tij hvili pereklav. Sultanka zvernulasya do kupciv: - CHi hochete sami oderzhati sej list do korolya, chi mayu jogo pereslati poslom pri pershij nagodi? - Najyasnisha pani! CHi ne mozhna tak, shchob mi razom z poslom po¿hali? - Mozhna. Koli vidhodit' najblizhche posol'stvo padishaha v Pol'shchu? - zapitala sekretarya. - Za tizhden', o radisna mati princa, ale mozhna i prispishiti jogo vidhid. - CHi mozhete pochekati tizhden'? - zapitala kupciv. - CHomu ne mozhemo? Pevno, shcho mozhemo. - Zgolosit'sya za tizhden'! Veseli vihodili oba kupci z posluhannya u veliko¿ sultanki. Vzhe na podvir'¿, koli nikogo ne bachili kolo sebe, skazav molodshij do starshogo: - A shcho ti, Mojshe. kazhesh na ti kalisoni, yaki vona daruº pol's'komu korolevi?[78] YA gadav, shcho vona jomu napishe: "YAk ne zrobish te, shcho kazhu, to ya na tebe kinu z odnogo boku yanichariv, a z drugogo boku zo dvi tatars'ki ordi". A vona jomu kalisoni posilaº! - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho mayu rozumnogo spil'nika. CHi ti ne rozumiºsh, shcho znachit', yak taka delikatna pani posilaº takij darunok? Nu, nu! A ya tobi kazhu, shcho tih darunkiv vistarchit', shchob nastrashiti najlipshih generaliv, i to ne til'ki pol's'kih, ale na cilim sviti. - CHomu? CHim? Kalisonami? - Srulyu! Ti ne vidish, shcho tut robit'sya? YAke tut vojs'ko sto¿t'? ¯ yak tut kipit'? I kil'ko jogo prihodit'? Nibi jomu ne vse odno, kudi jti? A ti gadaºsh, shcho yakbi ¿¿ obrazili, a vona yakbi vchipilasya cholovika, to vin ne pishov bi na Pol'shchu? Ti gadaºsh, shcho to inakshe, yak z tvoºyu abo moºyu zhinkoyu? Vsi kazhut', shcho ti rozumnij kupec', a nibi ti ne musish ¿hati z Peremishlya do L'vova, yak vona tobi kazhe, shcho ¿j tam chogos' treba? I shcho tobi pomagaº tvij rozum? - To ti gadaºsh, shcho tut tak samo? - A ti gadaºsh, shcho inakshe? Nu, nu. YA vzhe ¿j dobre pridivivsya. SHCHo sultan rozumnij, to pevno, bo durnogo tak ne sluhali b. Ale shcho pri nij jomu jogo rozum nichogo ne pomozhe, se take pevne, yak te, shcho mi v nashogo znakomogo distanemo na shabas "lokshini". Ti znaºsh, yak vona grozit' tim "darunkom"? Vona kazhe, shcho yak ne posluhayut' ¿¿ j ne zroblyat' nam spravedlivosti, to tak ¿h obidre, shcho lishat'sya v tih kalisonah. Anu, pobachish, yak nam skoro zalagodyat' spravu, yak lishe pobachat' ti "darunki"! - Koli ti tak dumaºsh, to chomu ti ne poprosiv ¿¿, abi nam dala dozvil na svobidnu torgovlyu? - CHomu? Bo ya zaraz bez ne¿ distanu. Avo! Til'ki dogonimo tih, shcho vid ne¿ vijshli. Voni nas zaraz zaprovadyat' sami tudi, de treba. Anu, yakbi ne zaprovadili! Nu, nu! YA tobi, Srulyu, kazhu, shcho mi teper buli lipshe, nizh u samogo sultana. Teper nam nihto ne skazhe: "Ni". Ta sultanka taka sama, yak ¿¿ mama. Nebizhchik cholovik, nam vsi kazali, tak samo ¿¿ sluhav, hoch buv rozumnij cholovik. Obidva kupci zgodilisya, shcho tut rozum cholovika na nishcho ne pridast'sya, i pospishili za dostojnikami. Ti dijsno vzyali ¿h z soboyu z najbil'shoyu chemnistyu, bo mogutnya bula sultanka El' Hurrem, a hto raz v lasci perestupiv ¿¿ porig, za tim ishla ¿¿ opika, mov blagodatne svitlo soncya. * * * Solodka dumka pro grih - i tyazhka put' pravedno¿ lyudini. A najsolodsha ta dumka, shcho provadit' do najbil'shogo griha. I ¿¿ najtyazhche vikoriniti v sobi. Molodij sultanci El' Hurrem dovgo zdavalosya, shcho vona vikorinila v sobi zlu dumku, yaku mala pro pervorodnogo sina svogo muzha vid insho¿ zhinki. ZHivuchi zi svoºyu pravednoyu matir'yu, mala navit' taki chasi, shcho z prihil'nistyu divilasya, yak pidrostav malij Mustafa, pervorodnij sin Sulejmana, i yak bigav po zelenih travnikah sadiv, i yak yanichare na konya jogo sadzhali. A mav vin chorni ochi j veliku zhivist' svogo bat'ka, bil'shu vid ¿¿ sina Selima. I v tim blazhennim chasi Roksolyani, koli spokij chula v dushi svo¿j, prijshov na svit drugij sin ¿¿, Bayazed, vikapanij bat'ko. A yak rozpiznala jogo risi, to vidrazu serce ¿¿ zagorilosya lyubov'yu. A shcho v ochah i v dushi svo¿j mala vzhe sit' velikih torzhestv, prosila svogo muzha, shchob obrizannya ¿¿ drugogo sina Bayazeda vidbulosya yaknajtihishe i shchob koshti, yaki mali vidati na torzhestvenne obrizannya sultans'kogo sina, buli uzhiti na shpitali, svyatini j ubogih. I shche prosila uvil'niti trista nevol'nikiv i trista nevol'nic' z ¿¿ ridnogo krayu. Ne mogla jogo zabuti, hoch kazala cholovikovi svomu, shcho jogo kraj - se takozh ¿¿ kraj. I stalosya pislya voli ¿¿. A v chasi tishi, yaka panuvala v serayu, koli obrizuvano sina ¿¿ Bayazeda, vidchula jogo mati, shcho zla dumka ¿¿ bula v nij til'ki zlomana, a ne vikorinena. Bula zlomana, ale vipryamilasya, koli slugi ¿¿ perepovidali ¿j kozhde slovo, yake chuli v palatah i poza seraºm vid slug veziriv i vel'mozh. I bil' velikij narostav u serci sultanki El' Hurrem. Narostav i skipiv, yak skipila krov, shcho narostaº v bolyucho natisnenim misci. Azh odno¿ zharko¿ nochi, koli ¿¿ muzh buv na lovah i vona sama glyadila na koliski ditej svo¿h, vibuhlo buntom serce Roksolyani. I vona vimovila do sebe otsi slova proti nevidimih obidnikiv svo¿h: "Pozhdit', pozhdit', a ya vam pokazhu, shcho na prestoli sultaniv zasyade "sin nevol'nici" i "vnuk zhebrachki"!.. YA vam polomlyu stari zakoni vashi tak, yak vi lomite serce moº!" Nikogo, kromi ditej, ne bulo v kimnati El' Hurrem, koli vona vimovlyala do sebe si vazhki slova. I nihto ¿h ne chuv, kromi vsemoguchogo Boga, shcho dav lyudini svobidnu volyu do dobra i zla. A nad Stambulom sunula todi tyazhka, sinya hmara. I liskavici ¿¿ osvitlyuvali chas do chasu zoloti pivmisyaci na strunkih minaretah stolici. A doshch velikimi kaplinami padav na shiroke listya plataniv i shelestiv po sultans'kih sadah, i duzhe viter kidav bramami serayu ta termosiv vikonnici garemu. A to¿ nochi snivsya son sultanci. V odnij hvilini vidchinilisya vsi dveri i vsi zanavisi v palatah sultaniv, yak voni mali po caryah Vizanti¿. I zablistili ¿h dolivki z gebanu, zolota j alyabastru, ¿h zerkal'ni stini j bliskuchi povali. I angel Gospoden' jshov koridorami j salyami palat i bilim krilom pokazuvav divni obrazi i tini, shcho poyavlyalisya na zerkal'nih stinah i na bliskuchih dolivkah z marmoru. I vzrila sultanka zmist dvanadcyati stolit' na stinah i vsi taºmni spravi cariv Vizanti¿ j turec'kih sultaniv. Uzrila svitlih i velikih, shcho boyalisya Boga i mudrist' mali v ochah. Uzrila Ol'gu, ki¿vs'ku knyaginyu, zhinku Igorya, matir Svyatoslava, shcho prinyala hrest u sih palatah - prinyala vtajni pered rodom i narodom svo¿m. Ishla tiha i skromna, v bilij odezhini i divilasya movchki na novu caricyu zi svoº¿ zemli. Sultanka El' Hurrem u sni divuvalas', shcho azh teper zgadala tu veliku knyaginyu. Zgadala i skazala: "YA mayu zavdannya shche tyazhche, nizh ti!.." A knyaginya Ol'ga movchki perejshla, lishen' hrest micnishe do grudi pritisnula. I vzrila sultanka veliki zlochini, pidkupstva j ubijstva. A na vid odnogo zadrizhala vsya: v diyademi z pered, zi skriptom u ruci, jshla yakas' zhinka z davnih, davnih chasiv, a bilya ne¿ hlopec', z oblichchya vidno, shcho ¿¿ ditya. A z susidnih poko¿v nadijshli kati... I mati ¿m viddala ridnuyu ditinu... V susidnij kimnati virivali ochi sinovi ¿¿. Sultanka El' Hurrem skrichala u sni. I pit studenij obliv ¿¿ lichko. I zbudilasya. A yak znov zasnula, pobachila karu za zlochini ti. Pobachila, yak gnila zhivcem Vizantiya v zoloti j purpuri. Pobachila, yak predok ¿¿ cholovika na misto nastupav i yak taranami muri rozbivav. Uzrila ryad sultaniv azh do muzha svogo. Vtim ruka chervona virvala podobu Mustafi molodogo j na stoli sultaniv poklala - Selima... Piznala El' Hurrem lyubi ochi sina. Uzrila, yak Stambulom tri armi¿ jshli, yak Selim visilav ¿h na novi pidbo¿... Tut zbudilasya i - rishilasya. A doshch tak plakav po sadah sultans'kih, yak plache ditina za matir'yu... XVII. DZHIGAD "Koli Dzhigad zajmet'sya na zemli, todi po nebi hodit' zagrava pozharna... Todi stognut' shlyahi pid vazhkimi kolesami pushok Halifa. Todi dudnyat' dorogi vid tupotu kinnih polkiv jogo. Todi chorniyut' polya vid pishih vijs'k padishaha, shcho plivut', yak povin'. Todi gude plach zhinok i ditej hristiyans'kih, yak shum u gradovij hmari. Bo zhah velikij nese z soboyu Dzhigad!" Taºmnicha ruka Gospodnya zislala na zemlyu 1526 rik. Takogo divnogo roku ne pam'yatali najstarshi lyude u Stambuli. Sonce vden' nagrivalo vozduh tak sil'no, shcho nochami priv navit' nebesnij firmanent i zi zvizd kapav ognyanij pit na zemlyu: na Zolotu pristan' Stambula, na more Marmara i na Dolinu Solodkih Vid. A yak rozvinulisya lipi z bigom garyachih dniv, to po dovgih tizhnyah nochej bez rosi bachili lyude rankom pid lipami i yavorami divnij "pit nebesnij", shcho, mov lipkij mid, pokrivav kaminnya pid nimi. A podorozhnim, shcho v ti nochi spali pid otvertim nebom, zlipalosya volossya, j odyag ¿h pokritij buv kaplinami zoryanogo potu, shcho kapav z nebesnih zvizd na grishnu zemlyu i na lyudej ¿¿. I v ti strashni chasi, koli priv vid zhahu firmanent nebesnij, postanoviv najbil'shij sultan Osmaniv rushiti na zavoyuvannya zemli "dzhavriv". Todi otvoreno svyatu Bramu Fetvi i zi vsih minaretiv Stambula golosno zakrichali moslems'ki muedzini: "Jdit', legki i tyazhki, ta revnujte dobrom i krov'yu na shlyahu Gospodnim! A sto vistriliv z garmat opovistilo pochatok Dzhigadu. Tak zachavsya Dzhigad - svyatij pohod sultana Sulejmana. A v pershij den' Dzhigadu padav doshch krivavij na zemlyu hristiyans'ku, na shlyahi, kotrimi mali jti nebarom veliki polki padishaha. Padav doshch krivavij, hoch na nebi ne bulo ni vitru, ni hmari. Vpav i lezhav na polyah, stezhkah i shlyahah vid poludnya do nochi. A v vozdusi na ugors'kih rivninah pidnyavsya pil krivavij i tizhnyami stoyav na nebi. Stoyav i strashno svitiv hmarami vden' i vnochi. I zhah velikij pishov po bezmezhnih pushtah ugors'kih i po zamkah licars'kih. A beznadijnist' chornim savanom pokrila sonyashni zemli madyariv i horvativ vid krayu do krayu. A yak simoma bramami Stambula sunuli, mov tucha, na svyatij Dzhigad polki Sulejmana, nadijshla burya vid CHornogo morya. I jshla pered vijs'kom velikogo sultana i sipala divnim doshchem bilih rib, shcho milyami zaslav dorogu polkam padishaha. Musul'mans'ke vijs'ko z ostrahom vdivlyalosya v svogo monarha. A vin ¿hav na chornim yak nich koni, pid zelenim praporom Proroka, z mechem Magometa, "Tverdij i Velikij" sultan Sulejman i ni okom ne drignuv, divlyachis' na divni znaki nebesni. A vijs'ko jogo vdivlyalosya, yak v obraz, u nepovorushnu postat' Sulejmana, shcho ¿hav na bistrim koni, mov visoka kam'yana podoba Gospodn'o¿ kari. Niyakogo metalu, oprich tverdo¿ stali, ne mav na sobi ni pri sobi, niyako¿ ozdobi odyag jogo[79]. A bilya n'ogo ¿hala v arabs'kim vovnyanim burnusi i v kashmirs'kim shalyu, u kritij kolyasi za nenec'kim sklom ulyublena zhinka zavojovnika, pregarna Roksolyana Hurrem, "serden'ko sercya sultana Sulejmana". A yak na obriyu znikali najvishchi vezhi Cargoroda, sultan peresiv z konya do kareti zhinki, shchob rozprashchatisya z neyu, i skazav: - YA doderzhu slova i pokazhu tobi, yak viglyadaº bitva. Prishlyu po tebe. A tobi v opiku viddayu mogo najstarshogo sina. CHerven' udarila v oblichchya El' Hurrem. Velike dovir'ya muzha tak na ne¿ podilalo, yak grim z yasnogo neba. I azh slezi vitisnulo ¿j z ochej. Sulejman Velikij shchos' vazhiv u dushi. Po hvili skazav: - Ti znaºsh, hto teper komandant Stambula? - Znayu,- vidpovila, zdivovana,- Kassim. - Tak, Kassim. Ale vin ¿de zi mnoyu na vijnu. - To jogo zastupnik. - Tak, ale vin starij i ne vidvazhit'sya nichogo vazhnishogo sam zaryaditi. - Otzhe hto? - zapitala. - Ti,- vidpoviv tak tiho, shcho zdavalosya, nemovbi se prichulosya ¿j. - CHi ti dav takij nakaz? - Persha osnova pravlinnya: ne vidavati nepotribnih nakaziv, bo se pereshkodzhaº v praci chesnim lyudyam. - A druga? - zapitala. - Druga ta, pro yaku vse govoriv meni mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! Vin kazav: "SHCHobi zdobuti derzhavu, treba mati u vidpovidnij pori ne bil'she yak sto rozumnih lyudej, kotri po nakazu odnogo gotovi na vsyaku pracyu i na vsyaki zhertvi. A shchobi praviti derzhavoyu, vistarchit' p'yat' takih lyudej". CHi ti, o Hurrem, maºsh takih p'yat' dovirenih lyudej? YA tomu tebe pitayu, bo Stambul - komandant vsim gorodam mo¿m, a ti budesh faktichnim komandantom Stambula. Zadumalasya j vidpovila: - A koli b ya ne mala, to shcho treba robiti, shchob ¿h znajti i priderzhati pri sobi? - Ti rozumno zapitala, o Hurrem! Ale niyaka lyudina ne znahodit' takih lyudej, bo ¿h znahodit' i prisilaº dlya dobrogo dila til'ki vsemoguchij Allag. I voni po voli Jogo tak styagnut'sya do dobrogo volodarya, yak styagayut'sya opilki zaliza do magnetu, yakij nedavno pokazuvav tobi shtukar venec'kij. - A yak zhe piznati ¿h? - Piznati ¿h mozhna til'ki po dovshim chasi po ¿h robuchosti i pravosti. Si dvi prikmeti - se yak dvoº ochej lyudini. Odna bez drugo¿ mozhe takozh isnuvati, i navit' mozhe prinositi hosen. Ale pomichnik vladi bez odno¿ z tih prikmet - se kalika. - A yak zhe zaderzhati takih lyudej pri sobi? - Mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,- tak uchiv mene, o Hurrem, a mav vin dosvid velikij: persha prikmeta volodarya - nikoli ne zakpiti sobi z virnogo slugi! A shcho duzhe dovgo treba zhdati, zaki perekonaºshsya, hto tobi virnij, otozh nikoli ne kpi sobi z nikogo, shcho sto¿t' pri tobi. Luchshe ubiti, nizh zakpiti. Bo glum - se otruya, shcho zatroyuº serce obidvoh. Otroºni lyude ni pracyuvati, ni praviti ne mozhut'. - YA shche nikoli ne zakpila sobi zi slug svo¿h. - Znayu, o Hurrem, bo uvazhno pridivlyayusya tobi, vidkoli ti pershij raz pidnesla na mene nesmili ochi svo¿. I tomu, vlasne, kazhu tobi, shcho ti budesh teper pravdivim komandantom Stambula i bez nakazu mogo. - YA mayu til'ki oden grih na dushi: ya kazala ubiti bez peresluhannya velikogo vezira Agmeda-bashu. Slezi vistupili ¿j z ochej. - Tak, o Hurrem. Se grih proti voli vseviduchogo Allaga. I najgirshij zlochinec' maº pravo govoriti svobidno pered smertyu. I koli b ti, o Hurrem, pobachila bunt Stambula proti sebe i bunt vsih gorodiv mo¿h iz-za domagannya smerti ostann'ogo bidaka v derzhavi, a ne ustupila pered tim domagannyam, zaki perekonaºshsya pro vinu, i musila vtikati, i koli b ya znajshov tebe opushchenu v pustini, po utrati cilo¿ derzhavi,- ya skazav bi tobi: "Ti bula dobrim komandantom Stambula!" Bo volodar, o Hurrem, til'ki zastupaº svyatu volyu Allaga, i spravedlivist' Jogo po silam svo¿m, I tomu takij visokij prestol volodarya. I tomu tak daleko syagaº ruka jogo. Ale ta ruka v'yane bez spravedlivosti. Tut Sulejman Velichavij gliboko vdivivsya v sini ochi El' Hurrem i dopoviv otsi slova: "Allagu Akbar!" (Bog vsemoguchij!) Gospod' vsemoguchij carstvuº nad usimi zemlyami j vodami, nad zvizdami j vozduhami. I bez voli Jogo ne viroste j ne vpade ni chervak, ni lyudina, ni ptashina z gnizda. Vin tyazhko karaº za vse, shcho zrobit' lyudina proti svyato¿ voli Jogo, kotra tak korinit'sya v sovisti lyudini, yak korinit'sya derevo v zemli, yak korinit'sya derzhavna vlada v poslusi narodu, A dil Gospodnih nikoli ne zrozumiº lyudina. A hto dumav bi, shcho rozumiº ¿h, toj buv bi podibnij do slipo¿ lyudini, kotra, obmacavshi hvist mogo konya, govorila b inshim, shcho znaº jogo krasu, rasu i rist. Tak govoriv do zhinki najbil'shij sultan Osmaniv. A popri zvil'na ¿duchij poviz, yak vodi, plili gusti lavi pihoti moslemiv. Voni z molitvoyu na ustah perehodili popri osklenu karetu Sulejmana Spravedlivogo, i monotonno, yak doshchi osinni, zvenili na shlyahu nezlichimi kroki ¿h. Moloda sultanka El' Hurrem azh pohililasya pid vagoyu sliv svogo muzha. Vidchuvala, shcho vse, vse bulo v nih take pravdive, yak zoloto. I vona vse dochista gotova bula cile zhittya spovnyati,- z vi¿mkom odnogo, odnogo-odnisen'kogo... Pered ochima stoyav ¿j pervorodnij sinok ¿¿ muzha vid insho¿ zhinki, shcho zastupav ¿¿ vlasnomu sinovi shlyah do prestola sultaniv. Zithnula i zapitala: - A yaka druga prikmeta volodarya po dumci tvogo rozumnogo bat'ka,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! - Druga prikmeta volodarya, o Hurrem,- tak uchiv mene mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,- taka: "Ne vir nikomu bez pidstavi! A raz povirivshi, vivisshi jogo. A raz vivisshivshi, ne beri nazad vi-visshennya togo, poki sud inshih spravedlivih lyudej ne skazhe, shcho ta lyudina stala nedostojna tvogo vivisshennya. Bo slovo tvoº, raz vipushchene, podibne do polku, yakij ti pustiv uzhe do boyu. Toj polk uzhe ne tvij: vin u rukah Allaga, shcho rishaº v boyu". Sulejman Velichavij nadumuvavsya i dodav po hvili: - Koli inakshe robitimesh, vnesesh zamishannya tam, de povinen buti lad i spokij. I v tim zamishanni sama stanesh podibna do furkala na vezhi, z kotrogo tak veselo smiyut'sya mali diti, a kotrim viter krutit', z kotrogo boku poviº. - Rozumno tebe vchiv tvij pokijnij bat'ko Selim,nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! A yaka tretya prikmeta dobrogo volodarya? - A tretya prikmeta dobrogo volodarya, tak uchiv mene mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,- ºst' uvaga, shchobi slugi ne buli nikoli bez roboti: bo lin' - se mati zlochiniv. Ta rivno dobre treba uvazhati, shchobi slugi tvo¿ ne buli peretyazheni zavelikoyu praceyu. Bo taka pracya skorshe abo piznishe dovodit' do otupinnya. A lekshe ºst' mudromu i spravedlivomu volodarevi dati sobi radu navit' todi, koli vin otochenij rozumnimi zlodiyami, nizh koli vin otochenij chesnimi tumanami, hoch duzhe zle i odno, i druge. I shche vchiv mene mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,- shchob ne davati to¿ praci velikomu vezirovi, kotru mozhe zrobiti vezir, ni golovnomu suddi to¿, kotru mozhe zrobiti zvichajnij suddya. Ni ne posilati agi yanichariv tudi, de dosit' pislati zvichajnogo dvernika. Ni ne poruchati odno¿ roboti kil'kom, bo todi nihto za pracyu ne mozhe odvichati. Ni ne viriti kravcevi, shcho vin umiº dobre pidkuvati konya, a kovalevi, shcho znaº mist poklasti. I vse kazav, shcho ranok mudrishij vid vechera. Tomu pered virishennyam vazhnijsho¿ spravi radiv perespati kil'ka nochej pidryad,- nehaj vin spokijno spit' u grobnici svo¿j! Sultan prigadav sobi shchos' i dodav: - I shche kazav meni mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo: "SHanuj stan duhovnij! Ale ne vir, ne vir, ne vir tim, kotri drugih naklikayut' do zhertv, a sami nichogo ne zhertvuyut' na nishcho! Se napevno zlodi¿ j obmanci, hochbi mali na sobi odyagi habitiv i dervishiv i hochbi po tri razi buli u svyatim misti Mecci, pri grobi Proroka. Ne bud', o sinu, durnishij vid dikogo zviryati, kotre obminaº dereva i korchi, yaki ne dayut' dobrogo ovochu v zhertvi zi sebe, lish otrujni yagodi. Se nasinniki neposluhu, buntu j upadku". Tak uchiv mene mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! - YA duzhe budu pam'yatati nauki pokijnogo bat'ka tvogo,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! Ale ya shche bil'she pam'yatala b nauku tvoyu! Skazhi meni, chi lyude dobri, chi zli? Povazhno vidpoviv Sulejman Velichavij: - O serce sercya mogo! YA shche ne mayu takogo dosvidu, yakij mav mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! Ale meni zdaºt'sya, shcho lyude ne dobri i ne zli. Voni taki, yakimi ¿h roblyat' ¿h nachal'niki u kozhdij chas i v kozhdij kra¿ni. Tomu za vse vidpovidayut' verhi, hoch rozumiºt'sya, º v kozhdim narodi lyude, z yakih i najluchshi verhi nichogo putn'ogo ne zroblyat'. ª j cili narodi, shcho vrodilisya karlikami, hoch ne raz buvayut' chislom veliki. Koli davno-davno vtikali predki mo¿ z glibini Azi¿ pered najbil'shim zavojovnikom ¿¿, voni po dorozi zustrichali taki narodi-karliki, veliki tilom i chislom, burlivi j buntivnichi, ale malen'ki duhom. Bo velich duhu lyudej i narodiv mirit' Allag pokoroyu ¿h i gotovistyu zhertvi dlya vladi svoº¿. I niyaka lyuds'ka pracya ne dast' nepokirnim narodam sili, poki ne pokoryat'sya. Ale na zagal dobrij priklad verhiv robit' chuda u narodiv. Narod vse divit'sya na svo¿ verhi. CHi ti znaºsh, o Hurrem, kil'ko dobra v sem'yah pravovirnih moslemiv zrobila ti dvoma dobrimi vchinkami? - Kotrimi? - zapitala. - Pershij buv toj, shcho ti sama obnyala zaryad veliko¿ kuhni serayu. SHCHe pered samim vi¿zdom mo¿m, koli ya prashchavsya z chlenami radi ulemiv, imamiv i habitiv, voni blagoslovili tebe, kazhuchi: "Vzhe maºmo visti navit' z dalekih okolic', yak po-dilala pracya hassake Hurrem". - YAk zhe? - zapitala cikavo. - Tak podilala, shcho zhinki i dochki navit' najzamozhnishih rodiv idut' za tvo¿m prikladom. I rado pracyuyut', kazhuchi: "Koli zhinka mogutn'ogo sultana mozhe pracyuvati, to mozhemo i mi". - A yake zh druge dilo bulo dobre? - A druge, o Hurrem, bulo shche krashche: te, shcho ti ne soromilasya svoº¿ materi. YAk daleko dijshla vistka pro se, tak daleko syagnulo dobre dilo tvoº. I ne odna dochka pomogla na starosti lit svo¿j materi, ne oden sin pomig svomu bat'kovi. Mi ¿demo, a ta vistka dal'she jde. I dijde vid krayu use¿ derzhavi, a mozhe, j poza ne¿. Sulejman Velichavij pohilivsya do kolin svoº¿ ulyubleno¿ zhinki j pociluvav obi ruki ¿¿. A popri zvil'na ¿duchij poviz, yak vodi, plili gusti lavi pishih vijs'k moslemiv. Voni z molitvoyu na ustah perehodili popri osklenu karetu Sulejmana Spravedlivogo. I monotonno, yak osinni doshchi, zvenili na shlyahu nezlichimi kroki ¿h. - Tak samo, yak dobri dila, dilayut' na narod i dila nedobri verhiv jogo. A koli tih nedobrih dil nazbiraºt'sya zabagato, todi vsemoguchij Allag vazhit' ¿h u spravedlivih rukah svo¿h i na takij narid, v kotrim perevazhili nedobri dila, posilaº krivavij bich z ruki svoº¿. I takij bich Gospodnij ºs'm teper i ya, o Hurrem. To ne mij rozum, o Hurrem, zibrav tu silu, shcho plive teper simi shlyahami na zemli nessarag! To vichnij rozum Allaga. To ne moya sila ide, o Hurrem. To jde chastinka nezmirnih sil Allaga! A ya, o Hurrem, lishe trisochka, yaku nese z soboyu povin' strashno¿ kari Jogo. ¯ tomu ya tak spokijno divlyusya na ti znaki Gospodni na zemli j na nebi. Moloda sultanka El' Hurrem vsya zaminilasya v sluh. Sulejman Velichavij ris v ochah ¿¿. Z ostrahom zapitala: - A yak daleko ti zajdesh teper? - Se znaº til'ki Allag i Prorok jogo Magomet. YA ne znayu, o Hurrem. YA stanu tam, de mene spinit' vsemoguchij Allag nevidimoyu rukoyu svoºyu. Muedzini zachali spivati tretij azan na gorbah visokih verblyudiv. YAk okom syagnuti, zaderzhalis' na shlyahah vsi vijs'ka moslemiv. Stala j zolotista kareta El' Hurrem. Sulejman Velikij visiv z povozu i razom z vijs'kom svo¿m upav na zemlyu, na divan molitovnij, licem obernenij do Mekki. Molivsya. A koli Sulejman vstav, to yak daleko syagali ochi, vidno bulo, yak zvertalisya na n'ogo pobozhni poglyadi moslemiv i yak usta ¿h sheptali molitvi do Boga za svogo sultana. Sulejman prashchav ulyublenu zhinku i, poklavshi pravu ruku na serce, vimoviv shche otsi slova: - Allagu Akbar! YA doderzhu slova, yak til'ki Bog vsemoguchij dozvolit' na te. Bo dumka lyudini - se nich bez svitla Jogo, a sila lyudini - se sila malen'ko¿ ditini bez pomochi Jogo, a rozum lyudini - se pina na vodi bez mudrosti Jogo, a zhittya lyudini - se yakijs' durnij, bo bezcil'nij, son bez laski Jogo! SHCHe obtuliv shalem bili ruki El' Hurrem, shcho vityagnulisya do n'ogo z vikna kareti. SHCHe raz pozdoroviv ¿¿, viskochiv na konya j, ne oglyadayuchis' bil'she, rushiv u dorogu, sered entuziyastichnogo kriku vsego vijs'ka, shcho grimiv, yak grim u hmari. Velikij sultan po¿hav na Dzhigad. A za nim lavami ¿hala pishna kinnota j artileriya i plila struyami pihota, obminayuchi z poshanoyu poviz sultanki. A poviz ¿¿ stoyav na shlyahu, poki vidniv shche na koni Sulejman Velichavij, shcho znik na obriyu, yak son. Til'ki shche raz blisnuv na gorbi zelenij prapor jogo. I dovgo letili za nim na tli neba stada chornih krukiv i veliki supi - strashni "vozdushni chervi". Na ¿h vid hri-stiyane v Stambuli hrestilisya j vidmovlyali molitvi. * * * Sultan Sulejman pershij i odinokij raz ne doderzhav slova, yake dav ulyublenij zhinci svo¿j. Ne doderzhav, bo ne mig doderzhati. Dnya 29 serpnya 1526 p. nespodivano zustrivsya kolo Mogacha nad Dunaºm z usim vijs'kom ugors'kogo korolya Lyudvika. Bulo same poludnº, yak zagrala do bitvi muzika madyariv i rushilo bigom do boyu ¿h bliskuche licarstvo. Do dvoh godin prolomiv jogo, a zaki sonce zajshlo - smertel'no vikosiv velikij zavojovnik Osmaniv. A korol' ugors'kij v utechi utonuv v odnij z rik ugors'kih, i niyako¿ bitvi ne mig sultan pokazati zhinci svo¿j. Sulejman zanyav stolicyu Ugorshchini bez boyu i v 1200 skrinyah z bujvolovih shkir viviz do Cargoroda vsi skarbi i klejnodi ¿¿. Nespodivana legkist' pobidi zastanovila jogo tak, shcho ne probuvav iti dal'she. Oglyanuv til'ki chorni gori Karpati i stav na granicyah Ugorshchini, kotra nochami svitila zagravami pozhariv, nemov velika zhertva za grihi. SHCHe z dorogi sultan prislav do El' Hurrem svogo lyubimcya Kassima, komandanta Stambula, z prekrasnimi diyademami j nashijnikami ugors'kih korolevih na pereprosini, shcho ne mig doderzhati slova. Kassim, vruchayuchi dorogi dari, dodav: "Ale mi vsi virimo, shcho padishah doderzhit' slova". Kassim govoriv pravdu. Bo novij, shche bil'shij "dzhigad" zadumav padishah moslemiv. A zaki vin vernuv nespodivano z pohodu, jogo lyuba zhinka zaznala tako¿ muki v cars'kih palatah, yako¿ ne zaznala navit' todi, koli ¿¿ gnali v nevolyu sirimi batogami Dikim Polem kili¿ms'kim i CHornim SHlyahom ordins'kim. Bo º v dushi lyudini takozh diki polya i chorni shlyahi. Mala vladu v stolici. Kozhdogo dnya rano z'yavlyavsya u ne¿ zastupnik Kassima i, klanyayuchis' niz'ko, vitav ¿¿ slovami: - O, radisna mati princa Selima! Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, yak im'ya Hadizhi, zhinki Proroka!.. A na pitannya, z chim prijshov, zachinav postijno tak govoriti: "Ostannya nich prinesla til'ko vazhnih sprav do stolici padishaha, kil'ko ºst' zvizd na nebesnim odyazi Allaga! Ta ya predstavlyu tobi, o radisna mati princa, til'ki deyaki, shchob poprositi poradi u dobrogo sercya tvogo". I opovidav zi spushchenimi vniz ochima, chasom pidnosyachi ¿h na yasni ochi zhinki padishaha. Golova ¿j krutilasya vid tih sprav, yaki vikidala velichezna mashina stolici derzhavi, shcho prostyagalasya na tr'oh chastyah svitu. Ne znala dosi, shcho cholovik ¿¿ dvigaº na sobi ves' toj bezmirnij tyagar. Vzhe pershogo dnya zrozumila, chomu ¿¿ cholovik tak chasto prihodiv z pochervonilimi ochima i tak tiho sidiv pri nij, yak hore ditya pri materi. Deyaki spravi buli taki pomotani, shcho dijsno til'ki sercem, a ne rozumom mozhna bulo ¿h sprobuvati rozv'yazati. Po dvogodinnij rozmovi z zastupnikom Kassima prosila jogo, shchob perestav govoriti dal'she, bo bula duzhe vtomlena. Toj klanyavsya niz'ko i vidhodiv, licem obernenij do ne¿, raz u raz povtoryayuchi slova: "Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, yak im'ya Hadizhi, zhinki Proroka, shcho pokirno nesla tyagar zhittya z cholovikom svo¿m!" Po kozhdij takij avdiºnci¿ mala vglyad u glibini Stambula, v verhi i nizi jogo. I vse napivpritomna vid navalu dumok lyagala na divan i primikala rozgorili ochi. Zmuchena do krayu, vi¿zdila po kozhdij rozmovi z zastupnikom Kassima abo do Bin-Bir-Direku[80], abo do ªni-Batan-Serayu[81] na vidpochinok. Vidpochivala v lodci, bo muchili ¿¿ j tomili zviti i poradi, yakih u ne¿ zasyagav komandant Stambula. A shche bil'she muchilo ¿¿ pochuttya velichezno¿ vladi v najmogutshij derzhavi svitu. Ne znala, shcho z toyu vladoyu ni pochinati, ni robiti, bo shche ne prijshov ¿¿ chas. Ale dumka pro Mustafu muchila ¿¿ najgirshe. Bo mala pid opikoyu pervorodnogo sina muzha svogo vid insho¿ zhinki. I chula bezmirnij tyagar na sobi - na samu dumku, shcho bulo b, koli muzh povernuv bi j ne zastav Mustafi. A shche bil'she muchila ¿¿ dumka pro pustku, yaka bula b na tim misci, de lyubiv gratisya v sadi malij Mustafa. Vidchuvala, shcho polekshalo b ¿j, yakbi mogla vispovidatisya pered matir'yu zi svo¿h dumok. Znala se napevno. I znala, shcho mati znyala bi z ne¿ toj tyagar, vid kotrogo azh pomarnila. Ale ne mogla togo skazati. Boyalasya. Bachila v uyavi napered, yak mati perehrestila b sebe i ¿¿, vchuvshi pro te. I yaki ochi mala b i yak poblidla b. I navit' znala, shcho i yak mati govorila b na te. Znala, shcho skazala b ¿j: "Ti bula u mene dobra, zolota ditina, a zlo zachalosya, vidkoli ti skinula z sebe toj hrestik, kotrij ya tobi dala. I potomu skidala ti vzhe odno za drugim, azh poki ne dijshla tam, de teper sto¿sh i dumaºsh". Ale chogos' inshogo boyalasya shche bil'she. Raz zachavshi spovidatisya, bula b vispovidalasya i z togo, yak ubila neperesluhanogo Agmeda-bashu. Dumala, shcho todi mati ne mogla b dovshe zhiti pid odnim dahom z neyu - z ubijniceyu. Dumala: abo pid vrazhinnyam togo vsego trislo b materi serce, abo pokinula b mene, splakana, vpavshi na silah, i shcho zh todi skazati Sulejmanovi, kotrij napevno dovidaºt'sya, v yakim stani mati opuskala b palati. SHCHo skazati?! Znala svoyu matir luchshe, nizh sebe. I znala, shcho vona vijshla b vid ne¿ tak bez nichogo, yak prijshla,- til'ki z velikim gorem. Ne mogla. A vtim, a vtim! CHi zh mozhlivo ne bachiti sina na prestoli sultaniv? Tak muchilasya prekrasna sultanka El' Hurrem, koli nespodivano vernuv muzh z pohodu. O, yak zhe vitala jogo! Z dijsnoyu radistyu i z dijsnim smutkom, vsya zmishana v nutri svo¿m. A vecherom drozhachimi ustami dyakuvala Bogu, shcho shche i sim razom ohoroniv ¿¿ - vid zdobuttya zolotogo prestola Osmaniv dlya potomstva svogo. Dyakuvala. A na dni sercya chula, shcho vzhe ne perepustit' drugo¿ nagodi. O, ni!.. Vzhe privikla do dumki pro zdobuttya zolotogo prestola Osmaniv. Todi vihovaº siniv tak, yak uvazhaº. O! I todi zachne snuvati plani i dila, yakimi perevishchit' veliku knyaginyu Ol'gu, kotra v sih palatah prijmala hrest - tak samo potajki, yak potaºmno i vona nese svij nevidimij hrest terpinnya, v kotrim uzhe prizabula svyati slova Gospodn'o¿ molitvi: "...i ne vvedi nas vo iskusheniº..." A gorami Balkanami jshla v tim chasi osin'. I nemov gorilo zolote j chervone listya derev, yak ostannº prashchannya. Dereva stoyali v blisku plodiv svo¿h, mov svyashcheniki pered vivtaryami u rizah zolotistih, chervono pidshitih. U sadah serbiv i bolgariv stoyali dostigli ovochi. Osin' zdijsnila vsi mri¿ vesni. I spokijno glyadila u sin'o-lazurovij nebosklin nebesnij, po kotrim tiho kotilosya zolote velike sonce, odna z poroshinok davnih tvoriv Bozhih. Z nih lyudina bachit' znikayuche malen'ku chast' i tishit'sya tim, shcho bachit', yak tishit'sya metelik odnim dnem zhittya, Ale yak na polyah i v sadah dozrivaº vsyake dobre nasinnya plodiv zemli, tak dozrivaº j usyake zillya otrujne. A hto zavchasu ne vipole jogo zi svoº¿ zemli, toj pobachit', yak otrujne zillya peremozhe j zaglushit' usyake dobre nasinnya. * * * Koli Sulejman vdruge vibiravsya na svyatij Dzhigad i vzhe bulo pevno, shcho razom z nim po¿de sim razom na vijnu i sultanka El' Hurrem, zapitala vona Kassima, komandanta Stambula: - Skazhi meni, yak, vlastivo, viglyadaº Dzhigad? A vse veselij Kassim spovazhniv na oblichchi, povagom sklonivsya j vidpoviv: - O radisna mati princa! Koli Dzhigad zajmet'sya na zemli, todi po nebi hodit' zagrava pozharna. I kidaº krivavi bliski svo¿ na chorni stovpishcha i hmari dimu. Todi stognut' shlyahi pid vazhkimi kolesami garmat Halifa. Todi dudnyat' dorogi vid tupotu kinnih polkiv jogo. Todi chorniyut' polya vid pishih vijs'k padishaha, shcho plivut', yak povin'. Todi tak gude plach zhinok i ditej hristiyans'kih, yak shum u gradovij tuchi. Bo zhah velikij nese z soboyu Dzhigad! - To ti kazhesh, Kassim, shcho Dzhigad strashnij? - Duzhe strashnij, o velika hatun! - A chi º shche shchos' strashnisha, nizh Dzhigad? Komandant Stambula nadumuvavsya hvilinu j vidpoviv z ostrahom v ochah: - ª shche strashnisha rich, nizh Dzhigad, o radisna mati princa! - CHi ti, o Kassim, bachiv tu shche strashnishu rich? - YA bachiv pochatok ¿¿, o pani, yakij udusiv zaraz svoºyu rukoyu sultan Sulejman,- nehaj blagoslovenne bude im'ya jogo voviki! Ale pro tu shche strashnishu rich ne vil'no navit' dumati, ne to govoriti, o najyasnisha pani! Ochi sultanki zablistili cikavistyu. Vona hvilinku vagalasya i promovila zhivo: - O Kassim! Ti skazhesh meni, shcho se bula za rich, shche strashnisha, nizh Dzhigad, kotru ti bachiv na svo¿ vlasni ochi! YA viryu tobi, o Kassim, shcho ti skazhesh meni pravdu! - Vse oprich togo skazhu, o radisna mati princa! A togo ne mozhu skazati, vibach virnomu sluzi padishaha i svomu! - CHomu ne mozhesh skazati, o Kassim? - zapitala urazhena.- Adzhe koli sya rich shche strashnisha, nizh velikij Dzhigad, to ¿¿ musili bachiti takozh inshi lyude. CHomu zh voni mozhut' znati pro se, a ya ni? - O, najmudrisha iz zhinok moslems'kih! Ti pravdu skazala, shcho tu rich, shche strashnishu, nizh Dzhigad, bachili j inshi lyude! A ya tomu ne mozhu ¿¿ opovisti, bo º stare povir'ya, shcho koli pro tu rich v palati sultana zagovorit' hoch bi til'ki dvoº lyudej, kotrim virit' sultan, to ta strashna rich pokazhet'sya vdruge shche za zhittya togo sultana. - Se zabobonne povir'ya, o Kassim! - skazala pidnesenim golosom.- Tak samo zabobonne, yak te, shcho zori na nebi mayut' silu nad lyud'mi na zemli! Uchitel' Richchi zi shkoli nevol'nic' stoyav ¿j yak zhivij pered ochima... Kassim podumav i zapitav: - CHi dozvolish, o radisna mati princa, viskazati meni otverto, shcho dumayu? - Vse govori pravdu,- vidpovila vzhe uspokoena. - Za tvo¿m dozvolom, o hasseke Hurrem, govoryu te, shcho uvazhayu pravdoyu. Ni odno ne ºst' zabobon, ni druge. SHCHo se druge ne ºst' zabobon, mozhesh perekonatisya kozhdogo chasu, koli misyac', najbil'sha zvizda nochi, sto¿t' u svo¿j povni nad palatami padishaha. Todi z chislenno¿ sluzhbi v sih palatah vse vityagaº kogos' jogo divne svitlo z kimnat. I vityagnena lyudina lize u sni po takih miscyah, de navit' najzruchnishij shtukar z ªgiptu ni z Bagdadu ne mig bi vilizti bez utrati zhittya. Svo¿mi ochima mozhesh pobachiti, o radisna mati princa, shcho nebesna zvizda maº silu nad zemnimi lyud'mi. CHomu zh bi inshi zori ne mali mati podibno¿ abo shche bil'sho¿ sili? Tomu, shcho mi dobre ne znaºmo togo? Sultanka zadumalasya nad tim, shcho chula vid Kassima. A vin govoriv dal'she: - Sam sultan Sulejman urodivsya pid takoyu zvizdoyu, shcho, mimo vsih vijn i bo¿v, umre svoºyu smertyu na l'vinim stoli. Tak kazhe stare peredannya, i vsi mudrci Shodu tverdo viryat' v te, shcho nema tako¿ lyuds'ko¿ sili, kotra mogla b pozbaviti zhittya Sulejmana. I til'ki tomu j mig vin zlamati tu rich, shche strashnishu, nizh Dzhigad, pro kotru ne vil'no ni dumati, ni govoriti, shchob ne povtorilasya. - Ti bo¿shsya, Kassim? - O hasseke Hurrem! YA gotov segodnya, yak kozhdij vo¿n, poklasti svoº zhittya na prikaz padishaha za n'ogo, za rid jogo i za derzhavu jogo,spokijno vidpoviv komandant Stambula. Cikavist' sultanki rosla. Bachachi, shcho zvichajnimi sposobami ne vidobude z Kassima togo, chogo vin ne hoche skazati, opustila obidvi ruki i napivprimknula ochi, nemov oslablena. I tiho, yak legit vitru, promovila do n'ogo; - O Kassim! CHi padishah mozhe meni opovisti pro te, shcho vin sam zrobiv?.. Kassim zblid... - Ne mozhe,- vidpoviv. Vona vmit' sposteregla jogo perelyak. I zaraz vikoristala, kazhuchi: - A chomu ne mozhe? Kassim shche bil'she zmishavsya. Po hvili, zibravshi dumki, vidpoviv: - Bo padishah zrobiv to duzhe neoberezhne, hoch velike, dilo, a sam ne pohvalit'sya nim. - A yak ti dumaºsh, Kassim, chi ºst' na sviti taka zhinka, shcho mogla b viderzhati i ne skazati cholovikovi svomu: "YA chula vid togo i togo take j take. Vin zachav govoriti i ne hotiv skinchiti"... Kassim, pritisnenij hitristyu El' Hurrem, probuvav vostannº boronitisya i skazav: - Taka zhinka ºst', o Hurrem. Se odinoka podruga padishaha, kotrij ya viryu, shcho ne vidast' tajni, povireno¿ ¿j na slovo. - Tak,- vidpovila radisno i, pleskayuchi v doloni, yak ditina, zirvalasya z divanu.- Til'ki zh ti, o Kassim, shche ne skazav meni to¿ tajni! A yak skazhesh, vona ostane mizh mnoyu i toboyu. Navit' sin mij, Selim, yak doroste, nikoli ne dovidaºt'sya pro te, shcho skazav jogo mamikomandant Stambula u svyatim roci Dzhigadu! Na te Kassim ne mav uzhe shcho vidpovisti. Pomalu j oglyadayuchis', zachav tiho govoriti: - To bulo tak. Koli u misti Ograshkej pomer pokijnij bat'ko padishaha, blazhenno¿ pam'yati sultan Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! - i chornim vozom vezli tilo jogo do Stambula, todi na prestol sultaniv vstupiv sin jogo Sulejman,- nehaj zhive vichno! A todi vibuhla vorohobnya vijs'ka u Stambuli... - Tak?! - perervala zdivovana El' Hurrem.Vorohobnya... proti... Sulejmana? A chomu zh ya pro se nikoli dosi ne chula? - Bo pro tu rich, strashnishu vid vijni j pomoru, nikoli ne govoryat' pravovirni moslemi v palati padishaha. - A chogo zh vibuh toj bunt? I hto jogo zrobiv? I poshcho? I yak Sulejman zdaviv jogo? Teper prigadala sobi, shcho sultan Sulejman duzhe nerado ¿hav z neyu v okolicyu Stambula, de stoyala velika na milyu kasarnya yanichariv. A koli raz sponukala jogo po¿hati z neyu tudi, to ves' chas mav glibshe, nizh zvichajno, zasunenij turban na ochi i buv duzhe malomovnij. A Kassim opovidav dal'she: - Vorohobnya, o Hurrem, se rich strashnisha vid vijni. Bo todi v ulicyah mista ubivaº brat brata, i bat'ko sina, i dochka zradzhuº matir svoyu, yak til'ki dopustiti do togo, shchob vorohobnya rozgorilasya. Vidithnuv i opovidav dal'she: - A viklikayut' vorohobnyu zli lyude, kotri vse nosom chuyut', koli nad nimi maº zatyazhiti tverda ruka. A prichin do vorohobni znajdut' voni sto tisyach, a yak nema, to vidumayut'. - A shcho zh vidumali todi? - Nichogo ne vidumali, til'ki zazhadali vid molodogo sultana viplati v zoloti nadzvichajnih dariv. - Hto zazhadav? - YAnichari,- vidpoviv tak tiho, yakbi boyavsya, shcho stini vuha mayut'. - I sultan viplativ? - Oj, viplativ vin ¿m taku platnyu, shcho strashno popam'yatayut' i, mabut', nikoli bil'she ne pidijmut' zbro¿ proti Sulejmana. Sultanka El' Hurrem zaperla v sobi viddih i vsya pereminilasya v sluh. A v garnij golovci ¿¿ tak zakipili dumki, shcho primknula ochi, shchob komandant Stambula ne zmirkuvav, shcho diºt'sya v nij. Kassim opovidav dal'she: - Vzhe mihami obv'yazali shi¿ agam yanichariv i na ploshchah stolici chuti bulo gurkit vikochuvanih garmat i metushnya zchinilasya v serayu, yak molodij padishah kazav privesti tri koni. Privedeno tri koni. YA buv todi shche ad'yutantom jogo yak princa, bo shche ne bulo chasu zrobiti niyakih zmin. Molodij padishah viskochiv na konya i kivnuv na mene i na Agmeda-bashu, piznishogo velikogo vezira. Mi obidva sili na konej, vzhe bachachi, shcho sultan dumaº robiti. Perekinuvsya ya ochima z Agmedom, ale zhaden z nas ne mav vidvagi skazati slovechko do padishaha. - I vi vtrijku po¿hali? - Vtrijku, o Hurrem! - Bez vijs'ka? - Bez niyakogo vijs'ka. Sulejman ¿hav naperedi, a mi za nim. Uzhe zdaleka shumila velika kasarnya yanichariv, yak shumit' Bosfor v chas buri. A padishah movchki v'¿hav na podvir'ya, de tak kipilo, yak u kitli. - Jogo ne piznali? - perervala. - Jogo zaraz piznali, bo ne raz vin z tim vijs'kom hodiv na mushtri shche yak prestolonaslidnik i znav jogo kozhdij zhovnir u stolici. Padishah movchki ziskochiv z konya, a mi zrobili te, shcho j vin. I ya, i Agmed - oba mi buli pevni, shcho zhivi ne vijdemo z to¿ progulki. - A shcho vi dumali, shcho bude z sultanom? - Skazhu pravdu, o Hurrem! Mi pro te ne dumali. - I shcho zh bulo dal'she? - Padishah prosto pishov v seredinu zbuntovano¿ kazarmi. - I vsi zatihli? - Oj, ne zatihli, o radisna mati princa! Til'ki uzdrivshi samogo padishaha, zvernuli proti n'ogo kopi¿ j shablyuki. I bulo tak tiho, yak pered duzhe velikim zlochinom. - A shcho na te padishah? - Padishah spokijno skazav otsi slova: "Zi vsima govoriti ne mozhu. Nehaj vistuplyat' tri providniki!" - I vistupili? - Tak, zaraz vistupili i stali v kruzi sered mechiv. - A padishah shcho skazav do nih? - Ani odnogo slova ne skazav, til'ki bliskavichnim ruhom ruki vityagnuv shablyu i tr'oma udarami na misci zarubav usih tr'oh tak skoro, shcho nihto j ne spam'yatavsya. El' Hurrem zblidla. Kassim kinchiv: - Cila kazarma zbuntovanogo vijs'ka kinula zbroyu i vpala na kolina, blagayuchi proshchennya. Sultan Sulejman movchki obernuvsya i vijshov z kazarmi. I shche to¿ dnini rozzbro¿li ¿h. A zaki sonce zajshlo nad Stambulom, krov zlila dolivku u dovgij na milyu kazarmi yanichariv. Drozhachi pid vrazhinnyam togo, shcho govoriv Kassim, zapitala El' Hurrem: - I vsih ¿h na smert' zasudiv sultan? - O hasseke Hurem! Padishah ne sudiv z nih nikogo, til'ki viddav sud nad buntivnikami v ruki vijs'kovogo sudu. Lish kazav poklikati do togo sudu, kromi vchenih suddiv, shche odnogo prostogo zhovnira-kaliku, pershogo, yakogo zustrine jogo pis-lanec' na vulicyah Stambula. I toj sud ne pomiluvav nikogo. Bo vil'no pomiluvati vsyakogo zlochincya j navit' ubijnika, ale ne vil'no pomiluvati raz zbuntovanogo vijs'ka. Koli b jogo pomiluvav sud, to ne pomiluvav bi Allag ni tih buntivnikiv, ni togo sudu. - To ti yanichari, shcho teper º v Stambuli, se zovsim inshi? - Zovsim inshi, o Hurrem! Deyaki z nih nadhodili yakraz z pobliz'kih mist, koli narod kinchiv na vulicyah Stambula rozdirati na shmatki trupi zbuntovanih i kidati sobakam kusniki ¿h tila. Sultanka El' Hurrem zakrila ochi rukami i skazala: - Dijsno! Strashnij ºst' Dzhigad, ale º shche strashnishi richi, nizh Dzhigad. Ti pravdu kazav, o Kassim! A Kassim kinchiv opovidati te, pro shcho nikoli ne opovidali pravovirni moslemi v palati padishaha: - A na deyaki podvir'ya narod sam zatyagnuv priznachenih na smert' buntivnikiv i, zamknuvshi vsi brami, divivsya z vikon, yak golodni sobaki zhivcem rozdirali zv'yazanih buntivnikiv. Sultanka vidkrila rukami ochi i skazala: - Se vzhe duzhe zhorstoko, o Kassim! - Ale spravedlivo, o Hurrem! - CHomu spravedlivo, o Kassim? - Bo narod, kotrij miloserdit'sya nad buntivnikami proti Allagom dano¿ vladi, sam bude posharpanij golodnimi psami, til'ki shche girshimi, nizh ti psi, shcho mayut' sherst' na sobi. - To psi bez shersti girshi, nizh psi z sherstyu? - zapitala na¿vno. - Bezkonechno girshi, o Hurrem! Bo navit' najlyutishi psi z sherstyu ne zbitkuyut'sya dovgo nad nikim. Zagrizut' - i po vs'omu. A sobaki bez shersti duzhe zbitkuyut'sya, o Hurrem,- i dovgo trivayut' ¿h znushchannya. - A chomu ya shche ne bachila takih nebezpechnih sobak bez shersti? YAk voni nazivayut'sya? - Ti bachila ¿h, o najkrashcha kvitochko Edemu! Ti sobaki bez shersti nazivayut'sya lyude. Na pokayaniº narodam sotvorila ¿h bezkonechna mudrist' Allaga, yak najstrashnishu karu. I vzyala mudrist' Bozha gnuchnist' gadini, i zubi vovka, i rev medvedya, i vittya giºni, i skomlinnya psa, kigti leoparda, i rilo bezrogi, i ¿d' skorpiona, i zahlannist' tigra. I gore, o Hurrem, mistam i kra¿nam, kotri ne piznayut'sya na tij sobachij porodi bez shersti. Hvilinu dumala, potomu zapitala: - To ti, o Kassim, vidkoli bachiv pochatok buntu v Stambuli, pevno, zminivsya d