº zhinok, vona stupila v toj bik
i opinilasya... pered stolikom, za yakim sidili Ustim Rukavicya ta Josip
SHilo. Na stoliku lezhali ¿hni kashketi, Rukavici - zelenij, vijs'kovogo
kroyu, SHiliv - chornij, velikij, suknyanij, stoyali plyashka z gorilkoyu i
tarilki z zakuskoyu. Rukavicya ta SHilo trimali v rukah napovneni do polovini
sklyanki j smiyalisya. Voni smiyalisya! Ce bulo ostannº, shcho pobachila Ganna, ¿j
stemnilo v ochah, vona kvolo, nenache pidbita ptaha, vimahnula rukami j
opustilasya na pidlogu.
Stara klunya pohililasya, kil'ka prisishkiv pidlomilosya, j Gric'ko ¿¿
prodav - vlasne, viddav zadarom - susidam na palivo. Gorod zasiyav
pri¿zhdzhij buhgalter,- kolgosp vidiliv jomu kolishnij gorod Rozsoh, - vin
hotiv kupiti j hatu, ale Gric'ko prodavati hatu ne zbiravsya. Hoch yakim
gorem, yakimi krivdami proroslo ce misce, a vse zh bulo vono bat'kivshchinoyu,
didiznoyu, i vin hotiv, shchob diti znali pro ne¿ j prihililisya do ne¿ svo¿mi
yunimi dushami. Do ciº¿ hati, cih osokoriv i verb, ciº¿ neveliko¿, ale
bistro¿ richechki Bilo¿ Bagachki, rozkishnih lukiv, do ciº¿ CHubato¿ chaºchki,
yaka od rannya do vechora litaº nad ¿hn'oyu kopankoyu i kigiche, kigiche. YAkos'
jomu podumalosya, shcho, mozhe, to materina dusha litaº nad kopankoyu, jomu ne
stalo strashno, a til'ki sumno. Golovi kolgospu skazav: "Osokori i verbi
nehaj rostut'. YA znayu, voni vzho ne mo¿, ale nehaj rostut'. Bez nih i nashe
selo ne selo".- "A hatu? SHCHo dumaºsh robiti z neyu? - zapitav Rukavicya.-
Hochesh oformiti pid dachu? Ne polozheno".- "CHim vona vam zavazhaº", - skazav
Gric'ko. "Nichim,- odkazav golova. - A tak - ne polozheno".
Nevidomo, z yako¿ pomsti, a yakogo bezgoliv'ya, a til'ki osokori i verbi
porizano vzhe tiº¿ oseni. Nikomu voni ne buli potribni - verbi zdebil'shogo
duplisti, osokori tezh,ta j uporatisya z nimi ne mogli, tak voni j lezhali,
povaleni veleti, sered bujnih trav, i til'ki shkolyari inodi zanikuvali do
nih, shchob pogojdatisya na rozkishnomu gilli. Ta molodij, z shche ne vistudzhenoyu
dusheyu korespondent rajonno¿ gazeti, yakij vipadkovo nashtovhnuvsya na ce
smertovbivstvo, nadrukuvav zapal'nu zamitku v rajonnij gazeti, dokoryav,
soromiv, ale dokoryav i soromiv bez imen, bez prizvishch, i pro zamitku shvidko
zabuli. Z odnogo osokora Gric'ko samotuzhki, sokiroyu vitesav materi hresta
na mogilu. A shche cherez rik rozorali glibinnimi plugami lug, vipryamili,
zagnali v rudu torf'yanu kanavu Bilu Bagachku j posiyali na tomu luzi...
bur'yan. Nishcho inshe rosti tam ne moglo. Verbi ta osokori osushuval'na komanda
pilyala ta tyagala traktorami na luki, de z nih zrobili veletens'ke, do
hmar, kostrishche, ¿h ne stalo, i popil ¿hnij, i dim bez slidu rozviyalisya po
svitu. Til'ki hata lishilasya z zabitimi navhrest doshkami dverima ta
viknami, a za hatoyu zhovtij shchit z rozmitim doshchami napisom: "Sdelaem Beluyu
Bagachku kraem izobiliya". Hata j nini sto¿t' tam, til'ki zvetshala vel'mi,
bo nikomu vona ne potribna, v seli º shche chimalo takih, porozhnih hat. Ta na
shirokomu, neogorodzhenomu kladovishchi, de horonyat' vzhe til'ki z odnogo krayu,
a z drugogo mogili pozapadali, pozarostali chagarnikom, vishnyakom, sered
kil'koh inshih pohilivsya temnij tovstij hrest z osokorini, yaka tak bujno
shumila pid tiºyu zh hatoyu, miluyuchi zir usih, hto pro¿zhdzhav chi ¿hav starim
CHemers'kim shlyahom.
Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT