restik materins'kij... I skoro minav chas, nevidimij ta najsil'nishij tvir nevidimogo Boga. * * * V den' svyato¿ nochi Kadr[61], u kotrij zislano Koran z neba, zgolosivsya v serayu blukayuchij dervish[62]. Sive volossya jogo spadalo azh do stip, a neobtinani nigti viglyadali, yak pazuri orla, a hid jogo buv do tancyu podibnij. Ne hotiv skazati ni svogo imeni, ni pohodzhennya, a na vsi pitannya vidpovidav: - Mayu ob'yavlennya dlya padishaha! Jogo dopustili do sultana. Vstupivshi v kimnatu, prilozhiv ruku do sercya j do chola i skazav: - Koli odna z zhinok padishaha porodit' sina v richnicyu zdobuttya Stambula, v den', shcho vertaº shchoroku[63], to sin toj matime inakshe znachinnya, nizh usi inshi diti sultans'ko¿ krovi, vidkoli pravit' cars'kij rid Osmaniv!.. - Dobre chi zle? - zapitav zanepokoºnij Sulejman. - Se znaº Allag i Prorok jogo Magomet! Ne zhduchi podyaki, prilozhiv ruku do chola j do sercya i vijshov. A jduchi koridorami hodom, do tancyu podibnim, golosno golosiv ob'yavlennya svoº: - Koli odna z zhinok padishaha porodit' sina v richnicyu zdobuttya Stambula, v den', shcho vertaº shchoroku, to sin toj matime inakshe znachinnya, nizh usi inshi diti sultans'ko¿ krovi, vidkoli pravit' cars'kij rid Osmaniv!.. Si slova potryasli sultans'kim seraºm i zvernuli uvagu na Roksolyanu Hurrem. Bo til'ki vona mogla buti pri nadi¿. V cilim serayu znali, shcho vid vinchannya padishah Osmaniv shche ne buv u kimnatah niyako¿ insho¿ zhinki. Z najbil'shim napruzhennyam ochikuvano predskazanogo dnya. A yak nastav toj chas, potryas bil' porodu lonom Roksolyani i vona porodila sina v najbil'shij den' Osmans'ko¿ derzhavi. YAk prijshla z bolyu do sebe, zazhadala vodi. A yak podali ¿j, nakazala nevol'nicyam opustiti kimnatu. Dovgo vdivlyalasya v pershu ditinu svoyu. Zbolilij mozok ¿¿ pracyuvav, mov u garyachci. Hotila prigadati sobi shchos' i ne mogla. Naraz blide oblichchya ¿¿ legko pokrasnilo, usta vidkrilisya i proshepotili: "... Prizri nyn®, Gospodi Bozhe, na tvar' tvoyu i blagoslovi, i osvyati vodu siyu, i dazhd' ºj blagodat' izbavleniya i blagosloveniº Iordanovo... " Oglyanulasya na vsi storoni, chi hto ne pidglyadaº ¿¿, ta znov vdivilasya v svoyu ditinu. Ne mogla z veliko¿ vtomi prigadati sobi dal'shih sliv svyato¿ molitvi, yaku ne raz chula z ust bat'ka, a yakoyu vprovadzhuºt'sya ditinku v hristiyans'ku sem'yu. Znala til'ki, shcho v molitvi govorit'sya dal'she pro vodu yak istochnik netlinnya. nepristupnij protivnim silam. Dumkoyu spochala na tih slovah, shcho virinali z zabuttya v ¿¿ mozku, yak na zelenim gilli spochivala golubicya, vislana Noºm z kovchega po potopi. Naprasnim ruhom ruki zacherpnula vodi j, oblivayuchi sina svogo, pervorodnogo, promovila tiho: - "Kreshchaetsya rab' Bozhij Stefan® v® imya Otca, i Syna, i Svyatago Duha, Amin'..." Pered ¿¿ ochima stoyav pershij lyubchik ¿¿ Stefan. I jogo imenem ohrestila sina svogo z sultans'kogo rodu Osmaniv. Rivnochasno zrobila nad ditinoyu trichi znak svyatogo hresta. Vidithnula tak sil'no, yakbi skinchila duzhe vazhku pracyu. Zdavalosya ¿j, shcho vid togo ¿¿ viddihu zahitalasya zanavisa bilya dverej. Vtomlena do krayu vpala na shovkovi podushki, blida. ale vdovolena. Prigaduvala sobi, yak dobre chulasya kolis' u krivavim blesku viri v hresne derevo terpinnya. Navit' yak nevol'nicya ne vidchuvala v tij viri takogo nespokoyu, yak teper, koli maº vse, chogo dusha i tilo zabazhayut'. Rozumila, shcho vtratila skarb, z yakim ne dast'sya porivnyati niyakij z zemnih skarbiv. I hotila bodaj dlya svogo sina zberegti toj skarb, vprovaditi jogo v posidannya togo, shcho sama stratila. Zrazu uvazhala svij uchinok chims' zovsim zvichajnim i prirodnim, chims' takim, shcho nalezhalosya ¿j dati, a sinovi vzyati yak spadshchinu. SHCHojno po yakims' chasi blisnulo ¿j u dumci, shcho v sij palati ne bulo shche nikoli hreshchenogo sultans'kogo sina! Strah pered muzhem obhopiv ¿¿. Zrazu legkij, opislya duzhchij. Pered nim i pered usim tim chuzhim otochennyam, v yake popala. Ale razom z tim strahom vrodilasya v nij divna priºmnist', yakes' mile pochuvannya taºmnici, yaka luchila ¿¿ v dumci zi sinom. O, vidteper ne chulasya vzhe samotnya v sij palati, navit' yak ne bulo b u nij muzha! Mala sina, svogo sina! Krim instinktovo¿ prihil'nosti do plodu svogo loana, probudilasya v nij takozh ideal'na, majzhe mistichna lyubov do ditini, shcho otochila ¿¿, yak zolotistij yantar otochuº murashku. Napiv u garyachci chula, yak do kimnati vhodiv padishah, yak tiho pidstupiv do ¿¿ lozha, yak prisiv bilya n'ogo i nizhnimi slovami govoriv shchos' do ne¿. Vona derzhalasya jigo ruki i shchos' govorila do n'ogo. Govorila pro sina i pro te shcho svyato jogo obrizannya musit' buti duzhe velike ta shcho na nim musit' buti mogutnij volodar z ¿¿ kra¿v... Sultan usmihavsya laskavo j uspokoyuvav ¿¿, shchozaprosit' najmogutnishogo z susidiv. * * * Sulejman doderzhav slova. Krim zvichajnih zaproshen', do namisnikiv i vel'mozhiv vislav sim razom takozh zaproshennya do velikogo venec'kogo dozhi Andriya Gritti. Turec'kij posol, ves' odyagnenij u zoloto, vprovadzhenij 12 chlenami Veliko¿ Radi na zasedannya venec'kogo senatu, zapoviv svyato obrizannya pervorodnogo sina Roksolyani j zaprosiv dozhu yak gostya do Stambula Staren'kij dozha opravdavsya svo¿m vikom i dalekoyu dorgoyu, ale pririk vislati okreme pochesne posol'stvo pid provodom svogo najstarshogo sina[64]. V oznachenij den' zachalosya svyato obrizannya Stefana. Buv garyachij ranok, koli Sulejman z usim svo¿m dvorom do¿zdiv do gippodromu. Na jogo pivnichnij chasti, bilya Mehterhane, de stoyala muzika, pidnimavsya veliki¿ tron na lazurovih stovpah, pid zolotim baldahinom, ves' pokritij najdorozhchimi materiyami. Krugom lishalsya chudovi nameti najrizhnishih krasok. A yak sultan do¿zdiv do Arslyanhane[65], pidijshli do n'ogo pishki z velikoj pochestyu dva veziri, Ayas-basha j Kasim-basha. Na seredni gippodromu privitav jogo velikij vezir Agmed-basha v otochenni vsih agiv i beglerbegiv. Pishki tovarishili sultanovi, shcho sam-oden ¿hav na koni, azh do prestola, kotrij stoyav mizh zdobutimi tronami j nametami rizhnih volodariv, perevishchayuchi ¿h svo¿m bleskom. Pid oglushayuchij zvuk muziki Sulejman siv na prestol, a svits'ki i duhovni dostojniki tisnulisya do n'ogo z darami j ciluvali ruki jogo. Drugogo dnya dopushcheno do poklonu sultanovi posol'stva kurdijs'kih emiriv i chuzhih derzhav. Najpishnishe vistupilo nadzvichajne posol'stvo Veneci¿ pid provodom sina samogo dozhi, Al'ojziya Gritti. Se posol'stvo prosilo posluhannya j u sultanki, materi princa, j bulo dopushchene za dozvolom sultana. Velike bulo zdivuvannya sultanki El' Hurrem, koli mizh pishno odyagnenimi vel'mozhami Veneci¿, kotri strojnimi ryadami zhdali na ne¿, stoyachi v ¿¿ buduarah, pobachila svogo uchitelya zi shkoli nevol'nic'. Na hvil'ku stala v hodu zi zdivuvannya i zibrala vsyu svoyu silu voli, shchob ne zmishatisya. Vlekshili ¿j se, nemov na komandu v oden takt, gliboko pohileni pered neyu golovi venec'kih vel'mozh i senatoriv, kotri stoyali v takij pozici¿, azh poki vona ne perejshla sali i ne sila na svo¿m visokim krisli, tak gusto sadzhenim perlami, shcho dereva na nim zovsim ne bulo vidno. Sidayuchi na prestil, zaprimitila, yak Richchi davav neznachno znak molodomu sinovi dozhi, kotrij zaraz vistupiv napered i zachav promovlyati do ne¿. Zrozumila, shcho Gritti til'ki formal'nij providnik posol'stva, a v dijsnosti kermuº nim dosvidchenij Richchi, kotrij za toj chas duzhe podavsya j oblichchya jogo stalo shche bil'she suhe, nizh bulo. Ceremoniya privitannya trivala korotko. Sultanka podyakuvala za vidvidini j zhelaniya ta poruchila posol'stvo opici Allaga v povorotnij dorozi dodomu, shcho na oblichchyah turec'kih ulemiv viklikalo netaºne vdovolennya i radist'. Koli vstavala z prestola, vzyav Gritti z ruk ¿¿ buvshogo uchitelya nevelichku shkatulku, obbitu bilim yak snig saf'yanom z zolotim zamochkom, obv'yazanu zelenimi styazhkami, i vruchiv ¿j osobisto yak dar, kazhuchi, shcho inshi "skromni dari" venec'kogo senatu znajde v kimnatah svo¿h. Bula taka zacikavlena tim, shcho mozhe buti v tij shkatulci, shcho ne promovila ni slova, til'ki usmihom i pohilennyam golovi podyakuvala za dar i vijshla. Prijshovshi do svo¿h kimnat, vidithnula i zaraz vidchinila shkatulku. Buv u nij nashijnik z bril'yantiv i persten' z turkusom, Ale skoro zamitila, shcho shkatulka mala podvijne dno. Koli visunula jogo, pobachila miniyaturnu knizhechku v opravi zi shchirogo zolota j emali¿. Vityagla j otvorila. Bulo se - Svyate Pis'mo, take same, yake bachila u svogo bat'ka, til'ki v malen'kim formati. Menshe bula b zdivuvalasya, yakbi toj sam dar dav ¿j musul'manin Abdullag, nizh Richchi, kotrij tak glumlivo usmihavsya, koli govoriv pro cerkvu i viru. "SHCHo se maº znachiti?" - zapitala sebe. Podumala, shcho, mozhe, Richchi perebuv yakijs' dopust Bozhij i zminivsya. Bo shcho to vin poradiv sinovi Gritti dati ¿j takij dar, togo bula pevna. YAkbi Richchi ne vruchiv ¿j buv togo osoblivshogo daru, bula b jogo cherez Abdullaga zavizvala na okremu rozmovu, yak svogo buvshogo uchitelya. A tak - ne hotila viklikati pidozrinnya. Muzhevi pokazala toj divnij dar, ale sama bil'she ne zaglyadala do n'ogo, bo vzhe za pershim razom ta mala knizhechka tyazhila ¿j u ruci j viklikala yakijs' tyagar na serci. Velich i dorogocinnist' dariv, yaki zvezeno shchaslivij materi princa, perevishchala vse, shcho bachili v Stambuli pri nagodi takih i podibnih svyat. Indijs'ki shali ta muslini, venec'ki atlasi, ºgipets'ki damasti, grec'ki delikatni, yak puh, materi¿, sribni misi, povni zolotih monet, i zoloti posudi, povni dorogogo kaminnya, lazurovi polumiski i krishtalevi chashi, povni najdorozhchih rodiv cinamonu i galok ta kvitu mushkateli z rajs'kih ostroviv Banda, i pahoshchiv indijs'kih, kitajs'ku porcelyanu z chaºm, i chudovi krims'ki hutra nesli prekrasni grec'ki hlopchiki, darovani sultanci razom z tim, shcho nesli. Etiops'ki j ugors'ki nevol'niki ta mamelyuki veli chudovi klyachi arabs'ko¿ rasi j turkmens'kih zherebciv. CHetvertogo dnya pochalisya predstavlennya dlya narodu. Na ploshchi ustavleno pobudovani v tij cili dvi derevlyani vezhi, napovneni ugors'kimi polonenimi. Opislya pochalisya turniri j zmagannya mamelyukiv. Sultan priglyadavsya ¿m razom z narodom do pizn'o¿ nochi, yaku svitlami zamineno v yasnij den'. Oprich shtuchnih ogniv, dovgo gorili derevlyani vezhi. Sliduyuchogo dnya znov zbudovano dva novi zamki. Kozhdogo z nih boronila sotnya tyazhkih ¿zdciv, shcho robili vipadi. Po zdobuttyu ¿h i uprovadzhennyu v polon bagato garnih divchat i molodih hlopciv, zamki pidpaleno, j voni gorili dovgo vnich. Semogo dnya vistupili gustimi lavami polki yanichariv i pishno odyagnena kinnota sipagiv pid provodom generaliv, nesuchi torzhestvenni pal'mi abo tak zvani svichi obrizannya z chudovimi kvitami ta zolotim drotom, shcho obvivav simvoli plidno¿ sili. Os'mogo j dev'yatogo dnya vidbuvalisya tanci na linvah, pri zvukah muziki. Tancyuvali zvinni ºgipets'ki linvoskoki na visoko protyagnenih shnurah. Moryaki i yanichari lizli po darunki, umishcheni na verhah visokih gladkih stovpiv, vismarovanih olivoyu i milom. Desyatogo dnya ugoshchuvano uchenih i uchiteliv, yaki mali dennu platnyu menshu, nizh 50 aspriv[66], yak takozh usunenih suddiv, kotrim u ti dni svoº¿ radosti padishah laskavo vibachav provini ¿h po dovgij pokuti. Tri sliduyuchi dni popisuvalisya skomorohi j vesel'chaki. Kozhdogo z nih obdarovano shchedro zolotimi j sribnimi monetami, yaki ¿m pritiskano na choli abo sipano na golovu. CHotirnadcyatogo dnya vsi dostojniki dvora i vijs'ka udalisya do starogo serayu j vinesli malogo princa ta zanesli jogo na gippodrom, de naproti n'ogo vijshli pishki veziri j tovarishili jomu azh do prestol'no¿ sali sultana. P'yatnadcyatogo dnya dav Sulejman benket dlya najvishchih dostojnikiv. Pravoruch jogo sidiv velikij vezir Agmed-basha i veziri Ayas i Kasim, beglerbegi j vijs'kovi suddi z Rumili j Anatoli, uchitel' starshogo princa Hajreddin i sin tatars'kogo hana, a livoruch kolishnij velikij vezir Piri Mogammed, Sejnel'-basha, Feruhshad-beg, potomok knyaziv rodu Bilogo Bagana, Murad-beg, sin ºgipets'kogo sultana Kansu Ggavri j ostannij nashchadok knyazhogo rodu Sul'kadriv. SHistnadcyatij den' prisvyacheno prinyattyu uchenih. Po pravij ruci sultana sidiv Mufti j vijs'kovij suddya Anatoli¿, Kadri-beg, a po livij uchitel' princiv i vijs'kovij suddya Rumili¿, Fenarisade Mugiºddin. Mufti j uchitel' princiv pochali na bazhannya sultana disputu nad musul'mans'kim "Otchenashem" - pershoyu suroyu Koranu. V disputi vzyav uchast' takozh Halife, oden z buvshih uchiteliv samogo sultana. Zagnanij v kut bistroumnistyu odnogo z prisutnih, tak sobi ce vzyav do sercya, shcho na misci distav porazhennya. Jogo vinesli zi sali j zanesli do domu, de vin shche togo samogo dnya pomer. Simnadcyatij den' prisvyacheno tishi j prigotuvannyam do obrizannya. Visimnadcyatogo dnya vidbulosya v prestol'nij sali svyato obrizannya. Na bazhannya materi oderzhav malij princ im'ya svogo dida po bat'kovi, shcho nazivavsya Selim. I hvalili vsi rozum hasseke Hurrem, radisno¿ materi princa. Veziri j beglerbergi, agi j ulemi ciluvali ruki sultana, skladayuchi zhelaniya. Vsih obdarovano pochesnimi odyagami. Vishchi dostojniki oderzhali taki dari, shcho buv zadovolenij navit' najbil'she zahlannij z nih - Agmed-basha. Sej den' prodovzheno shtuchnimi ognyami dovgo vnich. V tri dni opislya zakincheno svyato obrizannya Selima peregonami v Dolini Solodkih Vid. Trivalo se svyato povni tri tizhni. Takogo dovgogo i velichnogo svyata ne bachila shche stolicya sultaniv. YAk vertali z peregoniv, Sulejman, shutkuyuchi, zapitav svogo lyubimcya Ibragima-bashu: - A shcho, Ibragime, chi tvoº vesillya bulo bil'she velichave, chi svyato obrizannya mogo sina Selima? - Takogo vesillya, yak moº, ne bachiv ishche svit, hoch yak dovgo sto¿t', i ne bachitime,- vidpoviv Ibragim. - SHCHo?! - zapitav sultan, zdivovanij takoyu smilistyu. A Ibragim vidpoviv: - Na mo¿m vesilli buv takij gist', yak padishah Mekki i Medini, zakonodavec' nashih dniv, haj zhive vichno!.. A bat'ko princa Selima na svyati obrizannya svogo sina ne mav takogo gostya... Sultan usmihnuvsya i pishov do zhinki perepovisti ¿j slova Ibragima. - Toj Ibragim zanadto rozumnij,- vidpovila urazhena hasseke Hurrem, koli Sulejman perepoviv ¿j, smiyuchis', jogo slova. I usmihnulasya tak, yakbi znala pro n'ogo shchos', chogo ne hoche skazati. XIV. "...A CHERVONA KROVCYA NA RUCHENXKAH TVO¯H..." "Nemov tu pilku. Bog Kinuv nas na svit. Vin znaº nashu cil', Vin znaº i Tebe". Omar Kgaiyam Sultanka hasseke Hurrem, "radisna mati princa", skoro prijshla do povnogo zdorovlya i rozcvitala, yak roza v sultans'kim ogorodi. Bile, yak yasmin, lichen'ko ¿¿ nabiralo kraski shodyachogo soncya. A v ochah mimo molodosti svoº¿ mala taºmnichij spokij, yakij maº osin', shcho vzhe prinesla plodi. Najstarshi meshkanci serayu zgidno govorili, shcho ne bulo v nim dosi krashcho¿ i milisho¿ zhinki. A padishah prihodiv do ne¿ kozhdo¿ dnini po naradah Divanu. Postijno zasidav do stola til'ki z neyu j vidpochivav pri nij dusheyu. V serayu govorili, shcho sij zhinci ne vidmovlyaº padishah nichogo j divit'sya kriz' pal'ci navit' na chuzhi zvicha¿, yaki vona zavodit' v garemi. A hasseke Hurrem hodila bez zasloni po cilim serayu j vidvazhilas' navit' dopuskati do sebe chuzhih majstriv, shcho dovgo sidili v ¿¿ kimnatah i malyuvali ¿¿ portreti. Takogo shche ne bulo nikoli v sultans'kim serayu. Pravovirni moslemi divilisya koso na chuzhih muzhchin, shcho vhodili v kimnati garemu. Ale nihto ne vidvazhivsya viskazati svogo nevdovolennya, bo duzhe nebezpechno bulo podrazniti velikogo sultana j viklikati gniv jogo. Navit' ulemi i propovidniki Koranu mirilisya z chuzhimi zvichayami hasseke Hurrem, bo nikoli ne braklo ¿¿ na molitvi u svyatu p'yatnicyu, v velikij moshe¿ Cargoroda. Zgodom i voni privikli do togo j navit' sami prihodili prositi posluhan' u hasseke Hurrem. I chasto glitno bulo v kimnatah El' Hurrem. Prihodili do ne¿ ucheni j poeti, malyari j budivnichi, duhovni j polkovodci. Kozhdogo prijmala rado, j kozhdij vihodiv vid ne¿ zdivovanij ¿¿ umom i zacikavlennyam. Navit' zlobnij pis'mennik Ggazali, kotrogo boyalisya j najvishchi dostojniki iz-za jogo satir, a kotrij ne shchadiv nikogo, buv odushevlenij "najkrashchoyu kvitkoyu serayu". Pravda, vorogi jogo govorili, shcho se tomu, bo na ¿¿ pros'bu oderzhav z sultans'ko¿ skarbnici tisyachu aspriv misyachno¿ platni, yako¿ buv bi nikoli ne pobachiv iz-za ostroti yazika svogo. Ale j inshi poeti, shcho mali zabezpechennya j majno, buli odushevleni neyu. I perekladchik "SHah-name" Dzhelili, i bozhes'kij Baki, i fantastichnij Hiyali, i vorog jogo Sati, i vichno p'yanij Fusuli, j veselij komik Lyami¿, kotrij govoriv: "Hasseke Hurrem lyubit' sluhati poetiv. Se ya rozumiyu. Ale shcho vona govorit' z Seadi-CHelºbim, kotrij use zhittya sidit' nad zakonami? Abo z uchenim Pashkeprizade, shcho znaº vsi biblioteki Shodu - i bil'she nichogo!.." A Fusuli vidpovidav jomu slovami pers'kogo poeta Gafisa, najbil'shogo lirika Shodu: Kazhe Prorok, shcho vino Vsih zlochinciv mati! SHCHo zh robiti, yak vono Solodke, proklyate,- I solodko, yak divchina, Ciluº, mij brate!.. Ale vsya ta pishna lavina vladi i kul'turi Shodu, shcho peresuvalasya postijno salonami El' Hurrem, ne vdovolyala ¿¿. Zamitiv se perekladchik "SHah-name" Dzhelili. I skazav raz do ne¿: - O, velika hatun, spichni duhom svo¿m pid nametom Omara Kgaiyama[67], shcho robiv nameti dlya duhu. - YA vzhe chula pro n'ogo j budu vdyachna, koli blizhche poznakomite mene z nim. Na te skazav Dzhelili: - YAk podobaºt'sya tobi, o hatun, otsya dumka Omara Kgaiyama, solodkogo yak mid, girkogo yak girchicya: Cil' i meta sotvorin' - se lyubov, Sila u soku vina - se lyubov, Rim molodechih pisen' - se lyubov, I pam'yataj, shcho zhittya - se lyubov. - Garne i pravdive,- vidpovila El' Hurrem,- ale ya spodivayusya chogos' glibshogo vid n'ogo. - I maºsh raciyu, o hatun,- skazav na te velikij poet Baki. - Mabut', dogaduyusya, chogo ochikuºsh. I na te vidpovidaº Omar Kgaiyam, kazhuchi do shukayucho¿ dushi: Ti mene pitaºsh, yaka tajna svitu, Ti na te chekaºsh, shcho rozkazhe vchenij: Svit - kartina z mraki, z bezvisti zrinae I znov u tu mrachnu bezvist' propadaº. - Tak darmo propadaº? - zapitala El' Hurrem. Na ce zauvazhiv uchenij Pashkeprizade, kotrij znav usi biblioteki Shodu: - Pershij rubajyat se visliv molodosti Omara Kgaiyama, drugij rubajyat se visliv z tih jogo lit, koli vin ne viriv v Boga i mav girkist' v ustah. I shche ºst' oden jogo rubajyat z togo chasu: 3 velikim trudom cherpav ya nauku Zi starih knig, kotri chitati vazhko. Na svogo duha dovgih mandrivkah Znajshov ya pravdu - odnu-odinoku: YA prijshov, yak voda, i, yak viter, minusya. - A shcho vin skazav, koli vernuv do Boga? - Todi skazav: Plache vodna kaplya, daleko vid morya. More kazhe: "Darmo b'ºshsya iz-za gorya. Kozhde sotvorinnya Gospodnya ditina: Dilit' nas vid N'ogo lish chasu kaplina". Sultanka lekshe vidithnula, yakbi vpav ¿j z grudej yakijs' tyagar. A Pashkeprizade zamitivshi, shcho ¿j spravlyaº pil'gu, dodav: - Dal'shi tvori duhu Omara Kgaiyama dayut' uzhe povnij vidpochinok dlya duhu navit' grishnih lyudej. Vid nih ne vijmav vin i sebe, kazhuchi: Hoch klejnod vsih chesnot ne nalezhav do mene I hoch blisk vsih chistot vid grihiv ne buv mij, Ne nazvav ya shche bilogo chornim nikoli, Tomu viryu u lasku Gospodnyu dlya mene. Oblichchya sultanki roz'yasnilosya zovsim, a Pashkeprizade zakinchiv shche odnim rubajyatom Omara Kgaiyama: Napravo chi nalivo - pilka kinec' kinciv Posluhaº gracha, a ne sama sebe. Nemov tu pilku. Bog kinuv nas na svit: Vin znaº nashu cil'. Vin znaº i tebe!.. Nastrij buv duzhe povazhnij, koli komik Lyami¿ zamitiv: - SHCHo Omar Kgaiyam velikij filosof, se i ya priznayu. Ale ya vzhe bachiv, yak pilka navit' u dobrogo gracha kinec' kinciv upala v vodu. Ta j chi til'ki v vodu? Vsi zasmiyalisya, a sluzhba zachala roznositi lasoshchi j solodki sorbeti ta pregarni poludnevi ovochi. Tak na verhah, v sultans'kih salonah, shukali pravdi pro Bozhu tajnu svitu, kotru kozhdij viruyuchij narid znahodit' vid vikiv u tverdij viri v Boga, a yak verhi zahitayut' jogo v nij, vin rozplivaºt'sya, mov mraka na dolini. O, glitno bulo v kimnatah Roksolyani! A u vsih krilah garemu, de zhili inshi zhinki padishaha, bulo tiho i pusto, yak v opushchenim domi. Til'ki zavist' kunyala v nih. Ale j vona ne vidvazhilasya poki shcho vihoditi z ukrittya. Bo lyuds'ka zavist' i zloba, yak grabizhni zviryuki, zhdut' na svoyu zhertvu, shchobi zloviti ¿¿ u prigozhu hvilinku. * * * U prijomnih kimnatah hasseke Hurrem stavalo shchoraz to bil'she glitno. Vzhe ne til'ki vid poetiv, artistiv i uchenih, ale j vid veziriv, kadiyaskeriv, defterdariv, nishandshiv, sigil'-dariv, chokadariv, nikyabdariv, hodzhiv i vsyakih inshih dostojnikiv. Najradshe govorila vona z velikim budivnichim Sinanom. Ta prinyattya inshih zachali ¿¿ tomiti, a chasto j neterpeliviti, bo vid bagat'oh, shcho prihodili z prohannyami, chasto ne mogla vidobuti, chogo voni vlastivo prohayut'. Sultanovi ne hotila zhaluvatisya na tu povin' prohachiv, bo boyalasya, shchob vin vsim ne zaboroniv prihoditi do ne¿. A deyaki z nih buli cikavi dlya ne¿, vid deyakih spodivalasya dopomogi dlya svo¿h planiv, yaki pochali v ¿¿ mriyah virinati vid hvili, yak stala matir'yu, a shche viraznishe, vidkoli dovidalasya pro vorozhbu starogo dervisha, shcho prijshov do Sulejmana v den' svyato¿ nochi Kadr. Z timi planami tak ukrivalasya, shcho boyalasya navit' dumati dovgo pro nih. Ale koli ¿j raz zabagato bulo natovpu rizhnih dostojnikiv, kazala zaprositi zlobnogo Ggazali j zapitala shche raz, chi vin ne znaº prichini azh takih chislennih vidvidin. Zrobila se narochno i v tij nadi¿, shcho zlobnij Ggazali dodumaºt'sya, chogo ¿j treba, i svo¿mi satirami vidzhene bodaj najbil'she vlizlivih. Ggazali zaraz zmirkuvav, v chim dilo, j urochisto vidpoviv: - O hasseke Hurrem, blagoslovenne haj bude im'ya tvoº! Tvij sluga Ggazali znaº prichinu tih chislennih vidvidin... - Nehaj skazhe! - Nedavno pri¿hav do sultana - haj zhive vichno! - posol indijs'kogo knyazya Begadira-SHaha, priviz jomu v dari poyas vartosti sto tisyach zolotih dukativ i skazav: "Sultanul-berrajn ve hakanul-bagrajn, hadimul garemajn esh sherifajn, sham dzhemet mesham, misr nadiretul isr, Galebesh-shegba, Darul-dzhigad, Darul-selam!"[68] Pomozhi panovi momu proti nevirnih nessarag, shcho priplili morem j usadovilisya u jogo pristanyah! A vin skladaº tobi za dopomogu trista skrin', povnih zolota i sribla, u svyatim misti Mecci, pri grobi Proroka... - Znayu,- skazala na se hasseke Hurrem.- Sultan uzhe vislav voºnnu fl'otu pid provodom Sulejmana-bashi. A tih skrin' ishche ne privezli z Mekki syudi. - O hasseke Hurrem, voviki nezabute naj bude im'ya tvoº! Ti skarbi vzhe vezut' syudi. A yak privezut', todi pobachish pid svo¿m porogom najbagatshih skupindryag, yaki vsyakimi sposobami dobivatimut'sya tvoº¿ laski, chi radshe skarbiv sultana... YAk chorni kruki, zhdatimut' uperto na dobichu j ne bude tako¿ pogani, na yaku voni ne pishli b, abi til'ki distati shchos' zi skarbiv Begadira-SHaha! Se til'ki pershi vistuni tih, shcho prijdut'... Zlobne oblichchya starogo satirika pribralo ostrij vid. Vin vidchuv, shcho tisnut'sya jomu z ust shche ostrishi slova. Tomu niz'ko sklonivsya j vijshov, ne zderzhanij rozumnoyu zhinkoyu padishaha. V kil'ka dniv opislya pochala v serayu kruzhlyati jogo satira pro vlizlivih prohachiv u sultanki. Natovp ¿h cherez te zmenshivsya, ale ne bagato, * * * Minuv shche yakijs' chas, i nastupilo te, shcho predskazav Ggazali pro vsyaki sposobi zdobuvannya laski mogutn'o¿ sultanki. Odnogo dnya, v pori, koli muedzini kinchili spivati tretij azan na vezhah strunkih minaretiv, zgolosivsya do hasseke Hurrem ¿¿ pershij druzhba, velikij vezir Agmed-basha. YAkes' nedobre prochuttya zvorushilo serce hasseke Hurrem na sam vid togo dostojnika. Vin niz'ko sklonivsya j pochav: - O, najkrashcha z zhinok padishaha, o radisna mati princa Selima,- nehaj Allag bude jomu prihil'nij vid koliski do grobu. YA prijshov zlozhiti cholobitnyu najmogutnishij z zhinok sultana v tij nadi¿, shcho vona bude j najmilostivisha dlya virnogo svogo slugi. Tak virazno vzhe v pershih slovah ne natyakav ¿j dosi nichogo ni oden dostojnik. Se ¿¿ zastanovilo. Ochevidno, musiv mati pidstavu do tako¿ smilosti. Ale yaku? Bula sim duzhe zacikavlena. I shchobi skorshe dovidatisya pro se, vdarila takozh u viraznij akord: - Raz til'ki krasniº toj, shcho prosit', a dva razi krasniº toj, shcho ne daº! YA rado gotova spovniti tvoº prohannya po silam svo¿m... Agmed-basha zmishavsya. Bo vin prigotuvav sobi dovgu i krutu stezhku, zaki mav stati na misci, v yakim mala buti mova pro davannya. A zhinka padishaha vidrazu postavila jogo na tim misci. "CHi znaº spravu, z yakoyu ya prijshov?" - podumav i zbentezhivsya shche bil'she. Bachiv, shcho vona zaprimitila jogo zbentezhennya. Ale bil'she nichogo ne mig piznati po ¿¿ spokijnim oblichchyu. Napruzhiv uvagu, zibrav usyu svoyu pritomnist' i po nadumi vidpoviv: - Bagato vorogiv maº kozhdij, hto virno sluzhit' derzhavi padishaha. A skazano: "YAk maºsh vorogom hoch bi murashku, to bud' oberezhnij!" Ne znayu, chi hto z mo¿h vorogiv ne predstaviv mene pered soncem padishaha yak lyudinu, z yakoyu godi pogoditisya. V sij hvili vzhe bula perekonana, shcho z sim dostojnikom prijdet'sya ¿j zvesti zavzyatu borot'bu. Ne znala til'ki, za shcho. Rozumila dobre, shcho pripovidkoyu pro murashku groziv ¿j, a ne opravduvav sebe. Skipila vnutri. Ale ne pokazala togo po sobi, til'ki vidpovila tak samo dvoznachne: - YA ne znayu pro tebe nichogo zlogo. A vorog - se dijsno nebezpechna rich. Osoblivo todi, koli vin maº zavisne serce. Bo skazano: "Zazdrisnogo ne primirish navit' najbil'shoyu laskoyu!" Velikij vezir Agmed-basha zrozumiv takozh, shcho zhinka padishaha govorit' pro n'ogo, a ne pro jogo vorogiv. Ale probuvav dal'she perekonuvati ¿¿, shcho jogo mozhna poziskati. - Virnij priyatel',- skazav,- luchshij, nizh svoyak. - Pravdivu dopomogu daº til'ki Allag,- vidpovila tverdo, bo vzhe ¿j tyazhila sya rozmova. A predlozheniyam "virno¿" priyazni, ochevidno, za groshi, chulasya vnutri obrazhena. - I jogo zastupnik padishah na zemli ta j ta, shcho º ziniceyu jogo oka i zernom jogo sercya,- dokinuv. - YA vzhe na pochatku rozmovi skazala tobi, shcho spovnyayu vsi prohannya - po skromnim silam svo¿m. Agmed-basha zrozumiv, shcho dovshe godi vzhe zvolikati z tim, za chim prijshov. I skazav pomalu: - YA prihodzhu do najmudrisho¿ z zhinok padishaha z velikim prohannyam. YAk vono bude v lasci spovnene, ostanu do smerti virnim nevol'nikom usih zamisliv tvo¿h i sina tvogo, haj potihoyu tobi bude, o velika hasseke Hurrem! - Z yakim prohannyam? - zapitala. Vin vidpoviv: - Zli lyude uvazhayut' mene duzhe bagatim i kazhut', shcho ya zagarbav u ªgipti podatki padishaha. Ale se nepravda! YA ubogij i navit' zadovzhenij... - "Dovg peche, yak ogon'",- vidpovila pripovidkoyu, zaohochuyuchi jogo do dal'shogo prohannya, bo bula duzhe cikava, kil'ko shoche sej velikij bogatir, znanij z zahlannosti. Znala, shcho sultan dobre znav golovnij blud harakteru Agmeda-bashi, odnache derzhav jogo na najvishchim misci iz-za jogo veliko¿ robuchosti, tochnosti i spritu. - Tak, o chudova kvitochko Edenu! - vidpoviv Agmed-basha. - Dumayu, shcho padishah rado osolodzhuº bil' svo¿h virnih slug. Kil'ko treba na zaspokoºnnya tvo¿h dovgiv? - O, ti duzhe laskava, najkrashcha zirko svitu! Meni treba (tut vidithnuv) trista tisyach zolotih dukativ... - Trista tisyach zolotih dukativ?!. - Trista tisyach, o najcinnisha perlo derzhavi Osmaniv! Budu do smerti virnim nevol'nikom vsih zamisliv tvo¿h i sina tvogo! Se povtorennya tih samih sliv zanepoko¿lo ¿¿ shche bil'she, nizh domagannya visoko¿ sumi. Vidpovila majzhe nalyakana: - Ne mayu inshih zamisliv yak ti, shcho nimi zhive serce i um padishaha! A mij sin shchojno usmihaºt'sya do dobrih lyudej. Ale ya gotova tobi dopomogti. Til'ki azh z takim domagannyam ne mozhu prijti do padishaha... - Insha ne mogla b, a ti vse mozhesh, o najkrashcha zirko v zhitti padishaha!.. Bula zdivovana velichinoyu, nahabnistyu j upertistyu prohannya. Vidpovila vstayuchi: - Se nemozhlive! Adzhe najbagatshij knyaz' Indi¿ prislav padishahovi dar, yakij varta tretinu togo, chogo ti domagaºshsya! - Vin prislav ishche j inshi dari, o duzhe milostiva pani! - Se ne dari, a zaplata za krov i koshti vijs'ka padishaha!.. Ti zadorogij priyatel',- dodala na prashchannya. - Dorozhcha vid vsih skarbiv dolya ditini... - vidpoviv tverdo. Zaderevila i zblidla. Po hvili zapitala: - YAk to? A pri chim tut ditina? Zavagavsya j urivanim golosom skazav: - A hto zh... oboronit'... malogo Selima pered... - Pered chim? - Pered zloboyu ulemiv i gnivom padishaha, koli rozijdet'sya vistka, shcho vin... ohreshchenij na hristiyans'ku viru!.. Hto zh oboronit', yak ne velikij vezir Agmed-basha?.. Ostovpila z velikogo zhahu za svogo sina. Vsya krov zbigla ¿j z oblichchya. Bula blida, yak yalicya, oviyana snigom. Ale vmit' opritomnila. Dumki, yak liskavki, pochali ¿j litati po golovi v dikij pogoni! Napered cilij tabun dumok pro nebezpeki, yaki grozyat' ¿¿ sinovi. Bo za sebe ne boyalasya ni hvilinki! O, ni! Navpaki - chulasya micna, yak ranena l'vicya, shcho boronit' svoº molode... Vzhe vitrila slabi storoni napadu. Ale ne znala shche sili vorogiv. Uporyadkuvala dumki zaliznoyu voleyu i postanovila dovidatisya, chi ¿¿ taºmnicyu pidglyanuv sam Agmed-basha, chi jogo spil'niki. Na hvilinku znov pohololo ¿j bilya sercya na dumku, shcho taºmnicyu ¿¿ mozhe znati bil'she lyudej. Bo shcho taºmnicyu ¿¿ vzhe znali, sego bula pevna. Prigadala sobi, yak zahitalasya zavisa bilya dverej. Z tim bil'shoyu siloyu vipryamila svoyu dumku j oberezhnist'. I vzhe spokijno vidpovila: - YAzik ne maº kostej i govorit', yak jomu vigidno, i yak zhe ya mozhu dati oblizati zolotu kist' vsim yazikam tih, shcho prinesli do tebe syu spletnyu? Na se zamalo trista po trista tisyach zolotih dukativ! Agmed-basha vstav i tiho proshepotiv: - O, najmudrisha iz zhinok moslems'kih! Treba shche til'ki zabezpechiti movchanku odnogo ºvnuha... - Kotrogo? - zapitala nevinno, yak ditina. Agmed-basha zavagavsya. Ale solodkij usmih materi princa ta ¿¿ veliki, chisti, yak nebo, ochi mimohit' viderli z jogo ust im'ya spil'nika. - Gassana,- skazav shepotom. - YAk? - zapitala tak samo na¿vno. - Abo groshem, abo nozhem,- vidpoviv, dumayuchi, shcho vzhe maº v rukah najmogutnishu z zhinok padishaha. - YA shche ne mala krovi na svo¿h rukah,- vidpovila v zadumi. V tij hvili prigadalasya ¿j vorozhba ciganki. Nemov posvoyachena duhom z neyu, vdivilasya v nahabnika. I bulo ¿j yasno, shcho vin ne ub'º odinokogo svidka ¿¿ taºmnici, til'ki ukriº jogo, shchob do kincya zhittya mati nizh proti ne¿ i ¿¿ sina. - YA shche ne mala krovi na svo¿h rukah,- povtorila.- I ne hochu mati! - dodala z pritiskom. CHula, shcho teper skazala nepravdu. Stalo ¿j tak prikro, azh terpko. Ne vid togo, o, ne vid togo, shcho vidchula zhazhdu krovi tih lyudej, yaki zagrozhuvali dolyu ¿¿ sina. Til'ki vid togo, shcho skazala nepravdu pered takoyu lyudinoyu! Vidchula prinizhennya v dushi, take bezdonno gliboke, shcho z nim ne moglo rivnyatisya navit' prinizhennya prodano¿ nevol'nici, yaka musila robiti vse, shcho ¿j nelyube, i sultanovi ne skazala pravdivogo imeni svogo sina. Ale se ne bulo dlya ne¿ brehneyu. Ni. I prijshlo v ¿¿ dushu piznannya, shcho najbil'shim ponizhennyam dlya lyudini se brehnya. I shcho te ponizhennya tim bil'she, chim bil'she nikchemnij toj, pered kotrim govorit'sya nepravdu. I shchos' zakrichalo v ¿¿ dushi divnimi golosami: "Ti caricya tr'oh chastej svitu! CHi ti sterpish azh take ponizhennya?" A drugij golos govoriv do ne¿ nemov zdaleka: "Ne ubij!" Znov napruzhila dumku, yak strunu, i skazala: - Prijmayu tvoyu oboronu pered zlimi yazikami. Prijdi zavtra v syu poru. YA shche s'ogodnya budu v tij spravi govoriti z padishahom... Agmed-basha veselo shrestiv ruki na grudyah, nizen'ko sklonivsya i vijshov. * * * Upala na shovkovi podushki j vidithnula. Ale ne zithnennyam utomleno¿. Hoch tryaslasya na cilim tili, um ¿¿ buv ostrij, yak britva, i yasnij, yak ogon'. Tryaslasya z oburennya. I slezi vistupili ¿j z ochej. Na lezhanci vidbulasya v nij yakas' korotka, ale, mov burya, naprasna borot'ba. Nutro ¿¿ bulo tak rozhvil'ovane, yak more v chasi tuchi i buri. Naraz nemov perun tris u nij i potryas cilim ºstvom ¿¿. Bula napivpritomna vid togo potryaseniya. I zdavalosya ¿j, nemovbi shchos' zlamalosya v nij, shchos' urvalosya, shchos' take nizhne, yak dalekij vidgomin pisni, yak zolotij promin' soncya, yak usmih ditinki. Tak, ditinki, ditinki, ditinki. Znala, na yaku.vodu puskalasya. Mimo rozhvilyuvannya, vazhila vsyaki mozhlivosti, osoblivo zh vidnoshennya muzha. Skoro perebigla v dumkah, yak vin dosi nichogo ¿j ne vidmovlyav: ni hodzhennya bez zasloni, ni prinimannya chuzhih muzhchin, ni zamkiv u dveryah na sposib, yakij buv u domah ¿¿ kra¿ni, ni navit' derzhannya sobachki, yaku musul'mane uvazhali nechistim sotvorinnyam. Vse, shcho vona robila, bulo dlya n'ogo dobre i chiste. Navit' ditknuv sobachki, pomagayuchi ¿¿ miti. Navit' se! Vstala. Ni. Zirvalasya, mov l'vicya z lancyuha! Zaklikala chornih ºvnuhiv i bilih nevol'nic'. ªvnuham nakazala prigotoviti prekrasnu lektiku Selima, v yakij jogo vinosili v sadi. A nevol'nicyam velila odyagnuti sebe v odyag, u yakim prijmala pershij raz sultana u svo¿h kimnatah. Glyanula u venec'ke zerkalo. Zvorushennya ozhivilo ¿¿ nizhne oblichchya, a sl'ozi oblili ¿¿ veliki ochi, shcho viglyadali yak ozera po buri. Vijshla z cilim pochotom nevol'nic' i ºvnuhiv. Mizh nimi jshov i Gassan. Vin duzhe uvazhno nis ¿¿ sina v lektici, raz u raz oglyadayuchis' na matir. Perejshla velike podvir'ya garemliku i pryamo jshla do bram selyamliku. Storozha ne vidvazhilasya zaderzhati ¿¿ pri vhodi do palati padishaha. SHCHe vsi pam'yatali perenesennya komandanta storozhi azh do Trapezunta, hoch vin til'ki spovniv svij obov'yazok. A sim razom mogutnya sultanka jshla vzhe ne sama, a zi svo¿m sinom, z princom Selimom. Komandant storozhi, pobachivshi ¿¿ napryam, shchez, yak kamfora. A zmishana storozha movchki rozstupilasya, pozdorovlyayuchi malogo princa yak chlena sultans'kogo rodu Osmaniv. Uvijshla v budivlyu, de shche ne bula ni odna zhinka moslems'ka, vidkoli turki vstupili v ulici Stambula. Jshla koridorami j salyami selyamliku v diyademi z pered, v rozkishnih shovkah, v bliskuchih fararah - i vsya v slezah. A pered neyu nesli chorni ºvnuhi malogo princa Selima v bilen'kih muslinah, v zolotij lektici. Za neyu jshli bili nevol'nici garemu, zbentezheni plachem zhinki padishaha. Viglyad sultanki buv takij povazhnij, yakbi nesla z soboyu najbil'shu taºmnicyu derzhavi Osmaniv. Visoko derzhala golovu, a slezi, yak perli, kotilisya po ¿¿ garnim oblichchyu. Vsi vijs'kovi j dostojniki, yakih zustrichala, shrestivshi ruki na grudyah, z pospihom ustupali z dorogi rozplakanij zhinci mogutn'ogo sultana. Tut i tam na rozdorizhzhyah koridoriv zhovnir stoyav mov ostovpilij na vid zhinok v palati selyamliku: dumav, chi se ne privid... A deyaki pobigli zlyakani do komandi dvircya selyamliku, de dali znati pro nadzvichajnu podiyu samomu adzi storozhi serayu. Toj viskochiv z kimnati yak oparenij i bichnimi perehodami skoro pishov, shchob zastupiti dorogu Roksolyani. A vona jshla vidvazhno. Jshla pryamo do sali Veliko¿ Radi Divanu. A yak dijshla do dverej, dala znak chornim ºvnuham, shchob zaderzhalisya. I vistupila napered, pered lektiku sina svogo. Aga yanichariv, shcho vzhe stoyav zi storozheyu bilya Radi Divanu, pobachivshi oplakanu najkrashchu z zhinok padishaha, shrestiv ruki na grudyah i zbentezheno promoviv: - O radisna mati princa! Padishah zanyatij sudejs'kimi spravami. A potomu maº prijmati chuzhih posliv. - Zanyatij? Sudejs'kimi spravami? YA takozh hochu sudu - na rozbishak, shcho bushuyut' v palati padishaha! - skazala tverdo, pristupayuchi do dverej. Aga yanichariv vmit' vidstupiv nabik, shilivshis' azh do kolin mogutn'o¿ sultanki. Todi vona dodala m'yakshim tonom: - Ne bijsya! Pered chuzhimi poslami Sultan napevno prijme sina svogo! Dala znak ºvnuham, shchob nesli lektiku za neyu, do nutra sali Veliko¿ Radi Divanu. J uvijshla u sudejs'ku salyu z plachem, ale tak tverdo, yakbi sama mala v nij suditi. Uvijshla j zakrichala: - Ryatuj ditinu svoyu! YA boyusya vertati v garemu kimnati!.. Sultan vstav z prestola. - SHCHo se? - zapitav golosno i pal'cem dav znak usim, shcho buli v sali, shchob opustili ¿¿. Zbentezheni dostojniki vihodili oglyadayuchis', yak na divoglyad. Bo hoch do rizhnih div uzhe privikli vid se¿ zhinki padishaha, ale i v sni ¿m ne snilosya, shchob vona mogla vidvazhitisya prijti azh tut, nezapovidzhena, z ditinoyu j cilim pochotom! Za suddyami vzhe bez nakazu pospishno vijshli ºvnuhi j nevol'nici sultanki. - SHCHo stalosya? - zapitav zanepokoºnij sultan.- CHi hto zrobiv yaku krivdu tobi abo ditini? Gniv uzhe mav v ochah. - Ne meni, ale nashij ditini! - vidpovila, tiho plachuchi, shchob ne lyakati sina. Vinyala z lektiki malogo Selima i vzyala jogo na ruki, ciluyuchi j oblivayuchi slezami. - Nashij ditini? Hto smiv!? - tiho zapitav sultan, spoglyadayuchi na sina, shcho nevinno usmihavsya do n'ogo. - Agmed-basha! - Velikij vezir Agmed-basha?! - Tak! Velikij vezir Agmed-Basha! - SHCHo zh vin zrobiv?! - Napered kazhi jogo uv'yazniti. Bo ya boyusya, shchob ne vtik z palati!..- Tryaslasya z oburennya. - Vin º v palati?! - Nedavno buv u mene! I shche nakazhi (vplach) uv'yazniti jogo spil'nika, chornogo ºvnuha Gassana! Vin zhde za dverima... Opislya ya vse rozkazhu... Sultan uvazhno podivivsya na splakanu i shvil'ovanu zhinku. Kinuv okom shche raz na ditinu, shcho vzhe krivilasya do plachu, i plesnuv u doloni. Z tr'oh dverej veliko¿ sali vijshli nimi storozhi padishaha. Sultan skazav tverdo, slovo po slovi: - Uv'yazniti velikogo vezira Agmeda-bashu i Gassana, chornogo ºvnuha, shcho sluzhit' u hasseke Hurrem! Vijshli tiho, yak tini, shopivshi lish iskristij poglyad Roksolyani. Sultanka El' Hurrem nimim ruhom poprosila poderzhati sina - j upala blida. Zimlila u sudejs'kij sali, A malen'kij Selim revno rozplakavsya na rukah svogo bat'ka. V takim polozhenni u prestol'nij sali velikij sultan ishche nikoli ne buv. Ne znav, shcho pochati z soboyu, z ditinoyu ta zhinkoyu. Ne hotiv klikati slug, shchob ne bachili zimlilo¿ zhinki, bo uvazhav, shcho divovizha j tak uzhe bula nechuvana. Poklav sina v zolotu lektiku, shcho stoyala na pidlozi, metnuvsya do zhinki j mahinal'no zanis ¿¿ na misce, de sam sidiv. Opislya skochiv do dverej, za yakimi vse stoyala nima storozha z virizanimi yazikami. Vidhiliv dveri j zazhadav vodi. Perelyakana storozha shche nikoli ne bachila sultana v takim zvorushennyu i gnivi. Vmit' podano jomu vodu u krishtalevim zbani. Sam zamknuv za soboyu dveri j pidijshov do zhinki. Malen'kij Selim plakav, azh zahodivsya z plachu. Sulejman zacherpnuv rukoyu j pokropiv ulyublenu zhinku, raz u raz povtoryayuchi: - SHCHo tobi zapodiyali? SHCHo tobi zapodiyali? Vidkrila ochi, blida, yak kvitka yasminu. Pochuvshi plach ditini, probuvala vstati. Vin zaderzhav ¿¿ j sam podav ¿j ditinu. Sidili movchki vtrijku. Vona kormila rozplakanogo sina, a vin podavav ¿j vodu. YAk uspoko¿lasya i prijshla do sebe, zapitav: - Koli ti ne duzhe vtomlena, to, mozhe, skazhesh, yaku krivdu zapodiyav tobi i ditini velikij vezir Agmed-basha? - Skazhu, skazhu,- vidpovila tiho,- bo serce trislo b meni z bolyu, yakbi ne skazala. - Kazhi,- prosiv. - Velikij vezir Agmed-basha zgolosivsya do mene j zazhadav trista tisyach zolotih dukativ... - YAk to zazhadav? Za shcho zazhadav? - Abi zakriti pered lyud'mi j toboyu... - SHCHo zakriti? - perervav oburenij. - SHCHo ya ohrestila tvogo sina Selima,- vibuhla. - Ohrestila?.. - Ni, se vidumka! Se nikchemna kleveta velikogo vezira Agmeda-bashi j pidkuplenogo nim chornogo ºvnuha Gassana! Revno zaplakala. Vin vidithnuv. Ociniv dumkoyu vsyu zlochinnist' vimushennya i skazav: - Obidva zlochinci povinni vmerti! Til'ki spravedlivist' vimagaº, shchob ¿h peresluhati! Bula sim duzhe zanepokoºna. Ale ne dala s'ogo piznati po sobi. Dumka pro te, yak boronitisya dal'she, uspokoila ¿¿ zovsim. Vstala i promovila: - Robi sudejs'ke dilo svoº! Sklonilasya tak, yak lyudina, shcho maº povnu slushnist' za soboyu j ne bo¿t'sya viroku. Blido usmihnulasya. I pishla. Sultan ne skazav ¿j ni slovechka, shcho nepotribno zrobila divovizhu, yako¿ shche ne bulo, vidkoli sultani sidili na prestoli. A v cilim serayu bula biganina, metushnya i perestrah ne do opisannya. Napivzbozhevolilogo zi strahu Gassana vidveli v tyurmu. Vin ves' chas krichav z velikogo zhahu: - Vse nepravda! Velikij vezir Agmed-basha kazav meni tak govoriti! J obicyav za te bagato groshej! I dim u Skutari! A to vse nepravda, shcho ya govoriv! Nihto ne znav, shcho vin govoriv. Ale vsi boyalisya pitati. Nihto ne hotiv znati taºmnici, sultans'ko¿ zhinki, bo vzhe chuv nyuhom, shcho krov bude na nij. Agmeda-bashu uv'yaznili v serayu, u hvili, yak ishov cherez bramu Dzhelyad-Odasi. Uvijshov do ne¿, ale ne vijshov z ne¿. I nihto vzhe bil'she ne bachiv mizh zhivimi velikogo vezira Agmeda-bashi, pershogo ministra derzhavi. Til'ki yanichari, shcho stoyali na storozhi bilya Dzhelyad-Odasi, opovidali potomu poshepki v kasarni, shcho dovgo bulo chuti zojki mogutn'ogo vezira, zaki zamuchila jogo nima storozha padishaha. - Za shcho? - pitali sheptom u dovgij na milyu kasarni yanichariv. - Nihto ne znaº, za shcho. Bachili til'ki, yak ishla z plachem do sultana jogo pregarna zhinka Hurrem Roksolyana. - ¯ nihto pered smertyu ne peresluhav velikogo vezira? - Nihto ne peresluhuvav... - Takogo shche ne bulo, vidkoli carstvuº rid Sulejmana... - Ale j ne bulo shche takogo sultana. Sej znaº, shcho robit'. SHeptom govorili v dovgij na milyu kasarni yanichari... Bo mogutnyu ruku mav toj sultan Osmaniv, shcho zalyubivsya u blidij chuzhinci z daleko¿ kra¿ni, pered kotroyu nezabarom zatryassya ves' seraj sultans'kij, i cila stolicya, i vsya mogutnya derzhava Osmaniv, shcho prostyaglasya na tr'oh chastyah svitu... * * * SHCHe togo vechera na cars'kij brami Babi-Gumayun zastromleno skrivavlenu golovu velikogo vezira Agmeda-bashi. Usta mav vikrivleni terpinnyam, a kozhdij nerv jogo strashno¿ golovi drizhav u prominni zahodyachogo soncya. A tilo jogo vzhe chetvertuvali sultans'ki sipagi na ploshchah Cargoroda. I zhah velikij pishov po Stambuli, sultans'kij stolici, pishov po palatah sultans'kogo serayu, pishov po bliskuchih salyah selyamliku i po pahuchih kimnatah garemliku. I dijshov navit' do svyatin' moslemiv. J inakshe, nizh zvichajno, spivali v toj vechir muedzini z visokih, strunkih minaretiv svo¿ molitvi: "...La Illaga il Allag, va Magomet rasul Allag!" Tak pogib Agmed-basha, pershij druzhba sultanki Roksolyani. A dnya togo vecherom drugij raz v zhitti ne mogla klyaknuti do molitvi sultanka El' Hurrem, radisna mati princa, ne