tali j govorili, shcho i slidu po vas ne mogli znajti. - Ta to bulo tak. Zaraz po napadi mi obidvoe z tatom pohoruvalisya z zhalyu za toboyu, bo gadali, shcho vzhe nikoli tebe ne pobachimo na sim sviti. Ta j bat'ko j ne pobachiv, bidnij. A Stefan, tvij narechenij, rozpituvav za toboyu zo dva roki. Kudis' ¿zdiv, shukav. Vse nadarmo. I nam za toj chas pomagav. A potomu ozhenivsya, i vse skinchilosya. - A z kim? - Ta z tvoºyu podrugoyu Irinoyu. Razom z polonu vtikali i tam sered prigod i poznakomilisya. Pravda, vin shche virno shukav za toboyu, ne zaraz pobig za drugoyu. Tato nash ne perestavav uzhe horuvati. Parohiyu dali inshomu, a ya z horim musila ¿hati do ridni v Sambirshchini. Girko nam zhilosya. Bozha laska, shcho hoch ne muchivsya dovgo. SHCHe na smertnim lozhi zgaduvav tebe. A potomu ya sama ostala... Znov splakala j opovidala dal'she: - A potomu prijshli divni vistki pro tebe i tvoyu dolyu. - Kudi? Azh u Sambirshchinu? - zapitala Nastya. - Azh u Sambirshchinu. Ayakzhe. - I shcho zh opovidali? - Ta take verzli lyude, shcho azh povtoriti niyakovo! Mozhe, skazhu tobi kolis'. A nareshti chuyu, glum z mene, donyu, roblyat'... Stara popadya, kazhut', turec'kogo cisarya za zyatya maº!.. A sama, kazhut', u podertih cherevikah hodit'... Ta j duzhe smiyalisya z mene. Naterpilasya ya vid lyuds'kih yazikiv, Nastunyu,- dosit'! Ale Bog - vsemoguchij, donyu! Priviv mene azh syudi, cherez taki kra¿, i gori, i vodi, shcho ne kozhdij muzhchina potrafiv bi syudi dobitisya! A ya, bidna, slabosil'na zhinka, ta j dobilasya pri Bozhij pomochi... - A virili vi, mamo, shcho turec'kogo cisarya za zyatya maºte? - A de zh u take divo mozhna bulo poviriti, donyu! YA vzhe j u dorogu vibralasya do tebe ta j shche ne virila. Azh yak pobachila tebe v zolotij kareti, a turec'ke vijs'ko dovkrugi, todi ya podumala, shcho, mozhe, j pravda! Ale shche napevno ne znala, bo gadayu, anu zh ti za yakogo generala vijshla, shcho sluzhit' kolo samogo sultana. Azh teper viryu, yak vid tebe chuyu. Ta j shche mov son use meni zdaºt'sya... Divo Bozhe, ta j til'ki! Vzhe na yakus' probu Bozha mudrist' zrobila se divo. Ne bez prichini vono, donyu. - A yak zhe vi, mamo, vidvazhilisya v taku daleku dorogu, cherez til'ko chuzhih zemel' puskatisya? I z kim vi syudi dobilisya? I za shcho? - Ta to bulo tak. Kpyat' sobi z mene lyude ta j kuchmu meni z nasmihiv shiyut'. Vzhe j diti pokrikali za mnoyu: "Cisars'ka teshcha jde!" Ne obzivayusya, buvalo, ni slovechkom. Til'ki do Boga zithnu ta j Jomu svoyu grizotu poruchayu. Azh odnogo dnya, v nedilyu to bulo, z poludnya, sidzhu ya po sluzhbi Bozhij, po obidi, u svo¿h svoyakiv, shcho mene pritulili, ta j dumayu. Divlyusya, a cherez vikno vidko, yak dva stari zhidi vhodyat' na podvir'ya. Pevno, yakis' kupci, gadayu. I ani v dumci ne mayu, shcho voni do mene. Bo shcho ya mala na prodazh? Hiba svoyu zhuru ta j opushchenu starist', shcho peredo mnoyu... - Mamo! Vi shche ne stari, lishe zzhureni. Vidzhiºte v dobri kolo mene. I meni z vami veselishe bude. YAk zhe ya tishusya, shcho Bog vsemoguchij prislav meni vas! - Ta j ya do smerti, donyu, budu dyakuvati Bogu za tu veliku lasku. Otozh, kazhu, ani v dumci ne mayu, shcho ti kupci do mene. Ale za hvilyu klichut' mene domashni. "Ti kupci,- kazhut',- do vas prijshli za chims'". YA nastrashilasya, bo gadayu, pevno, pokijnij tvij bat'ko, carstvo jomu nebesne, yakijs' dovg lishiv i meni ne skazav. Jdu ni mertva ni zhiva. Vihodzhu do nih, proshu ¿h sidati, a sama azh tryasusya zi strahu: bo anu zh zo sto zolotih shochut', gadayu. I vidki ya bidna voz'mu dlya nih taku sumu? - YAk zhe voni zachali? - Ta sili j oden na drugogo podivivsya, i starshij z nih zachav: "Mi do vas,- kazhe,- z odnoyu spravoyu, pani..." Pevno, za groshi, gadayu i ledvo vimoviti mozhu: "Proshu, kazhit'!" A vin kazhe tak: "Vi vzhe, mozhe, chuli, shcho vasha don'ka zhive i velikoyu paneyu v Turechchini stala",- "Ta chula ya,- kazhu,- vsyake govoryat' lyude, a Bog oden znaº napevno, de vona ta j shcho z neyu diºt'sya, ta j chi vona shche º na sviti". I sl'ozi meni zakrutilisya v ochah. - A voni shcho? - A oden kazhe: "Nashi, zhidivs'ki kupci zi L'vova buli tam, de º vasha don'ka,- kazhe.- I vidili ¿¿,- kazhe,- na svo¿ ochi,- kazhe,- yak ide z palati, taki z palati,- kazhe,- shist'ma kin'mi ¿de,- kazhe.- I v zolotij kareti,- kazhe!" A ya yak ne buhnu plachem! - Ta chogo, mamun'cyu? - Bo vzhe j zhidi, gadayu, azh dodomu z kpinami prihodyat'... Ta j kazhu do nih: "I ne sorom vam, starim, povazhnim lyudyam, nasmivatisya nad bidnoyu vdovoyu, shcho j bez togo z gorya ne bachit', kudi hodit'?" - A voni shcho? - A oden z nih kazhe: "Nu, nu, to vi, ¿most',- kazhe,mudro dumaºte,- kazhe,- yak gadaºte, shcho mi niyako¿ lipsho¿ roboti ne mali ta j z Peremishlya azh syudi do vas umisno ¿hali, shchob nasmiyatisya nad vami... Dobrij interes, nema shcho kazati",- kazhe. Se mene spam'yatalo ta j kazhu do nih: "Ne divujtesya, lyude, shcho ya vam take skazala, ta j bud'te vibachni, bo meni vzhe tak dokuchayut' rizhni lyude, shcho sama ne znayu, shcho govoryu". A voni kazhut': "Mi na tim nichogo ne stratili, ne maºmo vam shcho vibachati. Vi nas i ne obrazili. Ale visluhajte nas do kincya, mi za to nichogo ne hochemo". - Ta hochbi vi shcho j hotili, to ne distanete, bo nichogo ne mayu,- kazhu. - Mi znaºmo. Vidki u vdovi po chesnim svyashcheniku maºtki? Ta j shche po takim, shcho horuvav! Mi vs'o znaºmo, bo nam lyude kazali. YA vidithnula, shcho vzhe niyakih groshej ne shochut', i pitayu: - A govorili ti vashi znakomi kupci z moºyu don'koyu? A voni kazhut': - Vi gadaºte, shcho do ne¿ to tak legko dostupiti, yak do vas, ¿most',-- lish hvirtku v ploti vidchiniti ta j, yak nema bliz'ko psa, prosto jdi do kuhni j zapitaj, chi ¿most' vdoma. Nu, nu, yakbi tam tak bulo, to vzhe polovina nashih zhidiv zi L'vova, i z Rogatina, i z Peremishlya, i z Sambora ne til'ki govorili bi z vashoyu dochkoyu, ale j ne oden dobrij interes mig bi tam zrobiti. Takij interes, yak mid! Ale tam zamist' plota visoki muri, zamist' hvirtki zalizna brama, i to ne odna, a zamist' psa vojs'ko sto¿t', i ani ne rushit'sya z miscya! Nema kuda zajti i zapitati, chi don'ka nasho¿ ¿mosti vdoma. A yakbi hto takij znajshovsya, shcho vpav bi na golovu i pitav kolo brami, to tak bi jomu vsipali, shcho vzhe bil'she za nikim ne mig bi pitati, chi vdoma, chi ne vdoma. - A chogo zh vi-v mene hochete? - pitayu. A sama gadayu, shcho koli to navit' ti, Nastunyu, to v dobri klyamki tebe tam vzyali. A voni kazhut': - Pomalu, ¿most', zaraz pochuºte. Vs'o vam skazhemo. Tazhe mi na te prijshli. A chomu ne pitaºte, yak vasha don'ka viglyadaº? Ta vzhe po tim mozhete piznati, chi ¿¿ nashi vidili, chi ne vidili. - Nu, a yak zhe vona viglyadaº? - kazhu. - Fajna, duzhe fajna! Bila, zolote volossya, sini ochi, podovgaste lice, mali ruki, yak u ditini, i dobre serce maº, bo yak ¿de, to ne minaº niyakih bidnih, navit' nashih, zhidivs'kih, hoch mi insha vira. - Sama rozdaº milostinyu? - pitayu. - Vi hotili, abi vona sama vihodila z povozu i rozdavala groshi? Nu, nu, tam uzhe º taki kolo ne¿, shcho rozdayut' i mayut', shcho rozdavati. Kobi vona lishe stala abo ne duzhe borzo ¿hala, to turki, chi ne turki, ves' narid tel'mom bizhit': to po zapomogu, to po spravedlivist', yak komu de krivda diºt'sya, vs'o odno, v yakim krayu. To tak ¿¿ karetu pis'mami zakidayut', yakbi snig na dvori padav,- kazhe.- A ¿¿ slugi,- kazhe,- vsi pis'ma zbirayut', bo takij uzhe nakaz mayut',- kazhe. - Ta j shcho vona z timi pis'mami robit'? - pitayu. - SHCHo robit'? Vona sama ne robit', bo tam kolo ne¿ vzhe taki º, shcho roblyat'. Najmenshe pis'mo, navit' poderte,- kazhe,- rozglyadayut' i potomu kozhdu spravu rozbirayut',- kazhe.- I z-pid zemli vinnogo dobuvayut',- kazhe,a nevinnomu dopomozhut',- kazhe,- abi ne znati de buv, chi oden, chi drugij,- kazhe. - Nu, a yak takij, shcho provinivsya, vteche v inshij kraj? - pitayu. - Nu, nu,- kazhe.- Vi gadaºte,- kazhe,- shcho sultan posliv ne maº,- kazhe.- A de turec'kij posol pri¿de, to tak vsi kolo nego skachut', yak ot mi, zhidi, kolo svogo rabina. SHCHe girshe,- kazhe,- bo mi svogo rabina shanuºmo,- kazhe,- a turec'kogo posla v inshih krayah, yak ognyu boyat'sya,- kazhe. - Ta chogo tak duzhe boyat'sya? - pitayu. A sama vzhe boyusya. A kupec' kazhe: - Vi, yak ditina, pitaºte,- kazhe.- Ta chi nema chogo boyatisya,- kazhe,- yak za tim poslom,- kazhe,- koli jomu ne vgoditi chogo hoche, turec'ke vojs'ko jde, i tyazhki garmati veze, i mista rozbivaº, i sela z ognem puskaº, a vs'o bere. A yanichari, gadaºte, nibi na zal'oti prihodyat'? Nu, nu, dobre nema chogo boyatisya! - To moya don'ka,- pitayu,- take slovo maº? - Slovo, kazhete? Vona silu maº, yako¿ shche svit ne vidav,- kazhe.- SHCHo hoche, to robit',- kazhe. - Nu, a yak cholovik ¿¿,- pitayu,- chogos' inshogo hoche? A zhid kazhe: - Koli vin togo samogo hoche, chogo vona hoche, i to vzhe vsi znayut',- kazhe.- Nibi vi ne rozumiºte, yak to º? - Ale,- kazhu ¿m,- chi odna tak mozhe viglyadati, yak moya dochka? A voni kazhut': - O, rozumno kazhete, ¿most'! I yakraz tomu mi do vas pri¿hali, shchob vi mogli napevno skazati, chi to vasha dochka, chi ne vasha. A ya ¿m na te kazhu: - Ta yak zhe zh ya vam mozhu vidsi skazati,- kazhu,- chi tam sidit' moya dochka, chi ne moya? A voni na te: - Rozumne slovo kazhete, ¿most'! Vidsi ne godna navit' ridna mati piznati. Ale treba tudi po¿hati j podivitisya. - Tudi?! - azh kriknula ya.- Ta za shcho? Tazh to sumi treba, shchob u taki daleki kra¿ ¿hati! I to na nepevne! Bo taki skorshe ne vona, nizh vona. CHi zh malo gladkih divchat na sviti? Ta j ne malo,- kazhu,- komu take trafitisya, ta yakraz mo¿j don'ci? Kobi de yakogo-nebud' chesnogo cholovika trafila, a ne to takogo velikogo mocara! - Tak kazhu. A sama v dumci mirkuyu: "Bog vsemoguchij keruº vsim. Hto znaº, shcho mozhe buti?" A zhidi kazhut': - Nu, a vidki vi, ¿most', mozhete znati, shcho to na ne¿ ne trafilo? Pan Big vs'o mozhe, bo vin vsemoguchij. Nashi kupci tam uzhe dovgo rozviduvali mizh slugami, i taki kazhut', shcho najpersha zhinka novogo sultana, kotru vin najbil'she lyubit', zvidsi, popadyanka, kazhut', z Rogatina, shcho ¿¿ tatare tomu paru lit zabrali v yasir. Kotra zh insha mozhe buti, yak ne vasha don'ka? - Bog bi z vas govoriv,- kazhu,- ale to vs'o mozhe buti bajka. A voni kazhut': - A mi vam, ¿most', na tu bajku pozichimo groshej na dorogu i tudi, i nazad, yak shochete vertati. I sami z vami po¿demo. A ya ¿m na te: - Lyude dobri,- kazhu,- niyakih pozichok ne beru, bo ne mayu na shcho pozichati, ni z chogo viddavati. Anu zh potomu pokazhet'sya, shcho to ne moya dochka! I ne til'ki vertaj zi smihom, ale shche dovg viddavaj! Ta z chogo? - A zhidi shcho na te, mamunyu? - zapitala Nastunya. - A voni podivilisya oden na drugogo ta j kazhut': "Gm, mozhe, tak, a mozhe, inakshe. Znaºte, shcho? - kazhut'.- Mi vam, ¿most', taki tak damo groshej na dorogu,- na nashe riziko! Mozhe, stratimo, a mozhe, ni". - A vi, mamo, shcho na te skazali? - A shcho zh ya, donyu, inshogo mogla skazati, yak: "Ne hochu ya nichijogo zadarmo! Dyakuyu vam, ale ne hochu, bo vidki vi prihodite do togo, shchob meni shchos' zadarmo davati?" A voni kazhut': "¯most', vi gadaºte, shcho to bude-taki zovsim zadarmo, yakbi tam vasha dochka bula? Nu, nu, dobre vi, ¿most', gadaºte! Mi, panimatko, vid vas nichogo ne hochemo. I vid vasho¿ don'ki mi nichogo ne hochemo, bo vona sama dast'". A drugij dokinuv: - Vona j davati ne potrebuº nichogo, lishe nehaj odno slovo skazhe, abi nam v turec'kim krayu krivdi v torgovli ne robili. Mi bil'she ne hochemo i ne potrebuºmo. - A yak to ne moya dochka,- kazhu,- todi vi do mene: viddavaj groshi za dorogu! - ¯most', hto vam to kazhe? - Ta teper ne kazhete, ale potomu mozhete skazati. - Mi vam teper na pis'mi damo, shcho ni teper, ni potomu nichogo vid vas ne hochemo. Nu? Dobre bude? - Boyusya ya j vashogo pis'ma,- kazhu.- Moya noga,- kazhu,shche ne bula v sudi, nehaj tam noga chesnogo cholovika ne stane! Bog znaº, shcho vi ponapisuºte, a potomu sviti ochima po sudah. Tyagajsya!.. - Nu,- kazhe starshij,- rozumiyu: sudovi vi ne virite i, mozhe, maºte slushnist': usyaki suddi buvayut'. Ale svomu vladici virite? YAk virite, to zavtra mozhete ¿hati z nami do vashogo ºpiskopa v Peremishli. - Ta shche ºpiskopovi vashimi paperami golovu klopotati? Malo vin maº svo¿h klopotiv? - kazhu. - Nu, de vi vidili takogo vladiku, abi ne mav klopotiv? I chim lipshij, tim bil'she klopotiv maº. Tak, yak z kozhdim cholovikom. Ale vin na to vladika, abi mav klopoti, tak yak ya kupec' na to, abi ya mav interesi,kazhe,- A vi gadaºte. shcho interesi bez klopotiv?.. Nu, nadumajtesya,- kazhe.- Mi prijdemo zavtra.- Poprashchalisya i pishli. - A ya, donyu, dumayu j dumati boyusya. Vzhe do Peremishlya ne bliz'ko. A do tebe, gadayu, doroga yak na drugij svit. Daleka j neznana. Ta j kobi shche znattya, shcho to do tebe! A to ¿d'. Bog znaº kudi ta j za chim, gadayu. Don'ki, shcho za turec'kim cisarom, shukati!.. CHi pridumav hto take koli? CHi v sni komu take prisnilosya? A tut ni poraditisya z kim, bo lishe smiyut'sya lyude. SHCHe skazhut', shcho stara z rozumu zijshla ta j bajku za pravdu bere. YAk til'ki zhidi z hati - vzhe prichepilisya: "SHCHo vam,- kazhut',- zhidi kazali?" - "Et,- kazhu,- dajte meni spokij z zhidami! Ot, verzut' Bog znaº shcho!" - Ne skoro, mabut', zasnuli vi, mamo, to¿ nochi... - Ta de mozhna bulo zasnuti, donyu! Tak meni zdavalosya, yakbi na tamtoj svit vibiratisya... Zadrimala ya azh nad rankom, yak uzhe svitalo. I snilasya ti meni, vsya v bilim i v bliskuchij koroni na golovi. A z serden'ka tvogo kriz' bilu sukonku kraplyami chervona krovcya vistupaº. A ti ruchen'kami za serden'ko hapaºsh, krovcyu roztiraºsh, i vzhe po pal'chikah vona tobi splivaº... I tyazhko zithaºsh... I taka mene tuga za toboyu znyala, shcho ya taki u sni skazala sobi: "Nehaj sya diº volya Bozha! Po¿du! SHCHo bude, to bude!" - ZHidi prijshli? - Ta prijshli, donyu. Perenochuvali znov u miscevogo korchmarya i prijshli rano. - "SHCHo zh,- kazhut',- ¿demo do Peremishlya? To blizhche, yak do don'ki". - "Ta ¿demo,- kazhu,- sprobuyu". - "Nu,- kazhut',- yak do Peremishlya do¿demo, to vzhe tak, yakbi mi j do vasho¿ dochki do¿hali". - Splakala ya, donyu, ta j po¿hala z zhidami. Ledvi dijshla ya do ºpiskops'ko¿ palati, bo viddihu ne stavalo. Najbil'she z soromu. - Ta chogo z soromu, mamo? - Donyu, donyu! yak nepravda,- to stid, a yak pravda,- to grih, gadayu, za chuzhu viru zamizh vihoditi, svoº pokidati. Nastunya zakrila ochi rukami j ne skazala ni slovechka. Mati zmirkuvala, shcho sya zgadka zabolila Nastunyu. I opovidala dal'she: - Pravda, laskavo prinyav mene vladika i zgirdnogo slova ne skazav. CHuv uzhe, kazav, pro tebe i tvoyu dolyu. Ale ne vpevnyaº, chi to pravda, chi ni. Bo vsyaki diva rozkazuyut' ne raz pro tatars'kih branok. Visluhav zhidiv, pogovoriv zi mnoyu i skazav: "Usyake buvaº z Bozho¿ voli, nehaj Bog blagoslovit' vas u daleku dorogu! Bez jogo voli nihto vam nichogo ne vdiº!" I poblagosloviv mene. Lekshe na dushi stalo. - Nu, a z tim pis'mom, shcho zhidi obicyali, shcho stalosya? - Zaklikav vladika azh dvoh duhovnih i kazav spisati te, shcho govorili zhidi, shcho berut' na sebe vsi koshti dorogi azh do Cargoroda j nazad, vidki mene vzyali, ta zrikayut'sya zvorotu na vsyakij vipadok, chi tam bude moya don'ka, chi ne bude, chi shoche zaplatiti za mene, chi ne shoche. Napisali, pidpisali, meni vidchitali, potomu shche do ºpiskopa nosili, zapechatali i v aktah ºpiskops'kih shovali. A zhidi pri nih meni shchos' na dorogu taki do ruk dali i taki radi buli, shcho strah. Podyakuvala ya vsim, shche do hramu Bozhogo vstupila, na ubogih dala, hoch sama ya nebagata, i v Bozhu put' pustilasya, v daleku dorogu. Tut vidithnula Nastunina mati, perehrestilasya, yakbi vdruge zachinala podorozh, i hotila opovidati dal'she. Vtim sluzhnici vnesli ovochi j solodki sorbeti. Niz'ko sklonilisya i vijshli. - A maºsh ti, Nastyu, hoch odnu nashu divchinu mizh svoºyu chelyaddyu? - zapitala mati. - Mayu, mamusyu, mayu. Gapka nazivaºt'sya. Prinyala ya ¿¿, koli tut buv raz oden vipadok. - Vipadok, kazhesh? Pevno, z timi chornimi, voni taki yakis' lyachni, shcho azh divitisya strashno. - Ti chorni lyude ne strashni, treba lishe priviknuti do ¿h viglyadu. A vipadok tut buv, bo de nema vipadkiv? Ta pro se potomu. Maºmo chasu dovoli. Tim chasom proshu, pokripit'sya. - Ne mozhu ni ¿sti ni piti,- skazala mati,- poki ne dokinchu ta z svogo sercya ne villyu hoch zdebil'sha te, shcho ya perejshla po dorozi, zaki dobilasya do tebe, donyu. Oj perejshla ya shchos', donyu! Ta ne pam'yatayuchi, shcho pered hvil'koyu skazala, zachala prikladati usta do charki z sorbetom i, pomalesen'ko p'yuchi, govorila: - Dobri tut napitki maºsh, ayakzhe... Tak pustilasya ya v Bozhu put'. Poki nashim kraºm ¿halosya, to shche tak, yakbi vdoma buv cholovik, hoch i zrodu ne bachila ya tih okolic'. Pere¿hali mi Karpats'ki gori. Tam, ditinko, tak smereki pahnut', azh serce raduºt'sya. A travicya, yak toj shovk na tobi, taka garna ta mila ta zillyam usyakim pahucha. A potomu v'¿hali mi v ugors'kij kraj i shchodali, to nasho¿ movi vse menshe i menshe bulo chuti. Ale garnij to kraj! Tak i vidno na nim Bozhu ruku. Ale p'yut' tam, ditinko, p'yut'. SHCHe girshe, yak u Pol'shchi. Zdovzh dorogi v tim krayu bachila ya lish gul'nyu ta zabavi. Dotancyuyut'sya voni do chogos', donyu, bo to vse take buvaº z timi, shcho zabagato tancyuyut'. A zhidi vsyudi yak vdoma, i vsyudi svo¿h znajdut', i skriz' dostup mayut', i vsyudi rozmovlyat'sya, z kozhdim, chi nash, chi polyak, chi madyar" chi nimec', chi turok. Azh divno. - A shanuvali voni vas, mamo, po dorozi? - SHanuvali, donyu, shcho pravda. Lipshi buli, nizh svo¿ ne raz buvayut'. Niyakogo zla voni meni ne zapodiyali, vse, shcho bulo potribne, ya mala. Til'ki raz taki dobrogo strahu na¿lasya ya cherez nih. A bulo to tak: yak uzhe pere¿hali mi veliki rivnini ugors'ki i v'¿hali u kra¿, de tvij cholovik carstvuº,- to, kazhesh, vin dobrij? - Duzhe dobrij, mamo. I rozumnij, i spravedlivij, i nichogo meni ne vidmovlyaº. Lipshij vzhe ne mozhe buti. - Nehaj jomu Bog zdorovlya dast'! SHkoda lish, shcho ne hristiyanin,- zithnula.- Otozh, yak mi vzhe v'¿hali v jogo carstvo, to pobachila ya turec'ke vojs'ko z krivimi shablyami i takij mene strah znyav, shcho nu! Ottut, gadayu, lish golovu zrubayut', ta j po vs'omu. Hiba na drugim sviti pobachimos'. A j zhidam, vidko bulo, trohi tryaslisya ruki, yak ¿h vozi turki oglyadali. SHCHos' voni tam ¿m davali i yakos' pustili nas dali. Nu, i znov ¿demo. Rivnina taka, shcho kudi hochesh divisya. A zhidi po paru dnyah kazhut', shcho do Dunayu vzhe nedaleko. Serce v meni stisnulosya, bo to velika voda, nedarom pro ne¿ u pisnyah spivayut'. - A znaºte, mamo, vi vzhe bachili Dunaj, a ya shche ne bachila. Bo ya z inshogo boku syudi pri¿hala. CHerez more. - Ta more shche bil'she, yak Dunaj. Usyachinu Bog sotvoriv . na tim sviti, a vs'o cholovik perejde po Bozhij voli. Otozh, do¿hali mi do togo Dunayu. Rika to rika, donyu! Ta j de to¿ vodi til'ko naberet'sya, gadayu, shcho tak plive i plive, lish siniº, a drugij berig ledvi merehtit'. Gej, gej! A to shche za toyu vodoyu kavalok do tebe, kazhut'. A yak dunajs'kim beregom po¿hali mi dovshij chas, bachu,- misto. Zamok takij na bilih skalah pidnosit'sya vgoru, shcho hiba ptah tudi goden doletiti proti voli tih, shcho v tim zamku starshuyut'. A zhidi kazhut', shcho tam sidit' turec'kij namisnik, nibi zastupnik tvogo cholovika. Taki tak kazhut': "Vidite,- kazhut',- u tim zamku sidit' zastupnik cholovika vasho¿ don'ki!" A ya sobi gadayu: "Abi ya togo zastupnika todi na sim sviti pobachila, yak svogo nebizhchika muzha, a tvogo pokijnogo tata, carstvo jomu nebesne!.." Ale nichogo ne obzivayusya. Nehaj govoryat', shcho hochut',- gadayu.- Ta znaºsh, donyu, taki musila ya jogo pobachiti, i to v tim visokim zamku! - A to yak? - Ta tak: des' u misti za¿hali zhidi zi mnoyu do yakogos' za¿znogo domu, dali meni kimnatku, a sami pishli za svo¿mi interesami. Sidzhu ya j molyusya Bogu. Nema ¿h ta j nema. Azh des' tak z poludnya vzhe bulo, na drugij den', chuyu - bren'kit Divlyusya viknom, vojs'ko turec'ke jde i mo¿h zhidiv vede! Voni blidi, tryasut'sya i na moº vikno pokazuyut' ta j shchos' govoryat'! Na, maºsh, gadayu. I zaderevila ya. Duhu v sobi ne chuyu.- Vidithnula, yakbi shche ne vidihalasya z todishn'ogo strahu, j opovidala dali: - Vhodyat' tovpoyu v hatu turec'ki zhovniri. Ale ne krichat'. Navit' ruki do chola i do sercya prikladayut' i golovi peredo mnoyu shilyayut'. Domirkuvalasya ya, shcho zhidi musili ¿m nagovoriti, shcho ya do yako¿s' veliko¿ pani idu. Ta j vidithnula ya. A na podvir'ya, vzhe bachu, j viz za¿zhdzhaº. Taka brichka, shcho j vladici ne soromno bulo b takoyu ¿hati. Ne znayu, shcho to bude, i pitayu zhidiv. A voni kazhut': - Ne bijtesya, ¿most'. Vi vzhe nas poratuvali. Bo mi tut v interesah natrafili na vorogiv, abi voni sobi kishki polamali! I buli b nam use dochista zabrali, bo nas tut priskarzhili pered turec'koyu vladoyu. Ale mi skazali, shcho vezemo nyan'ku zhinki samogo sultana. Mi tak musili skazati, bo vi, ¿most', bidno odyagneni ta j z nami prostimi vozami ¿dete. To nas shche pobili b za brehnyu, yakbi mi pravdu skazali. - A na shcho zh vi,- kazhu,- zahodili sobi v to vs'o? - De mi zahodili? Ta to na nas zajshlo! I, mozhe, luchshe, shcho zajshlo. Bo yak mi ¿m za nyan'ku sultanki skazali, to zaraz yak ne ti stali i spokij nam dali. A teper vi, ¿most', musite z nami piti na zamok i tam potverditi, shcho mi skazali. - Ta na nepravdu svidchiti? A yak prisyagati skazhut'? - Na yaku nepravdu? Abo vi, ne nyan'chili svoyu ditinu? YAka nepravda? De nepravda? V chim nepravda? - A de zh ya znayu napevno, chi zhinka sultana - moya ditina, chi ne moya? - Nu, nu, to nehaj vas dopustyat' tudi, a vi todi napevno skazhete. De tut nepravda i v chim tut nepravda? Lish podumajte! CHi vi ¿m kasu ¿dete rozbivati? CHi vi z ¿h vojs'kom ¿dete bitisya? Vi ¿dete svoº¿ ditini shukati. Kozhdij cholovik - rozumiº se. A yak ne vasha, to vi ¿m takzhe ni mur ne vkusite, ni morya ne vip'ºte. Vertaºte, ta j vzhe. - Ne bulo radi. Treba bulo jti. Vijshla ya z turec'kim vojs'kom i z zhidami, a serce v meni lish t'ohkaº. Vsadili mene v toj poviz. Koni yak zmi¿. Lish licami ¿h torknuli i pishli! Ledvi vilizla ya na toj zamok. Spochivala ya paru raziv. Pravda, navit' turki miloserdiº mali. Ne stiguvali na mene, a krok za krokom ishli. Stavala ya, stavali j voni i chekali. poki ya ne vidpochala. Nareshti vijshla ya na tu goru. Take podvir'ya kam'yane, shcho z nego vidko duzhe daleko: i Dunaj, i polya navkrugi. YAk u rayu, tak garno. I vprovadili mene do yakihs' poko¿v. Skriz' divani dorogi, podushki na pidlogah aksamitni. Pokazuyut' meni turki, shcho mozhu sidati. Sila ya. A zhidi stoyat'. CHekaºmo. Za yakijs' chas chuyu - jdut' shche yakis' lyude. Azh zamerehkotilo vid nih. A ti, shcho vzhe buli, niz'ko klanyayut'sya tim, shcho nadhodyat'. YA ne znayu, shcho z soboyu robiti, chi siditi, chi vstavati, ta j sidzhu. Azh tut z-mizh tih, shcho prijshli, vistupaº yakijs' shche ne starij i ne molodij vzhe cholovik, po-turec'ki odyagnenij, v turbani. Ta j chisto po-nashomu kazhe: - Sluhajte, zhinko,- kazhe,- maºte pravdu skazati, yak na spovidi, bo vi,- kazhe,- pered samim cisars'kim namisnikom, kotromu ya kozhde vashe slovo perepovim po-turec'ki. - Pitajte,- vidpovidayu,- a ya skazhu, shcho budu znati. - CHi to pravda,- pitaº,- shcho vi nyan'chili zhinku velikogo sultana Sulejmana i ¿dete do ne¿ z otsimi kupcyami, do Cargoroda? - Ta do Cargoroda z timi kupcyami ya ¿du,- kazhu.- Ale chi zhinka sultana to ta sama, kotru ya nyan'chila, to skazhu azh todi, yak ¿¿ pobachu. YA ¿du,- kazhu,- shukati to¿, kotru ya nyan'chila na svo¿h rukah,- kazhu,- bo lyude govoryat', shcho vona v Cargorodi,- kazhu. - Dobre vi, mamo, vidpovili,- skazala Nastya. - Ta pravda vse dobra, donyu. - A shcho zh toj tovmach na te? - Tovmach zaraz zagovoriv do namisnika. Starshij, uzhe sivij, cholovik buv toj namisnik. Vin shchos' skazav tovmachevi. A toj znov do mene: - Vidko,- kazhe,- shcho vi pravdu govorite. Teper pitayu vas, vidki vi i koli tu divchinu-popadyanku, shcho vi ¿¿ nyan'chili, zabrali tatare? - YA,- kazhu,- zi svogo krayu, z CHervono¿ Rusi, a todi bula ya v Rogatini.- I kazhu, koli to bulo, vs'o po pravdi. A vin znov perepovidaº tomu staromu panovi. Toj lish golovoyu povazhno kivav. I znov shchos' skazav tovmachevi. A tovmach do mene: - A mali vi yaki pevni visti vid togo chasu, yak tu divchinu tatare vzyali? - Ta vistej,- kazhu,- bulo bagato, kazali lyude, shcho vijshla zamizh visoko. Ale de zh ya mozhu znati, chi se pravda?- Boyalasya ya i slovechkom zgadati, shcho lyude i pro cisarya govoryat', abi turkiv ne obraziti. A vin znov perepoviv i vzhe shchos' dovshe mizh soboyu govorili. I inshih zapituvali. I ti shchos' govorili. A zhidiv uzhe ne pitali. Vidko, musili ¿h pered tim rozpituvati. Dosit', shcho nareshti tovmach znov zvernuvsya do mene ta j govorit': - Cisars'kij namisnik kazhe vam, pani, perekazati, shcho se mozhe buti pravda, shcho vi skazali. Tomu pitaº vas, chi ne potrebuºte vi chogo abo chi ne maºte yako¿ skargi. Vs'o skazhit' i nichogo ne bijtesya. - Nichogo,- kazhu,- ya ne potrebuyu i niyako¿ skargi ne mayu. Kobi lish nas bil'she ne spinyali po dorozi...- Vin perepoviv i se. Znov pogovorili ta j kazhe vin do mene: - Vashe peresluhannya skinchene. Distanete take pis'mo, shcho nihto vas bil'she po dorozi ne zachepit'...- Podyakuvala ya, donyu, i tomu namisnikovi, i tomu tovmachevi. A na vidhidnim sam namisnik sklonivsya i vsi, shcho buli z nim. Todi ya podumala: "Nu, koli to ti, donyu, to musish tam mati velikij poshanivok, yak takij velikij pan zadlya tebe navit' staru nyan'ku tvoyu shanuº". I shche menshe ya vidtodi virila, shcho se mozhe buti. - A na pis'mo dovgo vi, mamo, chekali? - Ne dovgo trivalo, yak mene tim samim povozom vidvezli. A shche togo dnya vecherom prinesli meni to pis'mo i taki do mo¿h ruk dali. I shche raz toj tovmach pitav, chi ne potrebuyu chogo. A ya znov podyakuvala. - A ne pitali, chi storozhu vam, mamo, dati? - Ne pitali, bo vidko dilo, shcho ne buli pevni. Toj namisnik, mabut', mirkuvav tak: ne znati napevno, chi ya nyan'ka, chi ne nyan'ka teperishn'o¿ sultanki. YAk nyan'ka, to vistarchit' meni propusk, a yak ne nyan'ka, to storozheyu osmishiv bi sebe. Otozh gadayu, shcho vin rozumno zrobiv. Dosit', shcho ya po¿hala dal'she, i vzhe dijsno po dorozi ne chipali nas bil'she. To pis'mo pomagalo. Gorami j dolinami do¿hala ya z timi kupcyami azh do sego mista, i popid taki chorni gori ¿hali mi, donyu, shcho nehaj shovayut'sya nashi Karpati, hoch i tam virli musyat' dobre letiti, zaki doletyat' na najvishchi skali. A tut na verhah snigi, bili-bili, a pid nimi lisi taki chorni-chorni, azh sini. A dolinami vodi brenyat' i kviti prekrasni. Veliku krasu Gospod' Bog poklav na si divni zemli, ale nasha, donyu, taki priºmnisha, bo nasha. Mati vidithnula gliboko i prodovzhala: - A yak pobachila ya veliki muri i brami sego mista, to takij strah mene znyav, shcho ya azh splakala. - Ta chogo, mamo? Tazh tut bezpechnishe, nizh po dorozi. - Ne zi strahu pered chuzhimi lyud'mi, ditino! Ale, gadayu, anu zh ti ne shochesh priznatisya do bidno¿ mami. - Ta shcho vi kazhete, mamo! - Ditinko, vsyaki diti buvayut'. I ne odno ya vzhe na svo¿m viku chula pro ditej. Dobre to pripovidka kazhe, shcho bat'ko abo mati navit' semero ditej vigoduyut', a potomu semero ditej odnogo bat'ka abo odno¿ mami ne godno prokormiti. CHasom ditina lish troha pidneset'sya ponad svij stan, a vzhe soromit'sya rodichiv. A ti taki nespodivano visoko dijshla, duzhe visoko. A zhidi ne durni. Musili j voni nad tim dumati, bo kazhut' do mene: "¯most', vi pidete z nami i stanete mizh lyud'mi, de mi vam pokazhemo. YAk bude ¿hati povozom cisareva, a vi piznaºte, shcho to vasha dochka, to ne zakrichit',- kazhut'.- Lishe spokijno podivit'sya, vidijdit' nabik i nam skazhit'. A mi vzhe znajdemo sposib, yak vas zvesti z vashoyu don'koyu razom". Rozumno radili, donyu. Ale ya yak tebe uzrila i yak milostinyu vid moº¿ ditini tvoya sluga meni v ruku vtisnula, to - ne viderzhala ya, donyu moya! Zaplakala ya i zakrichala. A ti vibach meni, ditinko moya, sercevi nakazati ne goden. - To nichogo, mamo! Vs'o dobre. Nezabarom pobachite mogo cholovika. - SHkoda, shcho ya do nego ni slova promoviti ne godna, bo ne znayu jogo movi. - Vin virozumilij cholovik, pobachite. - A chogo ti, donyu, tak za togo namisnika popituvala? - zapitala mati.- Ne metisya, donyu, na nikim, navit' yakbi bulo za shcho. - YA, mamo, ne hochu metatisya. Ale meni treba znati, yakih lyudej mij cholovik de maº abo hoche nastanoviti. Ot nedavno pitav mene, chi bude dobrij oden komandant. I rizhni prihodili za nim prositi. A ya lyudyam vse kazhu, shcho ne mishayusya do sprav sultana. Ale ya chasom mishayusya, mamo. - Dobre, donyu, robish, koli tak kazhesh lyudyam. A chi mishatisya, to ti vzhe tut lipshe znaºsh, nizh ya. Govorili shche dovgo-dovgo i kil'ka raziv hodili divitisya na ditinku. * * * A yak Nastunya skinchila vipituvati mamu za vsyu ridnyu i za vsih znakomih i susidiv, todi zapitala: - A shcho tam, mamo, tak poza tim diºt'sya u nashim ridnim krayu? - Moloda ti shche, donyu, vi¿hala z domu, ta j tyazhko tobi skazati, shcho tam diºt'sya. - A precin', mamo, shcho? CHi tak, yak tut? - YA shche ne znayu, donechko, shcho tut ºst', bo zakorotke ya tut. Ale yak to, shcho ya vzhe po dorozi u tvo¿m novim krayu vzrila, porivnyayu z tim, shcho tam u nas robit'sya, to kazhu tobi, donyu, shcho tam girshe. Dosit' tam polyaki zherut'sya mizh soboyu, a nashi, donechko, shche girshe. Nenavist' mizh nashimi taka, shcho oden drugogo v lozhci vodi vtopiv bi. Selo z selom, monastir z monastirem bez ugovku yakis' procesi mayut'. A mishchane yak pro-cesuyut'sya z cerkvami! Donyu, donyu! Mozhe, ya j grishu pered Bogom, ale yak na to vs'o divitisya, to ne mozhna inakshe podumati, lishe tak: spravedliva ¿h, donechko, dolya zustrila, shcho tak ¿h tatare zhenut' stepami v remenyah, bosih i golodnih! Oj spravedlivo! - Ta shcho vi, mamuncyu, kazhete! Vi ne znaºte, yaka to strashna kara pid tatars'kimi batogami v yasir buti gnanim! A ya znayu, mamo! Bo sama jshla dikimi stepami, ranenimi nogami. - A pam'yataºsh ti shche, donyu, igumena z CHerncha? - Pam'yatayu, mamo, yak ne pam'yatati? - CHernche todi spalili tatare, i monastir zgoriv pritim, hoch, shcho pravda, ti bisurmeni ne palyat' navmisno Bozhih domiv. A nashi hristiyane, ditino, yak zavoz'mut'sya, to j svoyu vlasnu cerkvu rozib'yut' i znishchat'. Takij divnij nash narid, donyu. - Tazh ne ves' narid takij, mamo! Vsyaki zh lyude buvayut'. - Pravda, donyu. ª j u nas dobri lyude. Ale, zdaºt'sya, shcho taki nide tak legko ne znajdut' posluhu ti, shcho yudyat', yak mizh nashimi lyud'mi. Igumen o. Teodozij, cholovik rozumnij, kazhe, shcho YUda Iskariots'kij musiv pohoditi abo z polyakiv, abo z nashih, a ne z zhidiv. Tak bagato, donechko, tih yudiv mizh nashimi. - SHCHo zh voni take roblyat', mamo? - SHCHo roblyat'? Ti pitaj, chogo voni ne roblyat'! Vzhe nashih tak tam pritisnuli po mistah, shcho navit' tilo pomershogo cholovika, chi zhinki, chi ditini ne vil'no na kladovishche vivoziti z mista toyu bramoyu, shcho inshih lyudej vivozyat', chi vinosyat', ale toyu, kotroyu padlinu vezut'. Tak, tak, donechko. Nastunya zakrila ochi rukami, a hvilya oburennya pidognala ¿j krov do oblichchya. A mati opovidala dal'she: - I, znaºsh, navit' takij nasmih ta gnet ne spam'yatuº ¿h! Voni mizh soboyu shukayut' vorogiv i nenavidyat' svo¿h girshe, nizh chuzhih. I hoch yaka bida mizh nashimi po mistah, a po selah ne luchshe, to na proces proti svoº¿ cerkvi vse groshi zberut'! Kazav meni o. Teodozij, shcho vsi vladiki v procesah z gromadami. Nema ni odnogo bez procesiv, i tak vidkoli pam'yat' lyuds'ka syagaº. Vzhe u polyakiv togo neba, donyu, abo yak trafit'sya, to taki ridko. Hoch yaka butna ¿h shlyahta, a taki yakijs' poshanivok znaº, hoch kolis', hoch suproti kogos'! A nashi, donechko, ni ta j ni. Hiba shcho ¿h chuzhi pob'yut' bez miloserdya, obidrut' donaga i golih, bosih ta golodnih pozhenut' u nevolyu nagayami i reminnimi bichami. Todi plachut' i narikayut' ta j poshanivok dlya takogo voroga mayut'. I pri tim vsim procesi ne ustayut' ni na hvilinochku: pani procesuyut'sya z panami, shlyahta zi shlyahtoyu, mishchane z cerkvami, sela z selami - kolami, gorishnij kut sela z dolishnim kutom sela, vulicya z vuliceyu, dim z domom, cholovik z cholovikom, a vsi razom z zhidami. Nastunya shchos' porivnyuvala v dushi. Po hvili skazala: - To tut, mamuncyu, taki velikij poshanivok ºst'. Duzhe velikij. - I tomu, ditinko, kazhu tobi, tvij cholovik shche dali syagne, yak syagnuv. YA prosta popadya, donyu, ale to, shcho ochi bachat', kazhu, ta j shcho rozumni lyude govoryat'. Kazhe o. Teodozij, shcho Gospod' Bog tak spravedlivo vidmiriv nashim karu, shcho ni na makove zerno ne shibiv. - A za shcho zh vi, mamo, tak naterpilisya razom z pokijnim tatom? - Za shcho? Za tih, shcho pered nami buli, tak u nashim Svyatim Pis'mi napisano, donyu. Ot, bachish, ti u nas vse dobra ditina bula, i mene ti poshanuvala, ta j tobi, donyu, Bog dobru dolyu poslav, shcho azh divo. A shibish proti Bozho¿ voli, to vidpokutuºsh, donyu, oj tyazhko vidpokutuºsh i ti, i - naj Bog vidverne - tvoya ditina. Bo kara Bozha jde vid rodu v rid. A yak naverneshsya, donyu, sercem do Boga, to budesh chuti, yak Vin ide pered toboyu v zhitti tvo¿m tak, yak ishov pered toboyu i peredi mnoyu azh syudi ta j ne dav nam krivdi zrobiti po dorozi. Mati perehrestilasya pobozhno. Prosti slova ¿¿ gliboko zapadali v dushu molodo¿ sultanki. Ale nemov ne znahodili v nij dna. Liskavkami perebigli ¿j u dushi vazhni podi¿ ¿¿ zhittya, nesprichineni i sprichineni neyu. Prigadala sobi, yak vireklasya viri svo¿h bat'kiv zadlya lyubovi do muzhchini i blisku svitu sego. Mignuv ¿j pered ochima ubitij velikij vezir Agmed-basha i chornij sluga Gassan. A potomu prigadala sobi strashnu dumku, yaku mala pro pervorodnogo sina svogo muzha vid insho¿ zhinki. Zadrizhala. Ale ne bachila povorotu. Nemovbi plila abo letila v propast'. Zithnula. - Bog laskav, donechko,- kazala lagidno mati, shcho zaprimitila tyazhke zithnennya dochki.- I vse shche chas, poki zhive lyudina, zavernuti zi zlo¿ dorogi. Azh tam uzhe ne bude chasu, yak u siru zemlen'ku lyazhemo i skinchit'sya nasha sproba na sim sviti. I mati zithnula. Prijshli slugi prositi do stola. Moloda sultanka perekinulasya poglyadom z matir'yu i vidpovila: - Potomu. Dovgo shche govorili. Zachalo vecheriti. Kriz' venec'ki shibi vikon sultans'ko¿ palati zablistila cherven' zahodyachogo soncya i zagrala na dorogih kovrah stin i dolivki. Muedzini zachali spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv. Na sadi lyagala chudova tisha nochi v Deri-Seadeti. Nastunya vstala, pereprosila matir na hvilyu i vijshla. Jshla prosto do svoº¿ molitovno¿ kimnati, de vpala na divan, oblichchyam obernena do Mekki. Vid chasu ubijstva Agmeda-bashi j chornogo Gassana shche ne molilasya tak goryacho. Z rozderto¿ dushi ¿¿, nemov zapah kadila z zharu kadil'nici, pidnosilasya molitva do Boga. Dyakuvala v pokori za lasku, shcho priviv matir do ne¿, i postanovlyala shchiru popravu. A yak perelomila v sobi zlu dumku pro te, shcho dumala zrobiti z pervorodnim sinom muzha svogo, vidchula taku legkist' na serci, yak todi na zhinochij torgovici, koli dosvita viddavalasya v opiku Bogu, kazhuchi: "Da budet volya Tvoya!" Ne pam'yatala, yak dovgo molilasya do Boga. Koli vstala, ne chula spivu ni z odno¿ vezhi minaretu. A v kimnatah svitilisya vzhe pahuchi svichi. Za toj chas mati Nasti vspila vzhe rozgovoritisya z Gapkoyu j dovidalasya vid ne¿ ne til'ki pro "vipadok", ale i pro vsyaki inshi obstavini zhittya svoº¿ dochki. * * * Sultan Sulejman prijshov do kimnat El' Hurrem, koli jogo zhinka shche molilasya. Poklikana nevol'nicya skazala, shcho pani na molitvi. Sulejman Velikij pidnyav ruku vgoru i skazav pobozhno: "El' Hurrem govorit' z bil'shim, nizh ya. A yak skinchit' molitisya, takozh ne kazhi svo¿j pani, shcho ya zhdu, hiba sama zapitaº". I tiho usiv v odnij z ¿¿ prijomnih kimnat ta zadumavsya. A po garemi striloyu pishla vistka, yak duzhe shanuº sultan zhinku svoyu, do kotro¿ pribula mati ¿¿. I vsya sluzhba vidtodi shche bil'she na pal'cyah pidhodila do kimnat El' Hurrem. * * * Vzhe bulo pizno, yak Nastunya zaklikala sluzhbu j zapitala, chi sultan buv. - Padishah uzhe dovgo zhde v narizhnim buduari. Padishah ne kazav govoriti, shcho zhde, poki hasseke Hurrem sama ne zapitaº. Moloda sultanka El' Hurrem vsya pokrasnila na oblichchi Koli sluzhba vidijshla, ne viderzhala, shchob ne pohvalitisya materi, yakij delikatnij ¿¿ cholovik. - Laska Bozha, donyu,- vidpovila mati.- Bachu, shcho vin napravdu velikij car. - Tak vsi lyude kazhut', mamo, i svo¿, i chuzhi. A vojs'ko tak divit'sya v nego, yak v obraz. - Ne robi zh jomu, donyu, nichogo zlogo, bo zhinka, donechko, mozhe zrobiti bagato zla cholovikovi, yak hoche, i vin navit' ne znaº togo. Nastunya zaprovadila mamu do kimnat svogo sina, a sama pishla do muzha. Vin pershij zachav zhivo govoriti: - CHuyu, shcho maºsh dorogogo gostya. I kazali meni nashi ulemi, shcho ti, o moya mila Hurrem, znajshlasya tak, shcho budesh dovgo prikladom i vzircem vsim dityam pravovirnih moslemiv, yak mayut' shanuvati svo¿h bat'kiv i materej! Ne znahodyat' sliv pohvali dlya tebe. Nastunya vsya siyala z radosti, shcho cholovik tak vidrazu privitav i pohvaliv ¿¿ strichu z matir'yu. Bula prekrasna u svo¿j radosti. I zapitala: - A chi ti budesh dobrij dlya moº¿ materi? - Ne shochu precin' pokazatisya girshim vid svoº¿ zhinki,- skazav veselo. I dodav po hvili.- A yak u vashim krayu vitaºt'sya cholovik z matir'yu svoº¿ zhinki? Nastunya z vdyachnistyu podivilasya na n'ogo i vidpovila: - Se tvij kraj, Sulejmane, i ya tvoya. Ti ne potrebuºsh pitati pro zvicha¿ v mo¿m krayu. Tvij kraj vzhe davno mo¿m kraºm i tvij narid mo¿m narodom. - Znayu, o Hurrem, shcho ti najbil'shim darom ne vtishishsya tak, yak privitannyam tvoº¿ mami po zvichayam tvoº¿ zemli i tvogo rodu. CHomu zh ya ne mav bi zrobiti togo? Vona vsya zapalenila z zadovolennya, stala na pal'ci j shepnula jomu do uha kil'ka sliv, yakbi ne hotila, shchobi htos' pochuv ¿h. Opislya zaprovadila cholovika do kimnat svoº¿ ditini, de velikij sultan tochno po zvichayam kra¿ni svoº¿ zhinki privitav ¿¿ matir. Bo chogo ne zrobit' muzhchina dlya zhinki veselo¿ vdachi, kotra vmiº priv'yazati jogo do sebe? * * * SHCHe, mabut', nide j nikoli ne vtikali tak dva kupci z niyakogo mista, yak utikali ti, shcho privezli matir sultanki El' Hurrem. Vse lishili, shcho mali, j utikali - na odnim vozi. - Zle mi zrobili, Mojshe,- skazav molodshij do starshogo. - To ne mi zle zrobili,- vidpoviv starshij kupec',ale stara popadya. Nashcho vona krichala? Nashcho vona narobila takij garmider mizh didami? - Ale nashcho mi ¿¿ mizh didami postavili, Mojshe? - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho ya mayu rozumnogo spil'nika. Tazhe ti sam tak radiv! I ti dobre radiv. Bo todi sultanka najpomalishe ¿de, yak milostinyu rozdaº, i stara mati mogla ¿j nailuchshe pridivitisya. A yakbi mi buli ¿¿ postavili des' v inshim misci; to kareta z sultankoyu bula b lishe mignula mizh vijs'kom. I znov treba bulo chekati azh do p'yatnici. - A ne mozhna bulo staro¿ popadi postaviti pered golovnu mosheyu, de sultanka visidaº? Tazh tam vona vzhe ne ¿de ni skoro, ni pomalu! - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho mayu rozumnogo spil'nika. A to troha inakshe. Po-pershe: chomu ti toj rozum maºsh zzadu? A-po druge: navit' toj zadnij rozum ne ºst' niyakij rozum. Tam ni nas, ni ¿¿ ne dopustili bi stoyati. A navit' yakbi dopustili zdaleka, to mizh timi panami, shcho tam za¿zhdzhayut', i tim vojs'kom, stara popadya bula b i tak nichogo ne doglyanula. I taki treba bulo b chekati znov do p'yatnici i tam samo ¿¿ postaviti, de mi ¿¿ postavili. A teper znaºsh, shcho z nami bude, yak nas zlovlyat'? - SHCHo bude, Mojshe? - YAk nas zlovlyat', to mozhemo sobi obidva skazati: "Buvaj zdorov, i L'viv, i Peremishl', i nasha laznya u L'vovi!" - CHomu tak, Mojshe? - Bo nam tut spravlyat' laznyu i zaporpayut'. - Za shcho, Mojshe? CHi mi shcho zle hotili abo zrobili? - Vidish, Srulyu, ya gadav doteper, shcho mayu rozumnogo spil'nika. Mi, Srulyu, zrobili dobre dilo, ale mi jogo zle zrobili. Rozumiºsh? I nam ne vibachat' za te, shcho mi z sultans'ko¿ teshchi zhebrachku zrobili, bo shcho pravda, to vona ne º niyaka zhebrachka. Gliboko viddihayuchi, skazav Srul': - Kazhut', shcho sultan duzhe spravedlivij cholovik. A de zh bula bi spravedlivist' ubivati nas za nashi trudi i za nashi groshi? - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho mayu rozumnogo spil'nika. Ti gadaºsh, shcho nasha sprava musit' dijti do samogo sultana? Na sto vipadkiv vin i pro oden ne vse mozhe znati. Ani vin, ani jogo zhinka. Tut uzhe e taki, shcho sim zajmayut'sya. Tak govorili u smertel'nim strahu dva kupci, shcho vtikali bichnimi dorogami z sultans'ko¿ stolici. A tim chasom sultanka El' Hurrem pislala po nih svoyu sluzhbu. Sluzhba vernula i skazala, shcho ¿h vozi º, a ¿h samih uzhe cilij den' i nich ne bulo v za¿znim domi. Nakazano ¿h shukati v obavi, chi hto ¿h ne ubiv u velikim misti. Nedovgo trivalo, yak vidshukala ¿h spritna i do takih sprav duzhe vpravlena sultans'ka sluzhba ta privezla obidvoh u smertel'nim strahu do serayu. Takim chinom zhidivs'ki kupci, shcho privezli matir sultanki, oderzhali u ne¿ posluhannya, hoch ne prosili o n'ogo. Moloda sultanka prinyala ¿h duzhe laskavo v prisutnosti svoº¿ materi, dozvolila ¿m sisti i dovgo z nimi govorila pro ridnij kraj, pro svij Rogatin, pro L'viv, pro krami, cini i materi¿, pro podorozh i vidnosini v susidnih krayah. Opislya, dyakuyuchi ¿m za privezennya materi, dala kozhdomu z nih znachnu skil'kist' zolotih monet u prozrachnih shovkovih pokrivalah yak dar, shche j pitayuchi, yaki koshti vilozhili na podorozh materi. Obidva kupci, niz'ko klanyayuchis' i z radistyu stiskayuchi zoloti dari, vidpovili, shcho vzhe ne mayut' niyakih koshtiv i shcho ti laskavi dari, yaki oderzhali, perejshli ¿h najbil'shi nadi¿ na vidplatu. - To, mozhe, maºte yakes' inakshe bazhannya? - pitala kolishnya rogatins'ka popadyanka, usmihayuchis'. - O, najyasnisha pani,- vidpoviv starshij z nih.- Mi ne znaºmo, chi mozhna prositi zalagodzhennya odno¿ spravi... - Sprobujte,- vidpovila laskavo,- yak til'ki se bude v mo¿j sili, to zroblyu. - Dva roki tomu, kolo tatars'ko¿ granici, ograbuvali nashih spil'nikiv na veliki sumi! SHCHo mi vzhe ne nahodilisya po vsih pol's'kih vladah, i nema sposobu distati yake-nebud' vidshkoduvannya. Mi pristali b i na polovinu shkodi. - A de se stalosya? - Na polovini dorogi mizh Bakotoyu i Krimom. - Vi zgaduvali pro tatars'ku granicyu. Po kotrim boci granici nastupiv grabunok? - Najyasnisha pani! De tam º yaka granicya? To til'ki tak govoryat', shcho granicya. A tam hto hoche, toj rabuº. Rabuyut' lyahi, rabuyut' kozaki, rabuyut' i tatare, bo chomu ne mali b rabuvati? Ale shcho polyaki kazhut', shcho to ¿h zemlya, to, mozhe b, voni zaplatili, yak ¿h? Moloda sultanka plesnula v doloni. Z'yavilasya sluzhnicya. Za korotkij chas z'yavivsya uryadovij tovmach z turec'kim pisarem. Sultanka vipitala shche pro nazvis'ka ograbovanih i vbitih, pro ¿h spadkoºmciv i podiktuvala pro se korotkij list do pol's'kogo korolya. Zakinchila jogo tak: "Imenem svogo muzha, sultana Sulejmana, proshu polagoditi tu spravu i v dari zaluchayu kil'ka sorochok i spidn'o¿ bilizni". Francuz'kij tovmach v