ri skakali po nih. I holodna mraka stoyala v temnih ulicyah. Nastunya lyagla na mokre kaminnya j zasnula. I v sni mala son: ves' chas snilasya ¿j chorna chasha otru¿, kinzhal ubijnikiv i yakas' dovga bijka bez kincya. Tupa, bezladna i bezcil'na. Z krikom i vereskom plyuvali na sebe, i sharpali sebe, i kololi dovgimi nozhami. Zbudilasya v sni. I znov ¿j snilosya, shcho ne hotila spati na tverdim mokrim kaminnyu chuzho¿ vulici. Vstala i dobivalasya do dverej. Ale voni buli vzhe zamkneni, i nihto ne vidchinyav. I shchos' zbuntuvalosya v nij. Zachala biti dribnimi p'yastukami v chuzhi zamkneni dveri, micni, dubovi, v muri vmurovani. I na divo - rozbila ¿h. Ale get' pokrivavila sobi ruchenyata. I z sercya ¿j plila krov po bilim odyazi. I z ochej ¿¿ dvoma struyami lilisya krivavi sl'ozi - taki chervoni-chervoni, yak ogon'. A yak distalasya do chuzhogo domu, vin buv pustij u tim krili. Vpala vtomlena na lozhe, na m'yagki podushki, ale zasnuti ne mogla. A krov z ¿¿ sercya plila i plila po podushkah, po lizhku, po pidlozi - do dal'shih i dal'shih kimnat. A potomu nadijshov yakijs' muzhchina, i zbirav tu krov prigorshchami z dolivki, i hitavsya mov p'yanij. Stryaslasya na vsim tili. Probudilasya, vtomlena do krayu. Glyanula u vikno. Ledvi sirilo na torgovici. Tiho klyakla na lezhanci, obernena obiichchyam do zakratovanogo vikna, j pidnyala ochi do neba. CHerstvij poduv ranku vidsvizhuvav ¿¿ chistu dushu. Vona mov bila kvitka vidchuvala, shcho nablizhaºt'sya shchos' u ¿¿ zhittyu, shchos' zovsim nove j nevidome. Vsi dumki i vsi pochuvannya zvernula do odinokogo Opikuna, kotrogo tut mogla mati - do vsemoguchogo Boga. I predstavivsya ¿j v uyavi yasnij verh CHatirdagu, shcho pidnosit'sya visoko nad zemleyu. Vona nikoli ne bula na nim. Ale bachila jogo i znala, shcho vin isnuº, garnij, yak mriya, spokijnij i mogutnij. V sirim sutinku ranku molilasya do Boga z tverdoyu i micnoyu viroyu v te, shcho Vin chuº kozhds ¿¿ slovo, hoch bi yak tiho sheptala. Molilasya. - Vsemoguchij Bozhe, shcho bachish vse na sviti! Ti vidish, yak vstaº mij bat'ko, shchob iti do Tvoº¿ cerkvi na molitvu. Daruj meni, Bozhe, povorot dodomu! YA pidu pishki krivavimi nogami, o proshenim hlibi, yak idut' ubogi na proshchu do svyatin'. Nikoli bez milostini ne vidijde proshak iz mogo domu. I nihto nikoli ne poprosit' darom mene za nichlig. YA dlya sirit budu dobra, yak nen'ka... Slezi zaperlilisya ¿j v ochah. Kriz' nih pobachila yakis' neviskazano daleki prostori i vidchula nadzvichajnu silu molitvi. Hvilinku mala vrazhinnya. shcho vsemoguchij Bog visluhaº ¿¿ ta spovnit' ¿¿ garyache bazhannya. Vidchula rozkish, yaka rozlilasya ¿j po ochah i po oblichchyu ta mittyu visushila slezi. Bula zadovolena vzhe toyu hvilinkoyu shchastya, hochbi teper prijshlo hto znaº shcho! Bula pevna, shcho se Bozhij dar-laska na dal'shij shlyah zhittya. "Da budet volya Tvoya yako na nebesih, tak i na zemli..." - pfoshepotila z glibokim viddannyam sebe v opiku Providinnyu. I zasoromilasya v dushi togo, shcho hotila vkazuvati Bozhij premudrosti shlyah". yakim mae ¿¿ vesti. Bula vzhe zovsim spokijna i prigotovana na vse, shcho prisudit' ¿j vsevishnya sila Bozha. CHulasya ditinoyu Boga j virila, shcho Vin ne dast' ¿j zrobiti krivdi. Mala roz'yasneni, yak ditina, ochi j vidsvizhene ekstazoyu oblichchya, yak molennicya. Viglyadala, mov rannya kvitka poleva, svizha i yasna. Nadvori tezh roz'yasnyuvalosya. Zachinavsya ruh. Nevol'ngici povstavali j pochali mitisya j odyagatisya. Robili se nervovo, yak pered dalekoyu dorogoyu, v nevidomij svit. Snidannya majzhe ne ¿li. Ne mogli. Koli odyagnulisya, ¿h vlasniki oglyanuli dokladno kozhdu zokrema j usih razom. Na deyakih popravlyali odyag. Deyakim kazali zaminiti odyag. Znov zakuvali ¿h u lancyuzhki i viveli ¿h na torgovicyu. Tam uzhe buv ruh. Zi vsih usyudiv nadhodili malimi j bil'shimi grupami nevol'nici, priznacheni na prodazh, pid doglyadom svo¿h vlasnikiv i ¿h slug. Deyaki vzhe stoyali na vidnih miscyah. Buli tam zhinki j divchata z rizhnih kra¿v, usyakogo viku j viglyadu - vid najchornishih murinok do najbilishih dochok Kavkazu. Buli z grubimi risami, priznacheni do tyazhkih robit, buli j nizhni yak kviti, vihovani viklyuchno dlya rozkoshi tih, shcho ¿h kuplyat'. Usyakij smak muzhchin mig tut buti zaspokoºnij: vid togo, shcho hotiv najtovstisho¿ zhinki, yaka z trudom ruhalasya, do togo, shcho hotiv divchini nizhno¿ j legko¿, yak pticya. Kupci vzhe krutilisya po bazari j oglyadali priznachenij na prodazh tovar. Nastya spokijno pridivlyalasya grupam nevol'nic', bilya yakih stanuv kupec'. Skriz' nevol'nici mittyu zminyali svoº povedeniya, vidpovidno do viku j viglyadu kupcya. Ochevidno, skriz' uzhivano tih samih abo duzhe podibnih sposobiv "vihovannya" ¿h. Po deyakih grupah nevol'nnc' bulo vidno, shcho buli v osoblivo gostrij shkoli. Bo nadmirno vikonuvali te, chogo ¿h uchili. Til'ki priznacheni do tyazhkih robit sluzhnici sidili neruhomo i lishe chas vid chasu, po nakazu svo¿h vlasnikiv, pidnosili tyagari, yaki stoyali bilya nih, shchob dokazati svoyu silu. Tovsti zhinki perevazhno sidili bez ruhu. Deyaki z nih sil'no za¿dali, mabut' shchob dokazati, shcho mozhna ¿h zrobiti shche bil'she tovstimi. Prodavci rozkrivali svo¿h nevol'nic' i golosno zahvalyuvali ¿h krasu abo silu. Deyakih mittyu spuskali z lancyuzhkiv i perevodili za ruki pered kupcyami, shchob dokazati plavnist' ¿h hodu. Deyakim nakazuvali tancyuvati na ploshchi abo spivati. Vsi ti kartini zrazu cikavili Nastunyu svoºyu rizhnomanitnistyu. Potomu tak oburyuvali, yakbi kozhdij nakaz vidnosivsya bezposerednº do ne¿. A potomu znov zbajduzhnila. Vtoma robila svoº. Sidila yak kam'yana podoba. Ale koli do ¿¿ grupi nablizhalisya pokupci, dovga tresura v shkoli robila svoº: mimohit' viklikuvala j u ne¿ viucheni ruhi ta poglyadi ochej. Perehodili cili tovpi kupciv. Pershu prodali ºvrejku Klyaru. Nastunya zi sl'ozami v ochah prashchala ¿¿. I navit' ne mogla zmirkuvati, do yakogo krayu po¿de ¿¿ tovarishka. U chvirci Nastuni ostali vzhe til'ki tri nevol'nici: vona, odna grekinya j odna gruzinka. Kolo poludnya Nastuneyu zacikavilisya azh dva kupci naraz. odin molodij, drugij povazhnij, z dovgoyu sivoyu borodoyu. Ale pochuvshi visoku cinu, vidijshli. Molodij vertav ishche dva razi. Ale vlasniki Nastuni, ochevidno, ne spishilisya z prodazheyu ¿¿. I navit' ne duzhe prihvalyuvali. Vidno, zhdali na shchos'. Nastunya vtomilasya j sidila, pidibgavshi nogi pid sebe, zbajduzhnila na krik torgovici j na vse krugom. Naraz pobachila, yak zametushilisya ¿¿ vlasniki j usi razom pochali ¿j davati znaki rukami, shchobi vstala. Mahinal'no vstala j oglyanulasya. Seredinoyu torgovici jshla bil'sha grupa chornih ºvnuhiv pid provodom yakogos' dostojnika, takozh chornogo. Musiv se buti sluga yakogos' duzhe visokogo domu, bo vsi krugom vstupalisya z dorogi i klanyalisya nizen'ko. Mizh chornimi ºvnuhami jshli dvi, ochevidno, shchojno kupleni, bili nevol'nici nadzvichajno¿ krasi. Z nimi jshla takozh yakas' starsha zhinka v zasloni, povazhna, yak pani. Virmenin, shcho stoyav bilya Nastuni, perekinuvsya poglyadom z genuencem j Ibragimom i pochav klanyatisya ta golosno krichati: - Nehaj yasni vashi ochi ne minayut' i sih kvitiv v ogorodi Bozhim! Nervovim ruhom Ibragim sharpnuv zaslonu na grudyah Nastuni i zakrichav: - Mayu odnu divchinu, bilu, yak snig na Livani, svizhu, yak ovoch iz nestertim puhom, solodku, yak vinograd z Kipru, z grud'mi tverdimi, yak granati z Bazri, z ochima sinimi, yak turkus, shcho prinosit' shchastya, - vivchenu v shkolah dlya rozkoshi virnim, dobru do tancyu, dobru do rozmovi, poslushnu, yak ditinu, - vmiº kriti tajnu... Nastunya zapalenila na oblichchi. CHornij dostojnik stav, pridivivsya ¿j uvazhno i skazav shchos' nevirazno do zhinki v zasloni. Vona pristupila do Nastuni j, ne kazhuchi ni slova, ditknula ¿¿ oblichchya j uzyala v pal'ci ¿¿ zolotiste volossya - zovsim tak, yak probuºt'sya materiyu. Prigadala sobi, yak ¿¿ pershij raz prodali u Krimu. Zrozumila, shcho bula znov prodana. Ne znala til'ki komu. Krov udarila ¿j do ochej i do golovi. Mov kriz' krivavu mryaku bachila, yak ¿¿ doteperishni vlasniki klanyalisya chornomu dostojnikovi j zhinci v zasloni. I chula shche, yak chornij dostojnik vidsapnuv i skazav do Ibragima: "Po groshi prijdesh vecherom do mene". Sklonila golovu pered svo¿mi shche ne prodanimi tovarishkami, movchki prashchayuchi ¿h. Zahodilo sonce za Gagiyu Sofiyu, yak bidnu Nastunyu na Avretbazari drugij raz prodali i z lancya spuskali, kajdani z ruk zdijmali i chornim ºvnuham neznanogo pana v ruki viddavali. Pishla v tovpi chornih yak ugol' ºvnuhiv... A za neyu klekotila j shumila zhinocha torgovicya Stambula na Avretbazari... Ruh ulicyami v pohodi ozhiviv Nastunyu z ¿¿ vtomi. Dumki zachali ¿j hoditi po golovci. Hotila zbagnuti, komu ¿¿ prodali j kudi ¿¿ vedut'. Vid samogo pochatku rozumila, shcho prodali ¿¿ do yakogos' duzhe bagatogo domu. Mozhe, popade v dim yakogos' agi[27] abo defterdara. Ale yakogo? Ne dovgo trivalo, yak ºvnuhi zachali jti v napryami velicheznih budivel'. Serce v nij zahololo zi strahu... Ne bulo sumnivu: ¿¿ veli v napryami serayu[28]... Zdovzh popid muri hodila rivnim krokom vijs'kova storozha... "Nu, vidsi vzhe nihto niyakimi grishmi ne vikupit' mene,- shibnulo ¿j v golovci. - Navit' yakbi Stefan prodav uves' svij maºtok, to j sim tut ne dib'ºt'sya nichogo", - podumala i zithnula. Drizhala yak list osiki, koli vprovadili ¿¿ v yakus' strashnu veliku bramu, na kotrij vidnili zastromleni na gakah svizhi lyuds'ki golovi z vivernenimi vid bolyu ochima, stikayuchi krov'yu. Zrozumila, shcho vhodit' u nutro domu sina i naslidnika Sedima Griznogo, desyatogo sultana Osmaniv, najgriznishogo voroga hristiyan. Mimohit' pidnesla ruchku i pritisnula do grudej malij sribnij hrestik vid materi. Se uspoko¿lo ¿¿, hoch strah mala takij, shcho til'ki na hvil'ku vidvazhilasya pidnesti ochi do neba. I tak uvijshla na podvir'ya serayu, de zelenili visoki platani. A velika zvizda dnya yakraz zajshla, i sumerk lyag na velichezni muri i sadi serayu v stolici Sulejmana, sultana turkiv-Osmaniv. VIII. SLUZHNICYA V SULTANSXKIJ PALATI Lyubov persha - chasha zapahuchih kvitiv, Lyubov druga - chasha z chervonim vinom, Lyubov tretya - chasha z chorno¿ otru¿... Z serbs'ko¿ narodno¿ pisni Shodyache sonce shchojno usmihnulosya nad vezhami i murami sultans'kogo serayu, i nad strashnoyu bramoyu Bab-i-Gumayun[29], i nad shche strashnishoyu Dzhelyad-Odasi[30], i nad velikimi platanami v podvir'yah teremu, i nad malimi viknami v pidvallyah chelyadi, j nad spal'noyu kimnatoyu novokuplenih nevol'nic'. Nastunya prokinulasya j vidkrila ochi. Inshi nevol'nici shche spali. Pershe, shcho ¿j prijshlo na dumku, bula chelyad' v domi ¿¿ bat'kiv. Odnih slug bat'ki ¿¿ lyubili, drugih ni. Uvazhno prigaduvala sobi, kotrih i za shcho lyubili. Dumki ¿¿ perervala kyaya-hatun[31], sho prijshla buditi nevol'nic'. Voni pozrivalisya na rivni nogi j pochali odyagatisya. Movchki odyagalasya j Nastunya j potajki perehrestilasya ta zmovila "Otchenash". Novokuplenih nevol'nic' povela kyaya-hatun na pershij poverh garemu, shchob pokazati ¿m jogo rozklad. Opislya mali ¿h oglyanuti i rozibrati mizh sebe sultans'ki zhinki j odaliski. Vesnyane sonce gralo svitlom na rizhnobarvnih venec'kih shibah vikon sultans'kogo garemu j ozhivlyalo orgi¿ krasok na chudovih kilimah kimnat. Uvazhno pridivlyalasya ¿m Nastunya i vsimi zmislami vidchuvala radist' na vid to¿ pishno¿ krasi. I zdavalosya ¿j, shcho vona kupaºt'sya v tij krasi, mov u teplij den' v rici ridnogo krayu. i zdavalosya ¿j, shcho stini, pokriti kilimami - zhivi-zhivis'ki i shcho voni opovidayut' chudovi kazki, yak opovidali bzbunya v ridnim domi. I zdavalosya ¿j, shcho vona vzhe ne sluzhnicya, ne nevol'nicya, til'ki bagata pani, zbagachena samim vidom tih divnih krasok i chudovih kartin. Cvituchi kra¿ni divilisya na ne¿ zi stin, daleko krashchi, nizh v dijsnosti, kviti, j ovochi, i vinogradni grozna. Onde jshla Agar z malim sinom Izma¿lom. Ishla pustineyu, vignana muzhem z domu, pid nadhodyachu nich. Ale navit' pustinya viglyadala na kilimi m'yagka, mov matirna pisnya. I vse tak chudovo vidbivalosya vid matovo-zolotistih stin garemu. Tak. Tut chula bilya sebe teplotu i pracyu velikih umiv i ruk artistiv. Miscyami perehodila napivtemnimi koridorami j neprikrashenimi kimnatami, shcho viglyadali yak kam'yani lomi. Mimohid' skoro minali ¿h. Ulyublenij zhinci sultana ne spodobalasya ni odna zi svizhokuplenih nevol'nic'. I ¿h poveli v dal'shi, menshe prikrasheni krila garemu, de Nastunyu vibrala sobi odna z sultans'kih odalisok, garna, ale duzhe rozpeshchena turkinya. V ¿¿ kimnatah zaraz lishilasya Nastya. Z neyu bulo tam shche kil'ka nevol'nic'. Uzhe na drugij den' pochala Nastunya piznavati zhittya velikogo garemu, jogo zvicha¿, zavisti, intrigi j nenavisti. Dumki j rozmovi sultans'kih zhinok, odalisok i sluzhnic' krutilisya peredovsim kolo osobi molodogo sultana. Vsi buli yaknajdokladnishe poinformovani pro te, kotrogo dnya i v yakij pori buv vin u odno¿ zi svo¿h zhinok chi odalisok, yak dovgo tam sidiv, chi vijshov zadovolenij, chi ni, na kogo po dorozi podivivsya, shcho skazav,- do najmenshih podrobic'. Odyagi j povozki, sluzhba j solodoshchi, otochennya sultana - vse, mov u dzerkali, znahodilo dokladne vidbittya v rozmovah i mriyah garemu. Nastunya skoro piznala vse te, i skoro vono navkuchilo ¿j. V dushi vidchuvala, shcho vse te til'ki timchasove. I tishilasya tim, hoch vono trohi j turbuvalo ¿¿. Vidkoli rozstalasya z ridnim domom, vse bulo u ne¿ divne j timchasove. Vse, vse, vse. Bulo se v tri tizhni po pributtyu Nastuni do ¿¿ novo¿ pani. Vesna svitila v povnim rozgari. Dereva cvili u sadah sultans'kih. A v parkah Il'diz-Kiosku, mov vodi rik, nizhno hvilyuvali dovgi j okrugli gryadki CHervonih, sinih i purpurovih kvitiv. P'yani pahuchim sokom kvitiv i derev, zhuzhzhali pcholi u zolotim sonci. Na yasnih sadzhavkah mizh zelennyu listya i bliskom kvitiv plavali girlyandi bilen'kih lebediv. Na tli azh temno-zelenih kiparisiv divno vidbivali slipucho-bili korchi yasminiv, bilya kotrih stavali i molodi, i stari, shcho perehodili chudnimi ogorodami serayu, vdihayuchi zapashnu lasku neba. A chasom nad sadzhavkami u parkah sultans'kih rozpinalasya semibarvna duga. I bulo todi tak garno, mov u rayu. Nastunya privikla vzhe do svo¿h robit, do noshennya vodi, do mittya kam'yanih shodiv, do chishchennya kimnat, do tripannya kilimiv i divaniv, opislya do obtirannya dorogih mal'ovil, vkinci do skuchnogo j dovgogo odyagannya svoº¿ pani i navit' do tihogo bezdil'nogo sidzhennya v ¿¿ peredpokoyu. V dumkah staralasya shche til'ki priviknuti do togo, shchob ne zhuritisya na vid starih nevol'nic', kotri tut i tam volochilisya, yak tini, pri laskavishih zhinkah sultans'kih. Tak nadijshov pam'yatnij dlya Nastuni den' i taºmnicha godina ¿¿ doli. Vecherilo. Muedzini kinchili spivati p'yatij azan[32] na vezhah strunkih minaretiv. Na sadi lyagala chudova tisha nochi v Deri-Seadeti[33] . Pahli glicini¿. Sluzhnici, mizh nimi i Nastya, kinchili odyagati sultans'ku odalisku v m'yagki nichni shati j mali rozhoditisya, yak nadijshov kislyaragasi, nachal'nik chornih slug v ranzi velikogo vezira. Vin povidomiv osobisto panyu, pri kotrij bula Nastunya, shcho s'ogo vechera zvolit' ¿¿ vidvidati sam padishah. Niz'ko sklonivsya i vijshov. Sultans'ka odaliska ozhivilasya tak, shcho vazhko bulo piznati, chi se ta sama zhinka, ¿¿ veliki chorni ochi nabrali blisku j zhivosti. Nakazala pokropiti sebe najdorozhchimi pahoshchami j odyagti v najkrashchi shati i prikrasi. Vsi ¿¿ slugi oderzhali gostrij nakaz, stoyati bilya dverej svo¿h kimnat i - ne divitisya v ochi velikogo sultana, koli perehoditime. Tisha zalyagla v cilim krili garemu. Til'ki chorni ºvnuhi hodili na pal'cyah i nadsluhuvali, chi ne jde vzhe sultan, volodar tr'oh chastej svitu. Nastunya pislya nakazu svoº¿ pani skromno stala bilya dverej ¿¿ kimnati j poklala ruku na zaliznij krati vidchinenogo vikna, v yake zaglyadali rozcvili kviti bilogo yasminu, pronizuvani taºmnichim syajvom misyacya Serce v ¿¿ grudyah bilosya zhivishe: vona bula cikava pobachiti velikogo sultana, pered kotrim drozhali mil'joni lyudej i navit' diki tatars'ki ordi, yaki nishchili ¿¿ ridnij kraj. Liskavkoyu perebigli pered neyu spomini podij vid chasu ¿¿ vivezennya z ridnogo domu. ¿j zdavalosya, shcho na vsi zemli ta shlyahi, yakimi jdut' ordi tatars'ki, prostyagaºt'sya ruka se¿ lyudini, shcho mala vhoditi v kimnatu ¿¿ pani, shcho sya lyudina - zherelo to¿ strashno¿ sili, yaka nishchit' use krugom. Tak, serce v grudyah Nastuni bilosya zhivishe. Pershij raz u zhitti vidchula yakijs' nebuvalij u ne¿ vnutrishnij nespokij. I vsya pereminilasya v sluh. I zdavalosya ¿j, shcho vona ochikuº spivu solovejka i shcho vin os'-os' zat'ohkaº v parku... Dovgo chekala. Nareshti zdaleka zashelestili kroki po kilimah kimnat. Nastya vidchinila dveri j mahinal'no operla znov ruku na zaliznij krati vikna, v kotre zaglyadali rozcvili cviti bilogo yasminu. Ne divilasya na molodogo sultana. Til'ki raz, oden raz. Sultan stav. Tak... Pered neyu stav i stoyav u blisku misyachnogo svitla. u vsij krasi i molodosti svo¿j, pervorodnij sin i pravnij naslidnik Selima Griznogo,- Sulejman Velichavij,- pan Cargoroda i ªrusalima, Smirni i Damaska i sim sot mist bagatih Shodu i Zahodu, desyatij i najbil'shij padishah Osmaniv, halif vsih musul'maniv, volodar tr'oh chastej svitu. car p'yat'oh moriv i gir Balkanu, Kavkazu j Livanu, i chudnih rozhevih dolin zdovzh Marici, i strashnih shlyahiv na stepah Ukra¿ni, mogutnij storozh svyatih mist v pustini Mekki i Medini i grobu Proroka, postrah vsih hristiyans'kih narodiv ªvropi i povelitel' najbil'shih sil svitu, shcho micno stoyali nad tihim Dunaºm, nad Dniprom shirokim, nad ªvfratom i Tigrom, nad sinim i bilim Nilom... Nogi pid neyu zadrizhali. Ale svidomist' mala majzhe yasnu. Vin buv prekrasno odyagnenij,- strunkij i visokij. Mav chorni yak teren, bliskuchi, trohi zachervonili ochi, sil'ne cholo, matovo-blide oblichchya lagidnogo virazu, tonkij, orlinij nis, vuz'ki usta j zavzyattya bilya nih. Spokij i rozum blistili z karih ochej jogo. Na dorogij temnij kotari bilya dverej odaliski virazno vidbivala visoka postat' jogo. Stefan Dropan zi L'vova buv krashchij, bo ne takij povazhnij. Ta sej buv molodshij vid Stefana. Taka molodist' bila vid n'ogo, shcho ne mogla sobi uyaviti, yak vin mig bi stati starcem z biloyu borodoyu i zmorshchenim oblichchyam, yakogo ¿j opisuvav u Kafi uchitel' Abdullag. Se vidalos' ¿j prosto nemozhlivim. Spustila ochi vniz i ruchku znyala z zalizno¿ krati... CHula, yak obkinuv ¿¿ poglyadom zgori dodolu, mov zharom obsipav. Zbentezhilasya tak, azh krov ¿j pidijshla do lichka. Zasoromilasya togo, shcho ¿¿ nevil'nic'kij odyag zakrivav krasu ¿¿ tila. Za hvilinku virinuv u ne¿ shche bil'shij strah na dumku, shcho skazhe ¿¿ pani na te, shcho sultan tak dovgo zaderzhavsya tut... Mimohit' pidvela vi¿ ta blagayuchim poglyadom pokazala sultanovi dveri svoº¿ pani, nemov prohayuchi, shchobi skorshe jshov tudi. I znov spustila svo¿ sini ochi. Ale chi sultana Sulejmana zaderzhav bilij kvit yasminu, shcho zaglyadav u vikno, chi bilolicij misyac', shcho pronizuvav pahuchi listochki yasminu, chi bile, yak yasmin, lichen'ko Nastuni, chi ¿¿ perelyak - dosit', shcho sultan ne vidhodiv; stoyav, vdivlyayuchis' u ne¿, yak v obraz. Za hvilyu zapitav: - YA tebe shche nikoli ne bachiv? - Ni,- vidpovila tihe, ledve chutno, ne pidvodyachi ochej. - YAk dovgo ti tut? V tij hvili vidchinilisya dveri susidn'o¿ kimnati j viglyanula sultans'ka odaliska z rozgnivanim oblichchyam. Sultan ruhom ruki dav ¿j znak, shchob zachinila dveri. Vona na odnu mit' spiznilasya vikonati nakaz, na mit', yako¿ treba, shchob kinuti gnivnim poglyadom na svoyu sluzhnicyu yak supernicyu. V tu mit' molodij Sulejman obhopiv poglyadom obidvi zhinki. I skazav do Nasti, zbirayuchis' do vidhodu: - Ti pidesh za mnoyu! Zovsim zbentezhena, glyanula Nastunya na svij odyag i na svoyu panyu. A ta stoyala mov gromom razhena. Nastya mahinal'no pishla za Sulejmanom. Iduchi, chula na sobi poglyadi svoº¿ pani. A v dal'shih kimnatah i svo¿h tovarishok, shcho kololi ¿¿ zavistyu, mov zatroºnimi strilami. * * * Ne pam'yatala, yak i kudi jshla i yak opinilasya v nevelichkim narizhnim buduari garemu, de v zakratovani vikna zaglyadav sinij, micno pahuchij boz. Serce v ¿¿ grudyah bilosya tak sil'no, shcho sperla znov ruku na kratu vikna. Molodij Sulejman pidijshov do ne¿ i, vzyavshi ¿¿ za ruku, povtoriv svoº pitannya: - YAk dovgo ti tut? - Tri tizhni,- vidpovila majzhe nechutno. A grudi ¿¿ tak hvilyuvali, shcho zaprimitiv se sultan i skazav: - Ti chogo taka perelyakana? - YA ne perelyakana, til'ki ne znayu, yak teper pokazhusya na ochi svo¿j pani, yakij ya mimohit' perebila tvij prihid. Zabula z perestrahu dodati yakij-nebud' titul, nalezhnij volodarevi Osmaniv. Govorila prosto cherez "ti" i "tvij". Vin, ochevidno, vzyav se na rahunok neznannya movi i zvicha¿v. - Ti zovsim ne potrebuºsh pokazuvatisya ¿j na ochi,vidpoviv, usmihayuchis'. - CHi zh ne tak samo zle bude meni teper u kozhdo¿ z tvo¿h zhinok? - zamitila duzhe tiho. Sultan veselo zasmiyavsya i skazav: - Ti, bachu, ne znaºsh, shcho kotru zhinku chi divchinu sultan raz ditkne, ¿¿ vidokremlyuyut' i dayut' ¿j okremih nevol'nic' i ºvnuhiv. Zrozumila. Mov liskavici, oslipili ¿¿ na mit' novi, zovsim nespodivani viglyadi. Hvilinu bilasya z dumkami j vidpovila, vsya spalenila vid soromu: - Musul'manam Koran zaboronyaº nasiluvati nevol'nic' proti voli ¿h... Molodij Sulejman spovazhniv. Pustiv ¿¿ ruku i zdivovanij zapitav z pritiskom na kozhnim slovi: - Ti znaºsh Koran? - Znayu,- vidpovila vzhe troshki smilishe.- I znayu, shcho Koran u bagat'oh miscyah poruchaº yak bogougodne dilo osvobodzhuvannya nevol'nic', a peredovsim lagidnist' i dobrotu suproti nih. I znayu, shcho ti najmogutnishij storozh i vikonavec' pripisiv Proroka,- dodala, neznachno pidvodyachi ochi na molodogo sultana Osmaniv. - Hto vchiv tebe Koranu? - zapitav. - Pobozhnij uchntel' Abdullag, u Kafi, v shkoli nevol'nic'. Nehaj Allag Akbar dast' jomu mnogo dobrih lit! - Vin dobre vchiv tebe. Oboe divilisya na sebe; yakbi vidkrili v sij palati shchos' zovsim nespodivane. Vona ne spodivalasya nikoli, shcho bude mati nagodu v chotiri ochi govoriti z mogutnim padishahom i mozhe viprositi u n'ogo svobidnij povorot do ridnogo krayu. CHula vsimi nervami, shcho sya moloda lyudina zdibna do blagorodnih uchinkiv. I vzhe vvizhavsya ¿j u dalekij mri¿ ridnij Rogatin, i cerkovcya sv. Duha, i sad bilya ne¿, i lugi nad Lipoyu, i veliki stavi, i bilij shlyah do L'vova... Azh pokrasnila vid mri¿, yak snizhnij kvit kalini, soncem zakrashenij. A vin ne spodivavsya, shcho mizh nevol'nicyami odno¿ zi svo¿h odalisok zustrine chuzhinku, yaka keps'koyu movoyu, ale zovsim vluchno govoritime pro Koran i ne shoche vidrazu kinutisya jomu do nig - jomu, najmogutnishomu z sultaniv! Zdavalosya jomu, shcho v ¿¿ tak skromno spushchenih ochenyatah zamigtiv vidblisk gnivu. Na odnu mit'. Na hvilinku zabushuvav takozh u nim gniv. Osoblivo vrazilo jogo slovo pro "nasiluvannya". Hotiv ¿j skazati, shcho ne mae shche niyako¿ pidstavi govoriti ani navit' dumati pro se. Ale vchas zmirkuvav, shcho takij viskaz mozhe zraziti bezboronnu nevol'nicyu ta zamuruvati ¿j usta. I peremogla v nim cikavist' molodo¿ lyudini, yak dal'she rozvinet'sya rozmova z seyu nevol'niceyu, i uspokoyuvalo jogo gniv ¿¿ priznannya, shcho vin najmogutnishij storozh svyato¿ chitanki Proroka. Vzyav ¿¿ znov za ruku i skazav: - CHi ti virish u Proroka? - YA hristiyanka,- vidpovila viminayuche, ale dovoli virazno. Usmihnuvsya, dumayuchi, shcho vzhe maº perevagu nad neyu. - I yak zhe ti mozhesh poklikuvatisya na chitanku Proroka, koli ne virish u n'ogo? - Ale ti virish,- vidpovila tak prirodno j veselo, shcho rozzbro¿la jogo.- A ti tut rishaºsh, ne ya,- dodala. - Ta j rozumna zh ti! - skazav zdivovanij Sulejman.- A vidki ti rodom, yak nazivaºshsya i yak syudi popala? Skromno spustilasya ochi j vidpovila tiho: - YAz CHervono¿ Rusi. Tvo¿ lyude nazivayut' mene Roksolyana Hurrem[34]. Tatari vivezli mene siloyu z domu bat'kiv, v den' vinchannya mogo. I prodali mene yak nevol'nicyu, raz u Krimu, a raz tut, na Avretbazari. - Ti bula vzhe zhinkoyu drugogo? - zapitav. - Ni,- vidpovila.- V sam den' vinchannya vivezli mene. Molodij Sulejman hvilinu borovsya zi soboyu. Potim vzyav ¿¿ za obidvi ruchki, podivivsya v ochi j zapitav: - A chi ti po svo¿j voli lishilasya b tut, yakbi ya pririk vzyati tebe do svogo garemu na pravah odaliski? - Ti ne zrobish s'ogo,- vidpovila. - CHomu? - Po-pershe, tomu, shcho ya hristiyanka. - A po-druge? - Po-druge, tomu, shcho ya til'ki yako sluzhnicya sluhnyana... Zasmiyavsya i skazav: - Po-pershe, ti i yako sluzhnicya ne zovsim sluhnyana! - A po-druge? - zapitala. - Po-druge, govori ti po-trete, bo ne skinchila. - Skinchu! Otozh, po-trete, ya dumayu, shcho til'ki todi mozhna viddavatisya muzhchini, koli jogo lyubit'sya... Molodij sultan znav, shcho v cilij velicheznij derzhavi jogo nema ni odnogo domu, ni odnogo rodu moslemiv, z kotrogo najkrashcha divchina ne vpala b jomu do nig, yakbi lish proyaviv ohotu vzyati ¿¿ do svogo garemu. Vin duzhe zdivuvavsya, shcho tut, odna z jogo sluzhnic',- ba, nevol'nicya! - mozhe mati taki dumki... "SHCHo za divo?" - podumav. - Znachit', tobi treba spodobatisya? - zapitav napiv z glumom, yakij odnache shchoraz bil'she peremagala cikavist'. - Tak,- vidpovila na¿vno. - I yak zhe mozhna tobi spodobatisya? - pitav z ishche viraznishim glumom. Odnache rivnochasno chuv u glibini dushi, shcho sya divno vidvazhna divchina zachinaº jogo duzhe interesuvati. A vona spokijno vidpovila: - Podobaºt'sya meni til'ki takij muzhchina, yakij ne dumaº, shcho mas pravo j mozhe zi mnoyu robiti, shcho hoche... - A chi ti znaºsh, shcho ya mig bi za taki slova vzyati tebe siloyu do svogo garemu yak nevol'nicyu? - I mav bi til'ki nevol'nicyu... - Rozumiyu. A yak zhinka ti hotila b, shchobi tvo¿j voli pidlyagali vsi palati mo¿. Pravda? - Ni.- vidpovila shchiro, yak ditina.- Ne til'ki palati, ale j usya tvoya zemlya - vid tihogo Dunayu do Bazri i Bagdadu, i do kam'yanih mogil faraoniv, i po najdal'shi stijki tvo¿h vijs'k u pustinyah. I ne til'ki zemlya, ale j vodi, po kotrih bushuyut' rozbishac'ki sudna rudogo Hajreddina. Molodij padishah pidnyav golovu, yak lev, kotromu na mogutnyu grivu hoche sisti legka ptashina. Tak do n'ogo ne govoriv shche nihto! Buv u najvishchij miri zdivovanij i - rozzbroºnij. Tin' tverdosti zovsim shchezla dovkrugi jogo ust. Velike zacikavlennya seyu molodoyu divchinoyu, shcho tak osnovne rizhnilasya vid usih zhinok v jogo garemi, peremoglo v nim usi inshi pochuvannya. Pustiv znov ¿¿ ruki i pochav povoditisya yak suproti divchini z najpovazhnishogo domu. - De tebe vihovuvali? - zapitav. - Vdoma i dva roki v Krimu. - CHi ti, o Hurrem, znaºsh, chogo domagaºshsya? Movchala. V tij hvili chula, shcho zvela pershu borot'bu z mogutnim padishahom, z desyatim i najbil'shim sultanom Osmaniv - i shcho teper nastupit' kristalizuvannya ¿h vzaºmin. Instinktom vidchula, shcho se kristalizuvannya ne smiº postupati skoro, koli maº buti trivke. Gliboko vidchuvala, shcho se ne ostannya rozmova z sultanom. A molodij Sulejman pochav yakims' m'yagkim rozmriyanim tonom: - U starih knigah napisano, shcho buli mogutni sultanki, yaki po zavzyatih boyah brali v piddanstvo sultaniv. Ale ti, o Hurrem, hotila b mene vzyati v piddanstvo zovsim bez boyu!.. - Bez boyu nemozhlivo nikogo vzyati v piddanstvo,vidpovila. Dovshu hvilyu vdivlyavsya v ¿¿ molode, inteligentne lichko. Potomu skazav: - Tak, maºsh slushnist'. CHi ti, mozhe, ne vigrala vzhe boyu?.. Ne vidpovila. Vin pristupiv do vikna i shopiv kil'ka raziv zapashnogo vozduhu, yak ranenij. Vona zhinochim instinktom vidchula, shcho dovoli gliboko zagnala jomu v nutro solodku, ale zatroºnu strilu pershogo vrazhinnya simpati¿ i lyubovi. I vidchuvala, shcho vin zaraz sprobuº virivati z sercya tu strilu. Molodij Sulejman zadumano vdivlyavsya v yasnu nich. Naraz stav bliz'ko pered neyu i zapitav: - CHi mozhna bil'she raziv lyubiti v zhittyu? - YA moloda j nedosvidchena v tim,- vidpovila.- Ale ya nedavno chula, yak spivali pro se nevol'niki zi serbs'ko¿ zemli, shcho pracyuyut' u tvo¿m parku. - YAk zhe voni spivali? - Voni spivali tak: Lyubov persha - chasha zapahuchih kvitiv, Lyubov druga - chasha z chervonim vinom. Lyubov tretya - chasha chorno¿ otru¿... Skazala se napivspivuchim tonom, prichim, yak mogla, tak perekladala serbs'ku pisnyu na turec'ku movu. Po hvili dokinula: - Ale ya gadayu, shcho i persha, i druga lyubov mozhe stati otruºyu, koli ne poblagoslovit' ¿¿ Bog vsemoguchij. Sulejman priznavav ¿j u dushi gliboku raciyu, bo rozcharuvavsya buv na svo¿j pershij lyubovi. Stav yak vkopanij. Buv perekonanij, shcho vona dumaº, shcho vin uzhe perebuv i tretyu lyubov... Ne hotiv ostaviti ¿¿ v tim perekonannyu. Po hvili promoviv pomalu ne to do sebe, ne to do ne¿: - Pershu chashu ya vzhe vipiv. Teper, mabut', drugu zachinayu piti, hoch vino zaboronene Prorokom. I vzhe chuyusya p'yanij vid n'ogo. Til'ki tret'o¿ chashi nikoli ne hotiv bi ya piti... Divivsya dopitlivo v ¿¿ ochi. I buv daleko krashchij nizh nedavno, koli pobachila jogo, yak ishov do ¿¿ pani. Teper zdavalosya ¿j, shcho vzhe ne vid s'ogodnya znaº jogo. Movchki sluhala bittya vlasnogo sercya. Po hvili Sulejman. skazav: - Ti zavdala za ves' chas til'ki.odno pitannya, a ya zavdav tobi bagato pitan'. Zapitaj mene shche za shcho... - j usmihnuvsya. Buv duzhe cikavij, shcho ¿¿ zacikavit'. Nastunya podivilasya na n'ogo uvazhno, chi ne glumit'sya. Zmirkuvavshi, shcho ni,- spitala duzhe povazhno: - CHomu ti maºsh zachervonili ochi? Takogo pitannya ne spodivavsya vid nevol'nici, z kotroyu vperve govoriv. Bo privik jogo chuti til'ki vid odno¿ zhinki - vid svoº¿ materi, koli vertav utomlenij z narad Visoko¿ Porti, abo z dovgo¿ ¿zdi konem v chasi vitru, abo koli zadovgo chitav knigi, abo zviti namisnikiv i defterdariv. Vidpoviv z priºmnistyu: - Sil'nishij kin' povinen bil'she tyagnuti... Nespodivano shopiv ¿¿ v ramena j pochav ciluvati z useyu zhagoyu molodosti. Boronilasya, chuyuchi, shcho mizh nim i neyu sto¿t' na pereshkodi peredovsim rizhnicya viri. Iz-za to¿ rizhnici chulasya shche nevol'niceyu mimo goryachih pocilunkiv padishaha. Iz-za hrestika vid materi, yakij chula na grudyah, boronilasya pered pershim vibuhom pristrasti molodogo muzhchini. V shamotannyu z neyu pobachiv molodij Sulejman sribnij hrestik na grudyah Nastuni. I vsuperech zvichaºvi movchki znyav svij zolotij, sultans'kij signet, yakij mav shche jogo pradid Magomet u hvili, yak v'¿zdiv u zdobutij Cargorod. Na nim buv chudovij, sinij turkus, shcho horonit' vid rozdratuvannya j bozhevillya, vid otru¿ i povitrya, shcho daº krasu i rozum, i dovge zhittya ta j temniº, koli jogo vlasnik horij. Poklavshi signet na shovkovu podushku, vdivivsya v oksamitni, veliki, vzhe vtomleni ochi nevol'nici. Ale vona - ne znyala malogo hrestika, hoch zrozumila jogo i hoch vin spodobavsya ¿j teper. I se rishilo pro ¿¿ vartist' v ochah velikogo sultana... SHamotannya z molodim i sil'nim muzhchinoyu vtomilo ¿¿. SHCHob mati zmogu vidpochati, skazala, lovlyachi vozduh: - Bud' chemnij, a zavdam tobi shche odno cikave pitannya! - Zavdavaj! - vidpoviv Sulejman, takozh viddihayuchi gliboko. - YAk ti mozhesh sproneviryuvatisya svo¿j najlyubishij zhinci, zalicyayuchis' tak do mene, hoch ti mene vperve pobachiv! - YAkij najlyubishij zhinci? - Kazav meni pobozhnij uchitel' Abdullag, shcho tvoya najlyubisha zhinka zovet'sya Misafir. Zijshla, kazav, u serci desyatogo sultana, nemov yasna zorya, i zrobila bagato dobra u vsih zemlyah Halifa... YA sama bachila u svyatij karavani garne ditya tvoº, pevno, vid to¿ zhinki,- dodala. Povtoryala slova uchitelya bez niyakogo zamiru i z povnoyu viroyu, shcho sultan uzhe maº najlyubishu zhinku, kotra nazivaºt'sya Misafir. A slova uchitelya, shcho ta zhinka zrobila i bagato liha, propustila, shchob ne vraziti padishaha. Molodij Sulejman zachav sluhati z velikoyu uvagoyu. Ne til'ki zmist ¿¿ sliv zacikaviv jogo, ale j svobidna forma i vzhe pershij akord ¿¿, pershi dva slova. Hoch lyude se taki ºstva, shcho yakbi ¿h bulo til'ki tr'oh na sviti, to oden z nih buv bi ¿h golovoyu, to vse-taki v kozhdim, bez vi¿mku, º prirodne bazhannya bodaj ilyuzi¿ rivnosti. Maº se bazhannya i car, i zhebrak, i veleten', i ditina, bo se proyav vichno¿ pravdi pro rivnist' vsih pered oblichchyam Boga. Sultan ne chuv dovkrugi sebe atmosferi rivnosti, hiba pri odnij svo¿j materi, i tomu z velikoyu priºmnistyu vchuv vid sluzhnici slova: - Bud' chemnij! Ale koli vona skinchila, z tim bil'shim zahoplennyam zaatakuvav ¿¿, kazhuchi: - Ne mayu najlyubisho¿ zhinki! Hiba, mozhe, budu mati... Ne mogla dogadatisya, chi znaº vin peredannya, yaki opovidali pro n'ogo. Ale yakijs' vnutrishnij strim ne radiv ¿j pitati pro se. Opiralasya postijno dal'she. Opiralasya - azh poki vid ukrito¿ v murah Brami yanichariv ne zalunali nadzvichajni molitvi ulemiv[35]. Bo v krugovoroti chasu nablizhavsya velikij den' Osmans'ko¿ derzhavi, v kotrij ¿¿ vijs'ko vderlosya v stolicyu grekiv. I turec'ki ulemi molilisya dosvita. Sultan, hoch zburenij buv do samogo dna, peremig sebe. Vstav, zasoromlenij, i pishov spovniti obov'yazok molitvi. Nastunya gliboko vidithnula, vidpochila j uporyadkuvala volossya ta odyag na sobi. A yak vihodila z narizhnogo buduaru zi spushchenimi vniz ochima, sribni zvizdi Kosari na nebi pidnyalisya visoko nad strunkimi minaretami Stambula - j nizen'ko klanyalis' chorni ºvnuhi molodij sluzhnici v sultans'kij palati... IX. I ZACHALASYA BOROTXBA NEVOLXNICI Z PANOM TRXOH CHASTEJ SVITU Vislid kozhdo¿ borot'bi nepevnij... Dlya togo v zhadnim polozhennyu ne trat' nadi¿, shcho vigraºsh. Do krayu zbentezhena nespodivanim znakomstvom z najvishchoyu osoboyu na vsim Shodi, vertala Nastya do svoº¿ sluzhbovo¿ kimnatki. Po dorozi, mov kriz' mryaku, zaprimichuvala, yak nizen'ko klanyalis' ¿j ti sami slugi i navit' dostojniki garemu, yaki pered tim ne zvertali na ne¿ niyako¿ zvagi, navit' nakazuyuchi ¿j shchos' - tak, yakbi govorili "vjo" do konyaki... Vidpovidala na nizen'ki pokloni, ale majzhe neznachno, bo shche v svo¿m pochuvannyu iz-za naprasno¿ zmini svogo stanovishcha ne mogla mati pevnosti, chi ti pokloni ne kpini, ne glum i ne shutka garemovo¿ sluzhbi,- hoch rozum govoriv ¿j, shcho ni. Ves' chas, yak ishla koridorami garemliku, mala vrazhinnya, shcho ves' garem ne spit' i ne spav se¿ nochi ni hvilinki. Raz u raz nibi pripadkove vidhilyalisya kotari j zanavisi kimnat i buduariv po oboh bokah koridoriv ta viglyadali z nih sil'no zacikavleni oblichchya to ¿¿ tovarishok-nevol'nic', to odalisok u dorogih shatah, to navit' zhinok sultans'kih. Ostannim klanyalasya po pripisu, yak pered tim. CHula na sobi poglyadi ¿h zdivovanih ochej - to povni cikavosti j zavisti, to navit' netaeno¿ nenavisti... I chula, yak garyachka pidhodila ¿j do ochej. I chula rozdraznennya v kozhdim nervi. A peredovsim - zbentezhennya. Ne znala, yak iti, shcho robiti z vlasnimi rukami, yak derzhati golovu. Tak ishla, mov mizh dvoma ryadami ogn'v i rizok. Nasilu zderzhuvala slezi v ochah. A yak znajshlasya pered vhodom do svoº¿ sluzhbovo¿ kimnatki, pobachila samogo Kizlyar-agu z ranzi velikogo vezira z tr'oma grupami garemovih slug: v odnij stoyalo okremo kil'ka ºvnuhiv z lektikoyu, v drugij kil'ka bilih, a v tretij - chornih nevol'nic' z zovsim inshogo krila garemu, bo ne znala nikogo z nih. Mimohit' sklonilasya pered Kizlyar-agoyu. Ale vin poklonivsya ¿j shche nizhche i skazav do ne¿: "O, hatun!"[36]. A razom z nim gliboko vklonilisya pered neyu vsi tri grupi garemovih slug. Znala, shcho titul "hatun" ne nalezhavsya ¿j, bo bula nevol'niceyu i shchodo uvil'nennya treba bulo formal'nogo aktu. Znov mala legke vrazhinnya glumu. Ale Kizlyar-aga, cholovik serjoznij, promoviv do ne¿ povazhno: - Blagoslovenne haj bude im'ya tvoe, hatun, i nehaj Allag vnese cherez tebe dobro i lasku svoyu v yasnij dim padishaha! Oteº slugi tvo¿! A zaraz zaprovadimo tebe do tvogo buduaru, bo ne godit'sya, shchob ti ostavala v malij kimnatci hochbi hvilyu dovshe vid chasu, koli vzyav tebe za ruku velikij sultan Osmaniv. Ruhom ruki pokazav zakritu lektiku na znak, shcho mozhe vsidati. Zbentezhena v najvishchij miri, zvernulasya Nastya movchki po svo¿ ubogi richi. Ale Kizlyar-aga vmit' dodumavsya togo i skazav: - Vsi tvo¿ richi, hatun, vzhe v lektici... Rada bula vsisti v ne¿, shchob ukritisya pered ochima zdovzh koridoriv. Ale yakijs' divnij sorom vcherashn'o¿ nevol'nici vidpihav ¿¿ vid shovkovih zanavis lektiki. Volila vzhe jti, nizh datisya nesti. Pishla v tovpi ºvnuhiv dovgimi koridorami garemliku v tovaristvi Kizlyar-agi, vsya zapalenila na oblichchi. Ne pam'yatala opislya nichogo, shcho bachila po dorozi. Prigaduvala sobi til'ki, shcho pered vidhodom hotila shche poproshchatisya zi svoºyu paneyu, kotra ne bula dlya ne¿ zla. Ale dosvidchenij Kizlyar-aga i sego domirkuvavsya ta j shepnuv ¿j: - Nailuchshe inshim razom... Koli znajshlasya v priznachenim dlya sebe buduari, gliboko vidithnula i kinula okom na ryad svo¿h kimnat. Buli shche krashche uryadzheni, nizh u ¿¿ doteperishn'o¿ pani. CHudovij zapah ladanu nissya zlegka po nih. Podumala, shcho zavdyachuº vse te til'ki dovgij rozmovi z padishahom, a mozhe, jogo zburenomu po vidhodi viglyadovi, kotrij musila zaprimititi sluzhba. - Koli si kimnati ne spodobayut'sya tobi, o hatun, mozhesh oderzhati inshi,- skazav povazhno Kizlyar-aga. - O, se prekrasno dibrani kimnati,- vidpovila i glyanula u vikno. Tam uzhe sirilo, i zachinalosya lyashchinnya rannih ptic' u sadah serayu. - Spasibig za pershe dobre slovo, hatun! - skazav zadovolenij dostojnik.- Mayu dobru volyu staratisya, shchob zadovoleni buli zavshe upodobannya tvo¿. Dav znak ºvnuham i slugam - i vsi vijshli, za vi¿mkom dvoh nevol'nic', priznachenih do rozbirannya novo¿ pani. Opislya sam sered ukloniv i bazhan' vijshov z buduaru. Odna bila j odna chorna nevol'nici zametushilis' i prinesli svo¿j pani nichnij odyag. Ale Nastya bula taka vtomlena perezhivannyami se¿ nochi, shcho ne hotila zminyati odyagu. Skazavshi ¿m, shchob vijshli, sama skinula z sebe svij verhnij odyag, i v nevol'nic'kij sorochci poklalasya na chudovij pers'kij divan, i zatyagnula nad soboyu prekrasnu kotaru z Kashmiru. SHCHojno teper pochulasya luchshe. Vidithnula kil'ka raziv gliboko i primknula poviki. Ale zasnuti ne mogla. Krov, mov molotkami, stukala ¿j u viskah, a pered ochima povtoryalisya kartini podij, yaki perezhila vid vchera,- vid hvili, koli muedzini skinchili spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv. "Des' teper, mozhe, dzvonyat' na utrennyu v Rogatini",podumala i klyakla na m'yagkim divani. Shililasya tak, shcho golovoyu ditknula jogo, zakrila oblichchya oboma rukami i rozplakalasya v molitvi do Boga svogo. Mala pevnist', shcho Bog visluhav ¿¿ molitvi v nich pered prodannyam ¿¿ na Avretbazari i shcho dast' ¿j cherez znakomstvo z sultanom mozhnist' povernuti dodomu. Goryacho dyakuvala Bogu. Potomu vtoma zrobila svoº, i son zmoriv ¿¿. A v chasi, koli vona, plachuchi, molilasya, do najdal'shih kril i kimnat garemu dijshla vzhe divna vistka, shcho, napevno, spravdit'sya stare peredannya turkiv i pri desyatim padishahu Osmaniv carstvuvati bude mogutnya sultanka Misafir... * * * Nastunya probudilasya po korotkim sni i skoro zirvalasya z divanu. vilinku stoyala pered lozhem, protirayuchi ochi, bo dumala, shcho spit'... Nad ¿¿ lozhem visili prekrasni, dorogi kotari... Vidhilila ¿h... Vona bula v velichavij kimnati, a ne v spal'ni nevol'nic'... I nihto ne vzivav ¿¿, shchob odyagalasya... SHCHe raz klipnula ochima po micnim sni i prigadala sobi, z kim vchera govorila i yak opislya sam Kizlyar-aga zaprovadiv ¿¿ v otsi kimnati ta priznachiv ¿j okremu prislugu. CHi vse te dijsno stalosya?.. Ale yakraz iz-za kotari susidn'o¿ kimnati viglyanula odna z priznachenih ¿j bilih nevol'nic' i, niz'ko klanyayuchis', zapitala, chi hatun hoche odyagatisya. Kivnula nesmilo golovoyu na znak zgodi i ne znala, shcho z soboyu pochati. Mittyu vstupili v ¿¿ spal'nyu dvi inshi nevol'nici i gliboko sklonilisya. Odna z nih zapitala, chi hatun hoche skupatisya. Znov pritaknula nesmilo, bo po tim yak ishche vchera sama posluguvala, bulo ¿j prikro vzhivati poslugi inshih, ¿¿ novi nevol'nici odyagnuli ¿¿ tim chasom i zaveli v garnu kupal'nyu. Nastya movchki kupalasya, a serce ¿¿ bilosya majzhe tak, yak uchera, koli vperve pobachila Sulejmana. Po kupeli zaveli ¿¿ slugi v ¿¿ odyagal'nyu, de pobachila prekrasni posudini z dorogimi parfumami, shche krasshimi, nizh buli u ¿¿ poperedn'o¿ pani. CHogo tam ne bulo! Na malih stolichkah z chornogo gebanu stoyali pahoshchi z Gindostanu i pregarni krasila: vogkij, chudovij sandal i temna anyana, i blido-rozheva patalya, i yasno-chervona bimba, i micno pahuchi parfumi priyangu ta chornij al'oes, i chudna mast' z chervono¿ zhivici z lyakki... Opodalik u kutku neznachno gorilo pahuche korinnya nardu. A pid viknami cvili pregarni lotosi, i pahucha bakulya, i bili "kviti smihu" ketaki, i shche bil'shi kandali, i divnij mango z kvitom, yak krov chervonim, i garna karnikara. Deyaki z tih parfum i kvitiv bachila u svoº¿ buvsho¿ pani, ale ne vsi. Ne znala, yak zabiratisya do togo vsego, hoch nedavno sama pomagala pri tim svo¿j pani. Slugi robili z neyu, shcho hotili. Na vsi ¿h pitannya lishe potakuvala. Til'ki pri odyagannyu vzhe pokazuvala, yaki odyagi i yakih krasok hoche. Vidithnula, koli skinchili ¿¿ odyagati i zaveli do ¿dal'ni, de vzhe buv nakritij stolik dlya ne¿ z rizhnimi prismakami j ovochami. Skazala ¿m, shchob ostavili ¿¿ samu. Oglyanulasya, vpala na kolina j dovgo molilasya. SHCHira molitva uspoko¿la ¿¿. Sila do stolu i nesmilo zachala koshtuvati prismaki z sultans'ko¿ kuhni, dumayuchi pro Sulejmana... * * * A molodij Sulejman vstav z dumkoyu pro chuzhinku-nevol'nicyu. CHogos' podibnogo shche ne perezhivav. Buv mov p'yanij. U nim drizhali vsi nervi. Jomu, panovi tr'oh chastej svitu, operlasya jogo vlasna nevol'nicya... I shche do togo poklikuyuchis' na svoyu viru!.. SHCHos' nechuvane v jogo rodi!.. Dumki jogo bigali bezladno. I vsi kruzhlyali kolo to¿ nevol'nici, yaku vchera pershij raz pobachiv. Probuvav vidvernuti vid ne¿ svo¿ dumki. Ne mig. Raz u raz vertali. Obraz molodo¿ chuzhinki taki stoyav pered nim. Os'-os' sto¿t' mov zhiva: volossya zolotiste, ochi legko sini. Lichko bile yak snig z takim vidtinkom, yak u pershogo pupinka rozi, a take lagidne, yak u jogo materi, shcho vse bo¿t'sya za n'ogo. I pritim tak samo energijne!.. Ochi Sulejmana pochervonili shche bil'she, nizh vchera. Zdrignuvsya. Tak, vin shche ne zustrichav u svo¿m zhitti zhinki, kotra bil'she prigaduvala b jomu jogo matir, nizh sya nevol'nicya z dalekogo Lºhistanu. Vzhe buv pevnij, shcho vona, j til'ki vona potrafit' vistupiti suproti n'ogo tak samo lagidno j tak samo tverdo, yak jogo mati, kotra odinoka govorila jomu odverto pravdu v ochi, koli striliv yakogos' bika bez porohu. A sered vichnih pidhlibstv i podivu ostre slovo materi bulo jomu take priºmne, yak razovij hlib golodnomu. Buv zovsim pevnij, shcho i sya nevol'nicya skazhe jom