i ne pochuv iz hati materinih krokiv... ¿j tezh strashno bez jogo krokiv. A mozhe, oglyaneshsya - i pobachish jogo? Miroslava oglyanulas' i spravdi pobachila v poli cholovichu postat' z mahovimi vilami i grablyami za plechima. Ce z lugiv povertavsya zolotovusij dyad'ko Lavrin, yakogo zavzhdi tak priºmno strichaº titka Olena: "O, vijs'ko jde, korogovki mayut'". Tak, mayali korogovki voyac'ki, mayut' i pohoronni... Dyad'ko Lavrip tezh pobachiv Miroslavu i zhuravlino pishov do ne¿, nesuchi na vidu zolotavist' lita i peredosinnij smutok. Os' vin, zithayuchi, klade kraj stezhini svoº znaryaddya, opuskaº ruki pa plechi Miroslavi, pal'cyami perebiraº ¿¿ snip volossya. - Zsohlasya duzhe.Ditino, zhuris', ale j ne vbivajsya tak - poberezhi sebe j dlya ditok svo¿h, shchob voni zdorovishimi buli. - Oj shcho vi kazhete, dyad'ku Lavrine! - strimala sebe, shchob ne zagolositi. - Mushu j take skazati, bo materi ne maºsh, vona b tobi ce krashche skazala, - vin prigornuv ¿¿, pociluvav. - To zcov te same proshu: ne vbipajsya tak. Ot hodimo dodomu, ya tobi kosars'ku vecheryu zgotuyu. - Spasibi, dyadechku, ya shche polyami projdusya. Vzhe ponochi, mov snovida, Miroslava pidijshla do Danilovo¿ hati. A mozhe?.. Vona pidvazhuº voritcya, i v nih prokidaºt'sya cha¿ne kigikannya. YAk bi dobre bulo, abi za cimi voritcyami na podvir'¿ zustrili ¿¿ mati i Danilo. Ta matir uzhe nikoli ne strine. A vin?.. Divchina, skulyuyuchis', pidhodit' do vikoncya, shcho trimaº v sobi misyachnij smutok, i stukaº tak, yak zavzhdi stukav Danilo. Ta nema komu ¿j vidchiniti dveri, yak ne bulo komu vidchiniti ¿h i Danilovi. Todi vona bilya priz'bi znahodit' starij derev'yanij klyuch, vstavlyaº jogo v temne oko otvoru, i dveri, nibi chekayuchi ¿¿, vidskakuyut' od poroga. Navpomacki Miroslava zahodit' do hati j tiho kliche Danila, a ¿j u vidpovid' zithaº hata, zithayut' torishni snopi rizno¿ pashnici. Ot i prijshla vona syudi ne gospodineyu, a stradniceyu, ne znayuchi, chogo v ne¿ teper bil'she: lyubovi chi bolyu? Zasvititi b svitlo, tak ne mozhna, bo shche prilize St'opochka i pochne varnyakati pro lyubov i orgvisnovki. Pri misyachnomu mevi vona znahodit' foto Danilono¿ materi, zdijmaº z stini, pidhodit' do vikna. Do ne¿ usmihnene pridivlyayut'sya dobri selyans'ki ochi, shcho vse zhittya turbuvalisya hlibom nasushchnim ta nevsipushchoyu praceyu. "Hiba zh vi, mamo, mogli naroditi lihu lyudinu?" - movchki pitaºt'sya v materi, yaka ne dochekalasya ¿¿. Posmihayut'sya selyans'ki ochi, shcho trimayut' u sobi zadumu stepiv, posmihayut'sya dlya tebe i dlya ditej nashih, proshchayut' nam nashe nedoskonale, spodivayut'sya na nashe krashche. "YA budu vashoyu don'koyu, yak ne rozlyubit' mene Danilo, - govorit' ne golosom, a sl'ozami i zgaduº jogo pisnyu v godini osmuti: "Mati, nasha mati, de tebe uzyati? Mozhe, tebe, mati, ta j namalyuvati? Na¿hali malyari iz chuzho¿ storoni, zmalyuvali matir na bilij stini. Zmalyuvali ochi, zmalyuvali brovi, ta ne zmalyuvali tiho¿ rozmovi..." A hto i de zmalyuº teper tvoyu rozmovu? I raptom vona chuº tihij shepit: - Miroslave, Miroslave. "Zvidki zh vin?" - ne mozhe vtoropati divchina j stavit' foto na stil. - Miroslave, ti tut? - Hto ce? - Znajshlasya, - chuº polegshene zithannya, oberezhni kroki, - i z sinej vihodit' YArinka. - YA vsyudi shukala tebe. - Pashcho ya tobi teper? - Take skazhesh! Ti tak nalyakala mene, i mamu, i tata. Koli ya obbigala vsi polya, to j zdogadalas', shcho ti pishla do Danila. - A Danila nema, - skazala tak, nacheb pro ce ne znala YArina. - Vin povernet'sya, neodminno povernet'sya! - Ti virish u ce chi zaspokoyuºsh mene? - Viryu, Miroslave. Nalyaglo gore, ta vse pereinakshit'sya. Ot pobachish. - Podivis', yaka garna mati v Danilka. YArina pil'no glyanula na podrugu, vzyala foto i tezh pidijshla do vikna. - YA trohi znala ¿¿. - Znala? - ne povirila Miroslava. - YAkoyu zh vona bula? - Smaglolic'oyu, ne takoyu, yak Danilo, vin u bat'ka vdavsya. I lagidna, mov pogozha litnya dnina. A odyagalasya v use chorne - nosila zhurbu po cholovikovi. - Rozpovidaj, rozpovidaj, YArinko. Divchina bezporadno rozvela ruki: - A bil'she nichogo ne zapam'yatala, bo maloyu bula, - i pritulilas' do Miroslavi. - Tak ti jogo duzhe lyubish? - Bil'she sebe! I ne znayu teper, kudi poditisya v bilomu sviti. YArinka shche tisnishe pritulilasya do Miroslavi i dovirlivo skazala: - YA tezh hochu mati veliku lyubov abo niyako¿. Ot zavtra zh nazhenu svo¿h zalicyal'nikiv i skazhu ¿m: zas'! - Todi posmutniyut' vechori bez tvogo smihu. - Nichogo ne stanet'sya ni tim vechoram, ni mo¿m zalicyal'nikam. Hodimo vzhe dodomu. - Pobud'mo, bo hto znaº, chi dovedet'sya shche buti tut. Voni pritihli pered nevidomim, pered prijdeshnim, pered otim misyachnim sumom, shcho kolis' buv uv ochah Danilovo¿ materi, shcho º v nashih ochah, poki mi lyudi, poki mi vbolivaºmo nad lyuds'koyu doleyu. XXI Vidolipkami ta toyarami - Danilo vibrano¿ na zaroslij zillyam putivec'; obabich n'ogo sini ¿¿ zhitnij son, iin poetapne visipavsya pid kolosom, bo zavtra-pozantra vzhe lyazhe na storni. Oce b i sobi prilyagti bilya kolosa i pid shereh stebla zasnuti do togo svitankovogo bagattya chi do togo vincya, yakim sonce roztinaº nich. Pid nogami shchos' shorstko zasharudilo, Danilo spochatku zdrignuvsya, cotim prihilivsya, i jogo ruku zaloskotav kushch perekotipolya, yakij shche micno trimavsya zemli, ot i vip, Danilo, zaraz staº porokotipolem. "To kudi zh, kudi poditisya tenor?" - pimotno pitaº nivu i samotn'ogo sonyashnika, shcho yakimos' chudom viris u zhitah. Ta nimuyut' zhita, nimuº i sonyashnik; voni mayut' svoyu movchaznu turbotu: viddati lyudyam uves', do zernini, vrozhaj, a vzhe yak lyudi mayut' zhiti - ce ne ¿hnij klopit. A os' i vivsa tulyat' odin do odnogo svo¿ dzvinochki i zdrigayut'sya navit' od golosu perepilki. "Spat' pidem, spat' pidem", - drimotno obmanyuº svo¿m slonom perepilka, bo zh dumaº ne pro sop, a pro lyuboshchi. A shcho dumaº teper Miroslava? CHi oplakuº, chi proklinaº epos kohannya? Navishcho vin skazav, shcho po¿de do mista? Ce zh mozhe viklikati pidozru, shcho spravdi vin krivsya z chimos' od ne¿. Hotiv yakos' zaspoko¿ti divchipu, a zrobiv girshe. "Spat' pidem, spat' pidem". Kudi zh jomu zaraz piti, kudi zanesti sebe, svoº serce, shcho mlo¿t'sya i niº? Mozhe, zaglyanuti do shkoli, do togo cholov'yagi, yakij shozhij pa kozaka Golotu, chi do Maksima Didenka? YAk ne zlyakaºt'sya, to shchos' poradit', bo maº i rozum, i rozmisl u golovi. Na shlyahu zaburchali mashini. SHCHo voni vezut' lyudyam: dobro chi lihovistya? Mashini zatihli, a vdalini, nasuproti Danila, z'yavivsya vershnik. YAk slavno bulo ranishe zustritisya z vershnikom u poli, pogomoniti pro se, pro to, prisluhatis' do nochi, po yakij nikayut' sonni tumani. Ta ce bulo kolis'... I, chavlyachi svoyu gordist', Danilo vbiraº golovu v plechi, navzirci vhodit' u zhita, podali vid lyudini, blizhche do perepilki, pripadaº do zemli. Nikoli shche vin ne lezhav u zhitah, ne vitolochuvav ¿h, a co tak ganebno hovaºt'sya. I vid kogo? Vid lyudini! Zemlya lunko peredaº tupit kopit i kurnikannya verhivcya: ¯de kolak z Ukra¿ni - Mushket za plechima,, Za nim plache divchinon'ka Z chornimi ochima. Nedarma sti'i'ki divochih sliz maºmo mii v pisgiyah. Nedarma! Vidklonalit kopita, stihla pisnya, i Danilo pidvivsya z zemli. ZHitni koloski bplis' jomu v grudit, ob plechi j ronili rosu chi sli,o:iii na rukit. I tut slavno zhitechko vikohali lyudig, ot til'ki iiiii po zhnipuiiatimo z pimi, po projdet'sya z kosoyu, po zv'yazhe tupij, .otnatttnj spip, ne postavit' polukipka, z yakogo udop' stikatime sopcs, a vnochi - misyac'. Bula lyudina, a stalo perekotipole chi navit' shchos' girnio. I vse odno, hoch yakij chavit' tebe nevikrut, maºiig shchos' diyati. Diyati! Danilo storozhko perejshov pa Drugu dorogu, vzhe ne dosluhayuchis' do shelestu nivi, do golosiv perepilok, a lishe pridivlyayuchis' do zatopleno¿ misyacem dolini, yaka zaraz til'ki po nizinkah vibipala kushchi tumanu. "Oj tumane, tumane, mij latanij talane!.." Latanij z uchorashn'ogo chi pozavchorashn'ogo vechora; do togo "k yak posmihavsya jomu i padiyami, i lyuds'kimi ochima. Nevzhe Do vse nikoli ne povernet'sya do n'ogo? A mozhe, piti z povinnoyu? Til'ki z yakoyu povinnoyu? Hiba vip, a ne Stupach provinivsya pered lyud'mi, pered derzhavoyu? Ni, za Stupachovu pomilku chp zlobu vin ne ponese svoyu golovu pa pokarannya, i tak vona karaºt'sya bil'she, nizh treba. L stav bi Stupachevim potakachem, to j ne shmatuvali b tvoyu dolyu. Robiti shchos', robiti treba! Til'ki shcho? YAk nastirlivo tovchut'sya odni j ti sami dumki, azh mozok puhne vid nih... Bin i nezchuvsya, yak pomizh hlibami shche virinula postat' versh pika. Cej ¿hav tiho-tiho, dodivlyayuchis' do nivi chi nochi, a dlya vij kopii jogo, opustivshi golovu, pidmitav grivoyu dorogu i smachpo griz travu. Znovu hovatis'? Ta oburilas', azh zastugonila gordist', i Danilo, viprostavshis', paprobij pishov do verhivcya. Toj, pochuvshi kroki, povodom zupiniv konika, pidvivsya na stremepah. "Nache Mihajlo CHigirin kivaº borodoyu? Avzhezh vin!" - piznav nevtomnogo golovu kolgospu, yakij na starosti lit pochav zaochno vchitisya v instituti, bo ranishe zemlya mala molitvu, a teper ¿j treba mati nauku. I CHigirin piznav Danila, skvapno skochiv na zemlyu, naciliv pa n'ogo neveliki ochi j spip borodi, v yakij gulyaº bilij cvit, poyu vin shche v dvadcyatomu roci pohovav glibokij shabel'nij shram. - Nevzhe ti?.. - divuºt'sya i niyakovo posmihaºt'sya cholovik, - Vihodit', ya, - ne znaº, shcho vidpovisti, Danilo. - Dila... - trusit' borodoyu CHigirin, prostyagaº neveliku gudzuvatu ruku. I uves' vin nevelikij, micnotilij, divovizhno shozhij na griba-borovika. - To yak vono?.. - Pogano, Mihaile Ivanovichu. - Viryu, - vraz posmutniv cholovik, potim glyanuv u dalinu. - Nevmivana sovist' u togo Stupacha, i koli vzhe perevedut'sya taki? Ta budem nadiyatis' na pravdu. Ti zh pisav kudis'? - Ni. - I darma. Des' u svij nevikrut perebuvaj ci dni, a do pravdi dobivajsya. Koli zh potribnij bude svidok, to i na mene mozhesh poslatisya. Skazhu, shcho znayu tebe z koliski. V Danila zasipalis' usta. - Komu teper potribna moya koliska? - I ne kazhi takogo! Zlovrazhomu ta gadyukuvatomu, zvisno, ni koliska, ni matir nad neyu, ni nasha revna pracya, ni nasha dolya ne potribni. Ale jomu ne zapogubiti nash den' i chas. - Kudi zh vi proti nochi zibralis'? - YA lyublyu i vechirnyu, i zapivnichnu godinu v hlibah. Oce zh sobi nadivlyayus' na kolos, bo zavtra-pislyazavtra tut bude til'ki sternya, a vona vzhe osin' nagadav. - Pomovchavshi, CHigirin poklav ruku na pleche Danila j stiha proburmotiv: - Ot º u mene divac'ke pitannya. Dosi ni do kogo ne potikavsya z nim, shchob ne obizvali durnem. - Pitajte. - Ce zh dva roki tomu spraktikuvavsya, shcho zhito-pshenicya krashche rodyat', koli siyati ryadki zi shodu na zahid. CHi todi sonce shchedrishe obmivaº ¿h rann'o¿ i prizahidno¿ godini, chi shchos' inshe tut º? Zviriv u minulomu roci - ta sama kartina. Ti chasom ne primichav takogo? - Ne pomichav, - zdivovano vidpoviv. "Ot tobi j grib-borovik!" - To, yak shochesh, perevir u sebe. Ce mozhe lyudyam zgodit'sya. - Koli ce svyato bude v mene?.. - Neodminno bude. Mozhe, potihen'ku podibaºm do mene? Bo ti, vidat', zdorozhivsya. Moya stara nas dushenikami pochastuº, pozhurimos' razom, podumaºm razom. YAk ti na ceº? - YA dali zibravsya. - Tezh rozumiyu, - pogodivsya CHigirin. - Buvaj zhivim i zdorovim. - Vin stisnuv Danila v obijmah i shvidko pishov do svogo kosmatonogogo konika, yakomu misyac' vizolochuvav grivu. I znov pshenici ta zhita, bilopinni grechki ta chubati sonyashniki, i pogojduvannya misyachnih nevodiv, i zagadkovist' dalini. A os' i drimlivi verbi poznachayut' shlyah drimotno¿ richechki, i kladka, shcho popiskuº, yak v'yun, i diki pivniki, yaki tak garno pidveli zhovti svichada cvitu, i oshatni, v napatlanih spidnichkah, kopichki, i priv'yalenij smutok tatars'kogo zillya. Za richkoyu bilya prigaslogo bagattya spali kosari, a ¿hnij son ohoronyav skrip derkacha. I Danilo ne vitrimav, shchob ne pidijti do nichlizhan, yaki privil'no rozmetalisya na svizhomu sini. Nad posizilim bagattyam, na rozsohah, visiv zadimlenij kazan, -u yakomu gusla nemudra selyans'ka strava - pshonyanij kulish, shcho pahnuv ne lavrovim listom, a m'yatoyu. Poglyad Danila zupinivsya na oblichchi bilochubogo viyastogo parubka, shcho negadano pochav posmihatisya u sni. CHi, mozhe, prokinuvsya hlopec' i z-pid vij divit'sya na n'ogo. Danilo zavmer, a parubok led' chutno zapitav svogo snu: - Ce ti, Oksano?.. Bulo za pivnich, koli Danilo zajshov na dvorishche tiº¿ shkoli, u yakij kolis' kil'ka dniv prozhiv pomizh svyatimi i grishnikami. Todi vin bil'she pridivlyavsya do svyatih, bo malyar dav ¿m use krashche, shcho mali lyudi. Na viknah shkoli dokrishuvavsya odvolozhenij misyac', a dovkola stoyala taka tisha, shcho bulo chuti, yak z prikrinochnogo zholoba po kraplini skapuvala voda. YAk zhe jogo prijme teper Terentij Ivanovich, kotrij chotiri razi strichav smert'? SHCHo skazhe mudrij Didenko? Ce zh udosvita dovedet'sya koloshkati ¿h. Danilo siv na shidcyah, shcho veli do shkoli. Navproti stoyala stara katraga, v yakij i zaraz pobliskuvala kricya plugiv, pravoruch viginav ruki zaryasnilij sad, a dali gorbami bovvanila shkil'na zemlya, po yakij i vin viv pluga, siyav zerno. Do n'ogo zvidusil' pochali stikatisya spogadi j utoma. Zgadalasya j titka Marina, i polovec'ka kamena, i samotnij sonyashnik u poli, i vershnik pomizh zhitami, i nichlizhani, i otoj bilochubij parubijko, shcho i v sni klikav svoyu Oksanu... - Ce ti, Miroslave? - zapitav vin. - Danile Maksimovichu, yak ti?.. YAkim pobitom? Danilo strepenuvsya i, viborsuyuchis' zi snu, zlyakano pidvivsya. Pered nim u podivi stoyav Terentij Ivanovich, na jogo vislih vusah zgasav piznij misyac'. - Prijshov do vas, do shkoli, - shche ne znaº, shcho skazati, Danilo. - Do shkoli? - zdivuvavsya Terentij Ivanovich i vzhe pislya movchanki: - I ne poboyavsya? - navsibich ozirnuvsya. - Vzhe skoro j svitatime. Kudi poditi tebe vid lihogo oka? - Mozhe, v otu cerkovicyu, do grishnikiv? Z chiº¿s' vini i ya stav grishnikom, - ohopiv golovu rukami. - YAk ce strashno, Terentiyu Ivanovichu. YAk ce strashno!.. Ishov do vas polyami, a nazustrich lyudina, i ya musiv hovatisya od ne¿ v zhitah. - Kolis' i v mene bula prigoda v zhitah, - zgadav minule Terentij Ivanovich. - Zitknulisya mi u visimnadcyatomu roci z derzhavnoyu vartoyu Skoropads'kogo. Vdarili po nij! A koli skoropadchikam naspila pidmoga, kinulisya v stigli zhita. Ta osatanili "ekspeditori", nedovgo dumayuchi, z usih bokiv pidpalili hlib. Gorit' vin, gorimo j mi, i musili, palayuchi, nemov snopi, pidvestisya z zemli, ce jshla todi moya tretya smert'... I najstrashnishim todi bulo - oti blakitni vogni, yakimi dogorali i prosvichuvalis' gno¿ pobratimi. Blakitni... SHCHo zh, Danilku, robiti z toboyu? - U cerkovicyu do grishnikiv. - I grishppkip, i svyatih zamazali glinoyu. Anit taki domoglasya svogo, a teper mazhe d'ogtem lyudej; nedarma kazhut': pavchena vid'ma zavzhdi zlisha vid rodimo¿. Navit' zavivalo na golovi maº vid'oms'ke. T'hu! - YAk zhe Maksim Petrovich na ce? - Hiba ti ne znaºsh nichogo? - Ni. - Maksim Petrovich uzhe z misyac' pracyuº direktorom radgospu v susidnij oblasti. Teper vin rozvernet'sya na tisyachah gektariv. Mabut', i ya perejdu do n'ogo, bo ne til'ki dusha, a j moya verbova noga sumuº za nim, - poviv svoºyu suhoyu verbichkoyu, shcho znizu bula okovana zalizom... - Ce zh yakos' vesnoyu bilya richki ya virizav sobi dvi nogi pro zapas, obtesav znizu, a tut ribalki jdut' na chovnah, do sebe zaproshuyut'. Vstromiv ya svo¿ verbovi nogi v bereg ta j po¿hav na ribolovlyu. Vpijmali mi todi j ribi, i rakiv, zataganuvali yushku, vipili po-hristiyans'ki charupinu i azh til'ki vranci povernulisya dodomu. A tut same naspilo roboti, zakrutivsya ya v furmanci j povernuvsya na bereg do svo¿h nig des' dniv cherez desyat'. Divlyus', a odna noga vzhe j listyachko dribne vikidaº. Ne zachepiv ya ¿¿, to j pochala rosti moya noga i verbichkoyu stala, shumit' sobi listom, cvite, a rosu maº girku. ZHittya! - Nevzhe probuvali na smak? - virit' i ne virit' usij rozpovidi chi pritchi chervonogo kozaka. - Probuvav, - pravdivo divit'sya na n'ogo Tereptij Ivanovich. - Pri svo¿h chotir'oh smertyah yakogo ya til'ki zillya ne probuvav i vse odno viriv, shcho budu zhiti. I ti, ditino, maºsh zhiti, - vin stupiv verbovoyu nogoyu, obnyav Danila. - De zh ti perednyuºsh u mene? Mozhe, v lisovij smolokurni? Tudi nihto vlitku ne zaglyadaº. - De skazhete, - skorbotno, dusheyu dyakuvav lyudipi. I dovira kozaka, i jogo spovid' vrazili Danila i zapam'yatalisya na vse zhittya. - Todi ti trohi zazhdi, a ya zapryazhu svo¿h vitrogoniv, - ta j u lisi. - A mozhe, ne treba? - raptom zavagavsya Danilo. - CHogo ne treba? - ne zrozumiv, nasupivsya Tereptij Ivanovich. - SHCHo bidu naklichete na sebe. - Koli b ya ne viriv tobi, to inshe dilo. A poki v nas dobra vira, doti pas ne zlomit' neshchastya. Ot pobachish: use minet'sya, a pravda zalishit'sya. - I, postukuyuchi verbovoyu nogoyu, vin pishov do shkil'no¿ stajni. Nezabarom koni buli zapryazheni. Danilo viskochiv na obshitij poludrabok novogo voza, i kolesa zashipili iyu rosistomu sporishu. Vi¿havshi z shkil'nogo podvir'ya, Torentij Ivanovich povernuv ne v selo, a do richki, mizh derevami yako¿ vzhe volohativsya dosvit. "Utecha vid nedoli", - z girkistyu dumav Danilo. To ranishe vin, yak mig, doganyav selyans'ku dolyu, a teper utikav od svoº¿ pedoli. To hiba ce zhittya? Tereptij Ivanovich poklav jomu ruku na pleche. Danilo strepenuvsya, vodnochas lovlyachi zorom i pleso richki, i verbi nad neyu, i chovpi u berezi. - On bachish rozpadistu verbu nad samoyu vodoyu? Bilya ne¿ choven gojdaºt'sya. - Bachu. - Tak ce vona z moº¿ nogi virosla... A potim yakijs' parubijko zrobit' iz ne¿ choven i poveze svoyu kohanu. Koli b til'ki spokijno bulo v sviti. Ta, na bidu, vhopivsya Gitper za lopatu smerti... Piznij zhniv'yanij vechir, koli navit' dorogi pahnut' zhitom. L do cih stepovih pahoshchiv u seli priºdnuºt'sya poviv shchojno rozkvitlih sonyashnikiv, papirovki, molodogo ukropu i molodo¿ kartopli, yaku, ochikuyuchi kosariv ta zhenchikiv, varyat' ne v hatah, a na podvir'yah. Os' nad tagankom, pid yakim zithaº polum'ya, shililasya babusya; shchos' shepchuchi, vona, nemov chari, siple v kartoplyu sil', pidvodit'sya, i vogon' vibivaº na ¿¿ zmorshkah ishche slidi kripachchini. Pochuvshi kroki na vulici, povertav golovu do vorit i pitaº ¿h: - Ce vi, nareshti? - Ni, babusyu, ce ne ti, yakih vi ochikuºte, - z zhalem vidpovidaº Danilo, zazdryachi v dushi prostomu selyans'komu vzhitku. Stara viprostuºt'sya, pidhodit' do vorit: - A hto zh ti, ditino, zvidki budesh? - YA zdaleku. - Todi zahod' do pas. Skoro prijdut' mo¿ diti, vnuki, to j povecheryaºsh iz nami, - i taka dobrist' sto¿t' u ¿¿ starechih ochah, shcho nevidomo v kogo hochet'sya viprositi ¿m shche dovshogo viku. - Vi ne znaºte, do zhive direktor vashogo radgospu? - CHomu zh, ditino, no znayu, de zhive dobra lyudina? To z poganoyu ne hochet'sya znatisya. On perejdesh mistok cherez Snivodu, to j zrazu beri na livu ruku do shkoli, a vid ne¿ na pravu ruku, go pryamo j dijdesh do pans'kogo palacu. Nezabarom Danilo dobivaºt'sya do kolishn'ogo pans'kogo, v_ bilih kolonah budinku. Tut ligpe v dvoh viknah svitilosya svitlo. Hlopec' pripadaº do odnogo, papivrozchinepogo, j odrazu zh bachit' zignutu nad stolom postat' Maksima Didenka. Z olivcem u ruci vin hmurit'sya nad yakims' zvedennyam-skatertinoyu i tihen'ko naspivuº jomu: Skatertino, skatertino, Nad toboyu marno ginu. I hoch yak trivozhno pa dushi v Danila, ale vin ne vitrimuº: - Maksime Petrovichu, ne gin'te, zhivit' sobi j nam na vtihu. - A ce hto?! - skriknuv Didenko, pidijshov do vikna, skigiuv brovi ugoru j poshepki zapitav: - Ti? - YA, - pritih Danilo, mov pered sudom. Didenko dlya chogos' mimohit' ozirnuvsya. - To zahod' mershchij. Danilo zajshov u prostorij, obvishanij plakatami i gramotami kabinet, u kutku yakogo stoyav doridnij s'ogorichnij snip zhita. Didenko poklav ruki na plechi parubka, namorshchivsya, ne znayuchi, shcho rozpituvati, shcho kazati. Zalyagla niyakova tisha, u yakij Danilo chuv bittya svogo sercya. A v cej chas iz togo vikna, shcho vihodilo v sad, obizvalisya tihi golosi: - YAki v tebe ochi garni. - Hiba ¿h zaraz vidno? - ne virila divchina hlopcevi. - YA ¿h zavzhdi bachu pered soboyu. - V temryavi? - V temryavi voni meni svityat', nenache zori. - Oj! - bolem strepenulos' u divchini. - Ti chogo? - Mama kazali, shcho ¿j zmolodu ce same govoriv i bat'ko. A yak odruzhivsya, to j pochav prigashuvati ti zori. - Tak to za kapitalizmu bulo. U nas takogo nikoli ne bude. - I ne povinno buti... Til'ki ti bez ruk... Didenko niyakovo posmihnuvsya: - Komus' lyubov, a komus' papir'ya... To yak ti, Danilo, do mene potrapiv? - Prijshov, yak do bat'ka; poraditisya prijshov, shcho meni robiti v c'omu sviti... Vi zh use znaºte pro mene? - Znayu. Liha zvistka ne lezhit', - zithnuv Didenko. - Stupach tebe z'¿v? - Stupach. - To bezrozsudnij zhorstokoserdec'. Kolis' vin buv najmitchukom u takogo dyaka-vikrutnya, yakogo navit' popi nazivali satanoyu. Nakovtavsya tam zla ta j pochav lihom kopati svoº pole. Oh, ci nedaleki, ozlobleni kopachi... SHCHo zh robiti z toboyu? - Vi dumaºte, ya znayu? Golova zovsim odurila. Legko bulo mo¿j ridni kazati: "Trimajsya rozumu j pluga". Ta inkoli rozum i plug ne trimayut'sya nas... - Na zhal', - Didenko zahodiv po kimnati. - SHCHo zh ya tobi mozhu poraditi, shcho mozhu zrobiti dlya tebe? SHCHo? Bo ya tezh ne mayu veliko¿ vladi... Kolis' ti meni kazav: nam chas ne dav legko¿ doli. Pam'yataºsh? - Pam'yatayu, - pohnyupivsya Danilo. - I ce, ochevidno, pravda: poki chas ne daº legko¿ doli. Ta hoch bi yaka dolya vipala tobi, hoch bi yaki viprobuvannya lyagli na tvo¿ dni, ti maºsh buti Lyudinoyu. Navit' u najtyazhchu hvilinu, koli vzhe vse pokidaº nas, mi maºmo lishatisya zi svo¿m ºvshanzillyam, z bezmir'yam lyubovi do Bat'kivshchini. A vona nas ne zabude. Ce kazhu tobi yak lyudina viruyucha - yak bil'shovik i tvij drug, shcho, pevne, ne duzhe zumiº teper zahistite tebe. Rozumiºsh? - Dumayu. - To j dumaj, shcho vono j do chogo, karajsya svo¿mi bolyami, a lishatisya maºsh sinom. Ce pro velike i visoke dumayuchi. A teper pro budenne: zchavi svo¿ zhali yak muzhchina i poki shcho stavaj u mene sadivnikom. Perehod' u kurin', shcho sto¿t' posered sadu, ta j oruduj. A dali stane vidnishe. YA viryu v ce, bo viryu v rozum lyuds'kij, u rozum chasu. Zgoden? - Spasibi, - Danilo z vdyachnistyu glyanuv pid vtemneni utomoyu poviki, za yakimi stoyala velika pechal'. - Pasika e u vashomu sadu? - zapitav Danilo, zabuvayuchi i ne zabuvayuchi svoº. - Sto¿t' nevelika. Roboti zh matimesh oj yak bagato i v sadu, i na pasici. - Hiba mene kolis' lyakala robota? - Ce ya znayu. Vecheryav? - Ni. - Povecheryaºmo holodnoyu indichinoyu, i povedu tebe v kurin'. Tam º sino, kovdra, podushka. - Ne znayu, Maksime Petrovichu, yak i dyakuvati vam. - Obijdemos' bez c'ogo. Mi zh radyans'ki lyudi. Radyans'ki! Nevzhe ti dumaºsh: anonimka chi nashiptuvannya zmozhe zrobiti nas dribnishimi?.. CHuºsh? - CHuyu. Zdaleku zaspivali pivni, a v sadu spolohano ozvalasya divchina: - Oj, uzhe pivni spivayut'. Bizhu, bizhu! - A vishchezli b voni! Ot kaposna pticya. Nu, shche kapelinochku postij. - Znayu tvoyu kapelinochku. Proshchavaj, bizhu. - YA tebe na rukah donesu... - Ot dlya chogo potribni ruki lyudini, - pidbad'oryuyuchi Danila, posmihnuvsya Didenko. XXII Bilya tatars'kogo brodu za yakihis' paru tizhniv zacvila pidsnizhnikom nova hata-bilyanka, vlitku ¿j shchos' drimotlivo gaepoche zledashchila hvilya j ocheret, voseni spolohanim dzvonom ozivayut'sya pripnuti chovni, a vzimku v derevinah potriskuº chi didom pokrektuº moroz i u vikna b'yut' krilami vitrovi¿, stukayut' zametili. A koli zh postukaº Danilo?.. De vin teper, de jogo ochi, de jogo veliki dobri ruki? Mozhe, chas zabrav i ¿h, i te, shcho vvizhalosya-zvalos' kohannyam?.. Vid tako¿ dumki stogin virvavsya z grudej divchini, yak z otiº¿ hurdelici, shcho niyak ne mozhe znajti sobi pristanovishcha. Otak teper i dusha Miroslavi ne maº pristanovishcha: vse borsaºt'sya u zhurbi, u rozpachi, u vidcha¿, v shukannyah tiº¿ dorogi chi stezhki, na yakij til'ki v snah z'yavlyaºt'sya Danilo. Til'ki sni privertayut' jogo do ne¿. Til'ki sni... A navkolo tak shaleniº hurtovina, shcho ne znati, de nebo, de zemlya, de richka, de prisilok. Navmannya, vgruzayuchi v kuchuguri, brede z gamazeyu dodomu Miroslava. Metelicya vibivaº z ne¿ duh zerna, vibivaº i sl'ozi. A skil'ki ¿h pomerlo v novij hati-bilyanci, v yakij nikoli ne zamikayut'sya dveri?! "Ti zh ne zamikaj dverej, ya skoro prijdu..." Ce "skoro" stalo misyacyami. Ta yakimi misyacyami?!. Haj ¿h nihto i cherez viki ne znatime... Hto z nas u bentezhnij molodosti hoch potaj ne mriyav pro nezvichajne kohannya: ti lyubitimesh svogo sudzhenogo, a vin tebe, ik nihto ne lyubiv. YAk nihto! Ot i maº vona taku tyubov, yak, pevno, malo hto mav. Toj den', koli vona dovidalas' pro vse, stav ¿¿ zguboyu i bolyuchim chekannyam nadi¿ - beznadi¿. Navit' sivij tato, pri¿havshi v gosti do ne¿, yakogos' vechora shche bil'she prignitiv: - Uzhe mozhna j ne zhdati. Vidat', ne sud'ba. Vihod', donechko, za inshogo. Bo shcho divocha vroda? Blisne, mov rosa, i tumancem zijde, nache rosa ulitku. A zhittya º zhittyam, i vono vimagaº svogo: koli ne lyubovi, to materinstva. Mozhe, v c'omu tezh º yakas' mudrist' starosti, ta yak lyubovi zmiritis' iz neyu? I don'ka nagadala bat'kovi, yak vin do ne¿, shche ditini, prihiliv z nivi kil'ka sivih, z sl'ozoyu koloskiv. - Todi vi, tatu, skazali: zavzhdi dbaj pro kolos, pro hlib svyatij. A hiba pro lyudinu treba menshe dbati? Bat'ko pohitav zazhurenoyu golovoyu, shcho tezh zaznala na viku vsyakogo, podivivsya na svo¿ veliki ruki, yaki nibi zvazhuvali shchos': - Tak de zh vona, ta lyudina? Na zemli chi v zemli? Mabut', neshchadimoyu machuhoyu stala jogo dolya, - i pishov uzyati na nich dveri na zasuv. - Ne zachinyajte, tatu. - Ce zh chomu? - stenuv plechem, zdivovano z'ºdnav dugi liplenih briv. "CHi ne staº jogo don'ka prichinnoyu?" - A koli htos' ulize ta obikrade? Samoyu skorbotoyu glyanula na n'ogo Miroslava. - Najdorozhche uzhe vkradeno, a ganchir'ya ne zhal'. - Vono to tak: ganchir'ya ne zhal', a rodu zhal', - mov sivij tuman, zahitavsya pri dveryah starij. - Meni malo ne shchonochi snyat'sya onuki. Nevzhe ya ne dochekayusya ¿h? Mozhe b, ti vi¿hala z c'ogo sela, shchob ne zhuritis' do znemogi... SHCHob zabuti vse? - YA nichogo ne hochu zabuvati! Nichogo!.. I spravdi, yak vona mogla zabuti tu pershu nich u samotnih polyah, i pershi zhniv'yani turboti pid primruzhenim poglyadom Danila, i otoj vitryak, shcho pidijmav ¿¿ kosi, i oti ruki, shcho vpershe pidijmali ¿¿, j oti vorota, shcho kigikali chajkoyu, i ti usta, yaki shukali ¿¿ ust? YAk peresohli voni teper. I vsya vona peresohla, mov pokinute pislya zhniv steblo. Hoch zhurba vizhala ¿¿ dushu, ta ne zmogla vizhati lyubovi ni do Danila, ni do lyudej. Mabut', cherez te j povazhayut', i zhaliyut' ¿¿ v seli. Navit' ote gordovite paruboctvo, shcho chakluº bilya mashin, ne pidsmiyuºt'sya nad neyu, yak pidsmiyuvalosya ranishe. Vono zh i pidbilo prisilok tolokoyu postaviti ¿j hatu - mozhe, v novij oseli pomenshaº zhaliv u molodyusen'kogo tovarisha agronoma. Ta ne vgadalo shchiroserdne paruboctvo, yake nazvalo ¿¿ hatu gnizdom perepilki. Ce zh treba take vigadati!.. Os' i postarili priberezhni verbi ta gnuchki verbolozi. Trimayuchis' za gilochki z v'yazzyu nerozkvitlih kotikiv, Miroslava oberezhno zijshla na lid, stupnula kil'ka krokiv i vidchula tuman vidparu, yakij ne zmogla podolati j hurdelicya. To, vidko, ryabalki poprobivali opolonki j do smerku lovili v'yuniv. Ot i bokuj teper, shchob ne shubovsnuti u vodu. Zatochuyuchis' od udariv zametili i znesilennya, vona perebrela brid i pidijshla do hvirtki, ale ne zmogla ¿¿ vidchiniti - stil'ki namelo z dvoru snigu i temryavi. Todi vzyalas' oboma rukami za vorota, trohi vidhilila ¿h, i voni negadano ozvalis' trivozhnim cha¿nim kigikannyam. Azh zdrignulas': nevzhe i derevo derevu peredaº golos? CHomu zh ti ne peredasi svogo golosu? Obtrusivshis' na porozi, Miroslava kincem hustki viterla vologe oblichchya i tiho zajshla v oselyu, de gusto vorushit'sya zhivlyushchij nastij litn'ogo polya i lugu, bo yakih til'ki snopiv, snopikiv i v'yazok pomas tut? Pobachiv bi ¿h Danilo, uzyav bi ¿¿ ruki v svo¿ i skazav: - I chi¿j ci ruchata ne vmiyut'? SHCHos' chakluns'ke º v nih. - Ti j pro ochi tak govorish? - I v ochah º chaklunstvo. Ot kinuli vechir ta misyac' u nih vorozhbu - i vzhe sohnesh na taranyu. - Ne melit' nesusvitne, tovarishu golovo. I til'ki bez ruk. De voni, ti ruki, teper? Stuknula vikonnicya, i Miroslava kinulas' do vikna. Ale ce til'ki hvizha zachepilas' za hatu j gajnula do tatars'kogo brodu, i tam zastognali verbi, yak udovi. A hto zh vona? Ni zhinka, ni vdova. Nevzhe ¿¿ dolya naviki propala? Nache htos' vovtuzit'sya na porozi. Potim strel'nuli sineshni dveri, ripnuli hatni, i v oselyu vskochila rozpashila YArinka. Syaktak obtrusivshi z hustki i kozhushka snig, vona povela zavzyatim okom na Miroslavu i prodeklamuvala: - Ne varila, ne pekla - do sil'budu pomela... YAk ti na ceº? - U taku metelicyu? - Metelicya, metelicya, chomu starij ne zhenit'sya?.. A shcho nam ta metelicya-hurdelicya? Nogi zh i ne pozicheni i ne kupovani! Hiba ti ne lyubish zaviyu? - Lyublyu. Vona tak dobre vkrila oziminu, vzhe ne strashnij bude ¿j moroz. - I yak u takomu tenditnomu tili vmistilisya usi hliborobs'ki turboti? - zasmiyalas' YArinka. - To pomeli? - Ti j! bachish, shcho robit'sya nadvori. Hata zrivaºt'sya z pidmurka, shche poletit' u bezvist'. - To j shcho nam negoda? Hiba pogano bigti i rozsharpuvati petli hurtovini? - Oj YArino, YArino, komu ti i vrodoyu, i vdacheyu same shchastya prinesesh? Divchina vraz posmutnila, zithnula. - A mozhe, ne pidemo do sil'budu? Razom budemo zhuritisya?.. Koli vzhe cya zhurba odijde vid tebe? - obnyala podrugu i znovu zithnula. - A do nas pozavchora St'opochka pri¿zhdzhav, pro tebe chogos' pitavsya. Vin uzhe v oblast' zbiraºt'sya, bo v rajoni nabiv ruku. "Nab'yu v oblasti ruku - i podamsya vishche", - perekrivila molodogo Magazanika, zasmiyalas' i pochala popravlyati snopiki, shcho stoyali na skrini. - Pahoshchi vid nih oberemkami jdut'. Cya pshenicya z selekcijno¿ stanci¿? - Ege. Torik meni ucheni lishen' odnu shapochku nasinnya vidmiryali, a c'ogo roku vzhe maºmo on skil'ki spravdi zolotogo zerna. YAk bi ce radiv Danilo. - YA tobi hoch vecheryu podam, sama gotuvala, sama j pohvalitisya hochu, - YArina vidsunula zaslinku, vijnyala misku z riboyu i gribami ta, prisluhayuchis', postavila na pripichok. - CHi pe gosti do tebe? Hto b ce? - Mabut', Gennadij SHevchuk, - podumala pro golovu kolgospu. - A koli?.. - YArina z-pid vij glyanula na podrugu. - Hiba ce mozhe buti? - lyakayuchis', zapitala sama sebe Miroslava. - To chom ne mozhe?.. Ot yakogos' vechora postukaº v dveri, stane na porozi, os' tak, usmihayuchis', yak vin umiº, i zapitaº: "Skuchila?" A ti jogo nazvesh bezsovisnim. - YA b jogo j sovistyu svoºyu nazvala, abi til'ki golos podav. Na prisinku zagupali chi¿s' kroki, dali htos' postukav u dveri. - Zahod'te! Zahod'te! - v odin golos skazali YArina j Miroslava. I ot povolen'ki vidchinilisya dveri, j na porozi kartinno rozkapustivsya St'opochka v novomu dobrotnomu kozhushku i sivij smutshevij shapci. Vin skinuv ¿¿, rukoyu berezhno popraviv chuprinu, u zagrav mlinkami vij. Za svo¿mi dumami i ne pomitiv, shcho za nim vidskochili dveri. - Zdorovi, chornobrovi! - udavano veselo privitavsya j pochav rozshchibuvati kozhushka, shchob i jogo novisin'kogo, z sin'ogo sukna frencha pobachili. - I chogo tobi tut?! - oburilas' Miroslava. - A chogo vam odrazu vkidatis' u gniv? - obrazheno smiknuv plechima St'opochka. - A-a-a! Vi j dosi, Miroslave Grigorivno, serdites' za kolishnyu doganu v perehidnij period? Pora b uzhe j zabuti ¿¿. Kozhen iz nas, koli poshkrebti dushu, vartij dogani, i voobche... - SHkrebi svo¿ ruki i ne liz' iz nimi v lyuds'ki dushi, - vidrizala YArinka. St'opochka hitruvato-primirlivo posmihnuvsya ¿j, poklav shapku na serf: - A chogo meni, skazhi, ne lizti do lyuds'ko¿ dushi, i voobche, koli ya vzhe poet? - Ti - i poet?! - Avzhezh! - St'opochka z vnutrishn'o¿ kisheni frencha vijnyav uchetvero skladenu gazetu. - Os' pochitaj, koli ne rozuchilas'. Ce nichogo, shcho v rajgazeti. Nab'yu ruku v nij - i v oblasnu, nab'yu tam ruku - i v enciklopediyu z portretom. Divchina spalahnula: - Koli b tebe z portretom ta v najglibshu opolonku! Oto bula b radist' i enciklopedi¿, i vs'omu selu. - Et, sil's'ka samodiyal'nist', - znevazhlivo mahnuv shapkoyu na YArinku. - SHCHe vlipi yakus' repliku. I vliplyu: ti ne pomitiv, shcho maºsh v ochah pivpuda nahabstva! - CHi ne breshe tvoya vaga?! - St'opochko, zrobi lasku - shchezni tudi, zvidki prishvendyav, - poprosila Miroslava. - Ne mozhu! - zaperechlivo pohitav golovoyu St'opochka. - Ce vishche mo¿h serdechnih i rozumovih sil. YA, zvisno, znayu, shcho kozhna lyudina maº solodkij chas lyuboshchiv. Buv cej chas, dogaduyus', i u vas, Miroslave Grigorivno, i voobche. Ta solodkij chas shvidko minaºt'sya, a prihodit' real'nist', vid yako¿ nikudi navit' na koni ne vtechesh. I ot, shchob vi povirili v serjoznist' moº¿ dushevnosti, ya os'dechki os', navit' pri YArinci, pri svidkovi svoº¿ yunosti, znachit', skazhu, shcho mayu mriyu i namir odruzhitisya z vami... Otak, a ne inakshe. Vraz iz sinej ozvavsya znajomij golos: - YA mimovoli stayu drugim svidkom, - i do hati uvijshov zasnizhenij Stupach. Til'ki chogo vin rozgublenij takij. - O, ce vi nahopilis'? - rozgubivsya, ale vodnochas i zradiv St'opochka, vklonivshis', znovu priklav shapku do sercya. - I yak vi vtrapili do nas? - Hurtovina zagnala. Pravda, vzhe nibi peresidaºt'sya vona. To ti maºsh mriyu i namir odruzhitisya? - Tochnisin'ko tak. Prokope Ivanovichu. Ce skazhu i pri vas, i pri vs'omu prisilku, bo vzhe i St'opochci prijshla simejna pora. Miroslava gnivom obpekla i zheniha, i Stupacha: - Haj vin odruzhuºt'sya na karbovanci, na yakomu zavisli jogo gendlyars'ka dusha i sovist'. Stupach priyazno glyanuv na Miroslavu i pokosuvav na zheniha. - Ce vi daremno, Stepan Semenovich - lyudina skupen'ka, ale teper ne karbovanec', a poeziya pravit' nim. - Vi shche ne rozkusili jogo: vin za karbovancya prodast' i poeziyu, i vas zarazom. - SHCHo vona mele yak element?! - vraz nalivsya buryakovim sokom St'opochka. - Ot u chi¿j dushi, vidat', sidit' vorog. Vona j dosi lyubit' togo areshtanta, shcho on na stini visit'. Z neyu treba shchos' robiti. Stupach mahnuv rukoyu: - Ce vzhe ne nashe dilo. - YAk ne nashe, koli vona vidkidaº principovu lyubov v im'ya vorozho¿? ¿¿ treba proroblyati, gromiti, i voobche!.. - Ogo, yakij ti vojovnichij, St'opochko. Ti zabuv, shcho pered toboyu divchina. - I shchos' zatremtilo v golosi Stupacha, i provina majnula v ochah. Vin obernuvsya do Miroslavi: - Probachte, shcho nevchasno prijshov. Prosi, St'opochko, i ti probachennya. - Nu, koli azh vi prosite, to kudi meni ditis'? Zdayus'! Hocha b pa vashomu misci... - St'opochka pidnyav ruki vgoru i tak vijshov z hati. Stupach vklonivsya Miroslavi, chogos' aitAnuv. CHogo b? - SHCHe raz probachte. Buvajte zdorovi. - I pishov slidom za St'opochkoyu, yakij shchos' nevdovoleno murmotiv u sinyah i povtoryuvav svoº "voobche". YArina sprovadila neprohanih gostej, potim vbigla do hati, prigornula Miroslavu. - Zvidki na tebe beret'sya vsyaka napast'? Koli bagato krasi, to shche bil'she klopotu. Oh i roztrivozhiv merzennij grihoplut. I vse odno lihe minet'sya, a ti budesh z Danilom, chuº moº serce! - Vona znovu pidijshla do pechi. - Pislya takogo svatannya i povecheryati mozhna. Z yakih ti pozicij divishsya na ribu, gribi, i voobche?.. - perekrivila St'opochku. - Oj YArinko, YArinko... A de zh tvoº kohannya? - CHogo nema, togo nema. Ta ya shche mozhu pochekati. A ot chomu Roman i Vasil' do c'ogo chasu nikogo ne znajdut'? Stil'ki zh v garnih divchat... - SHCHo voni pishut'? - Sluzhat' na zastavi. Tak uzhe skuchila za nimi i ¿hnimi vitreben'kami. Voni zh de ne jdut', to smih roztrushuyut'. O, metelicya taki vshchuhla. Proshchavaj, sestro, - vona pociluvala Miroslavu, vivinulas' z oseli, i pidkivki ¿¿ chobotyat bryaznuli na mlinovomu koli, yake pislya zhniv privezli Miroslavi Roman i Vasil'. Miroslava posnuvala po hati, merzlyakuvato povela plechima, glyanula u vikno, za yakim uzhe vidchuvalasya vorozhba shche nevidimogo misyacya, i pidijshla do foto Danila. Vin dovirlivo, trohi sumovito posmihavsya ¿j chi komus'... Mozhe, j spravdi, teper posmihaºt'sya komus', zabuv ¿¿, bo chogo ne traplyaºt'sya v zhitti? Z takimi neveselimi gadkami vona rozdyaglas' i znovu glyanula na foto. "Hoch u son prijdi, koli ne mozhesh inakshe. CHuºsh?" Popravivshi snopiki, vimknula svitlo i ne lyagla, a vpala na postil'. SHCHe yakijs' chas chula, yak bilya hati, vtihayuchi, vovtuzivsya i zithav viter, potim u vikna tak garno vrizalis' peremerzli zori, u shibki postukav puchkoyu misyac', zagojdalas' zemlya i perenesla ¿¿ u ditinstvo, koli vona z polya, buvalo, ochikuvala matir, shcho tezh mala spip zolotogo volossya i vechorovi ochi. Duzhe rano voni pishli v zemlyu i barvinkovim cvitom proglyanuli pa mogili. Teper viter shlipnuv, nache nemovlya... A bat'ko tak hoche dizhdatisya vnukiv... I vzhe ne chula, yak stiha bryazknula klyamka, skripnuli dveri i v oselyu, skradayuchis', uvijshov Danilo. Vin ne zachiniv za soboyu dveri, boyachis' ¿hn'ogo skripu, boyachis' sebe, boyachis' misyachnogo mareva, v yakomu, nache zhenci v bilomu, stoyali snopi. Zahlinavsya nastoºm lita i tugi. Otak i stoyav bilya poroga lyudi¿toyu chi tinnyu ¿¿. YAk jogo teper zustrine Miroslava: prokl'onom chi zhurooyu ga sl'ozoyu? Bo nichogo zh ne dav ¿j, okrim gorya. Koli trohi vgamuvalosya serce, vij pochuv dihannya i oberezhno popryamuvav do lizhka, shilivsya nad nim, vdivlyayuchis' u Miroslavu, shcho bula napivzakrita hvileyu kis, voni i kurilisya, i zbliskuvali v nevirnomu svitli misyacya. Skorbota lezhala na ¿¿ peresohlih ustah, u mizhbriv'¿, i v sni zvorushlivo zdrigalisya vinchiki vij i tini bilya nih. Dotorknutisya b do nih ustami, pochuti, yak prokidayut'sya, vroztich kidayut'sya voni, yak prokidayut'sya ochi, perelyak, a potim usmishka. I take doroge slovo: "Bezsovisnij". Ta chi maºsh ti pravo na ce? Podivis' na svoyu kohanu, mov na doroge malyuvannya, i jdi svit za ochi. Ne kraj i ne karaj cyu krasu, cyu nizhnist', cej smutok. I, perelomlyuyuchi sebe, vin stupnuv nazad, shche poglyadom proshchannya glyanuv na Miroslavu, na nizhki, shcho vibilis' z-pid tonen'ko¿ kovdri, na misyachnu drimotu ¿¿ kis i obernuvsya do dverej - tak, pevne, bude krashche dlya ne¿. Vin zalishit' ¿j svij podarunok i pide sobi. I tut proti rozumu zbuntuvali lyubov chi sumnivi: a mozhe, til'ki tebe, durnya, j chekala Miroslava, mozhe, dlya tebe j unochi ne zachinyala dverej? SHCHe ne znayuchi, shcho robiti dali, vin tiho-tiho projshovsya po hati, postoyav bilya snipkiv pashnici j nezhdano pobachiv mizh viknami svoº foto. De zh vona vzyala jogo? Take bulo til'ki v jogo hati... On vono shcho... Gliboka vdyachnist' zrosila, zatopila jogo dushu, i vin, nepevno posmihayuchis', znovu pidijshov do lizhka, divivsya i nadivitis' ne mig na svoº kohannya. "Miroslave, lyuba", - klikav ¿¿ v dumci, a dali, nepomitno dlya sebe, poklikav i vgolos. I raptom prokinulas' Miroslava, kinula ruki na grudi, zithnula. Danilovi stalo lyachno, vin vidhilivsya u tin'. A divchina, odgortayuchi kosi od chola, sila na lizhko. - Tak yasno pochula jogo golos... Oj, shcho ce?! - V golosi ¿¿ zabrinili perelyak, podiv, sl'ozi, a v nastorozheni ochi uvijshov misyac'. I til'ki peregodya zapitala: - Son? - Son, Miroslave. - Danilo! Danilku! Ti?! - YA. - Prijshov? - Prijshov. Miroslava z plachem kinulas' do Danila, potyagla jogo do vikna. - Danilku, ridnij, ce zh ti!.. Ne mozhe buti, oj, ne mozhe buti! - I vpala jomu na grudi, viryachi j ne viryachi, shcho ce vin. - Ne mozhe buti... - Vihodit', mozhe, - pociluvav i¿ kosi, shcho j teper, yak u daleku davninu, nazbiruvali misyachne mevo i sum matioli. Vraz Miroslava zlyakano vidsahnulas' od n'ogo. - O, pochekaj - ya zh rozdyagnena, - prikrivshi rukoyu viriz sorochki, vona metnulas' do lizhka, pidnyala ruki do zherdki, zalopotila odyagom i vzhe cherez hvil'ku, niyakovo posmihayuchis' i truchi pal'cyami vi¿, pidijshla do n'ogo, poklala jomu ruki na plechi, potorgala ¿h: chi spravdi ce Danilo? - CHomu zh tebe tak dovgo ne bulo? CHogo ya til'ki ne peredumala. YAk ti,lyubij? Danilo posuteniv: - YAk?.. Hiba ce zhittya, bud' vono proklyate razom z tim, hto pokalichiv jogo. - Danilku, ti ozlobivsya?! - zhahnulas' Miroslava, vidstoronilas' od n'ogo. - Z takim zhittyam, yak u mene, j mertvij kamin' ozlobit'sya. Miroslava zibralas' u bolyuchu grudochku i, ne spuskayuchi poglyadu z Danila, tverdo skazala: - SHCHo hochesh robi, yak hochesh robi, til'ki ne ozdoblyujsya. Tebe zh ne Bat'kivshchina, ie lyudi sudili, a slipa nenavist' Stupacha. - Op yak! - podobrishav, rozgladiv zmorshki Danilo, prigornuv Miroslavu i ne stav poyasnyuvati ¿j, shcho ne ozlobivsya vin, a til'ki maº veliku dushevnu skrutu. - A dlya tebe hto ya teper? - Ti dlya mene vse: krajnya, muki, nadiya, muzh, bat'ko mogo sina chi don'ki. - Nevzhe ce mozhe buti? - ne poviriv ¿j, ve poviriv svoºmu majbutn'omu. - Ce vse bude, Danilku. Pobachish: i ya, i vashi diti, i dobri lyudi budut' shche gorditisya toboyu, yakshcho ti ie ozlobishsya i ne zdribniºsh, yak dribniyut' u zlobi. - YAkoyu zh t