Boris Grinchenko. Sered temno¿ nochi
------------------------------------------------------------------------
Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
OCR: Evgenij Vasil'ev
Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
I,i (ukr) = I,i (lat)
------------------------------------------------------------------------
CHastina persha. CHUZHENICYA
U hati v Pilipa Sivasha za stolom sidila besida: brat Ohrim iz zhinkoyu,
svat Manojlo z svahoyu Kilinoyu, kumTereshko Tonkonozhenko, susida Struk iz
svoºyu serditoyu Struchihoyu, dyad'ko - starij Kornij Grabenko ta svoya sim'ya.
Ne togo Pilip besidu zaviv do sebe, shcho s'ogodni nedilya, a togo, shcho
vernuvsya dodomu z soldata seredul'shij sin jogo Roman. Dochok u Sivashiv ne
bulo, ale troº siniv, yak sokoliv: najstarshij. Dence, uzhe davno zhonatij,
dobrij hazya¿n,- udavsya v bat'ka; seredul'shij - otozh Roman; a najmenshij -
Zin'ko. Roman znav, shcho jomu jti v soldati, i ne shotiv zhenitisya, shchob zhinki
samo¿ doma ne kidati, skazav, shcho yak vernet'sya, todi; Zin'kovi zh davno
treba bulo odruzhitisya, bo i v soldati jomu ne pripadalo jti, ta j zherebok
vin uzhe brav, dak shcho zh, koli ne hoche? Nema,- kazhe,- jomu pari. Bat'ko
serdivsya: des' u svo¿h knizhkah nachitav, mabut', takogo. Mati hoch i
gnivalas', shcho nema ¿j pomochi, ta ne duzhe, bo prac'ovita j tiha Denisova
Domaha - on ta bilyava molodicya, shcho teper poraºt'sya bilya pechi,- godila
svekrusi. A tak dokoriti Zin'kovi nichim ne mozhna bulo: i tihij, i
prac'ovitij parubok, i nepitushchij... ne takij zapal'nij hazya¿n, yak Denis,
ale zh taki hazyajnovitij. Ta najduzhche mati lyubila oc'ogo Romana: take vono
zmalechku bulo motorne ta cikave i z sebe garne,to vzhe bulo mazunchikom u
materi. A dali na sluzhbu pishov, na chuzhini poneviryavsya,- hiba zh i ne zhalko?
I stara Paraska, zabuvayuchi, shchj ¿j treba vzyati z pripichka ta j postaviti na
stil misku z varenikami, spinyalasya bilya pechi, divilas' zakohanimi
materinimi ochima na sina i dumala: "Bozhe, yake zh garne! Brovi yak na
shnurochku, vus chornen'kij, shche j ugoru trohi zakruchenij. Panich, ta j godi!"
I bat'ki radiv, shcho sin vernuvsya. Sam vin prozhiv uzhe pivsotni j shist'
lit, ale sivina ledve pochinala probliskuvati v n'ogo u temnomu volosi, a
oci _tri _sini - taki kosari, shcho j trava pered nimi gorit'. Hazyajstvo v
n'ogo dobre bulo, a teper shche pokrashchaº. Za takimi sinami j zabagatiti
mozhna. Pilip uzhe trohi vipiv i teper, chastuyuchi gostej, radisnij ta dobrij,
rozkazuvav:
- Vipijte, lyude dobri, za zdorovlya mo¿h siniv!.. Voni v mene - yak
zoloto!.. Hoch starshih bog zabrav, dak zhe simi shchedro nadiliv, spasibi ¿m!..
- SHCHo pravda, to pravda, suside,- daj, bozhe, shchob use bulo gozhe! - tvo¿
sini taki, shcho v kozhnogo bat'ka serce roslo b, na ¿h divlyachis',- tak
prokazuvav dovgij i suhij Struk, beruchi v Pilipa charku.
Inshi gosti, potakuyuchi, kivali golovami, a sini sidili gordi tiºyu
hvaloyu. Starshij - uzhe povazhnij, z borodoyu, zdorovij, yak robochij vil;
menshij - shche molodij parubok z nevelichkimi chornimi vusami j zadumanimi
yasnimi ochima; ti ochi duzhe nagaduvali bat'kovi, til'ki shcho v bat'ka voni vzhe
prigasli za dovgi lita klopotu j praci, a v sina syali cilim syaºvom
molodogo vognyu. Ale najbil'she divilisya lyudi na Romana. Vin sidiv na pokuti
pishnij, u pidzhaku, obstrizhenij i rozchesanij nabik po-gorodyans'komu; povne
oblichchya bulo bile, a garnij vus azh blishchav na n'omu. Teper cej chepurnij vid
pochervoniv, bo parubok vipiv ne odnu charku gorilki; ta vin mig piti
pobagato i shche ne buv p'yanij, a tak - til'ki pochinav hmil' golovu
rozbirati, i Roman dedali stavav use veselishij ta hval'kishij na yazik.
- CHogo zh ce ti, nebozhe,- pitav jogo dyad'ko Ohrim,- ne zaraz dodomu
vernuvsya, yak sluzhbu vidbuv? Adzhe zamalim ne god ishche progayavs'.
- Takoº dºlo sluchilos',- odkazuvav Roman.- Kak vishol ya z sluzhbi, zaraz
dolzhnost' mine predlozhili, ochin' dazhe horoshuyu: trista rublºj zhaluvannya.
- O, ce dobra sluzhba,- trista rubliv! - ozvavsya svyat Manojlo.- A yaka zh
to sluzhba?'
- A taka - shvejcarom pri palati. Nu, ya tam pochal sluzhit', a potom
zatoskovalsya po svomu rodu. Nivzhli - dumayu - yav svojoj rodinº ne mogu
prilichnoj dlya sebe dolzhnosti poluchit'? Brosiv us'o i prijshov.
- I dobre zrobiv, sinku,- skazala mati,- bo j nas izveseliv.
- Teper til'ki odruzhish, svate, ditej ta j zabuvaj gore! - skazav do
Pilipa Manojlo.
- Ta ya z dorogoyu dusheyu,- vsmihnuvsya Pilip,- abi sini!
- Pozhdit', batyushka, budemo j zhenit'sya; vot tol'-ki dolzhnost'
poluchim,odkazav Roman.
--Obrazovanij cholovik mozhe zavsegda sobi dolzhnost' poluchit',- ozvavsya
Denisiv kum Tereshko. Vin kolis', shche za pans'kogo prava, buv bilya paniv u
dvori, to inodi j sam lyubiv zakidati "po-obrazovanomu". Jomu duzhe
podobalos', yak govorit' Roman, i samomu hotilosya dokinuti slivce, shchob
znati bulo, shcho j vin ne abihto. Bat'ko j inshi gosti dumali: "Ach, yak
nabravsya Roman, nauki! Tak i rizhe po-pans'komu!" ¯m zdavalosya, shcho Roman
duzhe dobre potraplyaº na pans'ku movu. Til'ki sivomu movchaznomu Korniºvi
Grabenkovi ta Zi-n'kovi ne podobalos', shcho soldat lamaº yazika.
A Pilip iz Pilipihoyu vse priprohuvali ta chastuvali. Oblichchya v gostej
pochervonili j spitnili, yaziki pochinali chiplyatisya za zubi, hoch golosi
dedali stavali vse guchnishi ta guchnishi. Til'ki Zin'ko buv zovsim tverezij,
bo vin ne vzhivav gorilki; ta Roman bad'orivsya. Ale j jomu vzhe tak udarilo
v golovu, shcho azh mlosno stalo, i vin pishov z hati na proholodu. Zin'ko j
sobi vijshov movbi za nim, a prosto togo, shcho ne lyubiv divitisya na p'yanih.
Obidva vijshli v dvir.
Bula nedilya, i na vulici veshtalos' chimalo narodu. Ishli parubki v
svyatkovih chumarkah i dobrih poyasah, smiyalisya j pogukuvali na divchat, a ti,
hihikayuchi j shchebechuchi, prohodili vuliceyu, mayuchi yasnokolirnimi strichkami.
Popid hatami, na priz'bah ta na kolodah skriz' sidili babi, luzayuchi
nasinnya, chasom i choloviki z lyul'kami v zubah i rozmovlyali pro vsyaki novini
ta pro hazyajs'ki j hatni spravi. I pid Sivashevim dvorom lezhali
kolodi,dobrij hazya¿n, Pilip davno vzhe styagav derevnyu na novu hatu sinovi,-
i chuti bulo zvidtilya gomin. CHerez nizen'kij tin. cikavo zaziralo na novogo
soldata kil'ka dityachih i divochih, bilih i zakvitchanih po-svyatnomu goliv. A
v dvori u susida Struka stoyalo bilya tinu i divilosya dvoº divchat: Strukova
dochka z jogo najmichkoyu Levantinom.
- A, divchata! - guknuv Roman.- Nada j ¿m praznik ustro¿t'. Brat
Zinovij! Poluchaj rublya i bigaj u lavochku! Na vs'ogo rublya kupuj kanhvetov,
pryanikov, orehov - dlya naslazhdeniya devushkam. A ti, mal'chik,- kivnuv vin na
hlopcya, shcho zazirav cherez tin,- poluchish p'yatak: kataj do muziki Matveya,
pushchaj ide syuda. Pushchaj divchata znayut', kogda vernuvsya so sluzhbi Roman
Pilipovich Sivashov!
Hlopec' metnuvsya po muziku, a Zin'ko yakos' nehotya pishov do kramnici.
- Divchatka! Hadºt' syuda, veselit'sya budem! - zaklikav Roman.
Divchata soromilis' uvihoditi, hocha Strukova dochka vzhe vibigla z svogo
dvoru na vulicyu, vityagshi za soboyu j Levantinu. Roman vijshov z dvoru. Mizh
divchatami bulo kil'ka j parubkiv. Roman poklikav i ¿h:
- Hadºt', shchob divchatam veselej bulo! Parubki ne hotili jti bez divchat,
a divchata soromilis' bez parubkiv. Vreshti bilyava Himka, zhvava j motorna,
shopila podrugu za rukav i potyagla do Sivashiv u dvir:
- Koli jti, tak uzhe hodim! SHCHo tam shche trihi-mnihi mnyati!
Za neyu posunuli j inshi divchata j parubki. Nezabarom prijshli muziki -
dvi skripki j bubon. Zin'ko prinis lasoshchi. Romanovi hotilosya s'ogodni
pokazati sebe. Metnuvs' u hatu, vinis plyashku gorilki, pochastuvav muzik,
hotiv chastuvati j divchat. Voni pishalis', odvertalis' i kazali:
- Oce zh taki! Hiba zh taki mi ¿¿ p'ºmo? Taku girku!
I ne shotili piti.
Na skladkah deyaki taki lasuvalisya na charku, ale tut bulo sorom.
- Ne hochut' gorkogo, damo ¿m sladkogo! - guknuv Roman, beruchi cukerki,
pryaniki ta gorihi..Poluchajte, divchata!
Divchata j dosi soromilis', i ni odna ne hotila brati persha.
- Eh, vi! Kaki¿ nesmºli! - posmiyavsya Roman. Pobachivshi bilya sebe
Levantinu, vin silomic' uphnuv ¿j u ruki torbinku z lasoshchami j promoviv:
- Rozdavaj podrugam!
Delikatne dovgen'ke Levantinine oblichchya vidrazu vzyalosya polum'yam. Vona
derzhala v rukah lasoshchi i ne znala, yak bi ¿h zbutisya. A Roman stoyav pered
neyu, smiyuchisya: do ne¿ z-pid vusiv, bliskayuchi na ne¿ smilimi ochima.
Levantina spustila svo¿ temni ochi, dovgi vi¿ virazno zachornili na rozhevomu
lichku. Roman zaregotavsya j odijshov, a Levantini zrobilosya shche duzhche
niyakovo._ Divchata pochala shtovhati ¿¿, shepochuchi:
- Nu, chogo sto¿sh? Rozdavaj.
Ta vona mov ne chula togo i vse stoyala neruhoma, a divchata smiyalisya.
- Ocya shche!.. Monyaºt'sya! - skriknula Himka i vhopila v ne¿ z ruk lasoshchi.-
Os' ya, divchata, rozdam!
I pochala rozdavati. Kozhnij hotilosya vzyati bil'she, ale vsi brali
potrohu, bo soromlyalis'. Tim chasom ozvalasya skripka, vdariv bubon.
Tancyurista Himka kinula j lasoshchi:
- Otzhe ne viderzhu!.. Oj, tancyuvati hochu!
Parubki vzhe tim chasom vipili z Romanom po charci. Z-mezhi nih zaraz
iznajshovsya odin do pari Himci.
- Eh, gulyaj dusha! - skriknuv vin i vdariv nogami ob zemlyu. Himka
tancyuvala garno i legen'ko, parubok silkuvavsya ne podatisya pered neyu.
Molodizh otochila ¿h kolom. _Dedali para tancyuvala vse palkishe j palkishe,
zapalyuyuchi do tancyu j inshih. Nezabarom z natovpu virvalasya j druga para.
Pershij parubok, natomlenij, skoro kinuv tanen', ale Himka ne vgavala, Vona
krutnulasya, azh strichki visoko zamayali v povitri, vhopila Romana j potyagla
jogo v shvidkomu tanci, smiyuchis' j morgayuchi na n'ogo veseliv .ochima. Ale
Roman,prohodyachi proz Levantinu, shcho stoyala ne tancuyuchi, vhopiv ¿¿ ta j
zakrutiv u tomu nancyuristomu kruteni. Zbentezhena z tako¿ nespodivanki,
divchina spershu niyak ne mogla potrapiti v lad, ale zgodom yakos' utrapila, i
sami nogi, sluhayuchis' muziki, robili shcho treba. A ¿j chogos' bulo tak sorom,
i vona ie glyadila ni na kogo i vce dumala pro te, shcho Roman tancyuº pered
neyu i divit'sya na ne¿ svo¿mi smilimi, azh nezvichajnimi ochima, i ne mogla
zvesti na jogo poglyadu. ¯j stavalo vse bil'she ta bil'she niyakovo,
zdavalosya, shcho vsi ¿¿ samu til'ki j pil'nuyut', divuyuchisya, shcho vona tak dovgo
tancyuº z Romanom. Vona vihopilasya z tancyu i pokrilasya v gurti. Ne
zostalasya j z divchat'mi, a zaraz zhe nishkom podalasya cherez perelaz u dvir
do svogo hazya¿na.
A muziki tyali tim chasom z usiº¿ sili, parubki j divchata tancyuvadi, azh
podvir'ya gulo, yasnokolirni strichki mayali v povitri, bryazkalo namisto na
zadihanih grudyah, a z zakvitchanih goliv padali na zemlyu Kvitki, i divchata
j parubki toptali ¿h nogami.
Pochuvshi muziki j tanci, vsya besida davno vzhe vijshla z hati podivit'sya
na molodizh. Starij Sivash zaburchav epershu, shcho ne slid bulo vulici robiti v
dvori, ale mati ostupilasya za Romana:
- I-i, starij! Movchi vzhe! Til'ki s'ogodni ditina prijshla, poveselit'sya
shotilosya, a ti vzhe j gnivaºshsya! Mozhe, vin sobi tut paru znahode. Davaj
krashche syademo na priz'bi ta podivimos', yak molodi veselyat'sya, to, mozhe, j
mi pomolodshaºmo.
Pilip til'ki rukoyu mahnuv. Stari gosti podivilisya na molodizh i pochali
proshchatisya, bo vzhe vechorilo. Molodizh ishche trohi potancyuvala ta j podalasya z
Dvoru na vigin - kinchati tam svyato. Doma matirki j bat'ki svarilisya, shcho
vzhe vechir, a dochki j sini ne jdut' koriv do¿ti ta tovar napuvati. Ale tim
bulo ne do togo: Roman poslav shche po gorilku, popochastuvav s'ogo razu j
divchat, i dovgo chuti bulo na vigoni muziku j spivi, tanci j golosnij
molodij smih.
Ale Zin'ka tam ne bulo. Pobachivshi, yak Levantina vtekla z tanciv, i
znayuchi, shcho v ne¿ v dvori nikogo nemaº, vin pishov do sebe na tik, z toku
pereskochiv u svij sadok, a z svogo sadka v Strukiv,- chi ne pobachit' tam
divchinu.
Mati napadaºt'sya na jogo, shcho vin dosi ne odruzhivsya. A koli zh vin i
spravdi sobi pari ne mozhe znajti? ª j garni divchata, i robotyashchi... navit'
º j bagati... ta vse jomu ne pid misli. Jomu treba taku zhinku, shchob vin pro
vse z neyu mig govoriti, shchob usyu svoyu dushu mig ¿j odkrivati... A to vin tut
tak zhive, shcho ni z kim i pogovoriti po shchirosti. SHCHopravda, pro hazyajstvo i
pro vse take mozhna i z bat'kom, i z matir'yu, i z bratom rozmovlyati, tak
c'ogo jomu malo. Jomu hochet'sya vse znati, vse rozibrati: yak vono, i cherez
vishcho, i nashcho robit'sya. Kolis' zamanulosya jomu vivchitisya chitati. Tak
shotilosya, shcho ne mav upokoyu, azh poki vivchivsya. SHkoli v ¿h todi shche ne bulo,
dak vin oddav dyakovi rubliv iz desyat', mabut', azh poki toj navchiv jogo.
Teper Zin'ko chitav, ta til'ki yakos' ne duzhe rozbira ti¿ knizhki. A hotilos'
bi jomu rozibrati i znati bagato... pro vse... Ot hoch bi j pro te - chogo
tak lyudi zhivut'? Tut tobi takij ubogij, shcho nichogo ¿sti, a tam takij bagach,
shcho groshi mirkoyu miryaº. Odin krivavim potom umivaºt'sya, ta robit', ta dbaº,
a drugij, ledashcho, linuºt'sya... abo shche p'º... a to j krasti pide... Nevzhe
ne mozhna krashchogo poryadku zavesti? Mabut', pro ce v knizhkah pishut', ta
til'ki vin ne znaº tih knizhok. De zh taki, shchob voni v take male selo ta
podohodili? Tut pro ¿h nihto j ne chuv. Hotiv Zin'ko pro ce kogo
rozpitatisya, dak kogo zh? Dyak same bozhestvenne znaº; pisar - sami volosni
dila; kramar use na shchotah kidaº ta zapisuº groshi... do batyushki Zin'ko ne
posmiº piti, a do vchitelya hodiv, dak i vchitel' zhe... hoch po knigah znaº i
vsyaku nauku, a yak Zin'ko popitavsya jogo pro svoº- yak bi krashchij poryadok
zavesti,- to vin til'ki rukoyu mahnuv. "Ce,- kazhe,- ne tvoº¿ golovi dilo.
Za poryadkom nachal'stvo doglyadaº. A ti koli hochesh dobre zhiti-robi, ne
piyach,-ot i vse!" Ce Zin'ko j sam znaº, ta til'ki shcho c'ogo malo...
De zh ce Levantina? CHi ne v hati zahovalas'? A vin hotiv bi pogomoniti z
neyu. Tiha, robotyashcha, dobra divchina... I z sebe garna... YAkbi jomu taku
zhinku, ta til'ki shchob ne taku vzhe... prostu... Kolis' vin zagovoriv z neyu
pro doshch, shcho vin buvaº z pari, a vona til'ki zasmiyalasya ta j utekla... YAk
zhe vin rozmovlyatime z neyu pro te, shcho jomu dushu zajmaº? A vtim... vona shche
moloda... sirotoyu po najmah izrosla, niyako¿ nauki ¿j nihto ne davav. SHCHe j
divno, shcho vona takoyu dobroyu divchinoyu zrosla!.. A yakbi Zin'ko z neyu
odruzhivsya, to, mozhe b, ¿¿ j chitati mozhna navchiti... i do svo¿h dumok
prihiliti... Tak dumav Zin'ko pro Levantinu i pochav pridivlyatisya do ne¿,
zachipav ¿¿ rozmovami. Divchina chervonila, ale rozmovlyala z nim zalyubki. Ta
Zin'ko buv duzhe nesmilivij z divchatami i vse boyavsya zajnyati Levantinu tak,
yak parubki zajmayut' tih divchat, shcho lyublyat'.
Teper jomu duzhe shotilosya pogomoniti z neyu... Ot, shchob hoch zabuti tu
p'yanu besidu!.. Ne lyubit' togo Zin'ko... Ale divchini nema nide - ni v
sadku, ni v dvori. Mozhe, kudi pishla... Zin'ko pereskochiv nazad cherez tin u
svij sadok.
Nezabarom mati zagukala jogo. Uporavshis' po hazyajstvu, Zin'ko pishov
spati v sadok,- berig sadovinu. Ta zhe til'ki zasnuti ne mig: vse ti¿ dumi
jogo ne pokidali. Roman... vin chudnij yakijs'... ne podobalosya Zin'kovi, shcho
vin tak velichaºt'sya i yazik lamaº... A pro te, mabut', vin bagato bachiv,
bagato znaº. Bo j spravdi - po velikih gorodah buvav, pis'ma v soldatah
navchivsya. Mabut', vin zmozhe rozkazati Zin'kovi pro take, chogo Zin'ko sam
ne zdoliº rozibrati. Treba z nim pogovoriti... Ne s'ogodni, bo s'ogodni,
mabut', vin ishche ne skoro z vulici vernet'sya, a kolis'...
Nebo davno vzhe syalo nad zemleyu svo¿mi zoryanimi shatami, a Zin'ko vse ne
spav. Duma za dumoyu snuvalasya v golovi, ishli odna po odnij, yak hvilya za
hvileyu... Po hatah davno vzhe splyat', zatihli vzhe j divchata, j parubki na
vulici... i dereva drimali, shilivshis' nad nim, i drimala zelena trava i
vvi sni loskotala jomu oblichchya, yak vin dotorkavsya do ne¿, vorushachis'... A
visoke j gliboke-gliboke nebo zhahtilo j tremtilo zhivim svitom, i zori
zdavalisya velikimi j rozumnimi ochima bliskuchimi... Voni divlyat'sya tak
yasno, mov hochut' zazirnuti Zin'kovi v dushu, podivitisya, shcho tam e.
Divlyat'sya takimi velikimi-velikimi ochima... YAk u Levantini... todi, yak
vona spivaº sumno¿ pisni... Vona divit'sya j spivaº... i lyubo, lyubo staº...
i hilyat'sya viti... i vsmihayut'sya zori...
I Zin'ko zasnuv pid Levantinin spiv, ne znayuchi, shcho Levantina spravdi
vijshla v svij sadok i spivala, privablena syaºvom bezkrajogo neba, napoºna
solodkimi pahoshchami charivno¿ nochi - tiho¿, yak son malen'ko¿ ditini,
laskavo¿, yak poglyad materi...
II
Drugogo dnya Roman ustav pizno. U jogo bolila golova, bo vchora taki
dobre vipiv. Vin pochav zgaduvati minulij den', lezhachi na solomi v stodoli,
i gnivavsya sam na sebe, shcho "zaviv kumpaniyu" z parubkami j z divchatami. Z
divchatami vono shche nichogo, do divchat Roman ohochij, a ot na vulicyu ne treba
bulo z ¿mi hoditi. Jomu ne godit'sya zapanibrata z ¿mi buti, a vin uchora,
hil'nuvshi, ce j zabuv. Nu, da ce shche ne bida, vin zaraz pokazhe, shcho vin ne
te, shcho voni, a beri vishche.
Roman ustav i pishov u hatu. Bat'ko z Denisom ta z Zin'kom uzhe posnidali
j po¿hali na pole - ostanni kopi zabirati. Mati metushilas' bilya pechi.
- Vispavsya, sinku? - laskavo ozvalasya vona.- Sidaj zhe ta budesh snidati.
- A ot umiyusya.
Umivsya, rozchesavsya i siv za stil. Mati podala galushki z salom. Roman shche
nichogo ne robiv, to j ne vigolodavsya, a galushki buli z prostogo grechanogo
boroshna i zdalis' jomu nesmachni. Iz'¿v galushku, dvi ta j polozhiv lozhku.
- A shcho zh ce ti, sinku, vzhe j ne hochesh? - zdivuvalasya mati.
- SHtos' ¿sti ne hochet'sya,- odkazav Roman i vstav iz-za stola.- Treba
pojtit' provedat' starih znakomih,- dodav.
- Pidi, sinku, pidi odvidaj! Roman nadiv pidzhaka j kartuza z bilim
verhom, todi glyanuv na choboti:
- Eh, vaksi prosyut'!.. Nu, nehaj drugim razom! - I pishov z hati.
Vijshovshi Roman z dvoru, spinivsya, ne znayuchi, kudi jti. U n'ogo buli
kolis' tovarishi parubki,teper uzhe vsi zhonati hazya¿ni,- ta jomu ne hotilosya
do ¿h iti: shcho tam od ¿h vin cikavogo pochuº? Hiba piti, shchob pobachili, yakij
vin teper stav? Dak zhe nikogo doma nema - vsi na roboti. Nu, ta vzhe vijshov
z dvoru, to projdet'sya selom, a tam, mozhe, j nadumaº, kudi piti. I vin
podavsya vuliceyu. Ishov pomalu, mov tudi-syudi rozzirayuchis' na selo, a
spravdi divivsya, chi hto jogo bachit', chi ni. Ta vsi lyudi po¿hali na pole,
til'ki deyaki babi poralisya po hatah. Na vulici bigali sami diti. Odin
malen'kij hlopec', pobachivshi Romaniv pidzhak i choboti z bliskuchimi rivnimi
halyavami, guknuv cherez vulicyu do trohi starshen'ko¿ divchinki:
- Divis'! Divis'! Pan ide.
Roman usmihnuvsya,- jomu ce spodobalosya. Ale divchinka glyanula na jogo i
vidkazala svoºmu tovarishevi:
- Durnij! Co ti kazes? To ne pan, a saldat Siva-senko, meni mati
kazali.
"Ech, chortova patyaka! - podumav Roman.- Slova ne vmiº skazati, a shche j
pashchekuº". Vin serdito glyanuv na divchinku, kriknuv: "Nu, ti tut!" - i pishov
dali, a ta, perelyakana, spershu movchala, azh poki Roman odijshov get'-get', a
todi, podbigshi do hlopcya, skazala:
- Lyudocki, yakij strasnij!..
A "strashnij" ishov dali. Jomu po dorozi bula kramnichka, a bilya ne¿
stoyalo dvoº-troº cholovikiv i zhinka. Roman znav, shcho treba pozdorovkatisya,
proz ¿h prohodyachi, ale podumav sobi: "Ot ishche chortzna-komu kurazhku
skidat'!" - i pominuv lyudej tak, movbi ¿h i ne pomitiv.
- SHCHo ce vono pishlo? - spitav odin dyad'ko.
- Ta ce Sivashiv soldat.
- CHi ba, yake pishne: ide i ne zdorovkaºt'sya.- I dyad'ki z zhinkoyu pochali
promizh sebe suditi Romana, shcho nezvichajnij; ale vij togo ne chuv, a
chimchikuvav dali i zvernuv na drugu vulicyu. Tam pobachiv sered solom'yanih
pokrivel' zaliznij dah na nevelichkomu budiikovi. Vgori nad dverima pribito
bulo doshku z napisom^ "Narodnoe uchilishche".
"A zajdu do vchitelya!" -podumav Roman, hoch zovsim uchitelya ne znav.
Uvijshov u chimali sini z kilochkami j gvizdkami po stinah zadlya
shkolyars'ko¿ odezhi. Stav, ne znayuchi, v yaki dveri jti, bo pered ¿m bulo ¿h
dvoº. Odni bulya trohi vidhileni, i kriz' nih chuti bulo rozmovu. Serditij
golos, govoryachi "po-pans'komu", krichav:
- Pochemu ty mne sapog ne pochistil?
- Dvir chistiv,odpovidav drugij, muzhic'kij starechij golos.- Hiba ya vam
lakej? YA - storozh.
- Nanyalsya storozhem - dolzhen byt' uchitelyu lakeem. Kazhdyj den' sapogi
chist'!
- Ta shcho ce take spravdi? YA gromadi pozhaliyus'.
- Plevat' mne na tvoyu gromadu! Idi sejchas do Suchka i kupi mne dve
kolody kart!
3 dverej vijshov, burchachi sobi shchos', sivij storozh.
- CHi doma vchitel'? - spitav Roman.
- A on! - pokazav storozh na dveri i pishov z shkoli.
- Kto tam? - pochuvsya z-za dverej golos.- Verno, opyat' kto-nibud'
prityril mal'chika! Nu j idioty! Hot' ne govori im, chto eshche rano!
Dveri vidchinilis' vid shturhancya nogoyu, i na porozi stav molodij hlopec'
z zakruchenimi vgoru vusikami, bez pidzhaka j zhileta, v samij sorochci,
pozakladavshi ruki v kisheni v shtani.
- Tebe chego? - spitav vin, ale, pobachivshi na Romani ne muzhic'ku odezhu,
povernuv inakshe: - Vam chego nuzhno?
- Moº poshteniº! - skazav Roman, prostyaguyuchi ruku.- Sivashov.
Uchitel' dav jomu j svoyu ruku i poklikav u hatu. V nevelichkij svitlichci,
z lizhkom, stolom i kil'koma stil'cyami, buv nelad, porozkiduvana odezha,
nedokurki z cigarok, na stini gitara j rushnicya, na stoli stoyav nedopitij
chaj i plyashechka z napisom: "Rom"; pid stolom spala sobaka. Uchitel' poprohav
gostya sidati i nadiv pidzhak.
Roman siv, zakinuv nogu za nogu, vityag korobochku z cigarkami, vidchiniv
i prostyag do vchitelya:
- Ne vgodno li,- horoshoº razlichenie.
Uchitel' uzyav cigarku, i voni zakurili. Roman, lamayuchi svoyu movu shche
duzhche pered "obrazovanim cholovikom", pochav viyasnyati, chogo vin prijshov.
Vernuvsya z goroda, nu, a na seli "skuchno", bo skriz' sama muzhva i nema
takogo cholovika, shchob iz nim mozhna bulo pro "obrazovani" rechi rozmovitisya,-
til'ki j º, shcho vchitel' ta vryadnik, ta shche pisar... Dak ot vin i prijshov.
Uchitel' pochav uzhe rozumiti, kogo vin pered sebe maº,- spershu vin
podumav, shcho ce shchos' inshe. Sam uchitel' buv z takih, yak i Roman: cherez
dvoklasovu sil's'ku shkolu potrapiv do vchitel's'ko¿ seminari¿. YAk dovchivsya
v nij, to jogo mali nastanoviti za vchitelya v jogo ridnomu seli, ale vin
sam togo ne shotiv, bo tam z nim usi budut' zapanibrata. Buv z tih
uchiteliv, shcho, vilizshi z "muzhikiv" u "pani", silkuyut'sya yakomoga duzhche
vidriznitisya vid muzhika, sahayut'sya, yak nechisto¿ sili, znatisya z nim i
viglyadayut' sobi yako¿ bagato¿ upravitelivni, chi dochki groshovitogo glitaya z
muzhikiv, chi hoch udovi yakogo polupanka, shchob, ozhenivshisya, pokinuti nelyube j
nudne vchitelyuvannya ta j perejti zovsim na "pans'ku liniyu". Roman buv pered
nim uzhe zanadto niz'kij, bo vchitel' nizhche pisarya, vryadnika ta kramarya
Suchka i ne divivsya. Til'ki vin ishche ne pevnij buv, chi spravdi Roman muzhik.
Ot i prizvishche jogo... Sivashov... Sivashov... Ne chut' u nashomu seli
Sivashova... Ale vraz izgadav:
- Ta vy dolzhno Pilipa Sivasha syn?
Roman trohi pochervoniv i pochav viyasnyati, shcho hoch s'omu j pravda, ale vsi
jogo na sluzhbi zvali "Sivashov", bo yak prostij cholovik, to bude Sivash, a yak
"obrazovanij", to - Sivashov.
Teper uchitel' uzhe znav, shcho nema chogo jomu znatisya z Romanom,- ce til'ki
poshkodit' jomu, prinizit' jogo pered jogo "pans'kimi" znajomimi. Nadto vin
buv s'ogodni serditij: uchora zvechora vin malo ne do svitu gulyav u karti u
batyushki i prograv sim rubliv. A v jogo same ne bulo teper groshej, bo
vlitku na groshi skrutnishe: vzimku shkolyari (voni v jogo mushtrovani) raz u
raz nosyat' jomu vsyaki kovbasi, salo, a to tak i sahar navit', to menshe
dovodit'sya vitrachati. A teper use z gotoven'kih groshej! Dobre zh, yak vin
s'ogodni (maº poklikati vsyu kompaniyu do sebe) ta odigraº, verne svoº, a yak
zhe ni? Vse ce gnivalo vchitelya, i vin serdito skazav Romanovi:
- Nu, mne teper' nekogda... U menya delo est'...
Roman pochervoniv i vstav obrazhenij.
- Kak zavgodno...
Vin prostyag buv znovu ruku, ale teper uzhe uchitel' ne dav jomu svoº¿.
Zovsim zbentezhenij, Roman shvidshe pishov z hati i chuv, yak slidkom za ¿m
uchitel' probuboniv:
- Vsyakij tebe hamlyuga lezet znakomit'sya!
Poki vijshov Roman na vulicyu, jogo zbentezhennya minulosya, i vin til'ki
buv strashenno lyutij na vchitelya za obrazu. "Do kogo zh bi meni shche piti?" -
dumav vin i pobachiv zaraz zhe bilya shkoli volost'. Povernuv do ne¿.
Tut uzhe jomu poshchastilo, bo viyavilos', shcho pisar buv jogo kolishnij
tovarish. Bat'ko jogo shche hlopcem oddav do shchkoli azh u mistechko, tam vin i
vivchivsya na pisari. Cej sam dobre vmiv "po-obrazovanomu" i radij buv
Romanovi.
- Sidaj, brat, sidaj! U nas u volosti nikogo nema: starshina, starosta i
vsyake nachal'stvo podalosya snopi vozit',- dak ya sam tut i starshina, i
starosta, i vse.
Roman siv bilya stolu, pokritogo zelenim, starim, skriz' chornilom
zalyapanim suknom. Pisar, Grigorij Pavlovich Kopanicya, buv takih lit, yak i
Roman, ale vzhe dobre vidpassya na volosnomu hlibi, i jogo zayalozenij
pidzhachok buv vuz'kij na gladki plechi. Vin krutiv svoyu ruden'ku boridku i
zalyubki rozkazuvav Romanovi, yakij jomu velikij klopit u volosti, shcho
starshina durnij, vin sam use musit' robiti, i za sebe, i za starshinu
spravlyatisya, a plata mala, a "tak sobi postoronnij dohod tozhe ne
znachitel'no bol'shoj". Na domik tak-syak zbivsya, a bil'she j ni z chogo...
Todi pochav rozkazuvati Roman, yak vin zhiv u gorodi - spershu v soldatah,
a todi na sluzhbi v palati; til'ki vin uzhe ne kazav teper, shcho buv
shvejcarom, a govoriv, shcho buv "takim sluzhashchim, shto, znaºsh, nad-ziraºt' za
jzdaniºm".
Todi zbalakalis' za muzhikiv, i pisar ¿h layav, shcho narod stav nesluhnyanij
i vse hoche, shchob na durnichku jomu robleno, mov i ne tyamit', shcho, hoch taksi j
nema, nu a vsyakomu zvisno, shcho oprich godovo¿ plati, treba pisarevi i za
kozhnu robotu - chi za pashport, chi za rozpisku, chi shche za shcho - okremo
zaplatiti... a muzhik koli j skazhe, shcho prinese mirku kartopli, to prishle
til'ki pivmirki, i otak use...
Gomonili dovgen'ko,, azh poki pisar skazav:
- Nu, znaºsh sho, Romane Pilipovichu? Had'om do mene obidat'! Poshanuyu tebe
dlya novogo znakomstva!
Roman tomy buv duzhe radij-. Vzhe vihodyachi, strili na porozi vryadnika
Ivana Illicha, trohi starishogo za _¿h oboh cholovika, nepoganogo z sebe, z
pidstrizhenoyu gostrim klincem .boridkoyu. Pisar zaznajomiv jogo z Romanom ta
j tezh poklikav do sebe obidati. Cej hoch i poobidav, ta ne mav zaraz chogo
robiti, to pishov.
Pisar zhiv u garnen'komu domiku, pribranomu po-mishchans'komu, z stil'cyami,
z topchanom, z komodom ta staren'kim bufetom, postavlenim u najparadnivnu
hatu, z yasnofarbovanimi malyunkami pid sklom po stinah. Vidko bulo, shcho
dobrodij Kopanicya daremne zvav "tak sobi postoronnij dohod" "ne
znachitel'no bol'shim". Gostej strila pisarka - moloda, obgodovana i svizha
molodicya-morguha.
- Ulyasyu,skazav veselo pisar,- davaj nam obidat', ta shche j shvidko! Ta shche
j dobrogo!
- Bude j dobre, bude j shvidko! - smiyuchisya privitno, vidkazala molodicya
i pobigla v pekarnyu.
Nezabarom spravdi sidili za stolom. Pisar vityag z kisheni plyashku gorilki
i postaviv na stil.
- Dobrohotnoe dayaniº? - spitav, pidmorgnuvshi, vryadnik.
- Z kaposnogo Omel'ka,- vidkazav gospodar,- nada bulo b bol'sh, ta vzhe
haj bude j stol'ki.
- Vsyako dayamiº blago, a nadoluzhiti mozhna ne teper, to v chetver,poradiv
uryadnik.
- Istinno¿ - zgodivsya pisar.
Vipili no charci, i hazyajka charochku hil'nula, i til'ki vzyalis' do borshchu,
azh u sinyah shchos' zatupotilo.
-A chi doma hazya¿n? - pochuvsya zvidti tovstij golos.
- A, Mihajlo Grigorovich? - Skazav pisar. - Idit'! - Idit'! Doma! - I
vin odchiniv dveri.
U svitlicyu vvijshov nevisokij, ale tovstij rudij cholovik, ubranij u
garnu chumarku, z kartzom u rukah. C'ogo Roman znav: ce buv kramar Suchok.
Hazya¿ pochapli sadoviti jogo za stil. Vin povagom, z protyagom vimovlyayuchi
kozhne slovo, _upenyav spershu, shcho vzhe poobidav _i zajshov za dilom, ale taki
siv. Vinili znovu j pochali _¿sti smachnij borshch, Poki pid'¿li, to malo
rozmovlyali, ale potim uzhe, po chetvertij vigivshi (i pisarka Ulyacya shchorazu po
pivcharochki), zrobilisya vsi veseli j gominki. Roman bachiv, yak Ulyasya vse
morgala na vryadnika ta priprohuvala jogo. Suchka ne priprohuvala, ale toj i
sam dobre ¿v, vazhko sopuchi. Poobidavshi, pozakuryuvali i pishli v sadok -
gospodar iz Suchkom poperedu, za ¿mi Roman, a pozad usih uryadnik z
pisarkoyu. Ozirnuvshis' vipadkom, Roman pobachiv, yak uryadnik zajmae Ulyasyu za
stan, a vona, smiyuchisya, svarit'sya na n'ogo pal'cem, pokazuyuchi, shcho pobachat'
peredni, i Romanovi odrazu stalo zazdro j shkoda, shcho ne vin zajmaº
chervonoshchoku, veselooku pisarku.
V sadku polyagali j posidali na travi i znov pochali rozmovlyati, kozhen
zdebil'shogo pro svo¿ dila, i vsi yakos' chiplyalisya za muzhikiv: odnomu muzhiki
tim ne dogodili, drugomu inshim. Suchok kazav, shcho muzhik hitrishij za chorta, a
vryadnik dovodiv, shcho hoch vin i hitrij, ale durnij, i rozkazav, shchob pidperti
svoyu dumku, pro durnogo Homu, yak vin milo po¿v. Usi strashenno regotalisya,
a zaohochenij opovidach dokidav odnu po odnij shche j inshi brehen'ki pro
muzhikiv: pro te, yak muzhikovi pereminili jogo hahlac'ku golovu na chortovu;
pro te, yak soldat i hahol kipili v pekli v kazani; chort skazav: "Saldat!"
A saldat: "As'?" - "Nu, vilaz'!" - Todi do hahla: "Hahol!" - "SHshcho-o?" -
"Nu, sidi ishcho! Vot tibº za hahlac'kij yazik - u pekli sidi!"
Vsi znovu regotalisya, a pisarka navit' krichala tonen'ko:
- Ah, prelist'! Ah, prelist'!
Vona sluzhila v paniv za poko¿vku i tam navchilasya tak krichati.
Potim povernulisya v hatu, i pili chaj, i znovu veselo gomonili...
Suchok pishov, bo jomu treba bulo v kramnicyu, ale Roman z uryadnikom
dosidili azh do vechora.
V hatah uzhe posvitilosya, yak Roman vertavsya dodomu. YAk uvijshov u hatu,
sim'ya same vecheryala.
- Bach, ot de j nash pribluda! - ozvavs', laskavo smiyuchisya, bat'ko.- De
ce vves' den' shvendyav?
Ot, hiba v jogo nema tut dobrih lyudej, znajomih! - I Roman pochav
rozkazuvati, shcho vin hodiv do vchitelya i tak garno z ¿m poznajomivsya; a todi
buv u pisarya, i yak dobre jogo tam prijmano... Mati radila, sluhayuchi, yak ¿¿
sina garno vitayut'; inshi movchali.
- Ta sidaj uzhe, sinku, blizhche do stolu ta vecheryaj! - priprohuvala mati.
- Vot, ya takih strav naºvsya u pisarya, shto vzhe mine vasho¿ vecheri ne
hochet'sya.
Materi ce trohi ne spodobalosya, shcho sin ponizhaº ¿¿ stravi, ale vin togo
ne pomitiv i znov pochav rozkazuvati pro pisarya: yak vin dobre zhive ta yak
dobre buti pisarem.
- Ta vono dobre,- ozvavsya Zin'ko,- ta til'ki shche krashche bulo b, yakbi
pisari bil'she po pravdi robili, a to... on i cej takij, shcho primiv bi - dvi
shkuri z tebe drav bi.
- Nu, ce, bratuha, pustyak delo,- odkazav Roman,- na to shchuka v mori,
shtob karas' ne drimal. Kazhen z svovo remesla mozhit' sibº barish brat'.
- Nehaj i barish, ta ne zdirstvo,- ozvavsya bat'ko,- a to cej buv takij
harpak, shcho siryak na hrebti ne derzhavsya, a teper uzhe bach u yaki dostatki z
tih barishiv ubivsya. Ti b, Romane, krashche ne vodivsya z nim: vin tebe na
dobro ne naputit', a lyudi pro tebe pogane kazatimut'.
- A kakoº mine vnimaniº do lyudej? - odkazav Roman, zdvignuvshi plechima.-
U nas svoya kunpaniya. Nu, shto tam rozbalakuvat': vrem'ya spat'.
Zabrav odezhu i pishov spati v klunyu. Umoshchuyuchis' na solomi, zgadav, yaki
visoki j m'yaki podushki, kvitchastoyu kovdroyu zasteleni, vin u pisarya bachiv.
I jomu stalo zazdro, i shotilosya tako¿ same garno¿ svitlici, m'yakih
podushok, dobro¿ stravi z gorilkoyu i chervonoshchoko¿ zhinki... A hata bat'kova
zdalasya jomu takoyu negarnoyu j chuzhoyu... ta j lyudi v tij hati... Velika
shtuka, shcho voni jomu svo¿. Koli zh voni taki...muzhiki! I po pravdi vryadnik
ta pisar z muzhikiv smiyut'sya, bo voni zhivut' tak, zovsim "bez ponyatiya, kak
nastoyashchaya neobrazovannaya zhivotnaya". Hiba zh vin mozhe tak zhiti? Koli zh vin
teper zovsim inshij cholovik stav.
Vin use dumav pro ce i ne mig zasnuti. Poruch iz tim, shcho vin bachiv
s'ogodni, zgaduvavsya jomu gorod, vulici z lihtaryami, svitlici v palati, de
vin buv za storozha... cirk - ot tudi shchodnya hodiv bi! A tut cya tisna hata z
lavami, z rogachami..: Cej bat'ko abo Denis, shcho yak skazhe slovo, ta tak i
verne yazikom "na verle"... Repa-na muzhva - azh smerdit'! A tam, u gorodi,
zovsim ne taki lyudi.. A divchata! I vin pochav zgaduvati gorodyans'kih
poko¿vok ta kuhovarok, yaki buli do jogo laskavi... Ah, chort jogo znaº,
Mashka, mabut', plache teper!.. (Glyadi, shcho shche ditina bude!..) Ta hiba sama
Mashka? Buli j popered ne¿...
Ustav, ne mozhuchi lezhati, nakinuv pidzhaka i vijshov z kluni. V kinci
sadka, shcho buv zaraz zhe sumezhno z tokom, yakijs' chistij molodij golos
vivodiv pisnyu.
- SHCHo vono spiva v nashomu sadku? - podumav Roman, pereskochiv cherez tin i
pishov sadkom. Spivalo ne v ¿h, a v sadku v susidi, v Struka. Roman pereliz
i cherez Strukiv tin i potihu pishov pomizh derevami vniz do richki na toj
golos. Nezabarom vin pobachiv divochu postat'. Vidno, shcho prijshla po vodu, bo
na zemli stoyali vidra, ale vona zabula pro ¿h, pricharovana ciºyu tihoyu
nichchyu i nizhno-zvablivim plyuskotom temnih hvil' bilya svo¿h nig... Stoyala j
spivala.
- Mabut', Strukova najmichka,- podumav Roman, i jomu zgadalos' ¿¿
delikatne oblichchya z dovgimi viyami i tonen'kij stan,- tak vin todi v tanci
obkrutnuv ¿¿, obhopivshi za stan rukoyu... Vsya zachervonilasya, zadihani
molodi grudi visoko zdijmayut'sya... vihopilas' i vtekla...
Roman tiho-tiho pidijshov do divchini. Za spivom vona pochula jogo til'ki
todi, yak uzhe bilya ne¿ stoyav. ZHahnulas':
- Oj bozhe! Hto ce?
Hotila vzhe tikati, ale vin priderzhav ¿¿ za rukav:
- Ce ya... Roman...
- CHogo zh ce ti... vi tut?
- Poslishal, kak pojosh, ta j prijshov.
- Otozh! CHogo b to vi do mene prijshli!
- Togo, shto haroshin'ka! - I vin hotiv obnyati ¿¿ za stan, ale vona
vipruchalasya.- Kak tibya zvut'?
- Levantinoyu...
- Harasho! - I taki obnyav ¿¿ j prituliv do sebe. Ale vona zaraz
odiphnula jogo, virvalas' i, pokinuvshi j vidra, yak koza dika, vtekla,
pokrivshisya za derevami.
"Ech, yaka prudka! - podumav Roman.- Motorna! A lovka divchonka,- treba b
zahodit'sya kolo ne¿!"
Postoyav shche trohi, dozhidayuchi, chi ne vernet'sya po vidra. Ne vertalas'.
Pishov dodomu v svoyu klunyu.
Tudi zh tim chasom prijshov spati Zin'ko.
- YA dumav, shcho ti vzhe spish, Romane, a ti shche hodish.
- Ne spit'sya kakos'.
- Ot meni chasom ne spit'sya. Use dumki obnimayut' ta j spati na dayut'.
- Dumki? - skazav Romana i Zin'kovi na mit' zdalosya, nemov skazav,
trohi gluzuyuchi: -SHto za dumki?
- Ta vsyaki... Ot uchora ya vse dumav, yak jogo tak izrobiti, shchob usim
lyudyani dobre na sviti zhilosya? A to ot hoch bi skazati pro zemlyu... Takogo
narodu namnozhilosya i dedali to vse bil'she j bil'she lyudej na sviti staº...
Lyudej bil'shaº, a zemli ne bil'shaº... Nu, teper skrutno lyudyam zhiti, a
dedali - vse skrutnishe, vse skrutnishe bude... i tak kolis' izrobit'sya, shcho
ne stavatime lyudyam togo, shcho zemlya mozhe zaroditi... SHCHo zh todi robiti lyudyam?
Hoch z golodu gin'!
- Vot shtuka! - vidkazav Roman.- Ne stanit' tut chogo ºst' - prikazhut'
pereselyat'sya na drugoe mesto, ta j shabash!
- Ta ya zh kazhu: a yak i na Drugomu misci tak bude? Po vsij zemli tak. SHCHo
todi bude? Mozhe, pro ce v knizhkah aboshcho pishet'sya? Tebe dobre navcheno v
saldatah, Romane, to ti ce povinen znati.
- V kakih tam knizhkah? - odkazav Roman.- Vot budut' ishcho taki¿ knigi
pechatat'! Pro eto nachal'stvo samo znaºt', kak i shto.
- Ni,- ne zgodivsya Zin'ko,- ot ya chitav odnu knigu pro chuzhi kra¿, tak u
¿j...
- A, pustyak vnimaniya! - perepiniv jogo Roman.- Luchche davaj spat'!
Vin odvernuvsya, mov hoche spati. Vin buv malopis'mennij, knizhok ne
chitav, hiba chasom anekdoti pro Balakireva. Teper vin bachiv, shcho Zin'ko za
n'ogo bil'she pis'mennij i shchos' znaº take, SHCHo Roman jogo ne znaº, i jomu
stalo niyakovo. A Zin'kovi zdalosya, shcho Roman menshe znaº, nizh spershu vin,
Zin'ko, dumav pro jogo.
Drugogo dnya vranci bat'ko zajshov u klunyu, zbudiv Zin'ka j Romana i
zveliv obom iti na tik molotiti. Zin'ko zaraz ustav i pishov, a Roman dovgo
shche oginavsya. Jomu zovsim ne hotilosya molotiti, trohi navit' sorom bulo do
chorno¿ roboti bratisya. SHCHo ce bat'ko sobi duma? SHCHo vin bude jomu v gnoyu
rit'sya, volam hvosti krutiti? Ne piti oce, ta j godi!
Odnache c'ogo razu shche ne zvazhivsya sperechatisya z bat'kom i pishov na tik.
Sonce ledve pochinalo vizirati z-za obriyu, bulo rosyano j holodno i Roman azh
tremtiv. Na toku vzhe buli bat'ko j brati.
- A shcho, brate, holodno? - ozvavsya Denis.- U vas tam po gorodah teper
ishche splyat'. Ta darma! YAk cipkom popommohaºsh, to tak ugriºshsya, shcho j potom
tebe vmiº.
Roman nichogo ne vidkazav, uzyav cip i stav blizhche do Zin'ka. Udarilo
chotiri cipi: tri smilo j vazhko, odin yaoks' ne do ladu. Roman zosim odvik
od ciº¿ roboti. Vin ne potraplyav u lad, zamisto shchob uciliti bichem, biv u
snip kincem ciplina, a bich zavertavsya vgoru i zaskakuvav nazad. Vin
rozserdivsya j gupnuv z usiº¿ sili. Bich odirvavsya, vidskochdv i vdariv
Romana po ruci duzhe bolyache. Roman kinuv cipilno j lajnuvsya.
- Ege, sinku,ozvavsya bat'ko,- ta ya bachu, shcho tobi treba dovgo
privchatisya, shchob iznovu dobrim molotnikom stati.
- Na chorta ya budu privchat'sya? - vizvirivsya serditij Roman.- Razli vi
dumaºte, shcho ya budu gupat' tut iz vami po ostyukah cepom?
- A hiba zh ti dumaºsh, shcho hlib sam bude robitisya, sam i v rot
klastimet'sya?
- I bez etogo durackogo dºla sit budu!
- Anu yak?
- Razli ya sibº sluzhbi ne znajdu? Vot pojdu v ikonomiyu i prikazhchikom
postuplyu.
- A shcho zh, dobra shtuka,- vidkazav spokijno bat'ko.- Abi prijnyali.
-Ishcho bi! ¯m obrazovanih lyudej nuzhno.
- Ta... kazala j Ganna, shcho vona rada za pana, dak pan,_ klyatij, ne
bere! - zasmiyavsya Denis.
- Et, vi z vashimi muzhic'kimi vigadkdmi! - roz-serdivsya Roman, kinuv cip
i pishov z toku.
Bat'ko z sinami zzirnulisya, ale nihto nichogo ne skazav, i cipi znovu
zagupali po povnokolosih sopah, daleko ozivayuchis' u svizhomu zhivoshchomu
povitri veselogo, soncem osyayanogo ranku.
Serditij Roman, ne zahodyachi v hatu, podavsya prosto na selo j opinivsya u
vryadnika. Tam vin podtrapiv na chaj, napivsya jogo dobre, potim shche posidili
ta pobalakali. Romanovi hotilosya, shchob jogo zastavleno j obidati, dak
gospodari abo ne dogadalis', abo ne shotili togo. Dovelosya jti obidati do
domu. Prijshov, yak uzhe vsi poobidali, i obidav sam. Mati, shchob jomu
dogoditi, zarizala j zvarila kurku. Vigolodavshis', Roman ne zostaviv z ne
¿ nichogo. Pop ¿vshi, zaraz podavs' içíîâu z domu.
Pochuv, shcho s'ogodni til'ki prijshov do Gricenkiv ¿h soldat, dak i
poviyavsya tudi. Vin z nim ne v odnomu polku buv, ta te darma: soldat, to
vzhe odinakovo, shcho j tovarish.
Gricenki buli vbogi lyudi i ne zaklikali besidi tak, yak Sivashi, ale i v
¿h buli gosti: dvoº-troº rodichiv. Bilyavij poganen'kij soldatik sidiv za
stolom radij takij, shcho azh syaº, i rozpituvav pro hazyajstvo, pro rodichiv,
pro tovarishiv, bazhayuchi znati vse, shcho stalosya na seli, vidkoli jogo ne bulo
doma. Romana posadili za stil, shanuvali...
Vernuvsya Roman dodomu azh uvecheri i lig zaraz spati. Drugogo dnya pishov
zranku, poblukav po gayah do obid i prijshov dodomu tak, shchob iznov obidati
samomu. Vzhe kinchav obidati,vvijshov bat'ko z toku:
- A de, Romane, buv? CHi ne v ¿konomi¿?
- De buv, tam buv! Pospiºmo shche z ¿konomiºyu... Sovremenno vse
zrobit'sya.- Ta j vijshov z hati.
- A shcho, stara, robitimemo z sinkom-soldatikom? - zapitavsya Pilip u
zhinki, yak Roman vijshov.
- A shcho zh tam robiti? - vidkazala Paraska pitannyam, mov ne rozumiyuchi, bo
ce sprava ¿¿ mazunchika bula.
- De ta yak budemo dobuvati, shchob jomu na panuvannya nastachiti?
- Oce shche shcho vigadaj! Ditina til'ki pri¿hala, natomilasya,- i vidpochiti
ne dast'. Okligaº, to j do roboti viz'met'sya.
- Ni, kazhe, shcho ne hoche bratisya, a bude v ¿konomiyu prikazhchikom
postupati.
- A mozhe zh, i postupit'! Vin zhe v nas obrazovanij.
- Treba tam takih!
- Ti vzhe napadeshsya! Perechavi, to j pobachish, shcho vse dobre bude. A to ti
yak pochnesh grimati, to til'ki svarka zchinit'sya.
- Dobre, ya perechasuyu, pomovchu trohi,- pobachimo, yaki z jogo lyudi budut'.
I bat'ko spravdi zamovk i ne kazav Romanovi nichogo.
III
Tri dni minulo tiho; na chetvertij Roman poprohav u bat'ka karbovancya.
- Nashcho? - spitav bat'ko.
- A shto zh ya bez kopejki zhit' budu? Pokuda dajshov - vitratilsya. I
papiros nº za shto kupit'!
- Ge, hlopche! _YAk mi budemo na pans'ki cigarki groshi perevoditi, to
skoro v nas i hazyajstva ne stane,- vidkazav bat'ko.-Nema v mene groshej.
Roman gryuknuv dverima ta j podavsya na selo. Vin gnivavsya na bat'ka j na
brativ strashenno, layav ¿h muzhvoyu netyamushchoyu, shcho ne rozumiyut', yak povinni
povodit'sya z obrazovanim cholovikom. Ale vin te znav dobre, shcho yak bat'ko
zatnet'sya, to vzhe z nim nichogo ne zrobish. Groshej vin ne dast'.
Treba spravdi piti v ¿konomiyu: a mozhe, poshchastit'. ¿konomiya bula velika,
i lyudej tam sluzhilo bagato. Roman zaraz zhe pishov u kontoru do vpravitelya.
- A shcho skazhesh? - spitavsya toj. i Roman pochav viyasnyati, shcho sluzhiv na
sluzhbi i hotiv bi mati yakus' pristojnishu, nizh prosta hliborobs'ka, robotu.
- YAku zh to robotu? - popitav upravitel'.
- Hotiv bi prikazhchikom.
- Ege, ne treba nam prikazhchikiv, bo vsi º. Ta j hiba zh ti znaºsh
hazyajstvo? Buv u saldatah, sluzhiv des' shvejcarom, a do hazyajstva pneshsya! -
I vpravi-tel' povernuvs' bulo do svogo dila, ale zaraz zhe znov ozvavsya: -
Hiba shcho... Ot u kontoru meni treba odnogo cholovika... Til'ki shchob dobre
pis'mennogo. Pis'mennij?
- Tak toshno.
- Sidaj pishi.
Roman siv i vzyav pero v ruki, a vpravitel', ne divlyachis' na n'ogo, a
zapisuyuchi shchos' u veliku knigu, pochav prokazuvati jomu, shcho pisati. Ni pero,
ni pal'ci niyak ne sluhalisya Romana, i ledve vstig vin vivesti dva pershi
slova, a vzhe toj nagovoriv jomu ¿h zo dva desyatki.
- Pozvol'te, ya ne poslishav, yak vi skazali...- pripiniv jogo Roman.
- Ne ostavajsya pozadu! - Upravitel' prokazav jomu znovu vse z pochatku.
Roman znov uhopiv kil'ka sliv, a vse inshe zagubiv.
- Pozvol'te,ne vspishus'.
Toj glyanuv na pisannya i pobachiv, shcho z us'ogo prokazanogo napisano
kil'ka pershih sliv velikimi, nedotepnimi, krivimi karlyuchkami: Roman ledve
vmiv pisati.
- Pidi zh spershu navchis' pisat', a todi prihod'. U kontoru ne godishsya.
Koli hochesh, stavaj do molotilki.
- _Ni,_ do molotilki ne _hochu.
- I dobre, bo linivih meni ne treba. Idi sobi!
Roman vijshov zazhurenij i serditij.
U jogo shche bulo v kisheni trohi groshej, vin zajshov u monopoliyu, kupiv
gorilki i vipiv z gorya zaraz zhe pid hatoyu na vulici.
Drugogo dnya vranci stara Sivashiha polizla v skrinyu, dovgo tam shchos'
perekidala azh na dni, a todi vityagla yakijs' vuzlik. Zvidtilya viv'yazala
karbovancya i, yak Roman uvijshov u hatu, viddala jomu.
-_ Na tobi, sinochku, karbovancya, bo bat'ko ne dast', a tobi treba.
- Ot spasibi, mamo, hoch vi po-lyuds'komu do mene - ne tak, yak bat'ko.
- Ta til'ki ti, sinku, shukaj sobi roboti, a to bude v vas gniv ta
svarka z bat'kom ta z Denisom.
- Hodiv uzhe v ¿konomiyu.
- A shcho zh?
- Vzyali b z dorogoyu dusheyu, dak usº prikazhchiki ºst'. Hoch ya j saldat, nu
- nevozmozhno dlya minya chelovºka prognat'.
- Pravda... Ot lishen'ko... A mozhe, shche de poshukati?
- Najd'om! Ne pospishajtes'. Us'o budet u svoyu priporciyu i na nebol'shom
razstoyani¿.
A sam sobi Roman dumav: mabut', u materi ne odin vuzlik z karbovancyami.
Treba tak pidkrutiti, shchob voni jogo ruk ne minuli.
Zbiglo shche tizhniv z pivtora. Za cej chas Roman duzhche zaznajomivsya z
kramarem Mihajlom Grigorovichem Suchkom. Spershu vin til'ki v kramnicyu do
jogo zahodiv, a dali j dodomu,- raz navit' obidati jogo zostavleno. ¿li
dobre,- cherez te, mabut', taki j gladki buli i sam Mihajlo Grigorovich, i
jogo zhinka Agafiya, i dochka ¿h Gorpusha, divchina rokiv dev'yatnadcyat'oh.
Suchkovi Roman rozkazuvav, shcho vin poki tak sobi, nichogo ne robit',
rozglyadaºt'sya, do chogo bratisya: chi sluzhbu brati, chi komerciyu zavoditi, i
natyakav, shcho v n'ogo º na tu komerciyu groshi. Ce vin vigaduvav na te, shchob
Suchok jogo mav ne za abishcho. A toj jomu tak: i viriv, i ne viriv, a prote
do sebe puskav.
Zaznajomivsya _shche Roman i z dyakom ta z yakimis' "sluzhashchimi" na
zaliznichnij stanci¿. Tudi Rojan hodiv rozpitatisya, chi ne treba na
zaliznici zhandarma,-- hotiv shche tudi podatisya; ale na ti posadi brano
til'ki unter-oficeriv, a vin buv prostij soldat. Roman raz u raz hodiv po
svo¿h znajomih i radij buv, yak traplyalosya tam napitisya chayu abo shcho smachne
z'¿sti, bo doma togo ne bulo. Doma vin tak-taki nichogo j ne robiv, til'ki
pospravlyav sobi vudki i hodiv na richku ribu naditi. SHCHo vlovit', prinosiv
materi, a vona jomu varila yushku,- "vuhoyu" vin ¿¿ zvav,- abo pekla ribu v
smetani. Vin pidleshchuvavsya do materi, shchob viduryuvati v ne¿ groshiki, i mati
spravdi jomu davala z svo¿h shovanok, poki bulo shcho davati. Vin ¿j
rozkazuvav, shcho jogo skriz' tak garno prijmayut' i os'-os' uzhe vin matime
sluzhbu, a zaraz ne mozhna, bo... shchos' tam vi-gaduvav.
Tim chasom po selu pishla chutka pro te, yak Roman hodiv najmatisya v
prikazhchiki i yak upravitel' davav jomu pisati. Parubki i divchata na vulici
pochali gluzuvati z Romana,zvisno, ne v vichi, bo vin na vulicyu ne hodiv.
Ale odnogo razu ce pochula j Levantina. Vona ostupilas' za n'ogo:
- I chogo b ya smiyalasya? YAk ne poshchastilo cholovikovi. to hiba vzhe vin i
poganij? Ta, mozhe zh,_ te vse shche j brehnya!
- A ti ce z yako¿ rechi tak jogo boroniti zahodilasya? - kriknuli divchata
j parubki ta j pochali smiyatisya vzhe z Levantini, prikladayuchi do ne¿ Romana.
Vona rozserdilasya:
- Tyu na vas! CHi vi ne podurili? CHogo vi meni jogo na shiyu chiplyaºte?
Podavit'sya vi svo¿m Romanom!
Bachachi, shcho vona serdit'sya, oblishili ¿¿.
A Levantina yak odserdilasya ta vernulasya dodomu, to znov ¿j stalo zhalko
Romana. I cherez shcho jogo tak usi na gluzi vzyali? Takij garnij z sebe!..
CHudnij trohi z svoºyu "obrazovanoyu" balachkoyu, ta ce vsi soldati taki, yak
prijdut', a yak pozhivut' trohi doma, to j znovu po-lyuds'komu govoryat'.
Til'ki pogano, shcho vin rukam volyu daº. Ot uzhe vdruge vin ¿¿ perestriva v
sadku. Vpershe vona jogo taki dobre turnula, to vdruge vin tihshij buv, hoch
i ne zovsim. Vdruge vona vzhe vid n'ogo tak shvidko ne vtekla, i voni trohi
postoyali, pogomonili...
Tak dumala Levantina pro Romana i zgaduvala jogo garni vusa, i chorni
brovi, i stan rivnij.
A Roman i sobi zgaduvav Levantinu. Vona jomu duzhe do vpodobi pripala,
YAkbi ¿¿ vbra-ui v pans'ku odezhu, to zovsim bi yak pannochka bula. Kudi! Ne
vsyaka j pannochka zrivnyalas' bi z neyu! Ta ¿¿ j drazhnyat' na seli pannochkoyu.
A ce togo, shcho mati porodila ¿¿, divchinoyu buvshi, yak sluzhila v paniv za
najmichku. Kazali za yakogos' panicha. Mati vzhe vmerla, a dochka, yak i mati,
hodit' teper po najmah.
Roman buv ne durnij i nezabarom pomitiv, shcho divchini ne podobaºt'sya jogo
zanadto smile povodinnya i neprosta mova. U gorodi divchata do togo
pozvikali, a tut - ni. Roman nadumav povoditisya z neyu tak, yak zvichajno
povodyat'sya z svo¿mi divchatami sil's'ki parubki. I govorit' z neyu pochav
til'ki po-prostomu.
Divchina pomitila, shcho Roman do ne¿ vzhe ne takij stav, i sama podobrishala
trohi do jogo. A shcho pro jogo pogane kazali, vona te za vodoyu puskala. Hiba
lyudi ne nabreshut'? Na ne¿ samu take raz u raz napleshchut'!.. A vin ¿j tak
use garno rozkazuº pro sebe. Hoch vin teper i bez sluzhbi, dak shcho? Prijde ta
godina, shcho j sluzhba v jogo bude, i zhitime vin panom dilo. A shcho vin doma
nichogo ne robit', dak raz, shcho vin odvik ot prosto¿ roboti, a druge, shcho vin
hoche krashche navchitisya pisati, dak ne mozhna chorno¿ roboti robiti, bo vid
togo pal'ci zadubiyut', zashkarubnut', i niyak ne vivedesh perom. Roman ne
duriv sim Levantini; vin i spravdi raziv kil'ka sidav uchitisya pisati, ta
dovgo ne mig visiditi, bo ce bulo taki nudno. Vin i v soldatah uchivsya
bil'she z primusu.
Rozpituvavsya Roman Levantinu j pro ¿¿ zhittya. Tyazhke ce bulo zhittya. Do
semi rokiv mati tyagala ¿¿ z soboyu po najmah, a pislya semi j samu viddala v
najmi. Poki zhiva bula mati, to tyazhko bulo zhiti: vse po chuzhih hatah ta po
chuzhih lyudyah. Ta skriz' poshturhuyut' ta shmatkom hliba dorikayut'. A vona togo
shmatka hliba nikoli durno ne ¿la: til'ki na nogi zop'yalasya, to vzhe j
velyat' hazya¿ menshi diti hazyajs'ki glyaditi abo posilayut' gusi pasti chi
telyata. Mati za groshi zhive, a vona za harch svo¿mi malimi rukami j nogami
vidbuvala, hoch materi za te placheno menshe, shcho vona z ditinoyu bula. Ta yak
umerla mati, to todi vzhe j svit bidnij divchini pot'marivsya. Mati hoch i
pogrimaº, i pob'º, bulo, ta j pozhaluº,- Levantini j sonechko zasmiºt'sya.
Todi bulo Levantina gnivalasya na matir, yak ta chasom udarit', a teper bi j
ruki ti¿ ciluvala, yakbi bili. Ta vazhka zemlya na grudyah. U najmah, kazhut',
i bat'ka ne vzhaliºsh. A vzhe sirotu to j ne dumav nihto zhaliti. Hodila j po
snigu bosa, ¿la j takij hlib, shcho sobaci treba rozmochiti v pomijnici, ta j
todi vona ne shoche. SHCHo vzhe na vulici hlopci ta divchata prikladki do ne¿
prikladayut', zagadki: "Vgadajte,- shcho na sviti najshvidshe biga? Levantina,
yak ¿¿ hazyajka potilishnikami nagoduº". Pannochkoyu ta priplentachkoyu
drazhnyat'...
Deshcho z us'ogo c'ogo Levantina rozkazuvala j Romanovi. A vin zhaliv ¿¿,
shcho vona taka garna ta moloda ta poneviryaºt'sya v najmah. Vona jomu gaka
vdyachna bula za tu lasku, bo malo ¿¿ bachila, i kazala pro te, yak ¿j i teper
vazhko zhiti v Strukiv, shcho duzhe z ne¿ znushchaºt'sya serdita j layucha Struchiha. A
odnogo razu Roman zastav ¿¿ na levadi, yak vona sidila j tyazhko plakala.
Struchiha popobila ¿¿ kachalkoyu ni za shcho: htos' z hazyajs'kih ditej pobiv
lampadku bilya bogiv, a hazyajka zvernula na ne¿. Levantina plakala j
narikala na svoyu dolyu, a Roman rozvazhav ¿¿ laskavimi slovami i prigornuv
do sebe. Vona vzhe ne pruchalas' i nezchulasya, yak vin stav ¿¿ ciluvati, i
vona jogo ciluvala... plakala, j ciluvala, i zvala bratikom i milim, i
ridnen'kim... i ¿j tak garno-garno stalo... i vona zabula Struchihu z
kachalkoyu i vse zabula... sidila z nim obnyavshisya i rozmovlyala... i
zziralasya z nim ochima pri misyachnomu syaºvi...
Z togo chasu Levantina vzhe vvazhala Romana za svogo parubka, za zheniha i
povodilasya z nim tak, yak zvichajno divchata na seli z svo¿mi zhenihami
povodyat'sya. I yak zvichajno na seli buvalo, vin stav hoditi do ne¿ nochuvati
v povitku, i voni tak lyubo rozmovlyali dovgimi nochami. I ¿j zdavalosya, mov
togo Romana, shcho tak negarno zajmav ¿¿ spershu, vzhe j ne bulo. Vin buv
takij, yak i vsi sil's'ki parubki, povodivsya z neyu chesno, po pravdi. I
dedali vona jogo duzhche ta duzhche kohala.
A Roman, vertayuchis' vid Levantini z povitki dodomu, raz po raz dumav:
"Doki zh vono tak bude?" Jogo rozpoganenij gorodyans'kim zhittyam udachi vzhe
dokuchalo chesne kohannya, ozivalasya jogo zviryacha priroda...
A bidna divchina togo nichogo ne znala, ne rozumila, viddala jomu vsyu
svoyu dushu i ne pomichala, shcho vona vzhe nadijshla azh na kraj strashno¿ bezodni:
shche raz stupni tiºyu stezhkoyu dali napered - i vraz znikne zemlya, i,
skriknuvshi strashno, yak pticya pidstrelena, vpade vona tudi vglib, hapayuchisya
rukami za povitrya, obrivayuchi tilo ob gostre kaminnya... i padatime dovgo,
azh poki ne vdarit'sya golovoyu ob ostannyu v ¿¿ zhitti skelyu, ta j lyazhe na dno
bezodni vzhe bezdushnim pokalichenim trupom...
Uves' cej chas bat'ko ne zajmav Romana: dozhidavsya. I sinam _zveliv ne
zajmati. Z Zin'kom ce legko bulo, bo udavsya lagidno¿ vdachi ta j sam tak
dumav, yak i bat'ko. Ale Denis lyutuvav strashenno: vin, takij nevsipushchij
hazya¿n, pracyuvav do krivavogo potu, vidpochinu nikoli ne znav i ne znaº, a
cej darmo¿d, ce ledashcho bude perevoditi dobro, nadbane jogo, Denisovoyu,
praceyu, durno ¿stime hlib, zaroblenij jogo rukami! Ta vzhe hoch bi ¿v
movchki, a to shche j velichaºt'sya, shche j neset'sya! De zh taki ce vidano? YAk ce
mozhna terpiti?!
Denis c'ogo ne rozumiv i sperechavsya z bat'kom ta z matir'yu. Vin buv z
tih selyan, shcho poza gospodarstvom nichogo ne bachat', a vsyu svoyu silu, vsi
svo¿ dumki j pochuvannya viddayut' odnomu - abi pridbati bil'she, abi stati
zamozhnim hazya¿nom. Pracyuyuchi tyazhko, ne zhaliyuchi ni sebe, ni svo¿h, voni ne
rozumiyut' ni inshih dumok, ni inshih porivan', oprich tih, yakimi sami zhivut'.
CHerez te Denisovi Zin'ko zdavavsya trohi durnim z jogo dumkami pro knizhki
ta pro vsyaki inshi, ne hazyajs'ki, spravi. A vzhe tih, shcho stayut' ¿m na ¿h
tyazhkij dorozi, pereshkodzhayut' ¿m svo¿m nedbal'stvom, ledarstvom dosyagati
bil'shogo,- takih lyudej voni nenavidyat' yak najgirshih zlochinciv i lihodi¿v.
Proti takih lyudej ozivaºt'sya krikom kozhna kraplya ¿h trudivnic'kogo potu,
kozhnij ruh ¿h natomlenogo vazhkoyu praceyu tila. I v ¿h nemaº todi zhalyu...
Ale bat'ko zaboroniv zajmati Romana,- sam hotiv z nim, yak prijde toj
chas, govoriti. Denis dosi zvik sluhatisya bat'ka, to skorivsya j c'ogo razu,
hoch serce v jogo j kipilo, i vin tak poglyadav na Romana, shcho toj i bez sliv
dobre rozumiv, yakim duhom na jogo Denis dishe. Brati malo rozmovlyali, malo
bachilis', ale promizh ¿h uzhe zrostala slipa znenavist', poki shche nima, ale
dozhidala til'ki chasu, shchob viyavitisya, vibuhnuti. I toj chas pristig.
Odnogo razu Roman, prospavshi pislya bezsonno¿ nochi z Levantinoyu trohi ne
do obid, uvijshov u katu i same natrapiv na bat'ka z Denisom.
- A shcho, Romane, yak zhe tvoya sluzhba? - popitav bat'ko.
- _Prijde kolis' i sluzhba! - vidkazav nehotya Roman.
- CHi vona prijde, chi ni, te shche hto jogo zna,- ne vderzhav yazika Denis,a
poki vihodit' tak, shcho ti sobi panom dilo zhivesh, a mi na tebe robimo.
- Atozh! Na to ya bogu-gosudaryu sluzhiv, shchob teper z vilami do gnoyu jti?!
- Ne kazhi durnic', Romane! - ozvavsya znovu bat'ko.- Adzhe inshi saldati
roblyat' muzhichu robotu - on i Petro, i Karpenko, i Gricenko,- a tobi zh chom
ne mozhna?
- Koli roblyat', to j haj sobi roblyat', a ya ne mozhu.
- Ech! - ne vterpiv znovu Denis.- Pan! blagorodnij!.. Voni ne mozhut'
muzhic'ko¿ roboti robiti: bilen'ki ruchki pokalyayut'! Dak ne zhivi z muzhikami,
a jdi do paniv!
- Denise, cit'! - skazav bat'ko.- YA budu govoriti.
Ale bulo vzhe pizno.
- Ti meni ne ukaz! - vizvirivsya Roman na Denisa.- Mozhesh ti znat'
ponyatiº, neobrazovana ti muzhva!
Denis zovsim skipiv. Pobiliv, zirvavsya z lavi, stisnuv kulaki i skazav,
zadihayuchisya zozla:
- Tatu, vizhenit' jogo z hati, a to ya jogo zaraz bitimu!
- Ti smiºsh mene bit'? - skriknuv Roman i kinuvsya do Denisa.
- Romane! Denise! Pokin'te! SHCHo ce vi robite? - spinyav ¿h bat'ko. Mati
skriknula, a bilyava Denisova Domaha tak i zanimila, stoyachi bilya polu.
Brati na vse te vzhe ne vvazhali. Voni stoyali odin pered odnim bili yak
krejda, postiskavshi kulaki, vazhko dihayuchi.
-- Ti smiºsh mene bit'? - kazav tremtyachi Roman.- Ti, negodyaj, ham!
- YA - negodyaj? Ah ti padlo saldats'ke! - skriknuv Denis, ale v cyu mit'
Romaniv kulak udariv jogo po oblichchyu i pripiniv jomu slova.
Denis skriknuv diko, yak poranenij zvir, i kinuvsya na Romana. Ale toj,
zdorovij, odgodovanij, ne znesilenij na praci, v odin ment zbiv jogo
dodolu pid sebe i pridaviv jomu kolinom grudi.
ZHinki zagolosili, diti zakrichali i vchepilis' za matir, bat'ko kinuvsya
vidtyagati Romana, ale nichogo ne mig izrobiti: rozsatanivshi, toj uhopiv
brata za gorlo, a Denis silkuvavsya vidirvati jogo ruku vid svoº¿ shi¿.
V cyu mit' uvijshov u hatu Zin'ko. Pobachivshi liho, kinuvsya vin do Romana
i shtovhnuv jogo z usiº¿ sili. Z nespodivanki toj upav nabik, i Zin'ko
vidtyag jogo dali.
- Romane! SHCHo ti robish? CHi tobi j boga ne strashno? - skriknuv vin.
Roman zirvavsya na nogi i stoyav use shche zo stisnenimi kulakami, laden
zaraz zhe znovu kinutisya na Denisa.
- Nehaj ne v yazne!..- hripko, kriz' zubi skazav vin.
Denis, stognuchi, vstav i siv na lavi. Domaha pripala do n'ogo,
golosyachi. Roman plyunuv i pishov z hati.
Ishov vuliceyu i serdivsya sam na sebe, shcho vernuvsya z goroda na selo. YAk
jomu tam dobre buli na sluzhbi! Zvisno, vin sluzhbu ne po voli kinuv, hoch i
hovavsya z cim na seli. Vin spravdi sluzhiv "pri palati", hoch ne shvejcarom,
dak storozhem. YAkbi shvejcarom, to nichogo b i ne bulo. A to nadalo jomu raz
polayatisya z shvejcarom taki (vipivshi buv), a toj i pozhalivsya na jogo, shche j
vikazav, yak vin odnogo razu pijmav Romana, shcho toj prodavav kazenni drova.
Todi jomu Roman dav karbovancya, dak vin movchav, a teper vikazav. Velika
storin, yak prodav yakij oberemok drov! A sam shvejcar hiba togo ne robiv?
Til'ki shcho hovatisya dobre vmiv! Zvisno, yak prognali Romana, to vzhe pislya
c'ogo vazhko bulo v gorodi znajti sluzhbu, ta vse zh legshe, nizh tut. A. teper
on yak tut zhiti!
Roman pobachiv pered sebe monopoliyu, zajshov tudi i kupiv plyashku gorilki.
Todi pishov do zhidka. U lavci gorilki ne mozhna bulo piti, dak zaraz bilya
lavki zhidok mav hatku i puskav tudi lyudej,- tak, nibi svo¿h gostej, a za
te mav od kozhno¿ vipito¿ plyashki platu. Navit' sam bigav po gorilku. Roman
prijshov tudi i zustrivsya z pisarem. Cej hoch uzhe j vipiv poperedu, a zaraz
zhe pristav do Romana, yak toj pochav jogo chastuvati. Dobuli zakuski, vipili
plyashku, a todi pisar poslav po drugu. Roman zhalivsya na bat'ka j na brativ.
- CHudnij ti, Romane Pilipovichu! - vidkazav jomu pisar.- YAk otak tobi
kolotit'sya z ¿mi, to nehaj tebe bat'ko viddilit', ta j godi. Todi yak
hotitimesh, tak i zhitimesh.
Romanovi cya dumka spodobalasya. Boyavsya til'ki, shcho bat'ko ne
posluhaºt'sya. Ale pisar upevnyav jogo, shcho ce durnicya, shcho musit'
posluhatis'.
Roman povernuvsya dodomu vzhe pizno vvecheri p'yanij i z zamirom zaraz zhe
vimagati, shchob bat'ko jogo viddiliv. Ale, pidijshovshi do hati, pobachiv, shcho
tam uzhe pogasheno svitlo. Potorgav za dveri,- zasuneni. Vilayavsya i pishov
spati v povitku.
Drugogo dnya vranci vvijshov u hatu, yak tam bula vsya sim'ya. Ni na kogo ne
glyanuvshi, siv na lavi i sidiv yakij chas movchki, torohtyachi pal'cyami po
stolu. Vsi movchali, a bat'ko, trohi divuyuchis', poglyadav na n'ogo, dumayuchi,
shcho, mozhe, pokayavsya ta prijshov pomiritisya z bratom. Ne kazav nichogo - zhdav,
poki sam ozvet'sya.
- Znaºte shcho, tatu? - pochav Roman.- Kak tak nam zhit', dak vi luchche
oddilit' mene. Oddajte moyu chast', to ya sam sobi zhitimu, a vi sami sobi.'
Ce vse vin kazav yakos' tak, movbito bat'ko buv vinen za te vse, shcho bulo
vchora. Starij Sivash pomovchav, a todi spitavsya:
- A shcho zh ti z svoºyu chastkoyu robitimesh?
- To vzhe moº dilo,- sho shochu, to j sdelayu,- odkazav same takim robom,
yak i poperedu, Roman.
- Ta shche zh vona poki ne tvoya, to ti vzhe meni skazhi, shchob ya znav, na shcho
davati.
- Tatu! - ozvavsya Denis.
- Movchi! - perepiniv bat'ko, boyachis' uchorashn'ogo.- YA j bez tebe znayu,
shcho robiti. A koli ne vderzhish yazika, to z hati vijdi!
- Mozhe, hazyajnuvatimesh, Romane, na svo¿j chastci? - pitavsya znovu
bat'ko.
- Ne hochu ya hazyajnuvat', kumerciyu zavedu,- vidkazav Roman.
- Kumerciyu?.. YAku zh to kumerciyu?
- Kakuyu shochu, taku j zavedu, a vi povinni meni moyu chastku oddat'.
- Povinen, kazhesh? - spokijno govoriv bat'ko.- A yak ne viddam?
- To pojdu v volost', to vas i prisiluyut' oddat'.
- Nu, poki tam prisiluyut', a teper ya tobi os' shcho skazhu: pidozhdi shche
trohi; navchisya povazhati bat'ka j brativ ta ne kidatisya z kulakami; navchisya
spershu znovu robiti, shanuvati zaroblene dobro ta ne hoditi v shinok do
zhida, to todi ya tobi j dam chastku, yak pobachu, shcho z tebe hazya¿n stav. A
poki c'ogo ne bude, to j z nashogo dobra nichogo tobi ne bude.
Po tij movi bat'ko povernuvsya ta j pishov z hati.
Roman ostavsya ni v sih ni v tih. Vin til'ki skazav:
- Nu, ya tak ne dozvolyu! Ce grabizh! - Ustav i pishov movbi slidom za
bat'kom.
Trohi zgodom bat'ko vernuvsya:
- A shcho, vzhe pishov?
- Pishov! - odkazav nasmishkuvato Denis, radiyuchi, shcho tak obijshlosya.
- A yak na moyu dumku, tatu,- skazav Zin'ko,- to vi krashche b zrobili, yakbi
spravdi viddilili Romana.
- CHogo zh to tak, shcho krashche? - spitav znehotya bat'ko. - Oddati, shchob vin
uzyav ta rozmantachiv praceyu-krivaviceyu zaroblene dobro?
- Ta vzhe, tatu, yak vin sam sebe ne napravit', to vi jogo ne napravite.
Vono zh i jogo chastka tut º,- i vin zhe robiv. A mozhe, vin, yak stane sam
hazya¿nom, to viz'met'sya j do roboti, shanuvatimet'sya.
- Avzhezh! Same takij! - gluzuyuchi, promoviv Denis. - Vidno j zboku!
- Ta vzhe zh i mi jogo luchchim ne zrobimo, a til'ko bude svarka, ta lajka,
ta bijka. A yak viz'me svoyu chastku, to shcho tam uzhe z neyu bude, te bude, a
hoch u nas u sim'¿ stane tiho, zlagoda znovu bude,- dovodiv svogo Zin'ko.
Mati vstryala v rozmovu, hotyachi dopomogti Zin'kovi:
- A Zin'ko pravdu kazhe, starij. Posluhajsya jogo! I nam luchche bude, i
Romanovi.
- Nehaj zhe spershu pokorit'sya ta poshanuºt'sya! - skazav bat'ko.- A
marnotratovi nichogo ne dam, i govoriti bil'she pro ce ne hochu.
Z tim povernuvsya ta j pishov z hati do roboti, a sini slidkom za nim.
Roman tim chasom sidiv uzhe znov u zhida. I s'ogodni znajshlis' tovarishi, i
yak Roman vijshov na vulicyu, to v jogo golovi vzhe zdorovo gulo. Ishov i dumav
sobi: "Kat jogo znaº, shcho jogo robiti! Bat'ko vpertij kak pen'. I gromada
potyagne ruku za nim, a ne za mnoyu. Eh, kak bi dav jomu dobre, tak, kak
Denisovi, to, mozhe, todi pomnyakshav bi!"
Roman buv takij lihij na bat'ka, shcho laden buv bi jogo popobiti. YAk jogo
teper zhiti? SHCHo jogo vigadati?
Jogo dumka navernulasya znovu na tu stezhku, shcho na ¿j uzhe kolis' poperedu
bula. Boyavsya til'ki pochinati, bo malo bulo nadi¿, shcho poshchastit'. Ale
boyavsya, yak buv tverezij. Teper zhe jomu zdavalosya, shcho sprava vzhe ne taka
beznadijna.
Hiba yak vin kupec', to taka vzhe velika cyacya? A Roman - soldat!
Pishet'sya: Suchkov. He! Takij Suchkov, yak Roman Sivashov! Ta shche j Gorpusha ta
jogo pristarkuvata i z sebe pogana. SHCHe nehaj i dyakuº, shcho posvataº. Nehaj
oddaº shvidshe, a to zostanet'sya na nasinnya. A jogo, Romana, za tovarisha
sobi prijme. Roman torguvatime. Ogo-go! Vin tam takij poryadok dast', shcho
nu! A ne shoche tovarishem prijmati - haj groshej dast'. Vzhe zh dast'! Odna
dochka, ta shchob ne dav. Ta shche j zadlya takogo zyatya!
Roman povernuv pravoruch i pishov u dvir do Suchka. YAk vin uvijshov do jogo
v hatu, to tam nikogo ne bulo. Roman golosno kahiknuv. Z drugo¿ svitlici
vizirnula Suchchiha Agafiya.
- Moº nizhayushcheº! - pozdorovkavsya Roman.-_ Kak bi mine Mihajla
Grigorovicha pobachit'?
- Vin u lavci, pidit' tudi.
- Nevozmozhno v lavci: delo sekretne,- treba na samotº.
- SHCHo zh tam za dilo? - zacikavilasya Agafiya i vijshla do Romana.- Kazhit' i
meni! Roman usmihnuvsya:
- Otlichnoº dºlo! Budete j vi, Agafiya Ivanovna, znat' sovremenno, a
teper pozvit' minº Mihajla Grigorovicha.
Agafi¿ zakortilo dovidat'sya shvidshe, yake tam dilo, I vona pishla v
kramnicyu. Nezabarom vidtilya prijshov Suchok.
- A za yakim zhe ce vi dilom? - spitavsya vin, yak pozdorovkalis' ta
posidali.
- Prechudesne dºlo! Os' sluhajte, Mihaile Grigorovichu, shcho ya vam-skazhu!
- Kazhit'!
- ªst' u vas kumerciya?
- A ºst'.
- A pomishnik vam u kumerci¿ ºst'?
Suchok zithnuv:
- Nema!.. Ne dav gospod' sina.
Vin zavsigdi zhurivsya, shcho v n'ogo nema sina.
- A ya vam najshov pomoshchnika, ta shche j dobrogo.
- Hto zh to? - spitav Suchok, chuduyuchisya z Romanovih sliv.
- A hto zh? YA!.. A shcho, hiba ne lovkij kunpan'jon?
- Ta vono, zvisno...- yakos' nepevno vidkazav Mihajlo Grigorovich.- Ta...
tol'ki yak zhe ce vono bude? Vi kakij kopital maºte, aboshcho, dak hochete, shchob
u kunpani¿?
- Nashcho tam kopital! Mi j bez kopitalu taku vder'om shtuku, sho pervij
sort! Bo ya sam - kopital. Oddajte za mene vashu Gorpushu, a ya budu vam
pomoshnikom.
Suchok viryachiv na Romana ochi. A toj, ne pomichayuchi c'ogo divuvannya,
pitavsya:
- A shcho, pravda, harosha vigadka?
- Ta vono horosha... ta tol'ki, bachite, mi shche ne dumaºmo dochki
viddavat'.
- Ot vigadki! A do kakih por budete derzhat'? Vona zh i tak
pristarkuvata.
- Najdut'sya lyudi! - vidkazav, trohi vzhe obrazivshis', Suchok i dodav: -
Znaºte shcho, Romane Pilipovichu? Kin'te vi ce dilo, bo ce odin pustyak!
- Pustyak? SHCHo vi dumaºte, shcho ya ne zumiyu torguvat'? Dak vi dajte minº za
Gorpushoyu dºnig, to ya sam zavedu torgovlyu taku, shcho til'ki nu! Ogo-go!
- Nu, ce tozhe pustyak dilo! - zvazhlivo skazav Suchok i vstav.- Proshchajte,-
treba v lavku.
- Ta postojte, Mihajlo Grigorovich, chi vi ne rozbiraºte, chi shcho, shcho ya
vashu Gorpushu svatayu? - spinyav jogo Roman.
- Pochemu ne rozbirayu? Dazhe ochin' horasho rozbirayu.
- Nu, dak chogo zh vi?
- Nema mogo zholaniya za vas ¿¿ oddat'.
- A pochemu zh bi to j nºt? - spitavsya, dratuyuchis', Roman.- CHolovik ya
obrazovanij, ponimayushchij... A shto roditeli v mene muzhiki, to eto nichogo: ya
ob nih togda budu bez unimaniya.
Suchok pochinav uzhe lyutuvati i dedali duzhche sopti. Vin uzhe chuv, yak
povodit'sya j ledaryuº Roman, znav pro bijku z bratom, bachiv, shcho v Romana
groshej nema, i rozumiv, kudi vin teper cilyaº: perevesti, roztrin'kati vsi
ti groshiki, shcho vin. Suchok, nadbav. Oblichchya v kramarya z gnivu pochervonilo,
i vin, sam togo ne spodivavshisya, kriknuv na vsyu hatu:
- Ta shcho ti sobi dumaºsh? Ah ti, golyak! Ishche j primazuºt'sya do poradoshnih
lyudej! Stupaj, stupaj, skudova prijshov!
Tak grimnuv, shcho Roman zbentezhivsya vraz i, ni slova ne kazhuchi, pishov z
hati. Til'ki vzhe bilya dverej shamenuvsya.
- Ti tozhe ne ochin'! - kriknuv vin, povernuvshis' do Suchka.- Smiºsh ti
saldata, kotorij krov'yu svoºyu vas, hamov, zashchishchal, tak oskorblyat'?
Naplyuvat' meni na tebe j na tvoyu dochku!
- Von! Poshov vo-on! - azh zatupotiv nogami Suchok, ale Roman uzhe buv u
dvori, a dali j na vulici. Sorom i zlist' morduvali jogo: sorom, shcho tak ¿m
pogordovano; zlist' za cyu znevagu j za te, shcho nizvidki vin ne bachiv
pomochi. Usi voni odnakovi: i bat'ko, i Denis, i cej Suchok! ZHittya za ¿mi
nema, sposobu niyakogo nema! Tak bi ¿h usih!.. Ne znaº j sam, shcho vin zrobiv
bi ¿m, til'ki viddyachiv bi tak, shchob azh zapeklo, shchob azh zaskavuchali voni!
Voni - vsi, vsi ci proklyati muzhla¿!.. YAki voni durni j gidki teper
zdavalisya Romanovi!
Vin ne pishov ni dodomu, ni do kogo, bo na vsih lyutij buv. Znov dovgo
blukav poza selom, hodiv u bajraci i vzhe nadvechir vernuvsya dodomu.
Pishov prosto v sadok i strivsya tam iz Zin'kom.
- A ya tebe dozhidavsya, brate,- skazav Zin'ko.
- A shcho? - spitavs' nehotya Roman.
- Hotiv shchos' tobi skazati.
- Kazhi! - promoviv Roman bajduzhno, lyagayuchi na travu pid derevom.
- Bach, Romane, shcho ya dumayu,- zagovoriv Zin'ko, j sobi sivshi bilya n'ogo.-
Pochalis' u nas u sim'¿ svarki... A dedali, to shche j duzhchi budut'. Tobi
nedobre, ta j bat'kovi neveselo tak iz toboyu zhiti. Vin bi tebe j oddiliv,
yakbi ne boyavsya, shcho ti vse perevedesh. Dak ti tak zrobi, shchob ne boyavsya
bat'ko.
- A kak zhe jogo zrobit'? Z takim bat'kom razli shcho zrobish?
- A nepravda zh, Romane, nema chogo narikati na bat'ka, koli sam pogano
robish: svo¿mi gorduºsh, kudis' u pani pneshsya... Z togo dobrogo nichogo ne
bude.
- Ponimaºsh ti tam!
- Ta vzhe zh, mozhe, trohi j ya tyamlyu. Ot ti rozberi sam. Sluzhbi tobi shche
niyako¿ nema, mozhe, j dovgo ne bude; oddilyati tebe bat'ko ne hoche.
Dovodit'sya tobi poki v nas zhiti. A yake zh vono zhittya bude, koli raz u raz
svarka?
- Pushchaj mene ne zachipayut'!
- Ta de zh voni tebe zachipayut'? Vono zh taki pravda, shcho treba zh shchos'
robiti, ne mozhna durno hlib ¿sti. I Denisovi krivdno: vin zhe robit'. Uzhe
ot vi j bilisya, a dali shche girshe bude. SHCHo zh vono z togo dobrogo? Krashche ti,
Romane, pomirisya z bat'kom ta z bratom ta posoblyaj hoch trohi v roboti...
poki znajdesh sobi sluzhbu. A tam bat'ko, bachivshi, shcho ti shanuºshsya, i
oddilit' tebe... Hoch krutis' tam na roboti, ya vzhe tobi posoblyatimu tak, shcho
voni j ne znatimut',- abi shchob svarki ne bulo.
Zin'kova prihil'nist' taki zachepila za serce Romana. Hodyachi s'ogodni po
bajraku, vin uzhe bagato dumav pro te, yak vin dali zhitime v sim'¿. Nichogo
ne mig vigadati, hocha j bachiv, shcho tak dali zhiti ne mozhna. Vin odkazav
Zin'kovi:
- YAk zhe ya pokoryus'? Z mene zh lyudi smiyat'sya budut'.
- CHudnij ti! A teper iz tebe lyudi ne smiyut'sya? Ta vse selo vzhe tebe
vzyalo na gluzi. CHogo zh ti teper ne bo¿shsya togo smihu, a todi jogo tobi
strashno? A ya tobi tak skazhu: teper z tebe smiyut'sya i durni j rozumni, a
todi koli j smiyatimut'sya, dak sami durni.
Roman podumav trohi j vidkazav:
- Nu, pushchaj... Mozhe b, ya j zrobiv... Ne zadlya ¿h, a zadlya tebe, shcho ti
takoj do mene dobrij... Tak kak zhe jogo zrobit'? Ne pojdu zh ya do ¿h
klanyat'sya!
- Ta j ne hodi. A til'ki viz'mi ta j vijdi zavtra na robotu, ta j robi.
A tam vono vzhe yakos' same stanet'sya...
- Pushchaj zhe podumayu, mozhe, j vijdu...
I spravdi, drugogo dnya vijshov goroditi tin iz Zin'kom, Denis glyanuv na
jogo spidloba, bat'ko zdivuvavs', ale nihto nichogo ne skazav. Til'ki
Zin'ko duzhe zradiv, klopotavsya z Romanom, gomoniv i vse zvodiv, shchob i z
bat'kom ta z Denisom u nih rozmova bula. Mati jomu dopomagala. Odnache ti
movchali.
Roman robiv uves' den'. U n'ogo zabolila spina, ruki, nogi. Drugogo dnya
vin vijshov buv na tik, ale robiv til'ki do snidannya. Posnidavshi, vin uzhe
ne pishov tudi i bil'sh uzhe ne bravsya do roboti. Zin'ko i vmovlyav jogo, i
prohav, ta nichogo ne pomoglosya. Romanovi zdavalosya duzhe vazhko robiti,
bat'ko ne zlaskaviv odrazu, ta j sorom bulo pered selyanami, shcho vin visoko
litav, a teper niz'ko sidaº.
Tim chasom chutka pro jogo svatannya v Suchka pishla po selu. Dochulas' pro
ce j Levantina. Vona odnogo razu pochala plakati j kazati Romanovi, shcho- vin
¿¿ pokidaº, bo svataº Suchkivnu.
- Tyu na tebe! - vidkazav Roman.- To vse durnicya! To ya buv vipivshi ta
dlya shutki j pishov, shchob posmiyat'sya. A voni z velikogo rozumu dumali, shcho ya
spravdi na ¿h stupu Gorpushu okom nakinuv.
I vin pochav ¿¿ ciluvati i prigortati i kazav, shcho vin ¿¿ ni na kogo ne
zminyaº i svatatime skoro - ot zaraz, til'ki sluzhbu znajde... Vse ce vona
vzhe chula, ta j ne raz, ale kogo lyubish, tomu hochet'sya viriti. I vona vzhe
virila jomu j kazala:
- Glyadi zh, Romanochku, ne zrad' mene! Bo yak ti ne pozhaliºsh, to hto zh
mene pozhaliº? Nahod' sluzhbu shvidshe, bo...
Levantina zamovkla, a Roman znovu pochav ¿¿ uleshchati, i vona zabula svij
sum.
Iduchi Roman od ne¿ dodomu, sam sobi dumav pro te, shcho treba spravdi
sluzhbu shvidshe znahoditi ta tikati zvidsilya. A to, glyadi, shche Levantina
ditinu znajde, to klopotu povna golova bude.
I drugogo zh dnya pishov u susidnyu ekonomiyu. S'ogo razu jomu poshchastilo. V
ekonomi¿ buv lis, a v lisi dva storozhi. Odin nespodivano pokinuv sluzhbu j
pishov dodomu same v toj den', yak Roman tudi prijshov. Zvazhivshi na jogo
soldats'kij bilet, upravitel' uzyav jogo za pidstarshogo storozha do lisu. Ne
vpodobalas' Romanovi cya sluzhba, ta insho¿ ne bulo. ZHiti dovodilosya v lisi v
odnij hati z starshim storozhem. Cej raz u raz posilav Romana na nich
obhoditi lis i vartuvati tam. Spershu Roman hodiv, a dali jomu ochortilo, ta
j za Levantinoyu zanudivs'. Odniº¿ nochi, zamisto shchob obhoditi lis, majnuv
do ne¿ (verstov z visim tudi bulo) i z togo chasu pochav naviduvatisya do ne¿
nochami chasten'ko. A tim chasom lyudi z togo sela, de bula ekonomiya,
zahodilis' kolo Romana. Voni buli duzhe vbogi na derevo, to chasto krali
jogo v pans'komu lisi,- chasom nishkom od storozhiv, a chasom, yak storozh buv
ne lihij, to kupuvali v jogo derevo za deshevu cinu: dadut' jomu yakogo
rublya chi pivrublya ta j narubayut' chogo treba. Lis velikij, to ne skoro
pomitish kozhne zrubane derevo. A storozh nibi togo j ne znaº. Romana voni
nedovgo vmovlyali, i vin pochav dobuvati sobi takim robom groshi. Vin zovsim
ne berigsya i popuskav rubati stil'ki, shcho vzhe j vidko stalo. A tut ishche odin
cholovik, ne poºdnavshisya z Romanom za cinu, ta j vikazav na jogo. Vse
viyavilos', Romana prognano zo sluzhbi, shche j groshej ne viddano... hoch vin
nebagato j zarobiv, bo ne prozhiv tam i misyacya. Dovelosya znovu do bat'ka
vertatisya.
IV
A na seli strashenno smiyalisya j gluzuvali z Romana, layali za lezhni ta za
te, shcho visoko nissya. Jogo priyateli - pisar, uryadnik, dyak ta inshi - buli do
jogo prihil'ni, poki v jogo bryazhchalo-v kisheni i vin chastuvav ¿h gorilkoyu.
Ta vin davno vzhe povitrushuvav svo¿ kisheni, vitrusiv i materinu skrinyu. Na
seli skriz' pochali zvati Romana golodrabom, ledashchom. Priyateli pochali
odvertatisya, strivayuchis' na vulici. Pro te, shchob hto jogo v gostinu do sebe
zaklikav, Roman zabuv uzhe, koli ce j bulo.
Duzhe ce jomu bulo prikro. I ne cherez te, shcho z tih priyateliv yakes' jomu
dobro bulo, a tak, sorom, shcho ot z usima v tovaristvi buv, a teper
zanehayano jogo. Vin ne znat' shcho dav bi, abi hoch trohi de dobuti groshej ta
znovu privernuti do sebe svo¿h priyateliv zradlivih... privernuti,
povelichatisya trohi, shchob usim zacipilo, ta todi hoch i z sela.
Nadto, shcho j obirvavsya vzhe. U n'ogo til'ki j bulo odezhi, shcho na n'omu. A
odnogo razu vnochi, cherez tin perelazyachi, rozidrav svogo pidzhaka. Hoch i
polatala mati, ta vzhe ne vderzhish jogo cilim, yak pochalosya dratisya... uzhe on
i likti vidko... Groshej, hoch krichi, treba, a de ¿h viz'mesh?
Ce bulo cherez skil'ki dniv pislya togo, yak vernuvsya Roman dodomu z lisu.
Odnogo razu misyachno¿ nochi, iduchi vid Levantini cherez tik do povitki spati,
vin pobachiv na toku voroh pshenici. U jogo promajnula v golovi dumka: "YAkbi
nabrati ciº¿ pshenici ta vidnesti do Ryabchenka!"
CHogo jomu spav na dumku cej Ryabchenko? Ot, i sam vin ne znaº... Tak
chogos' izgadavsya.
Ryabchenko buv takij sobi cholovik u ¿h na seli. Vin malo hazyajnuvav,
trohi shiv choboti, a bil'she - podejkuvali lyudi - nakladav iz zlodiyami.
Pevne dovesti togo nihto ne mig, ale na seli kozhne zvidkis' znalo, shcho hoch
vin sam i ne krade, dak zlodijs'ke perederzhuº. U n'ogo kil'ka raziv i trus
buv, ta ne mogli nichogo znajti.
Otozh vin i zgadavsya Romanovi. Cej kupiv bi pshenici, yakbi odnesti.
Zvisno, vono tak nenache kradizhka... a vtim... yaka tam i kradizhka? Adzhe tut
i jogo, Romanove, dobro. Adzhe j vin odin z tr'oh brativ, to j jomu zh
nalezhit' chastka. Hiba zh vin vinen, shcho bat'ko ta Denis ne dayut' jomu tiº¿
chastki? Koli ne dayut', to vin mozhe j sam uzyati.
Take dumav Roman, lezhachi v povitci, a dali vstav ta j pishov u klunyu
shukati mishka. Znajshov, prijshov do voroha ta j zupinivsya. CHi brati, chi ne
brati? Et, shcho bude!..
Vin nabrav z voroha mishok pshenici i hotiv nesti do Ryabchenka. Ta ni,
treba spershu popitati jogo.
Nishkom, oberezhno perelazyachi cherez tini, projshov gorodami do Ryabchenkovo¿
hati. Tam uzhe bulo pogasheno. U Romana zabilosya turbotno serce, yak vin
zlegen'ka postukav u vikno. Nihto ne ozvavsya. Vin zatorohtiv duzhche.
- Hto tam? - pochuvsya golos iz hati.
- A vijdi, dyad'ku, syudi!
Trohi zgodom dveri na dvir odchinilisya i kriz' nih prosunulasya kudlata
golova.
-Hto ce? Ce ti, Romane?
- YA.
- A chogo?
- Pusti v sini,- ne hochu stoyati na vidnoti.
Rozkudlana golova shovalasya, i Roman uvijshov u temni sini.
- Kazhi, chogo treba?
- Hochesh pshenici?
Ryabchenko ne vidrazu vidkazav. Vin zrozumiv, yaka to maº buti pshenicya,
ale vagavsya, ne znayuchi, chi Roman jogo ne pidvodit'. Mozhe, vmisne, shchob
potim uryadnika navesti? Temna postat' Romanova nichogo ne mogla jomu pro ce
skazati: oblichchya ne vidko bulo.
- YAko¿ pshenici? - zapitavsya vreshti.
- Z domu.
- Ne breshesh?
- CHogo b ya stav brehat'?
Ryabchenko shche podumav i zgodivsya:
- Dobre!
- Pochomu dasi?
Ryabchenko skazav pivcini.
- Deshevo.
- Znajdi dorozhche!
Roman znav, shcho dorozhche ne znajdesh, i skazav:
- Dobre, zaraz prinesu.
- Trohi zgodom, yak misyac' zovsim zajde!
- Ta vin uzhe zahode.
Poki Roman vernuvsya dodomu, to misyac' i spravdi zajshov.
Ciº¿ nochi Roman odnis do Ryabchenka tri mishki pshenici, i v jogo v kisheni
zabryazhchali groshi. Todi z upokoºm zasnuv.
Drugogo dnya Denisovi zdalosya, shcho pshenici v vorosi nache pomenshalo, ale
potim vin podumav, shcho, mabut', pomilivsya, i nikomu nichogo ne skazav.
Roman spraviv sobi novu cherkasinovu zhaketku, i v jogo nichogo ne
zostalosya z tih groshej, shcho vzyav za pshenicyu. Musiv znovu hoditi do
Ryabchenka. C'ogo razu na toku vzhe ne bulo nichogo, to vin nabrav z komori, z
zasikiv, dobravshi do zamka starogo klyucha. Z cim klyuchem vin i potomu
zazirav shche do komori, ale robiv ce oberezhno, shchob nihto ne pomichav.
Odnogo razu starij Sivash uranci lagodiv dveri v povitci. Bulo do shid
soncya holodno, to vdyag kozhuha. YAk sonce zijshlo, poteplilo, skinuv jogo ta
j zabuv u povitci. Tam vin i lezhav uves' den'.
Drugogo dnya Roman lagodivs' iti shche v yakus' ekonomiyu shukati sluzhbi.
Ustav rano,- shche vsi spali. Bulo holodno, a jogo dranen'ke pal'techko visilo
v hati. Spav vin u povitci i pobachiv todi bilya dverej bat'kovogo kozhuha...
Udyag jogo.
V ekonomi¿ nichogo ne dobuvsya: tam uzhe znali pro te, yak vin buv storozhem
u lisi.
- Eh, zhist' motuzyanaya!..- narikav, vertayuchisya dodomu. Sonce vzhe
pripikalo, dovelosya skinuti kozhuha j nesti.- I yakogo ya chorta nogi biv? SHCHe
kozhuh tyagni! Pidu v gorod ta hoch prodam jogo, shchob durno ne hoditi! Nihto zh
ne bachiv, yak ya vdyagav jogo.
Zavernuvs' i pishov u gorod. Vid ekonomi¿ tudi bulo verstov chotiri.
SHvidko ¿h perejshov i podavs' u gorod prosto na bazar. Tam zhidki torguvali
noshenoyu odezheyu, sidyachi kozhen nad kupoyu svitok, kozhuhiv, chumarok, zhaketok,
shtaniv ta inshogo starogo drantya, kinutogo doli abo na brudnomu runduci.
Pokupciv ne bulo, sami zhidi j zhidivki zavzyato shvarkotili promizh sebe.
Roman pidijshov do odnogo:
- ZHide, kupi kozhuh! ZHid podivivsya na kozhuha:
- Skil'ki hochesh?
- Desyatku davaj!
- Oddaj jogo svoºmu bat'kovi - mozhe, na onuchi zdast'sya.- I vin kinuv od
sebe kozhuh.
- A ti zh skil'ki daºsh?
- Dva.
- Nehaj zhe tvij tatele imi podavit'sya! Roman pishov dali, do drugogo
zhida. Ale pershij zhid shchos' zacven'kav do c'ogo.
- Nu, se takij kozuh, so odna smusina od drugo¿ smusini - yak nas gorod
od Odes.
- SHCHo ti breshesh, zhide? Vin ishche zovsim novij, malo j noshenij.
- YAkbi vin buv novij, to ya b tobi za jogo dav desyat' rubliv, a yak vin
takij starij, yak bezzubij sobaka, to ya tobi dam za jogo desyat' zlotih.
Ledve prodav dobryachij kozhuh za tri rubli. Garazd poobidav, vipiv piva i
pishov dodomu.
A doma bat'ko vranci kinuvsya kozhuha j zgadav, shcho zabuv jogo v povitci.
Pishov tudi - nema.
"Mabut', te ledashcho vdyaglo",- podumav Sivash i ne stav bil'she shukati.
Ale Roman prijshov uvecheri bez kozhuha.
- _Ti hiba ne vdyagav kozhuha? - zapitav jogo bat'ko.
- Stanu ya vdyagat' vashi kozhuhi! Na chorta vin meni zdavs'!
Kinulisya todi vsi shukati, til'ki Roman - ni. Ne znajshovshi kozhuha,
starij Sivash pochav layati Romana:
- Koli vzhe nichogo ne robit', ledashcho, to hoch bi vzhe, jduchi, dveri v
povitci zachinilo! Mabut', sobaki zatyagli, a htos' potim uzyav.
Roman azh rozserdivsya:
- SHCHo ya budu za vsyakim doglyadat' ta pribirat'! Sami rozkidayut', a ya
odvichaj!
Usi divuvalis': hto b mig ukrasti? Nema, zdaºt'sya, j zlodi¿v poblizu, a
vkradeno.
Trohi zgodom Roman ustrugnuv novu shtuku. U ¿h u sinyah visilo velike
salo - pudiv zo dva. Dveri z sinej u dvir zasuvalisya zasuvom. Vin unochi
nishkom odsunuv klyuchem zasuv, zliz po drabini na gorishche j znyav salo. Ne
gayuchis', potyag jogo do Ryabchenka. Ale toj ne shotiv prijnyati:
- Bude trus, mozhe, j mene trusitimut', to znajdut'. C'ogo ne hochu, ce
ne pshenicya. Zahovaj de-nebud', nehaj perelezhit',- todi viz'mu.
Roman pishov od n'ogo lihij. Viz'me, yak perelezhit'! Bajduzhe jomu todi!
Todi Roman i sam odtaska jogo v gorod ta j prodast' dorozhche, nizh tobi.
Roman uzhe serditij buv na Ryabchenka, shcho toj deshevo plativ.
Odnache ne nesti zh salo nazad. Treba des' jogo zahovati. De b zhe? Hiba v
bajrachku, shcho pravoruch od dorogi, yak iti v gorod? Tam º odna nora...
Nedavno Roman ¿¿ bachiv, yak hodiv tam. I dobre bude potim uzyati, shchob nesti
na bazar.
Roman pishov ne vuliceyu, a gorodami, i vibravsya za selo. Pivverstvi vid
sela do bajrachka perejshov shviden'ko. Znajshov znajomu pecherku, zaphav tudi
salo, zakidav hmizom, listyam suhim. Todi mershchij vernuvsya dodomu.
Drugogo dnya Sivashi spoloshilisya: salo vkradeno! Mati azh zagolosila, tak
¿j zhalko bulo: take salo tovste ta garne! Bat'ko tezh bidkavsya i niyak ne
mig zrozumiti, de ti zlodi¿ berut'sya? Til'ki Denis ne bidkavsya, ale
strashenno lyutuvav, ne kazav ni slova i shchos' sobi dumav. Roman poki shche
lyubisin'ko spav.
Poslali Zin'ka poklikati starostu. Prijshov starosta z lyud'mi.
Podivilisya na sini, podivilisya, shcho v ¿h nema sala...
- Otut i visilo? - rozpituvav starosta.
- Otut i visilo.
- I zabrano?
- A zabrano zh, zabrano, bodaj jomu ruki pokorchilo! - klyala stara
Sivashiha.
- Mabut' zhe, jogo take zabralo, shcho vzhe j zahovalo dobre! - skazav
starosta.
- A mabut'! - dodav htos' z lyudej.
- SHkoda zh, koli tak, i shukati! - I starosta povernuv, shchob uzhe dodomu
jti.
Ale Denis zazmagavsya:
- YAk zhe to tak? Taku shkodu zrobleno, ta j pokinuti, ta j ne shukati?
- Ta de zh jogo shukati? - divuvavsya starosta, bo jomu ne hotilosya
klopotatisya.
Denis namigsya, shchob potrusheno Ryabchenka. Poklikali vryadnika, pishli do
Ryabchenka. Toj strashenno rozserdivsya, krichav, shcho voni ne smiyut' jogo
"porochiti", ne dozvolyav trusiti i vimagav, shchob Denis zalozhiv desyat'
karbovanciv, a todi vzhe j trusiv. Denis takij buv pevnij znajti v n'ogo
salo, shcho zalozhiv groshi; desyat'oh ne bulo, dak hoch tri. Hitrij Ryabchenko
radij buv i tomu.
Pochali trusiti. Obnishporili hatu, hlivi, gorod -skriz'. Nichogo ne bulo.
Denis sam po kil'ka raziv perekopav usi zakapelki i vse zh ne znajshov sala.
Ryabchenko radiv: tri karbovanci zostavalisya jomu - nespodivanij barish. A
Denis pishov dodomu rozlyutovanij, bo propalo salo, propali j tri
karbovanci. Doma vin mokrim ryadnom napavsya na bat'ka:
- YAk sobi hochete, tatu, a ya tak dali zhiti ne budu! Nashcho vi poturaºte
Romanovi? Rozledashchiv, nichogo ne robit', ta shche j krade!
- YAk to-krade? - spitavsya ponuro bat'ko, nachuva-yuchisya novogo liha.
- A tak, shcho ce Romanove dilo z salom... ta, mabut', i z kozhuhom.
- YAk to Romanove? Hiba v Romana shcho znajdeno? - spitav bat'ko shche
pohmurishe, hoch u samogo tremtiv golos.
- Hoch nichogo ne znajdeno, ta ya znayu, shcho vono jogo ruk ne minulo.
-_Ta yak zhe ti smiºsh ce kazati? - grimnuv bat'ko, zirvavshisya z lavi.
Denis glyanuv na jogo i azh perelyakavsya: bat'ko stoyav pered ¿m blidij,
ochi palali yakims' nepevnim ognem, uves' azh trusivsya, stisnuvshi kulaki.
- YAk ti smiºsh ce kazati na svogo brata, nichogo ne znayuchi? U nashij sim'¿
zrodu ne bulo zlodi¿v i nema, chuºsh ti! A ti sam na svoyu sim'yu budesh
neslavu puskati?!
Denis shamenuvsya, pobachivshi, yaj rozdratuvav bat'ka.
- Ta nehaj i po-vashomu, ale nashcho zh mi z zhinkoyu budemo robit' na
ledacyugu? Abo prozhenit' jogo, abo nehaj robit', abo mene viddilit'! SHCHo ce
take spravdi?! Ledashchu takij potur davati! Ce treba rozumu rishitisya.
- Movchi ti, blaznyu! - znovu rozserdivsya bat'ko.- A to ya tobi takogo
dam, shcho v tebe ostannij tvij durnij rozum z golovi viskochit'! Ech,
rozumnishij uzhe za bat'ka zrobivsya! I sam bez tebe znayu, shcho treba robiti, i
zroblyu.
Same na cyu rozmovu naskochiv Roman.
- Sluhaj, Romane, shcho ya tobi kazatimu! - ozvavsya do jogo bat'ko gnivno.-
Godi vzhe panuvati! Abo beris' do roboti, abo jdi sobi kudi znaºsh!
- To shcho? I pidu! - vidkazav Roman tak spokijno, mov ce jomu bajduzhe
bulo.- Pidu v gorod - tam sobi shvidshe sluzhbu znajdu. YAk rozvelichalis'!..
Obijdemos' i bez vas!
Povernuvsya ta j z hati.
Vin c'ogo spodivavsya, shcho taki Denis kolis' pid'yudit' bat'ka vignati
jogo,- vin pevnij buv, shcho bat'ko ce govoriv z napravi. Nu, ta ne take vzhe
vono j lihe. Pide v gorod, prodast' tam salo... Pozhive trohi, poki sluzhbu
znajde... A koli j ne znajde... nu, tam vidno bude, shcho robiti!..
Ale Denis na tomu ne perestav. Mav na Romana velike pereserdya i za
salo, i za propashchi tri karbovanci. Pishov do Struka ta do kuma Tereshka
Tonkonozhenka i rozkazav ¿m use, shcho dumav pro Romana. Todi vtr'oh
zahodilisya jogo sochiti: kudi toj ne pide, to vse yakijs' z nih na n'ogo
okom nakidaº, pase. Bat'ko zh iz Zin'kom nichogo pro ce ne znali, bo zveliv
Denis ne kazati ¿m pro ce.
Dniv cherez dva Roman pishov u gorod. Tak zibravsya j pishov, shcho sim'ya j ne
znala pro ce, ni z kim i ne poproshchavsya, navit' z matir'yu. U nepevnih
Denisovih poglyadah vin bachiv, shcho Denis dumaº za salo na jogo,- boyavsya, shchob
ne prisochiv. A teper, pishovshi nishkom, dumav, shcho vzhe bude i v gorodi, poki
doma pobachat', shcho jogo nema.
Ale tri jogo vorogi zamalim ne nazirci hodili za nim ci dni. I Struk
taki prisochiv jogo, yak vin podavsya z domu. Zaraz kinuvsya do Denisa.
SHCHe Roman til'ki vihodiv iz sela, a vzhe voni vtr'oh, probigshi manivcyami,
sidili bilya dorogi v kushchah u bajrachku.
Nedovgo j dozhidalisya: ide Roman ta prosto v bajrachok. Dvoº zostalis'
tam, de sidili, a Struk poplazuvav oberezhno pomizh kushchami slidkom za
Romanom. Vin buv strilec', to zvik po lisah do zvira pidkradatisya.
Roman ishov smilo, ne boyachis' nichogo, Struk rachkuvav za nim zdaleka. Os'
Roman spinivsya, ozirnuvsya,- nikogo ne pobachiv. Polozhiv doli svoyu torbu i
pochav odkidati hmiz od pecherki. Poodkidav i vityag shchos' velike. Struk
dogadavsya, shcho ce salo, i mershchij metnuvsya do svo¿h.
Voni zahovalisya na dobromu misci: Romanovi neminuche treba bulo proz ¿h
iti, bo voni sidili azh na tomu krayu bajrachka, shcho do goroda.
Roman vijshov z bajraku na shlyah, znovu ozirnuvsya tudi j syudi, -
nikogisin'ko nema. Todi shvidko pishov u gorod.
Troº tovarishiv nezabarom pochuli jogo hodu... ot uzhe j vidko jogo: ide j
shchos' mugiche sobi pid nis. Salo na plechah.
Odnim skokom voni stali krug jogo.
Roman spinivsya vrazhenij i odnu mit', z nespodivanki, ne znav, shcho
robiti.
- A kudi ce ti, Romane, salo nesesh? - spitavsya, gluzuyuchi, Denis.- Mozhe,
tobi posobiti?
Zdorovennij Romaniv kulak udariv Denisa po uhu, shcho azh kaganci tomu
zasvitilisya. Denis potochivsya, trohi ne vpav, a Roman tim chasom, kinuvshi j
salo, pobig shlyahom.
Ochmanivshi vid kulaka, Denis na mit' spinivsya, ne rozumiyuchi, shcho stalosya.
Ale zaraz zhe pobachiv.'
Poperedu big Roman, a za ¿m, duzhe bliz'ko, Struk, a trohi viddalik
Tereshko. Denis kinuvsya za nimi.
Ale Roman dobre bigav i nezabarom daleko pokinuv nazad sebe i Tereshka,
i Denisa. Til'ki Struk gnavsya za nim bliz'ko, zignuvshis' napered usim
svo¿m dovgim tilom, zakidayuchi nazad shvidki cibati nogi.
Vin rozpalivsya. Tak vin kolis' big za vovkom pidstrelenim: nikoli bulo
vdruge rushnicyu nabiti, shchob strel'nuti, i vin napruzhuvav usyu silu, shchob
nazdognati zakrivavlenogo zvira i dobiti z ruk, roztroshchivshi jomu golovu.
Tak vin big i teper, sam ne rozumiyuchi, ne dumayuchi pro te, nashcho jomu loviti
Romana i shcho jomu toj Roman zrobiv. Big i krichav inkoli:
- Ne vtechesh!.. Zadavlyu!..
U n'ogo pered ochima, ne perestayuchi, shvidko mel'kali p'yati, pritiskalisya
do bokiv visuneni nazad likti. Ci likti vse blizhchi, blizhchi stayut'... Struk
virazno chuº, yak vazhko dihaº vtikach... pochuvaº ce dihannya. Napruzhuºt'sya z
usiº¿ sili - ot-ot dosyagne; ale j Roman napruzhuºt'sya... Ta nenadovgo.
Odnim ostannim stribkom padaº Struk na spinu Romanovi, valyaº jogo dodolu.
Ale tuyu zh mit' Roman vivernuvsya j zirvavsya na nogi. Struk, lezhachi na
shlyahu, vhopiv jogo za nogi oboma rukami. Roman shitnuvsya i znovu upav, i
voni zchepilisya promizh sebe, kachayuchisya v pilu na shlyahu.
- Ne vtechesh!.. Ne vtechesh!..- hripiv Struk.- Ne popushchu!
- CHogo tobi vid mene treba? SHCHo ya tobi zrobiv? - tak same hripiv Roman,
pruchayuchisya.- Pusti!
Vraz ishche dvoº vpalo na n'ogo, vhopilo jogo, pritislo.
- A, dak ti tak! - reviv rozlyutovanij Denis.- Krasti!.. Bit'sya!..
Tikati!.. Dushogub!.. Ot ya zh tobi pokazhu!..
Roman vizvoliv pravu ruku i pochav biti kogo j po chomu popadya. Jogo
prignitili tak, shcho vin zastognav, i skrutili jomu nazad ruki poyasom.
- Teper tikaj! - znushchavsya Denis.- Ta til'ki ne v gorod, a do volosti!
Pidveli jogo i stoyali, vidpochivayuchi, vsi chetvero, zadihani, znemozheni,
v podranij odezhi, z umazanimi oblichchyami u krov, zmishanu z shlyahovim pilom.
U bijci Denisovi rozbito nosa, a vin poplyamiv krov'yu j inshih.
-.Hodim! - smiknuv Denis Romana.
-_ Ne pidu!
- Hodim, bo potyagnemo, yak padlo!
- To j tyagnit'! - Roman upav na shlyah. Ale Denis uhopiv jogo za vir'ovku
j potyag po shlyahu, shcho azh ruki tomu vivertalisya. Roman ojknuv.
- Ustavaj zhe, bo shche girshe bude!
Roman ustav. Pishli do sela. Na dorozi zabrali pokinute salo. Tereshko
jshov z nim poperedu, a dali Roman, a za nim Struk iz Denisom, derzhachi jogo
za kinec' poyasa, shcho zv'yazuvav ruki. Movchali vsi.
Tak uvijshli v selo.
- Kudi zh ti? - spitav Struk.
- U volost',odkazav Denis.
- A mozhe b, do bat'ka jogo? Nehaj povchit'! - poradiv Tereshko.
- Takij, shcho povchit'! - skazav Denis.- U volost'!
Povernuli do volosti. Zdivovani lyudi spinyalisya, poglyadayuchi na cyu chudnu,
nezvichajnu procesiyu, i ne mogli nichogo zrozumiti. Dehto pidhodiv i
pitavsya, ale ti, pospishayuchi, jshli dali.
Uves' chas Roman movchav. Ale yak uzhe pidijshli do volosnogo runduchka i vin
stupiv na n'ogo nogoyu - todi povernuvsya do Denisa:
- U, irod! - I plyunuv jomu mezhi ochi. Denis rvonuvsya buv do n'ogo, ale
zaraz zhe spinivsya.
- Postrivaj, pobachimo, shcho v holodnij zaspivaºsh! - utersya, i vsi vkupi
vstupili do volosti.
Tam buli pisar, starshina, vryadnik. Voni azh nestyamilisya z togo diva, shcho
pobachili. A Denis, nezvazhayuchi na te, pochav opovidati, shcho os' voni
pijmali zlodiya z salom, i vimagav, shchob napisano protokola i posadzheno
zlodiya v holodnu. Govoriv tak, movbi ce ne pro brata, a pro kogos' zovsim
jomu ne vidomogo j chuzhogo.
- SHCHo ti, Denise? Boga ti ne bo¿shsya, lyudej ne stramishsya! Brata?!.dorikav
jomu starshina.
- A hoch i brat, ta koli take ledashcho...
Todi ozvavsya Roman: voni na jogo napali, kalichili, nivechili jogo!..
Denis zavsigdi peklom na n'ogo dihav... I teper hoche zanapastiti. Zovut'
jogo zlodiºm! A pochomu voni znayut', yak u Romana te salo opinilosya? Mozhe,
jomu bat'ko sam jogo dav.
Volosni z uryadnikom ne znali, shcho ¿m robiti, ¿m bulo zhalko Romana i
gidko Denisa sluhati, a prote vse, zh ce bulo zlodijstvo. Dopomig pisar:
- Po zakonu tak: koli b sin u bat'ka shcho i vzyav, a yak bat'ko prostit',
to j sudu nema niyakogo.
- Ce pravda, tak! - dodav uryadnik.
- A koli tak, dak shcho tut kazati? - ozvavsya starshina.- Ce ne nashe dilo,
a bat'kove. Storozh, rozv'yazhi jogo!
Storozh ukupi z Strukom rozv'yazali bidolahu. Struk teper uzhe zovsim
proholov i sam na sebe gnivnij buv, shcho v take vstryav. I Tereshkovi bulo
niyakovo.
- Mi vsi tut dilo bachili j chuli; koli shcho treba bude, to vsi budemo
svidkami, a protokolu nema na shcho spisuvati! - rishiv starshina.- Idit' sobi
z bogom!
- Spasibi vam, gospodin starshina! - podyakuvav Roman i zaraz vijshov z
volosti.
Ponurivshis', vijshli za ¿m Struk i Tereshko, a pozad usih Denis.
Denis gnivavsya na volosnih. Golova v jogo bolila, zakrivavlene oblichchya
rozpuhlo i shchohvilini nagaduvalo pro Romana.
YAk vin uvijshov u svoyu hatu, to tam buli vsi doma.
Zin'ko azh z miscya zirvavsya, pobachivshi Denisa:
- Denise! SHCHo ce tobi?
Ne vidmovlyayuchi jomu, Denis promoviv prosto do bat'ka:
- Oto zh vash sinochok narobiv.
- Hto? Roman? - spitav bat'ko.- Znovu bilisya? Z chogo zh ce?
- Az togo, shcho mi - kum Tereshko, Struk ta ya - pijmali jogo z salom u
bajraci.
U starogo Sivasha zatremtili ruki.
- Ta j bili jogo?
- Abo vin nas biv, poki jomu ruki nazad skrutili.
- Nashcho zh vi jomu ruki krutili?
-_ SHCHob u volost' odvesti. SHkoda til'ki, shcho starshina ne shotiv u holodnu
posaditi.
- I ti viv jogo zv'yazanogo... cherez selo v volost'?
- A to zh bi nis chi viz na sobi?
I vidrazu vsi ochi povernulisya do starogo bat'ka. Vin ustav bilij, uves'
tremtyachi, yak list pid vitrom, i zviv ugoru proti Denisa ruku.
U -hati zrobilos' tak tiho, mov usi perestali j dihati.
- Bodaj zhe ti doviku buv...
Ale slovo prokl'onu spinilosya na ustah u bezshchasnogo bat'ka, i vin, yak
stoyav, upav na stil golovoyu i zaplakav starimi, tyazhkimi, yak kamin', yak
ogon', pekuchimi sl'ozami.
- Tak mene zgan'biv!.. Uves' rid nash chesnij tak zgan'biv!.. Brata ne
pozhaliv!.. Hoch bi mene, starogo, pozhaliv!.. Moyu staru golovu takim
soromom, takoyu gak'boyu pokriv!..
I ni slova bil'she. Til'ki chuti bulo, yak mati hlipala, stoyachi v kutku
bilya dverej. Po Zin'kovomu oblichchyu kotilisya sl'ozi...
CHastina druga. SERED NOVOGO TOVARISTVA
Vijshovshi Roman z volosti, povernuv znov u gorod.
SHCHe nikoli vin ne buv takij lyutij na brata j na selyan, yak teper.
Jomu, buvshi vzhe ne prostim muzhikom, zaznati tako¿ gan'bi, takogo soroma
pered cilim selom!
I vse cherez jogo, cherez c'ogo klyatogo Denisa! YAkbi vin jogo zaraz otut,
sered shlyahu, striv - zadaviv bi jogo, roztoptav bi, yak gadinu!
Ta garni j bat'ko z Zin'kom, poturayuchi takomu hamletovi, yak Denis. Voni
mogli b oddiliti jogo, Romana, dati jomu shcho treba,- vin bi pishov od nih, i
nichogo b todi ne bulo.
A teper!..
Ta vsi voni, vsi jomu za shkuru sala zalili!..i Vsi ci muzhla¿ klyati!
Vin povernuvsya do sela, shcho vzhe porinalo v dolini, vizirayuchi z-za gorba
solom'yanimi pokrivel'kami, z bilimi dimaryami, rozkidanimi sered
yasno-zelenih kup gustih verb i temnogo listu sadkiv. Znyav kulak ugoru, i
kriz' zatisneni zubi viletiv yakijs' pivzviryachij zguk lyutosti j znenavisti!
Povernuvsya i pishov shvidko-shvidko.
Dovgo jshov, poki hoch trohi vtihomirilosya serce i mig dumati i pro shchos'
inshe.
SHCHo same vin zaraz robitime v gorodi?
U kisheni v jogo bryazhchalo trohi groshej,- zostalos' od poperednih
kradizhok,- ale ¿h ne moglo stati nadovgo.
Et! Tam vidno bude! Stukatime skriz',- des' ta vidchinit'sya.
Ale yak vin uvijshov u gorod i prohodiv vuz'koyu vuliceyu, poglyadayuchi na
nevelichki odnopoverhovi budinochki, poobbivani doshkami i pomazani siroyu
farboyu, to ne znav, u yaki same dveri maº pochati stukati. Vsi buli odnakovo
neprivitni, odnakovo zamkneni vid kozhnogo chuzhogo.
I tak ishov use dali, azh poki dijshov do nevelikogo bazaru, zasmichenogo,
zaharashchenogo shopami j runduchkami, obstavlenogo velikimi j malimi bakaliyami
ta kramnicyami. Ci bakali¿ j kramnici nadihnuli jomu dumku: a shcho, yakbi tudi
v prikazhchiki?
Nedovgo dumav i zajshov zaraz zhe u veliku bakaliyu. Tam bulo kil'ka
pokupciv, i kramarchuki metushilis', pospishayuchisya vse podati, ne barivshi
pokupcya. Odin pidbig i duzhe vvichlivo ozvavsya do Romana:
- A vam chto ugodno?
- Ta meni hazya¿na.
Oblichchya v kramarchuka zaraz odminilosya, skoro viyavilos', shcho ce ne
pokupec'. Vin nedbalo kivnuv rukoyu na visokogo hudogo cholovika, shcho stoyav
za kasoyu:
- On!
Roman pidijshov do hazya¿na, pozdorovkavsya.
- A shcho skazhete?
Roman pochav buv kazati, ale shche j ne dokazav us'ogo, a vzhe hazya¿n
zamahav rukami:
- Ne nuzhno! Ne nuzhno! U nas usi prikazhchiki ºst'.
Roman vijshov z ciº¿ kramnici i podavs' u drugu. V drugij hazya¿n spitav:
- A rekomendaci¿ ºst'? C'ogo v Romana ne bulo.
- A po kakoj chasti vi sluzhili? Roman odkazav, shcho shvejcarom.
- Ta ni, po torgovoj chasti... chi v bakalejnoj, chi v manufakturi?
- Ta ya po torgovoj savs'om ne sluzhil.
- E, dak vi nam ne pidhodite,- vidkazav hazya¿n i odvernuvsya u drugij
bik.
Roman vijshov znovu bez nichogo. Ale vin uzhe navazhivsya pohoditi s'ogodni
po kramnicyah i pochav zahoditi v kozhnu pidhozhu po cherzi. Zdebil'shogo nide
ne treba bulo prikazhchika, a yak chasom i ne vidsilano jogo vidrazu, to zaraz
zhe viyavlyalosya, shcho vin torgovli ne znaº, i pislya c'ogo vzhe godi j govoriti.
Obijshovshi tak desyatkiv trohi ne zo dva kramnic', Roman pobachiv, shcho tut
jomu nema chogo spodivatisya. Treba bulo ce oblishiti.
Pochuvsya na vtomu j golod. Kupiv na bazari hliba, tut zhe siv na runduchku
¿sti. Bazar buv porozhnij, bo bulo vzhe pizno i den' ne bazarnij.
Koli-ne-koli til'ki perejde zasmichenim majdanom yakij cholovik, ale nihto ne
zajmav Romana. Mig ¿sti yak hotiv pomalu i dumati skil'ki hotiv.
Dumav use pro odno. Zavtra pide po palatah toshcho: chi ne treba tam
storozha. Ne duzhe do vpodobi Romanovi bulo te storozhuvannya, ta vzhe lipshe
ce, nizh nichogo. Pishov bi j s'ogodni, ta pizno: z usih palat chleni vzhe
porozhodilisya. SHCHob tak-syak dobuti den' do vechora, pohodiv po gorods'kih
bul'varah, pochitav na stovpah afishi ta inshi opovistki ta rozpitavsya, de
tut º "nochlizhnij dom". Skoro pochalo vechoriti, pishov u toj "dom" nochuvati
za tri kopijki.
Ne spodobalos' jomu tam. Velika svitlicya bula taka nechista j temna, shcho
lipshe bulo b ¿¿ temniceyu zvati. Na stinkah kolis' buli shpaleri, ale ce
bulo duzhe davno, bo teper od nih pozostavalisya til'ki de-ne-de veliki j
mali klapti. Obderti stini buli taki zanehayani, obpl'ovani, pomazani
rozdavlenimi bloshchicyami, shcho Romanovi gidko bulo na ¿h divitisya. CHorni,
zatoptani gryazeyu pomosti poprognivali. U viknah najnizhchih shibok zovsim ne
bulo: ¿h tak chasto bito, shcho hazya¿n pozatulyuvav tam doshchechkami. Po vsij hati
stoyali shiroki osloni z derev'yanimi prigolovachami - i sered hati, j popid
stinami. Kotri buli porozhni, a na kotrih, na yakomus' dranti, sidili abo
lezhali lyudi. Pid chornoyu vid sazhi steleyu visila poganen'ka lampa i ledve
osvichuvala t'myanim svitom cej pritulok lyuds'kogo vboztva.-
Roman obibrav sobi porozhnij oslin pid stinoyu v kutku.
Skinuv pal'to, poslavs' i movchki lig. SHCHe bulo rano spati, i vin,
lezhachi, pochav rozdivlyatisya, sered yake tovaristvo potrapiv. Buli stari,
zovsim sivi didi, buli zdorovi, duzhi lyudi i hlopci rokiv
shistnadcyati-simnadcyati. Prosto¿ sil's'ko¿ odezhi bulo malo,bil'she vsyake
gorodyans'ke vbrannya. YAki sidili abo lezhali sami sobi, a yaki kupkami,
rozmovlyayuchi,- pevne, znajomi. On nedalechke troº lagodyat'sya vecheryati:
porozkladali pered sebe na yakijs' ganchirci porizanij hlib i kovbasu, a
odin zruchno vibivaº z plyashechki zatichku, vdarivshi dnom plyashki ob dolonyu.
Pritulyaº plyashku do gubiv, i Romanovi chut', yak bul'kaº gorilka. Nadpivshi
trohi, peredaº drugomu... Romanovi pochinaº strashno hotitisya vipiti charku
gorilki i zakusiti otiºyu kovbasoyu.
- Ti chogo tut? - znenac'ka grimnuv nad ¿m strashnij basyura.
Roman glyanuv i pobachiv, shcho bilya n'ogo sto¿t' zdorovennij cholov'yaga,
ubranij u shiroke j dovge litnº pal'to, rude, zayalozhene j obderte. Na
golovi pom'yatij chornij bril'. Zdorova pika z borodoyu.
- Ti chogo tut lig? - znovu ziknuv novij gist'.
- Togo, shcho tut mesto bilo,- vidkazav Roman.
- Ah ti, bolvan neuchenij, stul'tusyaka haldejs'kij! Hiba ti ne znaºsh, shcho
ce moº misto, ga?
- A skudova zh bi ya znal? - skazav Roman, nehotya vstayuchi.- YA s'ogodni
tut u pervoj raz.
- "U pervoj raz"! - perekriviv zdorovilo.- Tebe nechista mati prinese,
mabut', syudi shche mil'jon raziv, to znaj, shcho na ce misto v mene davnost'
zems'ka, ponimaºsh? YA tut nochuyu, ya, Patrokl Hvigurovs'kij!
- SHCHo ce tam uzhe bursa rozvoyuvalasya? - ozvavsya htos' iz drugogo kutka
hati.
- Serdit'sya! - dodav drugij.
- Cit'te, vi, susi tuporili! Do sih por ne mozhete rozshelepat' togo, de
bursa, a de seminariya! Bursa!..
- Nu, ti vzhe, Hvigura! - odkazav pershij golos.
- Da, Hvigura. A znaºsh, ti, azinus klapouhij,shcho znachit' hvigura? Vid,
obraz, vse odno shcho obrazec'! GIonimaºsh ti: obrazec', primir dlya vas usih,
servusi vi cherv'yakovs'ki!
Regit pokriv slova Patrokla Hvigurovs'kogo. A vin, nezvazhayuchi na te,
pochav mostitisya na svoºmu osloni, bo Roman perejshov na inshij. Teper uzhe
Roman rozdivivsya na n'ogo duzhche. Zdorovenna golova z rusyavim kudlatim
volossyam, z rozkujovdzhenoyu borodoyu. Oblichchya z tovstim nosom, odutle i
chervone vid vipito¿ gorilki, ale zovsim ne lihe. Roman ishche j dali
rozdivlyavsya b na jogo, ale novij gist' hotiv spati, bo v jogo dobre gulo v
golovi: umostivshis', lig, povernuvsya do stini i nezabarom zahrip tak, shcho
odin sonnij azh zhahnuvsya.
A Roman dovgo ne mig zasnuti,- to vid dumok, to vid usyako¿ pogani, shcho
za nich skusala jogo get' chisto vse tilo. Zasnuvshi, spav pogano i zaraz zhe
prokinuvsya, skoro nochlizhani zavorushilisya v hati. Pospishivsya vmitisya i
vijti na vulicyu.
Bulo shche rano kudi-nebud' iti za dilom. Roman pishov na bazar iznovu,
kupiv sobi snidannya j popo¿v. Proba-vivshis' godin do desyat'oh, pishov "po
palatah".
Tut uzhe rekomendacij ne treba bulo: dosit', shcho vin soldat, bo storozhiv
zhe j berut' najbil'she z kolishnih soldativ. Ta, na liho, v malen'komu
guberns'komu gorodi nebagato bulo tih "palat", a yaki j buli, to skriz' uzhe
narodu povno j bez Romana.
Vin vihodiv uves' den' i vernuvsya vvecheri do nichlizhnogo bez niyako¿ poki
nadi¿ na sluzhbu.
V nichlizhnomu buli j novi gosti, i ti, shcho ¿h Roman bachiv uchora; til'ki
ne bulo Patrokla Hvigurovs'kogo. Roman podavsya na svoº vchorashnº misce i
zaraz zhe lig utomlenij.
Do n'ogo pidijshov parubok - visokij, bezvusij, u staren'komu pidzhachku
ta v polatanih na kolinah shtanyah. Oblichchya zovsim molode, ale yakes'
nevispane, brezkle, z velikim sincem pid okom.
- A shcho, zemlyak, netuteshnij? - zapitav.
- Nº.
- A skudova?
- Z Dibl'ov.
-_ A! CHi ne sluzhbi shukaºsh?
- Ta sluzhbi.
- Nu-nu!.. Etogo ishcho poposhukaºsh!
- Razli trudno?
- A to ne? YA sam uzhe z misyac' shukayu... Vitrativsya, obodravs' uves'...
Voni rozbalakalisya. Roman rozkazav parubkovi pro svo¿ gorodyans'ki
prigodi, a toj i sobi opovidav, shcho vin tam ta tam buvav, prohav, ta nide
roboti nema,- hoch propadaj z golodu! Ot s'ogodni vin shche j ne ¿v nichogo.
- CHi nema v tebe, zemlyak, hoch grivenika? Pozich, pozhalusta! Zaroblyu -
oddam. A to tak vono - ne ºvshi...
Roman i sam buv golodnij...
- A gdº b tut mozhna kupit' chogo zakusit'? - spitav.
- Mozhna! I zakusit', i vipit'! - vidkazav parubok.- Davaj zbigayu!
Roman vijnyav chetvertaka, shchob toj kupiv na dvadcyat' kopijok ¿zhi, a
p'yataka zdachi prinis. Parubok metnuvsya shvidko, ale dovgen'ko prohodiv.
Prinis oseledec' i bulku, ale bez zdachi.
- A p'yataka,prosti, zemlyak! - i sam ne znayu kak - vipustil z ruk...
otut u dvori. SHukal-shukal - temno, ne najdesh. Nehaj uzhe zavtra poshukayu.
- Ta vzhe pushchaj,- skazav Roman, ale jomu chogos' zdalosya, shcho vid parubka
ne pahlo poperedu gorilkoyu i shcho jogo p'yatak lezhit' teper ne na dvori, a v
shuhlyadi v monopoli¿.
Porizali na shmatki oseledec', rozdilili nadvoº bulku j pochali ¿sti.
- O diki neuki! - ozvavsya bilya nih, pidijshovshi nespodivano, Patrokl
Hvigurovs'kij.- ¿dyat' oseledec', ne pivshi poperedu! SHCHe v drevnih
hvilozopiv skazano, shcho riba lyubit' vodu. I koli ne mozhesh dat' ¿j vodi, to
daj ¿j hoch vodki.
Jogo zdorova lapishcha prostyaglasya mizh dva ¿dci, uhopila shmatok oseledcya i
vkinula jogo v velicheznij rot. Prostyaglasya znovu, vlomila polovinu
parubkovo¿ bulki i poslala ¿¿ slidkom za oseledcem.
- A sami zh zachim ¿ste, kogda vodki ne pili? - zaprotestuvav
nevdovolenij z takih zahodiv parubok.
- Duren' ºsi! - odkazav Patrokl, chvyakayuchi na vsyu hatu.- Vodka vzhe tam
ºst', i cherez te nehaj cya tvar ide v moyu gorlyanku.
I znovu shmatok oseledcya znik za gustoyu shchetinoyu jogo rudih vusiv.
- Ne gnivajsya, zemlyache,- ozvavsya do Romana,- shcho tak, ne pitayuchi, beru:
dovliºt'-bo pishcha alchushchemu ono¿. I koli ti c'ogo servusa cherv'yakovs'kogo i
neklyu-chimogo goduºsh takimi smashnimi oseledcyami, to vzhe meni j bog veliv.
- Sadit'sya! - odkazav Roman.
Patrokl siv na oslin i morgnuv na parubka:
- Motornij hlopec'! Uzhe j lapav na svogo!
- Kak tam napav! - odkazav serdito parubok.- Pozichil u jogo groshej,
pojshol ta j kupil.
- Nu, nu, znaºm! - pripiniv jogo Patrokl.- Pozichiv, bo roboti nema,
vitrativsya... A skil'ki zgubiv?.. Vin postoyanno roboti shukaº i gubit' chuzhi
groshi - do sebe v kishenyu,- skazav vin uzhe do Romana.- Bagato tvo¿h
zagubiv?
- P'yataka,vidkazav Roman.
- P'yataka? Durak, shcho gubiv takij pustyak! To - tak vin i po karbovancyu
gubiv. Odnache treba pospishatisya, a to cej kanis nenazherlivij sam use
pohapa.- I vin znov ukinuv sobi v rot shmatok oseledcya j bulki.- Eh, chort
jogo zna! Vse-taki treba ribi vodi! Lukash! Poluchaj tri zloti: plyashechka j
zakusochka! Zagubish hoch odnu kopijku - ne dam ni krihotki, shche j shiyu nab'yu!
Lukash znik, ale vernuvsya teper duzhe shvidko, nesuchi kusok kovbasi, hlib
i gorilku. Pochali vipivati j ¿sti. Rozbalakalis' iz Patroklom, i Roman
musiv i jomu rozkazati pro svo¿ hodinki j shukaninu.
- ZHaliyu, amikus, tebe. No ne ryumsaj i vozveselis': terplyat' i krashchi za
tebe. Glyan' na mene! Konchiv dva klasi seminari¿, greki j latini chitav i
dumav uchenistyu previshche vsih prevoznestis' i - propav!
- CHogo zh vi propali? - spitav Roman.
- CHogo?.. CHuv ti moº im'ya?
- CHuv...
-_ Nu, to cherez jogo.
- Ta kakim zhe obrazom?
- A takim... Togo, shcho im'ya gerojs'ke.
- Kak - im'ya gerojs'ke?
- Ti c'ogo ponyat' ne mozhesh. Geroj buv takij... Patrokl: i Troyu voyuvav,
i bagato sovershiv dil slavnih... Tak i ya, imenem jogo nazvanij, povsºgda
buv prihil'nij do gerojs'kih dil.
- I sovershali?
- Stul'tus!.. Z Vakhom u kompani¿ pobiv mordu ºzu¿tovi inspektorovi i
za te poneviryayusya j dosi. I ushe-lepkavsya v cyu bezdnu gnusnosti, de kishat'
tvari, podobni sij, bogam znenavisnij, marmizi! - I vin shtriknuv pal'cem
prosto v piku Lukashevi.- Po ne rozkvasyuj gubi, bo to podla manera. YAk
zaznaºsh us'ogo i ne znajdesh nichogo, i shochesh uzhe naplyuvat' na cej gorod -
prihod' do mene, i Patrokl Hvigurovs'kij dast' tobi dostojnuyu tebe robotu.
Roman glyanuv nejmovirno na obidranu postat' Pat-rokla Hvigurovs'kogo i
podumav sobi, shcho ledve chi mozhna chogo vid n'ogo spodivatisya. Toj zrozumiv
jogo poglyad:
- O azinus klapouhij i Homa nevirnij! Ne vitrishchaj svo¿h slipakiv na moyu
kostyumirovku, a divis' na mo¿ dila, i budesh podoben meni i ne propadesh z
golodu!
Poki, odnache, dila geroya z poganoyu kostyumirovkoyu obmezhilis' na tomu, shcho
vin najbil'she za vsih poravsya kolo charki j zakuski, pribrav get' chisto
vse, shcho mig pribrati, a potim zahrip po-vchorashn'omu na svoºmu osloni z
"zems'koyu davnostyu".
Tri dni shche hodiv Roman ta shukav sobi sluzhbi, a na chetvertij zostavsya z
p'yatakom u kisheni. SHCHe odno mozhna bulo jomu zrobiti: stati na bazari.
SHCHodnya na odnomu zvichajnomu misci na bazari stoyala kupka lyudej. Vsi
viglyadali zarobitku. Sil's'ki parubki i divchata, poprihodivshi v gorod
shukati najmiv, stoyali poruch z gorodyans'kimi kuhovarkami j poko¿vkami, shcho,
pokidavshi starih hazya¿niv, dozhidalisya novih. Kil'ka starishih lyudej z
sokirami za poyasami - ce buli drovorubi. Tut zhe stoyali j mis'ki obidranci
z takih nichlizhnih domiv, yak otoj, shcho v jomu Roman nochuvav. Ci j sobi
viglyadali, ale vzhe ne najmiv,- hto zh bi ¿h najmav? - til'ki podennogo abo
hoch na odin raz yakogo zarobitku. Sil's'ki divochi vbrannya z yasnimi
zelenimi, sinimi, chervonimi kol'orami, parubochi sviti, chumarki, shapki j
brili mishalisya z obdertimi lahmanami nechepurno¿, zagidzheno¿ gorodyans'ko¿
odezhi. Usya cya kupka tovklas' sered bazarovih yatok na zasmichenomu,
zakidanomu nedo¿dkami i vsyakimi pokid'kami majdanchiku,- lyudi stoyali,
sidili, chasom lezhali na porozhnih rundukah. Divchata cokotili promizh sebe
zavzyato, parubki poshturhuvali divchat, a ti vereshchali golosno j veselo.
Gorodyans'ki kuhovarki ta poko¿vki u kohtah ta v pal'tah trimalis' trohi
ostoron' i promizh sebe sudili j layali na vsi zastavki hazyajok ta navchali
odna odnu (a chasom i sil's'kih divchat), yak treba povoditisya z hazyajkami,
shchob ne davati ¿m voli, yak prikidati bil'shu cinu do togo, shcho kupuºsh na
bazari... Bulo golosno j veselo: komu j ne shchastilo, to soromivsya pered
lyud'mi sum viyavlyati. Ale vse zh chasom bulo chuti smutne narikannya na
neshchaslivu dolyu, sho j roboti nema, j ¿sti nichogo, i nezduzhaº... Blidi j
zmarnili oblichchya traplyalisya sered c'ogo natovpu chasto. Obidranci chasom i
sobi vstryavali do gurtovo¿ rozmovi, ale bil'she stoyali sami sobi; chasom
voni prinosili plyashechku "monopol'ki" .i zaraz zhe, na yakomu runduchku, a to
j navstoyachki, vipivali ¿¿, zakushuyuchi gniloyu kovbasoyu abo smerdyuchim
oseledcem. Inodi pidhodila do divchat i kuhovarok yaka paniya abo j pan -
vibirali sobi pidhozhu i pochinali z neyu vmovlyatisya; yakshcho ºdnali, to veli z
soboyu. Todi ti, shcho pozostavalisya, layali paniyu chi pana, kazali, shcho voni j
slipi, j durni, bo vzyali najpoganishu, a ne vzyali ni odno¿ z nih. CHasom
prihodiv najmati drovoruba - pilyati j koloti drova, a hto klikav i
obidranciv - najbil'sh perenositi shchos' vazhke. Drovorubi stoyali tut shchodnya.
Obidranci - tezh shchodnya, hiba shcho hodili chasom po bazaru, doglyadayuchi, shchob
pani¿ ta kuhovarki dobre hovali groshi: kotra ne robila c'ogo, tuyu karali,
bo zaraz ti groshi potraplyali do ruk obidrancevi, i vzhe todi kil'ki den' ne
vidko bulo jogo na tochku. Vsi inshi stoyali - poki hto najme; a z sil's'kimi
buvalo j tak, shcho yak dokuchit' stoyati nenajnyatomu, to j pide vono sobi znovu
dodomu.
Sered ciº¿ kupki musiv stati j Roman. Teper uzhe vin dumav pro te, shchob
poki znajti sobi hoch podennij zarobitok, bo jomu ne bulo chogo ¿sti. Ale
dolya bula do n'ogo nelaskava: vin prostoyav uves' pershij den' do vechora i
ne vistoyav nichogo.
P'yataka pro¿v,ne bulo z chim iti j do nichlizhnogo. Roman dumav, dumav i
pishov u velikij mis'kij sad.
- Zasnu des' u kushchah! - gadav sobi-- Poki shche ne holodno.- Vishukuyuchi v
sadu lilshogo, zatishnishogo miscya, natrapiv na chimalu budivlyu, shcho stoyala tam
sered prochishchenogo majdanchika. Zroblena z shal'ovok, v odnim misci zovsim ne
bulo stini - sami poruchata. Roman pereskochiv cherez ¿h i pishov useredini po
pomostu. Silkuvavsya jti tiho, shchob ne pochuv storozh sadovij. Ishov u temryavi
i vidrazu pochuv, shcho padaº vniz.
Upav, ale bil'she zlyakavsya z nespodivanki, nizh zabivsya. Vstav, pochav
macati rukami. Buv u yakomus' doshchanomu koridori neglibokomu. Viliz iz jogo
legko i pishov oberezhno dali. Dijshov do yakihos' dverej i vidchiniv ¿h.
Zasvitiv sirnika: nevelichka doshchana komirchina, mov hizhka, popid stinami
lavi.
Zvazhivsya tut zanochuvati. Lig na lavu, polozhivshi shapku v golovi.
Unochi kil'ki raziv prokidavsya, ne rozumiyuchi, de vin. Til'ki vstavshi
vranci, pobachiv povidnomu, shcho ce buv litnij teatr, pokinutij uzhe teper,
porozhnij, starij i obdertij. Musiv buti jomu pritulkom i nadali na toj
chas, koli ne bude groshej, shchob nochuvati deinde.
S'ogodni vin prodav za tri rubli svoº pal'to. Osin' til'ki pochalas' i
bula suha j tepla,mozhna poki bulo j bez n'ogo prozhiti, a dali... shcho bude!
Za karbovancya kupiv sokiru i vijshov na bazar... Jogo zaraz zhe vzyato koloti
drova. Roman duzhe zradiv cij roboti. Ale poki vin nakolov kupu drov ta
zarobiv pivkarbovancya, to v n'ogo tak zabolili krizhi j ruki, shcho vin klyav
svoyu robotu vsyakimi slovami. Vvecheri pishov u nichlizhnij, striv tam Lukasha i
z gorya pro¿v i propiv z nim uves' svij zarobitok.
SHCHodnya Roman stoyav na tochku, ta ne shchodnya jogo brano. V yakij den' ne bulo
zarobitku, Roman zhiv z tih groshej, shcho zostalisya jomu vid pal'ta. Ce
diyalosya tizhniv zo dva, azh poki znovu tak stalosya, shcho v Romana ne bulo j
tr'oh kopijok zaplatiti za nich u nichlizhnomu.
"Dorobivsya!" - girko narikav na svoyu dolyu Roman, iduchi nochuvati znov u
toj sadovij teatr. Teper ce bulo ne tak dobre, yak poperedu, bo vzhe pishli
doshchi i zrobilosya vraz duzhe holodno. Roman strashno namerzsya, stoyachi na
bazari, i buv golodnij. Vin uves' trusivsya.
Dotyagsya do teatru, pereliz cherez poruchata i pishov u svij zakamarok.
Iduchi temnoyu scenoyu, vin spitknuvsya na shchos' i trohi ne vpav.
- YAkij tut stul'tusyaka sobachij hodit' ta lyudej koloshkaº? - nespodivano
grimnulo z temryavi.
Roman piznav golos Patrokla Hvigurovs'kogo: ce vin na n'ogo spitknuvsya.
- Se ya, Roman,odpoviv.
- YAkij Roman, azinus?
- Ta tot, shcho z vami v nochlezhnomu nochuval.- Uves' cej chas ¿m ne
dovodilosya strivatisya.
- A chogo zh ti tut?
- Ta dolzhno togo, shcho nºtu na nochlezhnij den'og.
- Rezon, hoch ti j bolvan!
- A chogo .zh ya bolvan?
- A togo, shcho povinen tut nochuvat'.
- Ta j vi zh tut nochuºte.
- YA - insha rich. YA, bratku, tak sobi... shche vden' syudi zajshov, a buv
troshki vipivshi... ta yak lig - ta j dosi!.. Nu, a vse-taki ya ce misto,
pravda, znayu dobre... Dak ce vzhe nich?
- Nich.
- A chogo zh ti zubami uhnali kuºsh?
-_ Bo holodno.
- Holodno? Nu, sidaj bilya mene ta pogrijsya! CHogo sto¿sh? Sidaj! Za ce
platiti ne dovedet'sya.
I vin u temryavi pijmav jogo za ruku j potyag uniz. Roman siv bilya n'ogo.
- Ege, ta ti, parubche, bez pal'ta!
- Atozh...
- A de zh vono?
- Zagulo.
- Nu, j ti zh skoro zagudesh.
- Kudi zh ya budu gusti?
- K chortovomu bat'kovi v zubi! Propadesh bez odezhi.
- Prodal... topor nuzhno bilo kupit'... SHCHo zh minº bulo delat'?
- Klapouhij azinus! Popitajsya mene, to ya skazhu, shcho tobi treba robit'.
- Govorit'!
- YA tebe povedu do dobrih lyudej.
- Vedit'!
- Tam, poki shcho, poluchish kvatiru j harch. Zaplatish zgodya, yak budut'
groshi.
- Harosha shtuka, spasibi vam!
- Ne kazhi - harosha, poki ne z'¿v! YAk budesh rozumnij, to matimesh i
robotu.
- Kakuyu?
- Krashchu za tu, yaku robish.Todi znatimesh.
- Pushchaj i tak!
- Til'ki odno...
- A shcho takoe?
- CHi zostaneshsya tam, chi ni, chi viz'mesh robotu, chi ni, a shcho pobachish, pro
te movchi!
- Eto mozhno.
- Zaprisyagnis'!
- Pushchaj mene hrest pobjot' i sira zemlya ne prijmet', ºzheli komu skazhu.
- Dobre! A koli zlamaºsh prisyagu, to ya _tobi zlamayu shiyu... I pid zemleyu
znajdu. Cila golova ne bude. C'ogo ne zabud'!
-_ Ne zabudu.
- Gajda.
II
Dovgo jshli cherez uves' gorod, azh poki prijshli do yako¿s' temno¿ i
gryaz'ko¿ vulici. Perejshli ¿¿ vsyu. Naprikinci vulicya vidrazu padala vniz i
zvertala v yakijs' yar. Po obidva boki yaru, popid glinyanimi kruchami, blimali
malen'kimi viknami nevelichki hatki. Lihtariv ne bulo,- til'ki j svitu na
vulici, shcho z tih vikonechok. Nogi gruzli v glini, rozmochenij doshchami. Roman
uzhe nabrav u svo¿ drani choboti stil'ki vodi, shcho vsi nogi buli mokri.
- Idi syudi popid tinom,- skazav Patrokl,- bo tut ta-ka haldejs'ka
kalyuzha.
I spravdi, vsyu vulicyu zalila velichezna kalyuzha. Ce bulo najnizhche misce v
yaru, i voda stikala syudi z usih visokostiv.
Z bidoyu, chiplyayuchisya za hvorostyanij tin, prosunulis' povz kalyuzhu.
- Nu j gryazyuka! - zhalivsya Roman.
- SHCHe j luchche: yak upadesh, to ne zab'ºshsya.
- Ta kudi zh mi zajshli?
- U Rivchaki!
- Kaki¿ rivchaki?
- Tak zvet'sya... Idi za mnoyu!
Vin zavernuv do dvoru. Odchiniv hvirtku, vpustiv Romana i po-hazyajs'komu
zachiniv za ¿m. U dvori hata, zdaºt'sya, gontom krita, pravoruch - yakis'
shopi, chi shcho.
Zagarchav u temryavi sobaka.
- Cit', Hamlo, cit'! Se ya. Zdorovennij pes, piznavshi Patrokla, pochav
lashchitisya do n'ogo.
- SHCHo? Hiba davno ne bachiv mene? Na vzhe, na! Vityag shchos' iz kisheni i dav
Hamlovi.
- Dobrij kanis! Garnij sobacyura!.. Nu tebe k chortu! Hvostom usyu piku
zalyapav.
Pidijshli do hati, i Patrokl zagryukav u zasuneni dveri.
CHuti bulo, yak htos' vijshov z hati, i cholovichij golos ozvavs' u sinyah:
- Hto tam?
- Odchinyaj, to j pobachish!
- Patrokl Stepanovich? - zapitav stiha golos.
- Atozh.
Hazya¿n upustiv gostej i zaraz zhe znovu zasunuv dveri. Uvijshli v hatu.
Ce bula zvichajna mishchans'ka svitlicya: velike lizhko pravoruch pid stinoyu,
livoruch stil, a krug jogo prosti derev'yani, pomazani rudoyu farboyu,
stil'ci; blizhche do dverej - pravoruch pich, livoruch - shafa. Stini oblipleno
poganen'kimi, nechistimi vzhe shpalerami; na stinah tri malyunki bez ramciv,
pribiti prosto gvizdochkami: kopiºchni bazarovi lyapanci, vsi pomazani
mushinimi slidami. YAkas' zhinka, mabut', hazyajka, blida j huda, klala spati
ditinu v kolisku, a za stolom sidiv Lukash.
Pozdorovkalis' i posidali.
Tim chasom uvijshov z sinej hazya¿n. Ne takij zdorovij, yak Patrokl, ale
kremeznij i duzhij, z velikoyu bliskuchoyu chornoyu borodoyu, z duzhim
zakandzyublenim nosom. Blisnuv na Romana gostrimi holodnimi ochima.
- CHogo ti tak na jogo divishsya? - spitav Patrokl.- Oce tobi priviv
cholovika. Hodit' bez roboti. Koli zaraz nema v nas dila - treba dat' jomu
kvatiryu j harch.
- A talalaya z bilih berez ne bude vipuskat'?
- Kazhe, shcho pripne.
- Haj nochuºt'.
- Ot i garazd! A teper znaºsh shcho, YAroshe? I vin golodnij, ta j ya, yak
vechir pobachiv, to rozlasuvavsya na vecheryu.
- Anu, Varko, davaj tam shcho ºst'! - zveliv YArosh gospodini.- Mi shche j sami
ne vecheryali.
ZHinka, movchazna i yakas' divna, pochala gotuvati vecheryu. Hazya¿n vijshov u
sini, a za ¿m slidkom Patrokl, i dovgo shchos' tam balakali, todi vernulisya
vdvoh.
- Anu, sidajmo! - poklikav hazya¿n. Gosti posidali za stil, a vin tim
chasom vityag z shafi plyashku z gorilkoyu.
- Ot chudesna shtuka, shcho j akva vita º! - zradiv Patrokl.- Mabut', ti
znav, shcho ya zmerz?
-_ A, dolzhno, ti j ne piv bi, kogda b ne zmerz? - shutkuvav YArosh.
- Ta... Mene pokijnij bat'ko zavsigdi navchav: charka - vorog tvij! A ya
voroga de ne pobachu, tam i streblyayu: ne lyublyu vorogiv.
-- Varko! A ti zh chogo ne sadishsya? - ozvavsya YArosh do zhinki.
-_ Ne hochu.
- Znov zavereduvala? Idi j sadis'!
ZHinka movchki sila za stil i pochala nehotya ¿sti, ni na kogo ne
divlyachis'. CHolovik pozirav kil'ka raziv na ne¿ spidloba, ale nichogo ne
kazav.
Roman malo govoriv, bil'she sluhav, silkuvavsya zrozumiti, do yakih lyudej
vin potrapiv. Ale ni obstanovka v svitlici, ni zvichajna mishchans'ka odezha u
hazya¿v, ni rozmovi - vse pro shchos' nevidome Romanovi - ne kazali jomu
nichogo.
Povecheryavshi, zaraz polyagali spati: hazya¿ na lizhkovi, gostyam poslali
doli ryadno, a pid golovi dali podushki.
Drugogo dnya, yak Roman prokinuvsya, to v hati nikogo ne bulo, til'ki vin
ta Patrokl spav. Ale v sinyah chuti bulo rozmovu. ZHinochij golos kazav:
- Znov ulovili grishnu dushu, yak nechisti v peklo!
- Cit'! Ne tvoº dºlo! - vidkazav cholovichij golos.
- Bodaj bi vam stil'ki kar bulo na tomu sviti, skil'ki vi lyudej
zanapastili!
- Varko, kazhu tobi - cit'! Davno v tebe rebra trishchali?
- Pokarav mene bog takim cholovikom!
- Ti taki dobalakaºshsya!
Pogroza zlyakala zhinku, i vona zmovkla. V hatu vvijshov hazya¿n.
Roman zaplyushchiv ochi, mov spit'.
- Ge! CHas ustavati! - prokinuvsya Patrokl.- Anu lish, bratiku, vstavaj! -
shtovhnuv vin Romana v bik.
Povstavali. ZHinka vnesla z sinej samovar. Posidali piti chaj.
-- Nu, dak hochesh do nas u kunpaniyu pristati? - spitav Romana Patrokl.
- Pochemu net - abi dobra kunpaniya.
- Dobra! Komerches'ka, - skazav YArosh.
- A kakaya komerciya?
- Kins'ka.
- Kakim obrazom?
- A takim,viyasniv YArosh,- loshadej deshevo kuplyaºm, a dorogo prodaºm.
- A poradoshno zaroblyaºte?
- Ta vzhe zh ne bez barisha.
-- A gde zh vi kuplyaºte?
- Razvi po selah malo konej?
Roman ne rozumiv.
- Ti, YAroshe, pogano jomu rozkazuºsh,- perepiniv Patrokl,- bo v tebe
chortma elokvenci¿. Sluhaj, parubche! Znaºsh, yak koni najdeshevshe kupuvat'?
- A kak?
- Tak, shchob za ¿h zovsim ne platit'.
- Kakim obrazom?
- A takim: yak stemniº, to zajti v gosti do yakogo bagatogo stul'tusa
muzhika. Po-tvoºmu - treba potorguvat'sya z muzhikom, a po-moºmu - zovsim
togo ne treba, bo vin duzhe dorogo bude pravit'. A ya nishchechkom povitku
vidchiniv, ta na konya siv, ta j gajda v step... to tak najdeshevshe
obijdet'sya.
Teper uzhe Roman zrozumiv.
- A chogo, parubche, zamovk? Mozhe, vovi ta hohi bo¿shsya?
- Nº, ya vovi, polozhim, ne boyus', a tak...
- Dak vavi?
- I vavi ne boyus'.
- Dak grishki, chi shcho? Roman movchav.
- Bolvan, belbas i stul'tus! - grimnuv Patrokl.- SHCHo to grih? YAk hto
zapovid' lamaº bozhu. SHCHo zapovid' velit'? Podilis' z blizhnim tvo¿m!
Dilyat'sya bagachi? Odvichaj! Dilyat'sya bagachi z nami?
- Nº...
- Oto zh voni roblyat' grih, bo lamayut' zapovid'. A mi, yak voz'memo v
bagacha koni, to shcho zrobimo?
-_ Ta sho zh? Ukradem!
- Azinus klapouhij! Mi podilimo z blizhnimi bagachevimi dobro jogo,- a
c'ogo hoche zapovid'. Znachit', vin ¿¿ lamaº, a mi napravlyaemo. Rozibrav?
- Ta nashchot c'ogo razobral, a tol'ki...
- Nu sho "tol'ki"? Ti ne tol'kaj, a sluhaj rozumnih lyudej! ZHiv ti na
seli? ZHiv. SHo z toboyu bat'ko j brati zrobili? Ciluvali-miluvali tebe? Ni,
pobili mordyaku ta j viphali bez nichogo. A de zh tvoº dobro, sho ti v gurti z
nimi zarobiv? Bratik ridnesen'kij ukrav! SHCHo tut treba zrobit'? Uzyat' ¿h
dobro ta j podilit' tak, shchob i tobi zostalosya.
- A pochemu zh u zapovidyah napisano: "Ne ukradi"?
- SHo ti meni zapovidyami ochi vibivaºsh? Ignorantus mizer, abo neuk
maloumnij! YA ¿h luchche za tebe znayu. A yak vovk u tebe telya vkrade, to ti ne
prijdesh ta ne vb'ºsh vovka, ne vidnimesh u jogo telya? Ne ukradi u chesnogo, a
v zlodiya svoº odberi! A ti glyan': starshina i starosta garbayut' obches'ki
groshi - zlodi¿! Muzhiki cuplyat' pans'kij lis - zlodi¿! Pani hapayut'
kaz'onni groshi - zlodi¿! SHinkar obduryuº tebe v shinku - zlodij! Brati
zamotali bratovu chastku - zlodi¿! Usi promishlyayut', yak hto vtne. Ti teper
on z golodu puhnesh, a voni tam sobi gorilochku popivayut', azh oblizuyut'sya,
ta pundiki-mundiki triskayut', ta z Romana smiyut'sya,- azh cherevo dogori
dmet'sya,- shcho takogo durnya haldejs'kogo, taku lemishku greches'ku znajshli, sho
ne vmiº svogo dobra v ¿h virvati. Pidi lish, pozivajsya z ¿mi! Vipozivaºsh?
- CHorta vipozivaºsh!
- Dak ne bud' zhe rozzyavlyakoyu, a pidi ta j viz'mi sam.
-_ Ta, koneshno, to moya chast', tu mozhna vzyat'... A tak, hto j zna v
kogo, to eto vzhe...- vagavsya Roman.
- O servus malogolovij! Ti hiba zh ne bachish, shcho vsi tak roblyat', yak tvo¿
brati, to vsi j kraduni. A v kraduna ne grih i zabrat'. Nema pravdi v
sviti, a ºst' sama hapanina: hto shvidshe, hto bil'she vhopit'! I hto vhopit'
- toj bagach, hto ne vhopit' - toj harpak! U starovinu luchche bulo: prijshov
grek, rozbiv Troyu ta j kazhe: ya geroj, bo Troyu spaliv, troyanciv pobiv, a
dobro ¿h pograbuvav. A teper kozhen slebezuº: ya po pravdi i po zakonu! A
odin z odnogo po tri shkuri derut'!.. ¯ ti lyudej?
- Ni...
- Breshesh! U starovinu vsi lyudi lyudej ¿li, a teper usi breshut', sho ni.
Nepravda: triskayut' tak odin odnogo, sho azh za ushima lyashchit'! Bo homo homini
lupus est!
I Patrokl gryuknuv z usiº¿ sili po stolu, azh ditina zhahnulasya j
zaplakala v kolisci i vse na stoli zadzvenilo, a ochi v n'ogo spalahnuli
zlim ognem.
Pomovchav trohi, pohilivshisya, zaspoko¿vsya, a todi znov ozvavsya do
Romana:
- Nu, ta nehaj! Mi vzhe tebe na chuzhih ne zajmatimem, a ot davaj podilimo
tebe z bratami ta z bat'kom.
- Kakim obrazom?
- Ta tak! Adzhe sam kazav, shcho v tvogo bat'ka troº dobrih konej. Dak mi
podilimo ti¿ koni tak, shcho tvoyu chastku z ¿h tobi viddamo. YAkshcho dobri koni,
to mozhna j dobri groshi vzyati.
Roman movchav. U n'ogo v golovi kujovdilisya vsyaki dumki, ale vin shche j
sam sobi boyavsya ¿h viyavlyati. Vin nichogo ne vidkazav Patroklovi i pishov z
hati. Jomu ne sidilosya: treba bulo kudis' iti, samomu podumati.
Zostavishsya Patrokl z YAroshem sami v hati, spershu dozhidali Romana, shcho vin
znov uvijde, ale zgodom pobachili, shcho vin kudis' podavsya z dvoru.
-_ Oj,- skazav YArosh,- chi ne podlozhit' nam svini otoj kavaler?
-_ Ni cherta! - vidkazav Patrokl.
- A ºsli v policiyu?..
- Nu, to j sho vin tam skazhe? SHo mi pidmovlyali jogo koni krasti? A
svidki de?
- Ta tak...
- Hiba policiya ne znaº, shcho ti vmiºsh verhi ¿zdit'? Dobre vzhe ce
rozshelepala, hoch tebe todi za Stecenkovi koni j ne osudzheno.
- Ta, polozhim... Da tol'ki ne budet', dolzhno, z jogo lyudej.
- Ot pobachish, sho bude! Pogulyaº, pogulyaº ta j vernet'sya, bo jomu inshogo
hodu nema.
- Koneshno, vin bi nam tak stezhku pokazav, shcho oj-oj! Nema luchche z takim
robit', shcho dobre selo znaº,- promoviv YArosh.
- SHCHe b pak! Ti, otamane, zveli hlopcyam - nehaj hlopci napogotovi
budut': dniv zo tri pomine, to vin yavit'sya.
A Roman tim chasom ishov kudi ochi, i golova v n'ogo rozpadalasya vid
dumok. Vse minule, vse, shcho vin prozhiv, odbuv uzhe, tak mov nasunulo na
n'ogo, znov ozhilo.
Do soldativ vin zhiv doma tak, yak i vsi parubki, i robiv shchiro. Tam u
hazyajstvi j jogo praci bagato lezhit'. CHi vin zhe vinen, shcho teper ne mozhe
po-takomu zhiti?
Kozhen cholovik shukaº krashchogo, a, zhivshi v gorodi, vin dobre pobachiv, de
te krashche. Muzhicha robota vazhka, nechista, chasom golodna j holodna. Ta kozhen
chort z tebe znushchaºt'sya, ta nema takogo nachal'nika, shchob tobi do piki z
kulakom ne liz! A gorodyans'ke zhittya ne take: i robota legsha, i menshe z
tebe vodu varyat', i zarobitok bil'shij. Ot i vin shukav c'ogo zarobitku,
shukav togo krashchogo zhittya. Koli zh ne shchastit'! Ani bat'ko, ni brati ne
hochut' jogo rozumiti, ne hochut' dopomogti jomu. YAkbi voni jomu viddali
jogo chastku, to, mozhe b, vin uzhe davno cholovikom buv. A to prizveli do
togo. SHCHo hoch z golodu propadaj. Ta shche yak zgan'bili! YAkbi ne vtik - rizkami
vibili b! Jogo - rizkami!
Roman zovsim ne dumav pro te, shcho j vin pogano zrobiv, a zgaduvav til'ki
krivdu vid brata. Garnij brat! Nu, skazav bi bat'kovi - nehaj bi bat'ko,
yak tam shotiv, pokarav, a to zaraz u volost' zv'yazanogo, yak reshtanta.
Roman zgaduvav, yak jogo vedeno selom z skruchenimi nazad rukami, yak lyudi
pokazuvali na jogo pal'cyami!.. I velika zlist', lyutist' znovu jogo
obnimala tak, yak i todi, yak vin pokidav svoº selo. Tam to, mabut', bulo
pro jogo balachok, usi, mabut', kazali: ech, dumav panuvati, a stav
zlodiyuvati! Znaº vin cih muzhikiv! Radi v lozhci vodi odin odnogo vtopiti!
Pravdu kazav Hvigurovs'kij, shcho sami voni girshi za vsyakih zlodi¿v. Tak i
bratvi: ne viddali jogo chastki,- odnakovo, shcho vkrali ¿¿. A yak zlodij
ukrade, dak hiba hazya¿n ne mozhe, spravdi, u jogo svogo dobra vzyati? Otak i
vin u brativ mozhe...
Roman, ne pomichayuchi togo, sam sobi perekazuvav te, shcho jomu kazav
Patrokl.
Tak... Ale cherez shcho zh jomu chogos' niyakovo te zrobiti, do chogo jogo
prihilyayut'?
Grih vono, zvisno, hoch i svoº, ale takim robom brati.
Grih... ce tak... A to shche j tak: voni sobi tam laso ¿dyat', teplo
vdyagayut'sya, na pechi zimu lezhatimut', a vin, Roman, merzne, goloduº,
poneviryaºt'sya tut. YAkbi ne oci... zlodi¿, to, mozhe b, i z golodu propav.
Hiba zh ce po pravdi? I hiba nema v jogo prava, shchob silomic' svoº vzyati?
Til'ki svoº, til'ki v bat'ka ta brativ,- ni v kogo inshogo vin ne hoche, a v
¿h samih...
Ot ishche til'ki odno strashno. Dobre zh, yak use garazd obijdet'sya, a yak
pijmayut'? Ostrog, reshtants'ki roti!
Romanovi sipnulo poza shkuroyu snigom.
I hto jogo shche znaº, shcho vono za lyudi ocej Patrokl ta YArosh. Mozhe, voni shche
v taku spravu jogo vplutayut'... Pevne, za ¿mi j policiya doglyadaºt'sya, bo
vzhe, mabut', znaº ¿h... SHCHo, yakbi piti ta vikazati na ¿h? Zvisno, vin
zaprisyagsya Patroklovi nichogo nikomu ne kazati, ta hiba zh vin todi znav, shcho
to konovodi? Odnache... hoch bi j pishov u policiyu, ale svidkiv u jogo nema,
to nichogo z togo j ne bulo b.
A yak vin pristane do ¿h, to todi j jomu suda ne minuti... A vtim... ne
vsi zh i popadayut'sya... Muzhiki v takih vipadkah strashnishi za sud. Bo yak
pijmayut' konovoda, to vzhe tak jogo katuyut', shcho, buvaº, tut jomu j kayuk.
Ni, nehaj jomu vsyachina! Krashche vin pereterpit' yakos' cej chas, hoch na
podennu pohodit', a tam, mozhe, yaka sluzhba znajdet'sya, to bude vin
cholovikom zhiti. A to...
Roman pishov na bazar i stav znovu na tochku. Til'ki ne bagato vistoyav:
uzyali poperenositi shafi z odniº¿ kvartiri v drugu, ta j godi,- bil'she j ne
bulo roboti. Odibrav zlotogo, ta oto j us'ogo zarobitku. Vin jogo pro¿v, a
spati pishov u sad, u teatr. Unochi bil'she merz, nizh spav.
Drugogo dnya bulo shche girshe: nihto za ves' den' i ne popitav jogo. Na
seli vzhe obrobilisya, nasunulo v gorod parubkiv; robitnikiv bulo bil'she,
nizh roboti,- ne dotovpishsya. Roman buv ne ¿vshi do vechora. Ne ¿vshi pishov i
nochuvati tudi, kudi j uchora. Ale yak vin pidijshov do teatrovo¿ shopi i
pobachiv temnu scenu - mov veliku rozzyavlenu pashchu,- jogo obnyalo holodom.
Zgadav, yak vin merz minulo¿ nochi. Todi zh hoch ne golodnij buv, a teper...
Obnyala jogo beznadiya.
Otak poneviryat'sya, muchitisya! I cherez shcho? Til'ki cherez te, shcho brati ne
shotili jomu viddati jogo zh dobra!
Nu, dak vin sam jogo viz'me! Godi vzhe!..
Vin uzhe j ne dumav bil'she ni pro grih, ni pro strah. Vin buv golodnij.
Povernuvsya i pishov shvidko-shvidko na drugij kinec' goroda - tudi, v
Rivchaki.
III
Drugogo dnya vranci Roman ishche spav u YAroshevij hati, yak ripnuli dveri i v
hatu vsunuvsya Patrokl Hvigurovs'kij. Povazhnij tezko grec'kogo geroya mav
s'ogodni oblichchya kvitchastishe, nizh zvichajno, bo pid livim okom procvitav u
n'ogo velicheznij sinyak.
- A de ce? - kivnuv na sinyak YArosh.
-_ At! - nehotya vidkazav i mahnuv rukoyu.
- CHi ne v Levona?
Levon - to buv taºmnij shinkar i pomichnik usyakim zlodiyam, shcho v jogo
zbiralisya piti.
- A to zh de hiba º taki skazheni? - odpoviv pitannyam Patrokl.
- Dolzhno, up'yat' z Levdikom?
- Ne z yakim zhe diyavolom! - odkazav Hvigurovs'kij, hodyachi po hati tudi j
syudi.- Stochortove opudalo smiº sikatisya! Nu, ya zh jomu j dav.
Prohodyachi proz Romana splyachogo, morgnuv na n'ogo:
- A shcho, ne kazav ya? Tut uzhe! Hodim lish u sini! Vijshli.
- Sam pribig?
- Sam... uchorashn'ogo dnya...
- SHo zh vin kazhe?
- SHo bratam odomstit'... Tol'ki ¿m, a chogo drugogo ne hoche.
- Ta ce vzhe zvisno. Kozhen azinus dumaº, shcho til'ki ocej raz, a bil'she
vzhe j ne bude. Ti jomu vchora pidnis?
- Avzhezh! S'ogodni dam opohmelit'sya.
- Til'ki dobre daj!
- Znayu pleporciyu. Ne garazd pereborshchat', a to j na vechir negodyashchij
bude. Pri jomu hlopciv ne hochu zbirat'... Haj ne znaº vsih...
- Avzhezh.
-- Perekazhi Lukashem, shchob nadvechir zibralisya v shopu. Haj prijdut'
provulkom ta popid krucheyu, shchob jomu z vikna ne vidat' bulo. YA zagadayu -
komu shcho.
- Garazd, otamane.
Poki voni rozmovlyali, Roman use spav, darma shcho YArosheva zhinka hodila
proz jogo po hati, porayuchis'. Znemozhenij utomoyu, goloduvannyam ta gorilkoyu,
vin spav shche dovgo, azh poki vstav, shchob znovu zaliti gorilkoyu ostanni
iskorki sumlinnya.
Nadvechir togo zh dnya u YArosha v starij shopi, shcho bula kolis' vozivneyu,
zijshlosya p'yatero lyudej. Dozhidayuchis' YArosha, posili na starih nedolomanih
sanyah, dizhkah, drovah ta na inshomu motlosi, shcho ¿m zaharashcheno bulo vozivnyu.
Tut buli Patrokl, Lukash i shche troº obidranih dobrodi¿v. Prijshov YArosh.
- A de zh Levdik?
- Hto jogo zna... kudis' zaviyavsya... Mabut', p'º,- skazav visokij
pohmurij cholovik.
- Svoloch! - vilayavsya YArosh.- Teper jogo same nuzhno. Nu, sluhat', hlopci,
prikazu! Usi zmovkli.
- Kuchma, Lukash, Semen ta Kulach - na syu noch u Panasovku. Ti,
Kuchmo,vdavsya vin do togo, pohmurogo,- znaºsh Panasovku, dak ti budesh ¿m za
otamana... Sluhat' jogo zamist' mene! U Ohrima Bichka - bagatij,
chort,chetvero dobrih konej. Konej uzyavshi, ne vedit' do Gapona, a skorej na
poltavs'kij shlyah... na Poltavshchinu... kak toj raz,znaºsh? (Kuchma kivnuv
golovoyu.) Ta glyadit', shchob bil'she dvoh charok na dorogu nihto! SHCHob ne bulo,
yak togda z Lukashem... (Lukash pohnyupivsya.) Rozhod'tes', hlopci, da tol'ki
tiho, po odnomu.
YArosh z Patroklom pishli v hatu.
- Nu, Romane, treba nam u dorogu,- shchob ne spiznitisya.
- CHi v dorogu, to j u dorogu,- skazav zvazhlivo Roman.- A hto zh id'ot'?
- Ta ot mi troº.
- A Lukash?
- Obijdet'sya j bez Lukasha! Nashcho nam bil'she yak tr'oh?
YArosh vinis iz hizhki svitku j chumarku.
- Anute, vdyagajtes', shchob poteplej bilo! Ta shchob i gorodom od nas ne tak
pahlo.
Usi troº povdyagalisya v sil's'ku odezhu.
- A u vas tam konej zamikayut'? - spitav Romana YArosh.
- Zamikayut'.
- Nu, treba vzyat' i takogo, shchob odimknut'.
I vin prinis iz sinej velikij zaliznij shvorin'.
- A to zh dlya kakoj nadobnosti? - spitav Roman.
- A pribo¿ virvat', koli zamknuto de,- viyasniv Patrokl.
Nezabarom uzhe vse bulo gotovo.
- Mi vdvoh z Romanom pidemo,- skazav Hvigu-rovs'kij,- a ti, YAroshe,
zgodom sam vijdesh - shchob ne tak pomitno.
- Dobre. Za gorodom za cegel'neyu stanciya.
- Idi zh ti, Romane, poperedu,- zveliv Patrokl,- ta pomalu, a ya tebe
nazhenu bilya cerkvi. Vse lyudi menshe vkupi bachitimut'. Bo voni, yako Argusi
stooki abo Cerberi pekel'ni, tak pashchu j rozzyavlyayut', shchob nepovinnu dushu
vhopit'.
YAk Roman z Hvigurovs'kim pidijshli do cegel'ni, to YArosh: buv uzhe tam,
projshovshi blizhchimi vulicyami. Nadvori zovsim smerkalosya.
- Nu, gajda! - skomanduvav otaman.
Vsi troº pishli shlyahom. Nide nikogo ne vidko bulo. Raziv zo dva ¿m
zustrilisya selyani vozami i bajduzhe pominuli ¿h: z poglyadu troº zlodi¿v
zdavalisya zvichajnimi selyanami-hliborobami, shcho buli v gorodi i teper
vertalisya dodomu, Patrokl pidmorgnuv na ¿h:
-_ CHi ce ne ti koni, po yaki mi jdemo?
- Nº, ne ti,vidkazav Roman.
- Ta ya takih i ne hochu. Ce duzhe pogani. Uvijshovshi verstov z visim, sili
vidpochiti pid gaºm.
- A shcho, polovinu vvojshli? - spitav YArosh u Romana, yak posidili trohi.
- A dolzhno.
-_ Nu, gajda vp'yat', shchob na polnoch vispit'. Togda najluchche muzhikam
spit'sya.
Rushili znovu. Bula pivnich, yak pered Romanom za chornili hati jogo
ridnogo sela. SHCHos' nemov torknulo jogo, nemov shepnulo jomu stiha-stiha: chi
ne oblishiti ce, chi ne vernutisya? Ale bulo vzhe pizno, vorottya ne bulo.
Nich spriyala ¿m. Misyac' davno zajshov, po osinn'omu nebu peresuvalis' raz
u raz hmari, t'maryachi i toj nevelichkij svit, yakim blishchali z neba na zemlyu
zirki.
- YA pojdu poperedu, a vi za mnoyu,- skazav Roman tovarisham.
Silkuvavsya govoriti spokijno, a samogo trusila propasnicya, yak pidhodiv
do krajn'o¿ hati.
Abi perejti pershu, dovgu, vulicyu, shchob hto ne strivsya, a dali - tam uzhe
skriz' mozhna gorodami.
SHvidko j oberezhno perejshli vulicyu. Strili taki j stukacha, ale vin
lyubisin'ko zadrimav na odnomu piddashshi.
- CHerez tin! - skomanduvav tiho Roman. Pereskochili tak, shcho j ne
trisnulo. Roman ishov poperedu znajomimi stezhkami, obminayuchi vsyaki
nebezpechni miscya. SHCHe raz perelizli tin i opinilisya na luci.
- Teper mi doma,- skazav Roman.- Prosto lukoyu dojtit' do togo provulka,
shcho mimo nash dvir... U provulok - vorota z toku.
- A na toku, v kluni, spit' u vas hto? - spitav YArosh.
- Ne znayu.
Dijshli do Sivashevogo toku. Roman odchiniv vorota i vpustiv tovarishiv.
- Prihilit'sya otut pid tinom, a ya pojdu glyanu, chi ne spit' sluchaem hto
v kluni.
- YAz toboyu,skazav YArosh. Vin shche ne pevnij buv, shcho Roman ne zradit', i
boyavsya pustiti jogo samogo.
- Nel'zya,vidkazav parubok,- menya sobaki znayut', a ºzheli z vami, to
zagavkayut'. YA sam koni vivedu azh syudi.
Dovodilosya koritisya.
- Na shvorin' - mozhe, pribo¿ virvat' dovedet'sya.
- Davajte!
YArosh z Patroklom prihililisya bilya plotu v zatinku. Roman z shvornem u
rukah tiho, oberezhno pidijshov do kluni. Na ¿j visiv zamok. Ce dobre. Roman
pidijshov do drugih vorit, odchiniv i vvijshov u dvir. Tam bulo temno j tiho.
Sobaki zagarchali buli, ale Roman obizvavsya do ¿h stiha, kinuv ¿m hliba.
Piznavshi jogo, voni zamovkli i pochali ¿sti hlib. Roman tim chasom pidijshov
do kinnici. Zamkneno. Zalozhiv shvorin' odnim kincem i zdorovo smiknuv do
sebe za drugij. Poganen'ki pribo¿ davno vzhe poirzhavili, i odin zaraz
odskochiv. Odchiniv dveri i vvijshov. Vin znav, shcho konej zvichajno
priv'yazuvano do yasel, bo odin buv takij, shcho z timi dvoma ne miriv. Roman
nalapav ¿h mordi rukami,- vsi troº doma. Na dvoh buli vuzdechki, na
tret'omu - obrot'. Na zviklomu misci na kilku znajshov vuzdechku i nadiv na
konya. Oberezhno viviv dvoh konej i peredav ¿h tovarisham. Po tret'ogo,
baskogo zherebcya, vernuvsya znovu. Vivivshi jogo, zachiniv kinnicyu i prituliv
priboj,- mov nichogo ne zajmano. Tim chasom tovarishi vzhe buli verhi v
provulku. Roman po-hazyajs'komu pozachinyav za soboyu vorota, dumayuchi: "A to
yak kinut', to shche stukach pobachit'".
Skochiv na konya, i vsi troº tiho posunuli provulkom. Teper uzhe gorodami
ne pereskochish - treba bulo ¿hati vuliceyu. To bulo najgirshe. Ale son
prigornuv use selo. Nide ni lyalechki, nishcho ne shelesne. Til'ki chut' bulo, yak
po hlivah chmihaº tovarina. Stukach des' stukav, ta daleko. Gavknula bula
raz-dva chiyas' sobaka. Serce v Romana stislosya, mov perestalo ozivatisya v
grudyah. Duh zabilo. Ale sobaka mala poganij nis i ne dochulasya chuzhogo.
Zagarchala ta j zamovkla. A vulicya bula vse dovga, bez miri dovga. Takoyu
dovgoyu vona nikoli Romanovi ne zdavalasya. Dvi peri¿ pokrivel' tyaglisya
skil'ki vidno i znikali v temryavi. Zdavalosya, shcho ¿m i tam nema krayu. Os'
Mikolina hata... Semenova povitka... YAk daleko shche... Roman udariv bi konya,
poletiv bi z usiº¿ sili, ale ne mig c'ogo zrobiti, musiv ¿hati tiho
slidkom za otamanom... Zamayachila Kostenkova klunya... Za neyu shche tri
dvori... Os' uzhe j ostannyu hatu vidko...
- A hto ce? Stij!
Visoka postat' uraz viyavilas' sered temryavi pered YAroshevim konem i
vhopila jogo za vuzdechku. Roman pobachiv, yak YArosh, ne spinyayuchis', znyav
ugoru ruku z shvornem i vdariv uniz. CHolovik zastognav i vpav bilya konya.
Znovu zvelasya ruka, shvorin' upav konevi na bik. Kin' rvonuvsya i poletiv
napered, za ¿m dva inshi. Roman pripav do grivi, b'yuchi nogami konya v boki.
V odin ment opinilisya za selom, yak vihor polinuli rivnim shlyahom. Azh viter
u vuhah svistiv.
Dobre vigodovani koni gnali z usiº¿ sili i bigli dovgo. Pereskochili
verstov z p'yat'. YArosh pripiniv svogo konya i pustiv jogo hodoyu, shchob dati
hvilinu vidpochinku. Roman ta Patrokl pid'¿hali do n'ogo.
- CHort jogo znaº, pogana shtuka! - skazav Hvigu-rovs'kij.
- SHCHo? - spitav YArosh.
- Ta ocej stukach. Po chomu ti jogo vdariv?
- Po chomu!.. CHort!.. Po tomu, po chomu prijshlos',- po golovi!
I znovu pognav konya.
Romanovi stalo motoroshno. Nevzhe ce cholovika vbito? Todi jomu zdavalosya,
shcho YArosh udariv stukacha po rukah, shchob virvatisya vid n'ogo. Ale yak po golovi
i toj upav...
Zvernuli z shlyahu i pognali ulivoruch. Doroga zbigala v yar. Kudi ce voni?
Roman silkuvavsya vgadati, piznati, shcho ce, i yakos' ne mig. Zamayachila kupa
derev, dali hata velika... Piznav-taki: Gaponiv hutir.
YAkijs' Gapon tut zhiv. YAk jogo zvali spravdi, Roman ne znav, a vsi
nazivali Gaponom. Take sobi: ni pan, ni muzhik. Mav svij hutorec', troshki
hazyajnuvav... SHCHos' pro jogo lyudi gomonili, ta Roman teper ne mig izgadati.
CHogo zh voni tudi ¿dut'?
Pid'¿hali do dvoru. YArosh skochiv z konya, sam odchiniv vorota i vpustiv
tovarishiv u dvir. Pidijshov do hati i pochav stukati v vikno:
- Odchini!
Mabut', hazya¿n piznav, chij golos, bo zaraz vijshov, nakinuvshi naopashku
svitu.
- Ti, YAroshe?
- Atozh.
- A hto zh z toboyu?
- Patrokl Stepanovich ta shche hlopec'... novachok.
- A shcho?
- Troº dobrih,odkazav YArosh.
- Zvidki?
- Z Dibliv... od Sivasha Pilipa.
- Mozhno do zavtr'ogo?
- Nº, kataj zaraz. Tvo¿ hlopci doma?
- Doma. A hiba shcho?
- Neshchaslivo sluchilos': dovelos' odbivat'sya.
- Pogano,cmoknuv Gapon.- Treba, koli tak, po-spishatis'. Zajdemo v hatu?
-Nº,-vidkazav YArosh,-ne ruka: nam luchche teper dal'she od vas but'.
Tim chasom Hvigurovs'kij z Romanom zaveli koni u hliv.
- A dlya kakogo dela? - pitav Roman u Patrokla.
- A shcho zh mi sami ¿h budemo vesti? Mi gajda dodomu. A tut tovaristvo i
odvede, i prodast', a mi groshiki poluchimo. Zaraz yak chkurnut', to do svitu
verstov za shistdesyat budut'.
Pidozhdali trohi YArosha, poki vin nishkom rozmovlyav iz Gaponom, i pishli
shvidko nazad. Nezabarom vijshli na shlyah do goroda.
- CHuºsh, nashi koni po¿hali,- tiho promoviv Patrokl do Romana.
Roman prisluhavsya i pochuv spravdi tupit kins'kij unizu v yaru.
- Molodci, shcho ne baryat'sya,- skazav YArosh.
Usi zmovkli, bo vsih obnyala dumka pro stukacha. Najbil'she cya dumka
turbuvala Romana. Vin sam na sebe lihij buv. Zvazhivsya na ce dilo, i zaraz
zhe j vidko, yake vono pogane. A shcho, yak YArosh ubiv cholovika? Uzhe zh
shukatimut', a yak najdut'... Ne minesh katorgi, Sibiru.
A vtim... ne takij strashnij chort, yak jogo malyuyut'. Ne kozhnogo zh i
lovlyat'. Mozhe, shche tak minet'sya.
Til'ki vzhe ne treba tovarishuvati z YAroshem ta z Patroklom. Haj ¿m bis!
Vidbere svoyu chastku z bat'kovih konej ta zaraz zhe j pide sobi get' od nih.
SHlyahom proz ¿h pro¿hali yakis' selyani, torohtyachi vozami,- mabut', u
gorod na bazar.
- Ot yakbi ci klapouhi stul'tusi znali, zvidki mi jdemo! - skazav
Patrokl.- Oto b todi bulo! Postrazhdali b mi za pravdu!
- Kakuyu pravdu? - spitav Roman.
- A takuyu! YAkbi voni znali, zvidki mi jdemo, to znali b, shcho mi zabrali
konej, i ce bula b pravda, i za cyu pravdu voni b nam bebehi povidbivali.
Ot i strazhdannya za pravdu!
Roman ta YArosh zaregotalis'. Usi troº pochali veselo bazikati. Roman
zovsim zabuv pro svo¿ strahi, mov nichogo j ne stalosya.
Uzhe zovsim rozvidnilos', yak voni vvihodili v gorod. SHCHob ¿h ne pomicheno
vkupi, kozhen pishov sam sobi inshoyu vuliceyu. Ale Roman prijshov taki do
YArosha, i vdvoh iz ¿m spali dovgo - azh do pivdnya.
Ustavshi, Roman pishov na tochok,- ne tak shchob zarobiti, a bil'she, shchob ne
duzhe bacheno jogo v YArosha. Vin pochuvavsya yakos' chudno. Oce j nichogo nenache,
a til'ki vse mov shchos' mulyaº jogo, i take negarne yakes', nelyube... I sam ne
znaº shcho, azh poki zgadaº: ce zh taya kradizhka... Tak mov vona na jomu visne.
Ne skazati, shchob jomu bulo sorom chi shchob vin na grih pochuvavsya, a til'ki
pogano, shcho mov dovbnyu nad soboyu chuºsh: ot-ot viyavit'sya... ot-ot shchos'
pogane, vazhke stanet'sya...
Minuv den', i vzhe pro ¿h spravu pishla pogoloska, i na bazari
rozkazuvano, shcho konovodi vbili cholovika. Roman skazav pro ce YAroshevi.
- Pustyak! - odkazav toj.- S'ogodni z tih kra¿v buv znakomij cholovik.
Stukach zhivij. Til'ki pamoroki zabilo, yak udariv. Kazhut', yak upav, to lezhav
dovgo, bo taki trohi j golovu... Ta vichuhaºt'sya!..
Romanovi polegshalo: hoch cholovik zhivij. A vse strashno. I vin spitav
YArosha:
- A shcho, sil'no shukayut'?
- Pojdi ta sprosi v tih, hto shukaº. Ti vzhe j bo¿shsya? Ogo-go! Teper
pushchaj shukayut'! Persho¿ nochi ne pijmali, to vzhe chortovogo bat'ka
znajdut',propalo naviki! Teper uzhe koni trichi prodano. Skoro j dºnºzhki
poluchim.
Pislya ciº¿ rozmovi Romaniv strah des' podivsya i vzhe nishcho jomu ne
mulyalo. Stukach zhivij, ¿h ne najdut',- chogo zh ishche? Nezabarom YArosh oddav
jomu dvadcyat' karbovanciv. Prodano konej rubliv za visimdesyat, bo koni
buli dobri, ale chastka z ¿h pripadala Gaponovi, a YArosh odibrav til'ki
p'yatdesyat p'yat' rubliv. Ci groshi treba bulo podiliti na vse tovaristvo, ta
YArosh dav samomu Romanovi dvadcyat' karbovanciv, shchob zaohotiti jogo do c'ogo
dila.
- A shcho, brat,za odnu nich dvadcyat' rublej zarobiv! Budesh rozumnij, to j
ne tak zaroblyatimesh.
Roman i sam uzhe bachiv, shcho ce i dobrij, i legen'kij zarobitok. Tak lovko
bagato groshej mati! Roman kupiv sobi pal'to, prichepurivsya trohi. Nu, a
teper shcho?
Vin spershu tak dumav, shcho yak viz'me groshi, to bude z chogo zhiti,- todi
pokine YArosha i znovu sluzhbi shukatime. Koli tak dumav, to tak i zrobiti
treba, hocha teper uzhe vin chogos' trohi bajduzhij do c'ogo stav. Nu, a vtim,
treba zh!..
Pishov znovu tudi-syudi... pohodiv, ponikav... Nide nichogo nema j
teper... Ce dratuvalo Romana: vsi jogo mri¿ pro te, shchob zrobitisya panom,
vibivshisya z muzhictva, blidli j znikali... Ni z chim ne shchastilo! Oce jogo j
doshkulyalo.. A shchob ne tak bulo doshkulyannya chuti, bravsya Roman do charki, i
skoro bravsya, to nezabarom bulo vse dobre...
A groshi nedovgo derzhalisya v rukah. Za malij chas u Romana stalo ¿h same
stil'ki, skil'ki bulo tiº¿ nochi, yak ishov po koni do bat'kovogo dvoru.
Zarobitku ne bulo, ta Roman uzhe j ne shukav jogo. Vin prosto pishov do YArosha
i tiº¿ zh nochi, vkupi z nim, znovu podavsya na zdobitki...
Ne minulo j misyacya, yak vzhe konovodi prijnyali Romana do svogo
zlodijs'kogo tovaristva. Tovaristvo ce teper skladalosya z vos'mi cholovik,
rahuyuchi j Romana. Za otamana buv YArosh - zruchnij, smilij i hitrij konovod.
Vin umiv zavsigdi vikruchuvat'sya z usyakih, navit' najvazhchih, sprav i hocha
za svij vik chimalo perevodiv konej, ale do ruk sudovi potrapiv til'ki raz,
ta j to tak zamotav, zaplutav spravu, shcho vijshov z sudu ne osudzhenij. Sami
konovodi duzhe jogo beregli. Ne odnogo razu tak bulo, shcho za YAroshevu spravu
vidsidzhuvav htos' inshij: i vidav vinnogo, ale movchki prijmav i vidbuvav
karu, znayuchi, shcho vikazuvati ni na kogo ne treba, a nadto na otamana. Ne
skazati, shchob voni jogo lyubili, ale povazhali j boyalis' duzhe. Povazhali jogo
za zlodijs'ke zavzyattya j smilist' - tak samo, yak povazhayut' promizh sebe
lyudi palkogo robitnika chi smilivogo voyaku. Sluhalis' jogo nevidmovno, i
vin umiv poryadkuvati nad lyud'mi, umiv nagnati strahu j nakarati, koli
treba. Ne vmiv zhaliti, ale c'ogo vid jogo nihto j ne spodivavs', a,
navpaki, vsyakij, znayuchi, shcho vin jogo ne pozhaliº, sluhavsya duzhche. CHerez ce
ni v odnomu tovaristvi zlodijs'komu na vsyu okrugu ne bulo takogo ladu j
posluhu, yak u YArosha.
Tovaristvo zdebil'shogo ne vkupi hodilo na zdobitki, a tak, shcho odna
chastka jshla z YAroshem, a druga z Patroklom abo z Levdikom. Hvigurovs'kij,
dyakiv sin, spravdi kolis' uchivsya v seminari¿, ale, buvshi vzhe v pidstarshomu
klasi, napivsya yakos' ukupi z tovarishami gorilki i, p'yanij, vilayav rektora,
a inspektora shtovhnuv. Jogo vignali z seminari¿, ta shche j z "vovchim
biletom", shcho bil'she vzhe nikudi j ne mav prava piti vchitisya. Ta vin i ne
mig bi c'ogo zrobiti, bo v seminari¿ vchivsya koshtom duhovenstva, a v bat'ka
groshej na nauku ne bulo. Vernuvsya vin dodomu; bat'ko tak na jogo napavsya,
shcho hlopec' utik z domu v gorod shukati yakogos' zarobitku. Ale vignanomu
seminarovi ne tak legko bulo jogo znajti, a nadto - shcho vin zvik piti.
CHerez te vin yak i znajshov robotu (v yakijs' kontori pisarchukom), to nedovgo
na ¿j uderzhavsya. Pochav todi minyati odnu sluzhbu na drugu; buv i
prikazhchikom, i listonosheyu, i konduktorom na zaliznici, pochinav buv
torguvati dribnoyu kopiºchnoyu bakaliºyu, ale skriz' jomu ne shchastilo: abo
pogrizet'sya z hazya¿nom p'yanij, abo v rahunkah naplutaº (sobi na korist'),
abo shche shchos'... a bakaliyu svoyu dak vin zdebil'shogo propiv. Nareshti zrobivsya
vzhe vin pisarem shinkovim: za kil'ka desyatkiv kopijok chi za pivkvarti pisav
nepis'mennim selyanam usyaki "zhalobi" ta "prosheniya". V odnomu z cih shinkiv
dolya j zvela jogo z YAroshem... U tovaristvi jogo povazhali, shcho "vchenij" ta
shcho zdorovij: vin mav veliku silu j ne raz stavav neyu tovaristvu v prigodi.
A shcho buv i smilij, to YArosh chasto priruchav jomu zamisto sebe otamanuvati v
tomu gurti tovaristva, yakij ishov na zdobitki okremo.
Za ce z Patroklom voroguvav Levdik - dobrij i hitrij konovod, ale shche
girshij p'yanicya, nizh Hvigurovs'kij. YAk vin buv tverezij, to YArosh zavsigdi
laden buv priruchiti otamanuvannya jomu; ale yak napivsya, to vzhe ne komu, yak
Patroklovi. Ce duzhe bralo za serce Levdika, i vin, upivshis', chasto zahodiv
u svarku ta v bijku z Patroklom, a nadto, shcho toj ishche j drazhniv jogo raz u
raz ta layav nezrozumilimi latins'kimi slovami.
Ale Patrokl i Levdik buli rivnimi z inshimi tovarishami, yak dovodilosya
diliti zdobuti vid kradizhki groshi. Til'ki otaman mav bil'shu chastku.
Oprich tovarishiv, buli shche j tak sobi pomichniki: cih ne prijmano do
tovaristva, voni navit' ne znali, shcho º spilka, ale klikano ¿h, koli treba
bulo na pomich u yakij spravi, i za te ¿m placheno, 3-mezhi cih lyudej chasom
vibirali sobi godyashchogo i do tovaristva prijnyati. Tak bulo j z Romanom.
Takih tovaristv na shirokomu prostori nasho¿ zemli bulo ne odno. Voni mov
sitkoyu pokrili kraj. Kozhne malo svogo otamana, bulo samostijne, i kozhne
malo svoyu okrugu, svoyu chastku zemli, teritori¿, i til'ki na cij chastci
tovaristvo j malo pravo robiti svoº dilo. Skoro vono perestupalo mezhu,
zahoplyuvalo shchos' z teritori¿ susidn'ogo tovaristva, to z c'ogo zaraz
povstavala promizh dvoma tovaristvami svarka, a chasom i bijka: koli odno
tovaristvo lovilo lyudej z inshogo na vchinku na svo¿j zemli, to bez zhalyu
bilo ¿h i proganyalo.
Ale bulo deshcho, shcho j zv'yazuvalo promizh sebe tovaristva: voni odne odnomu
dopomagali perevoditi yakomoga dali vid kradizhki koni j prodavati ¿h.
Kraduchi koni, YArosheve gorodyans'ke tovaristvo ne velo ¿h prodavati v svij
gorod, a peredavalo inshomu tovaristvu, a te chasom znov inshomu, i buvali
taki vipadki, shcho za odni sutki vkradena konyaka opinit'sya za yakih dvisti
verstov, u tretij uzhe guberni¿. V cij spravi duzhe dopomagav Gapon. Sam vin
konej ne brav, ale mav dvoh doroslih siniv i vkupi z nimi perederzhuvav
kradenih i odvodiv ¿h do inshogo tovaristva abo j prosto na prodazh. I
Gapon, i kozhne inshe tovaristvo, prodavshi koni, zostavlya-li sobi zvichaºm
ustanovlenu chastku groshej za "komisiyu", a vse inshe peredavali tomu, vid
kogo mali koni. I tak groshi peredavalisya azh doti, poki dohodili do togo
tovaristva, shcho i vkralo koni. Kontrolyu tut, zvisno, ne moglo buti, ale
vsim konovodam duzhe zalezhalo na tomu, shchob po zmozi vse bulo bez
oduryuvannya, i cherez te ci spravi robleno bil'sh-mensh chesno. Ta konovodi
zavsigdi znali, skil'ki za yaku konyaku mozhna b uzyati, to vzhe koli groshej
prihodilo menshe, chasom svarilisya, i ce primushuvalo inshih buti obachnishimi j
chesnishimi.
Konovodi, poruch z paliyami, buli zavsigdi nashomu selyaninovi najlyutishim
vorogom, bo voni rujnuvali jomu hazyajstvo. YAk vovk nabigaº na selo, hapaº,
shcho zmozhe, i znovu tikaº, tak i ti¿ konovodi. YAk do vovka ne mali selyani
niyakogo zmiluvannya, niyakogo zhalyu, tak ne mali voni jogo do konovoda. Abi
popali, to vzhe tak jogo ne puskali. SHCHo tam sud! Sud jogo hoch i zasudit' na
rik chi tam skil'ki v ostrog, dak shcho z togo? Vijde zlodiyaka na volyu ta j
pochne mstitisya na lyudyah, to shche girshe ¿m bude, nizh yak jogo sud i ne karav.
Hiba zh malo takogo buvalo, shcho konovod, odsidivshi v ostrozi, prihodiv u te
selo, de jogo pijmano, ta j paliv jogo tak, shcho j zovsim us'ogo rishalisya
lyudi? CHerez te selyani karali takogo zlodiya sami.
Sered konovodiv raz u raz opovidano strashni j pravdivi prigodi z timi
zlodiyami, yaki potraplyali do ruk selyanam. Pijmano odnogo sered stepu, yak
unochi hotiv zabrati koni, ta zaraz zhe kijkami jogo i vbito! I tak lyuto
bito, shcho vs'ogo na gamuz potroshcheno, z lyuds'kogo tila zrobleno strashnu kupu
kistok, m'yasa j krovi. Najdeno cyu kupu na poli, dovgo policiya shukala, hto
ce zrobiv i kogo ce vbito, ale nichogo ne mogla znajti. Znalo, hto j kogo,
bagato lyudej: znali pro ce konovodi, ale movchali, shchob samih sebe ne
viyaviti, znalo chimalo selyan, ta hto zh bi z-promizh ¿h stav vikazuvati?
Ale vse zh ubivati bulo nebezpechno: mogla viyavitisya sprava, i todi vinni
jshli na Sibir. CHerez te konovoda karano zdebil'shogo inakshe: bito j
mordovano tak, shchob uzhe zdorov'ya ne moglo do n'ogo vernutisya i vin abo v
tyurmi, abo nezabarom pislya ne¿ poproshchavsya z cim svitom i ne mig uzhe bil'she
nikomu shkoditi. I yak til'ki ne mordovano bezshchasnih! Odnomu povikruchuvano
ruki j nogi, drugogo pekli sirnikami, tret'omu styagli i zv'yazali dokupi
golovu z nogami i tak pokinuli lezhati vsyu nich... Vigadali shche tak biti, shcho
priznakiv na tili ne bulo, shcho bito,- nihto todi j ne prichepit'sya.
Viz'mut', priv'yazhut' cholovika spinoyu do doshki, a todi pidnimut' doshku z
nim ta j kidayut' na zemlyu. Pidnimayut' ta j kidayut' - azh poki
vdovol'nyat'sya. Na tili nema niyako¿ priznaki, shcho bito, a v katovanogo
konovoda vse vseredini povidrivaºt'sya. Malo takih, shcho vizhivali pislya togo
dovgo.
Gromadyanstvo vikidalo, virigalo z-promizh sebe lyudej, shcho ne zmogli z ¿m
poladnati, ne zmogli znajti sobi "chesnogo" shmatka hliba - chi to cherez
neshchaslivi obstavini osobisti, chi cherez viziskuvannya inshih, chi cherez
neshchastya mati spadshchinoyu iz bat'kiv i didiv nahil'nist' lamati zagal'no
doderzhuvani zakoni vlasnosti. A ci vikinuti z zvichajnogo ladu lyudi
mstilisya todi na gromadyanstvi, stavali jomu vorogom i zavzyato borolisya z
nim, chim mogli. Tak same borolisya za pravo zhiti, isnuvati, yak i
gromadyanstvo.
Takimi lyud'mi buli j konovodi. Voni napadali na muzhika, muzhik
oboronyavsya. SHCHob mati z chogo zhiti, voni vidnimali v muzhika sposobi do jogo
zhittya, a muzhik odnimav u ¿h zhittya chi hoch zdorov'ya, volyu. Ce bula
povsyakchasna borot'ba, vijna chasto krivava, a girsha za zvichajnu vijnu tim,
shcho vona nikoli ne kinchalasya zgodoyu...
Roman takozh pristav do ciº¿ vijni i nezabarom zrobivsya u nij voyakoyu.
Duzhij, zruchnij, smilij i nahabnij - vin poduzhuvav skriz' i shchaslivo
viskakuvav z nebezpeki. V svoºmu tovaristvi vin buv duzhe korisnij cholovik
shche j tim, shcho vin buv z Dibliv. YArosheve tovaristvo tak dobre vichistilo svoyu
chastku povitu, tak oburilo proti sebe muzhikiv i primusilo ¿h den' i nich
beregti svo¿ koni, shcho vzhe treba bulo trohi perechasuvati, poki vse ce
zatihne ta poki muzhiki rozzhivut'sya na novi koni. Sami Dibli yakos'
zostavalisya dosi nezajmani. Roman znav tam kozhen dvir, kozhnogo hazya¿na i
cherez te buv chudovim provodirem tovaristvu. Nezabarom pislya persho¿
kradizhki voni duzhe shchaslivo viveli shche chetvero konej, a todi znov troº...
Roman mav dobrij zarobitok, zhiv na okremij kvartiri,- u tih zhe taki
Rivchakah,- pered lyud'mi udavav, mov hodit' na yakus' tam robotu, a spravdi
mav til'ki odno dilo...
ZHiv dobre, ne spodivayuchisya bidi chi to ne dumayuchi, zabuvayuchi za ne¿.
Ale vona za jogo ne hotila zabuvati.
IV
A shcho zh tim chasom robila Levantina? Levantina zaraz zhe pochula pro te, shcho
stalosya z Romanom: yak jogo pijmano z salom, yak iz jogo znushchalisya. Teper
usi ti, shcho ¿mi vin gorduvav, buli radi viddyachiti jomu za te gorduvannya
lajkoyu chi gluzuvannyam. A najbil'she napadavsya na jogo ridnij brat Denis.
Toj buv takij lyutij na Romana, shcho nikoli pro jogo dobrogo slova ne mav, a
gan'biv, azh lyudi divuvalis', shcho brat na brata tak ustaº. Zvisno, kazali:
Roman ledashcho, neroba, to shche j zlodijkuvatij; ale zh i Denisovi ne godilos'
bi tak na jogo napadatisya. A inshi obstavali za Denisa, kazhuchi, shcho takogo,
yak Roman, i miluvati ne mozhna - de zh taki!
Use te musila sluhati j Levantina, sluhati j movchati. Ozvatisya slovom
za Romana vona ne smila. Uzhe j tak pro ne¿ ta pro jogo slava pishla, a to
shche girshe bude. Treba movchati, nibi zgodzhuºt'sya.
A serce ne zgodzhuvalos', ne moglo zgoditisya z tim. Jomu Roman zdavavsya
inshim.
Ce pogano vin zrobiv, shcho salo vzyav u bat'ka, ta shche zh ce dilo ne take
vzhe j strashne. Ta'dzhe raz u raz i dochki j sini berut' z domu nishkom na
skladki i yajcya, i boroshno, i salo, i kurej - usyachinu. YAk dovidaºt'sya
bat'ko - pogrimaº trohi, ta j use. I vsi pro ce znayut', i darma. A tut yaku
buchu zbili: zlodiya z parubka vchinili, hotili v holodnu posaditi, rizkami
biti! CHi to zh pravda? Zvisno, Roman ne na skladku brav, a tak... Ale zh...
to zh iz domu, tam zhe j jogo, Romanova, chastka bula. Hoch i pogano, ta yak zhe
bulo jomu ne vzyati, koli jomu z domu nichogo ne davali? Prohav zhe, shchob
oddiliti, tak ni! A yak bi ce garno bulo! Roman kazav ¿j, shcho todi b zaraz
pochav torguvati bakaliºyu... i voni pobralisya b... A teper - shcho stalosya?
Hto vinen? Denis ta bat'ko j vinni... Zin'ko - ni, bo vin dobrij: til'ki
vin sam i oboronyav Romana, Denisa spinyav...
Takimi dumkami silkuvalasya vipravdati vkohanu lyudinu bidolashna divchina.
Vona sama. pochuvala, shcho trohi vono ne tak, shcho i Roman grishnij u vsij cij
spravi z sim'ºyu... Ta na n'ogo i tak usi napadayut'sya,- nevzhe zh i vona shche
napadatimet'sya? Vona, shcho tak jogo lyubit'?!
A lyubila vona jogo duzhe. Tak jogo lyubila, shcho vse viddala...
I shcho zh teper bude? Nevzhe Roman tak ¿¿ j pokinuv i ne vernet'sya bil'she?
Ni, ni, c'ogo ne mozhe buti, vona tomu pevna. Zvisno, ne mozhe vin teper
znovu vernutis' syudi: tak jogo zgan'bleno! Vin pishov u gorod, shukaº tam
sobi sluzhbi. I pevno najde: gorod - ne selo. Hoch, mozhe, j ne vidrazu, bo,
kazhut', i tam poshukati shche treba. A yak najde ta vlashtuºt'sya, to j prijde po
ne¿... abo prosto pokliche ¿¿ do sebe... Tam voni zvinchayut'sya ta j zhitimut'
sobi lyubo, zabuvshi pro ce selo i pro nedobrih u n'omu lyudej.
Til'ki koli b shvidshe vin ce zrobiv, shchob ne spiznivsya. Bo yak spiznit'sya
- oj soromu, velikogo soromu zaznaº vona tut na seli. De zh taki: pokritka!
YAka mati, skazhut', taka j dochka. Uzhe zh yak ¿j vibivali ochi tiºyu bezshchasnoyu
matir'yu, to, mabut', ¿¿ dushi j na tim sviti nema vpokoyu! A todi vzhe j
pogotiv. I pogane cucenya gavkatime.
"Oj Romane, Romanochku! YAkij ti garnij, shcho j dushu tobi viddala, a yakij
ti nedobrij, shcho ne pozhaliv i vinochka divochogo! YAkbi ne ce, dozhidala b
tebe, viglyadala b tebe spivayuchi, smilo b uvichi vsim divilasya, ne boyalas'
bi za tebe slovom ozvatisya, vid lihih vorogiv tebe oboroniti! A teper...
Ta vzhe ne vernesh! Til'ki zh pozhalij mene, poshanuj mene teper, bo ti zh meni
teper i bat'ko, j matinka, i druzhina virnaya. A ya zh tobi viryu, a ya zh tebe
dozhidayusya!"
Virila j dozhidalasya...
A pro Romana ne bulo j chutki. Diblyani ¿zdili na bazar ne do mista, a do
bliz'kogo velikogo mistechka, to malo shcho j znali pro toj gorod, yak tam i shcho
tam. To j pro Romana nichogo ne znali: yak pishov, to yak voda vmila.
Levantina vzhe j prisluhalasya, j prichuvalasya, vzhe j rozpituvalasya dekogo
oberezhno,- ni, nichogo ne chut'.
Mabut', jomu, bidnomu, ne shchastit' tam, mabut', vin shukaº, ta nichogo
znajti ne mozhe. Ce buvaº. Ot Stec'ko Gavrilenko rozkazuvav, shcho odnogo razu
dva misyaci til'ki j zhiv z togo, shcho na podennij koli-ne-koli zaroblyav...
tak nichogo j ne dobuvs' u gorodi ta j vernuvsya dodomu. Koli b c'ogo j
Romanovi ne bulo! Pomozhi jomu, mati bozha!
A misyaci minali...
Ot i rizdvyani svyata... YAka rada zvichajno Levantina rizdvyanim svyatam
buvala! YAk veselo, viprosivshisya, vimolivshisya v hazyajki, bigati z divchatami
po selu, kolyaduvati, smiyatisya, gulyati na voli!.. A c'ogo roku j kolyaduvati
ne pishla: skazala divchatam, shcho hazyajka ne pustit'. Mozhe b, i pustila, ta
Levantina j ne pitalasya.
Vona vse dozhidala: mozhe, rizdvyanimi svyatami Roman prijde. Mozhe, dosi de
sluzhbu dobru maº, to j prijde z rodichami pomiritisya. Vona pozirala cherez
tin do Sivashiv u dvir i vbiralasya v svyatij den', dumayuchi: prichepuryusya, a
mozhe...
Ta ni, nema... Minuv Novij rik, minulo Vodohreshche... Uzhe j ne bude...
Pishov ne poproshchavshisya... Nevzhe zh i pobachitisya ne dovedet'sya? A shcho zh iz
neyu bude?
Sumna ta neradisna zbigla zima, ne bulo radisnishe j povesni. Sonce z
neba smiºt'sya, a v Levantini ryasnim doshchem sl'ozi kapayut'; kvitki radisno
vitayut' zhittya molode, a bidolashna svoº zhittya proklinaº... Divchata nad
richkoyu vesnyanok vigukuyut', i daleko-daleko nesut' ¿h golos lepetlivi
hvili; a bezshchasnij Levantini ne do spivu, v ne¿ odna dumka - tyazhka,
pekucha...
Tak, vona povinna stati matir'yu.
Matir'yu! Ne matir'yu, shchaslivoyu svo¿mi dit'mi, ne druzhinoyu, radisnoyu z
svogo cholovika, hazyajkoyu u vlasnij hati!.. Oh, yake ce velike, velike
shchastya! Ale ne takoyu vona bude.
Ne pishatisya vona bude svoºyu ditinoyu pered lyud'mi, a hovatisya z neyu,
ochej ne smiyuchi zvesti na lyudej!
Sorom!.. Gan'ba!..
A za vishcho? Nevzhe ce takij velikij, neproshchenij grih? Hiba to ne bog
izrobiv tak, shcho divchina staº zhinkoyu, matir'yu? YAkbi bog hotiv, shchob u samih
til'ki vinchanih buli diti, to vin bi tak i zrobiv. A to zh ne zrobiv! Za shcho
zh lyudi karayut', gluzuyut', znushchayut'sya?
Levantina ne mogla zrozumiti, ne mogla najti vidpovidi na ti pitannya,
til'ki muchilas' ¿mi tyazhko, muchilas' uzhe samimi dumkami pro te liho, shcho
malo shche prijti, vpasti na ne¿.
A liho jshlo pomalu, ne pospishayuchis', ale ne perestayuchi nablizhatisya,
neminuche, nevblaganne. Bidolashna shchodnya oglyadala, navit' miryala poyasom svij
stan i plakala, plakala... Skoro vsi vzhe pobachat'!..
Vona togo ne znala, shcho cikavi davno vzhe pobachili, davno vzhe pleli pro
ne¿ vsyachinu. Ne znala, azh poki sama pochula odnogo razu. Rozmovlyalo dvoº
divchat na vulici j ne pomitili, yak vona nablizilas', bo temno bulo. Vona
pochula, yak Himka kazala:
- Glyadi, shchob i z neyu ne bulo tak, yak z Levantinoyu!
- A shcho? - popitala Vustya.
- Oto, durka! Hiba ti ne pomitila?
- Abo zh ni!
- Tak zmarnila z oblichchya, a stan yakij povnij - skoro hoditime, yak ta
kopicya.
Tikala vid ¿h, zemli pid soboyu ne chuyuchi, i ridala tyazhko, strashno,
zabivshis' golovoyu v solomu v tij samij povitci.
Gospodi! Nevzhe vin pokinuv ¿¿? Na potalu vorogam, na glum, na gan'bu!
Hoch bi rozpitati kogo pro jogo, hoch bi dovidatisya - de vin, shcho vin?
Nezabarom na seli pochali rozkazuvati, shcho Romana v gorodi nema, shcho vin
pokinuv svij kraj zovsim, a po¿hav na sluzhbu v toj gorod, de buv soldatom.
Spliv htos', yak zvichajno pletut'sya sered lyudej usyaki nepravdivi zvistki. A
Levantina ponila tomu viri.
Ot teper vona znaº, shcho pokinuv, zabuv. Koli tak daleko pishov, to ne
vernet'sya.
A mozhe... Mozhe, tak trapilos', shcho tut nide ne mig roboti znajti, musiv
podatisya azh tudi, de jogo znayut' i dadut' robotu. Todi vernet'sya i viz'me
Levantinu.
Hoch bi yak beznadijno vse stoyalo, a lyudina zavsigdi silkuºt'sya vderzhati
v sebe hoch krihtinu malen'ku nadi¿, tih solodkih pahoshchiv zradlivih, shcho
zavertayut' nam golovu, shchob mi ne tak gostro pochuvali morduvannya
nevblagannogo, nemiloserdnogo zhittya.
A chas minav. Bachili vzhe vsi Levantinine liho. Divchina hovalasya vid
lyudej, ale vid hazyajki ne mogla shovatisya. Uzhe ¿j ta shchodnya vichituvala.
Nablizhalis' zhniva. Levantina povinna bula v'yazati.
Odnogo razu vvecheri vona pishla v hizhku shchos' uzyati. Vraz pochula gostrij
strashnij bil', shcho pronizuvav uves' zhivit i krizhi. Tak zabolilo, shcho ledve
vstoyala. Ale til'ki na mit', bo zaraz zhe j perestalo.
Levantina zrozumila, shcho pochinaºt'sya vono, te, strashne. Hoch vona
poperedu znala, shcho ce neminuche, shcho vono vzhe nablizilosya, ale dumka, shcho ce
bude os' zaraz, c'ogo vechora, shcho vzhe pochalosya, obnyala ¿¿ mov ognem. Ne
dumayuchi, ne rozbirayuchi, shcho robit', Levantina kinulas' z hizhki, viskochila z
dvoru j pobigla azh na drugij kinec' sela.
Bigla, nichogo ne tyamlyachi, ne bachachi, sered temryavi. I vraz pochula znovu
toj bil', shche strashnishij, zahitalas' i vpala, ne vderzhavshisya vid shvidkogo
bigu. Upala prosto zhivotom na yakus' kolodu, shcho lezhala pid hatoyu... Malo ne
zomlila z bolyu.
Na shchastya, nihto ¿¿ tam ne pobachiv. Ochutivshis', pidvelasya i poplentalas'
uzhe pomalu. Sama ne dumayuchi pro te, yakos' zabigla vona azh na toj kutok, de
zhila stara baba Olijnichka, ¿¿ hreshchena mati. Piznavshi ¿¿ hatu, vvijshla v
sini i ne zvazhuvalasya jti dali.
- Hto tam? - zapitala baba z hati i zaraz zhe vidhilila
dveri.Levantino!.. CHogo ce ti hovaºshsya? Levantina vstupila v hatu i vpala
babi do nig:
- Matinochko-golubochko!..
Novij bil' perepiniv ¿¿ slova...
Vnochi Levantina porodila kvolu dochku...
Struchiha dovgo dozhidalasya z hizhi Levantini i ne mogla dizhdatisya.
- A vzhe meni cya proklyatushcha divka! Pide ta j sidit', bodaj ti tam
kamenem sila! Oj, pidu zazhenu tak, shcho azh spotikatimet'sya!
Pishla, ale hizhka stoyala vidchinena, a Levantini ne bulo. Struchiha pochala
gukati,- ne ozivaºt'sya.
- Mabut', pobigla na vulicyu! Til'ki j spravlyaº pobigunci! Bodaj tobi
nogi poplutalo!
Lyagla spati, lyutuyuchi i prisyagayuchis' odlatati zavtra Levantinu tak, shchob
dovgo zgaduvala. Ale i vranci Levantini ne bulo. Sipala todi prokl'onami,
mov gorohom z resheta:
- A, idolova bajstryucha poroda! Same pered zhnivami kinula, suchogo vivodu
divka! Bodaj ti skrutilasya i krug svitu pishla, yak ti vid mene pishla! SHCHob
tobi ruki pokorchilo ta posudomilo, yak ti meni robotu kinula!
- Kogo ce vi tak klenete, kumo? - ozvalasya z vulici do Struchihi ¿¿ kuma
Vivdya.
- A kogo zh, yak ne tu svitopoganku Levantinu, bodaj bi ¿¿ vsyu bolyachkami
vzyalo? Pokinula mene same v zhniva.
- Ege, vzhe j ne vernet'sya, kumo! - vidkazala Vivdya.- Kazhut', u babi
Olijnichki z dochkoyu lezhit'.
- Ta nevzhe? Ot ya zh ¿j dam!.. I hoch robota azh krichala, a Struchiha tak i
metnulas' iz dvoru.
- Kudi ti, durna? Kudi? - krichav Struk, ale ne pomagalo: rozpalivshisya,
baba bigla vuliceyu yak skazhena. Struk podivivsya ¿j uslid, plyunuv: - Nu j
bisovogo zavodu!.. Z gadyuchih spinok izshita!..
A Struchiha tim chasom uzhe bula daleko. Vbigla do Olijnichki v hatu taka
lyuta, shcho zabula j pozdorovkatisya z gospodineyu. Levantina lezhala na polu,
bilya ne¿ ditina. Staren'ka suhorlyava babusya poralas' po hati.
- A, ti tut, golubochko! - zashipila Struchiha do Levantini.- Bach, yak
po-pans'komu vilezhuyut'sya! Lyudyam zhniva, a voni vidpochivayut', nazhiruvavshisya
z panichem, ta z lyal'kami pan'kayut'sya? SHCHo zh, panicha chi pannochku - yaku cyacyu
nabigali? Bodaj bi vono tobi popuhlo!
- Os' sluhajte, Sekleto,- ozvalasya do ne¿ povazhno babusya.- Vi ne
krichit' tak! Ce vam ne svoya hata, a chuzha. Ta j ditini ne zajmajte, bo vono
vam nichim ne vinne. Vono yak yangolyatko, a vi do n'ogo z nechistim slovom.
Os' yak viduzhaº Levantina, todi vzhe z neyu budete govoriti. A teper abo
sidajte ta gomonit' po-lyuds'komu, abo jdit' sobi z bogom!
- A bodaj bi vas usih liha godina zabrala! - kriknula Struchiha i
prozhogom kinulasya z hati, gryuknuvshi dverima tak, shcho j shparuni posipalis'.
Uzhe zh i layala vona Levantinu kozhnomu, z kim strivalasya cimi dnyami! Babi
pohituvali golovami j kazali:
- Bozhe mij, yakij svit nastav! Take molode, a take neposhtive! YAk mi buli
molodi...
I voni pochinali hvalitisya, yaki to voni garni ta zvichajni buli zamolodu
i yak todi vse dobre bulo, a ne tak, yak teper, shcho parubok iz divchinoyu
til'ki morgnuli odne na odnogo - vzhe j ditinu naryadili.
Sudili Levantinu, gluzuvali z ne¿, a takih, shcho zhalili, bulo malo. ZHaliv
i parubok odin.
Cej odin buv Zin'ko.
Nesmilivij z divchatami, tak vin i ne zvazhivsya todi zanyati Levantinu, a
tam zanyav ¿¿ Roman. Nochuyuchi chasom iz nim udvoh, vin pomitiv, shcho toj kudis'
unochi hodit', a odnogo razu pobachiv jogo z Levantinoyu i zrozumiv, shcho do
ne¿ same protoptav Roman stezhku.
I jomu zrobilosya zhalko j sumno...
A dali pochali pro Levantinu ta pro Romana govoriti vsyachinu, nadto yak
toj pishov z sela. Zin'ko pochuvav, shcho c'omu mozhe buti j pravda, i znov jomu
stalo sumno j zhalko divchini. Strivshi ¿¿ odnogo razu samu, hotiv pogovoriti
z neyu. Ta vona zasoromilasya, shchos' nashvidku vidkazala i vtekla. Z togo chasu
obminala jogo.
A teper vin dochuvsya, shcho stalosya. I sam ne znav cherez vishcho, a obnyav jogo
takij zhal', mov za sestroyu ridnoyu. Propala divchina! Zagrizut' ¿¿,
zaklyuyut'. I yak zhe ne grih Romanovi, shcho zanapastiv ¿¿? Zanapastiv i kinuv,
bo ce vzhe vidko, shcho vin do ne¿ ne vernet'sya. Za shcho zagine molode, nichim ne
vinne zhittya divoche? Jomu b krasuvatisya ta pishatisya, yak kvitci pid teplim
sonechkom, a ot zhe musit' ginuti.
I dedali Zin'kovi vse zhalchishe ta zhalchishe Levantini bulo. I nemov use
krashchoyu ta dorozhchoyu vona jomu stavala. Vin i sam ne znav, chogo ce jomu tak,
shcho vin ne spit' nochami i vse dumaº pro Levantinu. Dumaº, yak bi lihovi
zapobigti, yak bi ¿j dopomogti... Ale yak bi zh? Koli b vin znav!
Piti v gorod, znajti Romana, rozkazati jomu pro vse, posoromiti, shchob
vin vernuvsya ta vzyav ¿¿? Takij Roman, shcho posluhaºt'sya! Nichogo z togo ne
bude! Ta kazhut' zhe, shcho jogo j nemaº v c'omu gorodi, shcho vzhe podavsya kudis'.
A bez jogo - hto teper ¿¿ viz'me? SHCHe dobre, koli znajdet'sya yakij starij
udivec' z kupoyu ditej, to hoch za ¿m poneviryatimet'sya. A to j togo ne bude.
Bo hto zh takih bere?
Ale zh hiba to po pravdi? Hiba vona taka negarna divchina? Hiba c'ogo ne
mozhe buti z kozhnoyu? A vona zh shche j sirota: nikomu bulo ¿¿ doglyanuti,
naputiti, osteregti. Mozhe, vona bagato lipsha, nizh yaki divchata, shcho chesnimi
zamizh pishli, til'ki shcho ponyala viri takomu... Dak chomu zh bi ne znajshovsya
takij cholovik, shcho vzyav bi ¿¿?
Tomu, shcho ne vsi tak dumayut', yak vin.
Nu, a vin dumaº tak, yak treba, to... CHomu b vin ne mig ¿¿ vzyati?
Vin pochav dumati pro ce, i chogo ne moglo zrobiti molode paruboc'ke
pochuvannya, te robiv teper glibokij lyudyanij zhal'...
Ale zh vona lyubit' Romana! CHi lyubit' zhe? Teper, yak uzhe pobachila, yakij
vin ºst'?
Zin'ko mig bi buti shchaslivij z neyu, ta j ¿j bulo b dobre.
A smiyatimut'sya z n'ogo?
Ot tak! A hiba ne smiyut'sya z togo, shcho vin gorilki ne p'º?
I dedali vin dumav, to vzhe bil'she j bil'she jomu zdavalosya, shcho tak i
treba zrobiti.
Dovidavshisya, shcho Levantina vzhe vstala z pologiv, vin perechasuvav kil'ki
dniv, a todi pishov do ne¿.
Babi Olijnichki v hati ne bulo, yak Zin'ko tudi prijshov, a Levantina same
spovivala ditinu. Pobachivshi parubka, strashenno zbentezhilasya, pochervonila i
ne znala, shcho ¿j robiti j kazati.
- Zdorova bula. Levantine! - promoviv do ne¿ Zin'ko, ale v ne¿ til'ki
gubi zavorushilisya, shchob odpovisti na privitannya, a vimoviti nichogo ne
mogla.
- A shcho, babi nema doma? - pitav dali parubok.
- Nema...ledve vimovila divchina.
- To j dobre: meni ¿¿ j ne treba, bo ya prijshov ne do ne¿, a do tebe,
Levantine...
Levantina pochervonila shche duzhche, ¿j chogos' stalo tak niyakovo pislya cih
sliv, shcho vona ladna bula b kriz' zemlyu piti.
- Sidajte!..proshepotila, ne divlyachis' na n'ogo, i ne vidhodila vid
polu, nahilivshis' nad ditinoyu, mov use ¿¿ spovivala. A Zin'ko .j sobi ne
znav, yak jomu pochati, i sidiv movchki: pochuvav, shcho tak zhe ne mozhna, shcho
musit' zhe ozvatisya, a ne znav yak. I vraz, nespodivano sobi samomu, vstav i
pidijshov do Levantini.
Vona stoyala spinoyu do n'ogo j ne obernulasya, til'ki golova ¿j shililasya
shche nizhche.
Zin'ko stav bilya ne¿, i voni vdvoh nahililisya nad malesen'kim zmorshchenim
lichkom novo¿ na sviti lyudini. Vona spala, yakos' zhalibno, bolisno
skrivivshisya.
- Levantine, hochesh, shchob ya buv jomu bat'kom?
Vona pochula cej trohi tremtyachij golos, ci divni zadlya ne¿ slova, ale ne
mogla shche ¿h zrozumiti. A vin kazav dali:
- YA budu jomu takim bat'kom, movbi ce moya ridna ditina bula. YA nikoli
tobi ne zgadayu... YA tebe lyubitimu j shanuvatimu... Pidesh za mene?
Vona vzhe glyadila na jogo, vse shche ne rozumiyuchi togo divovizhnogo,
nechuvanogo, nespodivanogo, shcho vin kazav. I vidrazu zrozumila.
- Ni, ni! - skriknula, ostupayuchis' nazad.- YA ne hochu! Ne hochu!
I prostyagla popered sebe ruku, mov oboronyayuchis' od jogo. A vin,
zdivovanij, urazhenij cim gostrim i nespodivanim "ni", ne znav shcho kazati,
movchav kil'ka mit', azh poki znajshov slova:
- Levantine, hiba ya tobi takij nelyubij? Hiba ya tebe koli pokrivdiv chim?
Ne pokrivdzhu j todi, yak budesh meni druzhinoyu. Podumaj, Levantine, yake tobi
zhittya bude - pokinutij divchini z ditinoyu! A pidesh za mene, budesh meni
zhinkoyu - ya slova ne dam pro tebe skazati. Budesh gospodineyu, yak i vsi.
Golosnij plach, ridannya ozvalosya na ti slova. Vona plakala, pripavshi
jomu do plecha, obnyavshi jogo, mishayuchi slova z sliz'mi. A vin prigornuv ¿¿ i
sluhav ti beznadijni slova, bil'sh ugaduyuchi, nizh chuyuchi ¿h sered plachu:
- Zinechku, bratiku ridnesen'kij! Ne mozhu ya tobi buti druzhinoyu!.. To v
tebe serce zolote, dusha tvoya svyata... A de zh meni tobi druzhinoyu buti? Ta z
tebe lyudi smiyatimut'sya, prosvitku tobi ne bude... bratovu pokritku vzyav...
- SHCHo meni do lyudej?.. Haj lyudi shcho hochut' govoryat', abi meni ti lyuba
bula. A krivditi tebe ya ne dozvolyu nikomu.
- Ta lyudyam rota ne zamazhesh... kazatimut', shcho shochut', bo na mene teper
vil'no kazati... Ne hochu ya, shchob cherez mene svit sobi zav'yazav!.. Viz'mi
sobi divchinu garnu, chesnu,- vona tobi bude druzhinoyu...
- Ti meni milisha za vsih.
Perestala plakati, vipruchalasya z ruk...
- Syad', Zin'ku, syad' tam! Ne zajmaj mene! Siv na lavi.
- To tvoº serce dobre ozivaºt'sya, tak kazhe. Haj tebe bog
blagoslovit'!.. SHCHastya z lyuboyu druzhinoyu dast'!.. A mene, bratiku, ne
zajmaj! Moº vzhe propalo... Druzhinoyu tobi ne budu... nikoli... Til'ki rano
j vechir molitimus' za tebe.
Stoyala yak bil' bila, til'ki ochi veliki j gliboki syali yakims' divnim
syaºvom na shudlomu, zmarnilomu oblichchi...
A vin umovlyav ¿¿, silkuyuchisya dobrati sliv takih, shchob zajnyati ¿j serce
zgliboka. I zajmav, zajmav tak gliboko, shcho, mozhe, j sam togo ne znav yak,
ale ne mig ¿¿ slova poboroti.
Z tim pishov z hati.
A vona, sama zostavshisya, pohililas' na pil, pripala do ditini ta j
zanimila... til'ki zdrigalosya tilo, znemozhene hvoroboyu j pekuchim gorem,
til'ki bolila dusha tak, yak shche nikoli ne bolila, mov proshchalasya z usim, shcho º
krasnogo ta yasnogo v zhitti, z usima pahoshchami, teplom i svitom jogo...
Zin'ko jshov i dumav pro te, shcho jomu robiti. Ne lyubiv pokidati togo, shcho
pochinav. Postanoviv perecha-suvati, poki Levantina zaspoko¿t'sya ta
rozdumaºt'sya, pobachit', shcho tak lipshe, yak vin kazhe. A tim chasom mav
poraditisya, pogovoriti pro ce z bat'kom.
I nezabarom, buvshi z nim na samoti, zagovoriv, shcho hoche svatati
Levantinu.
- YAk to? - spitav starij Sivash, divuyuchisya. Zin'ko pochav rozkazuvati, yak
i shcho vin pro ce dumaº... Starij azh rozserdivsya:
- SHCHo ce ti, sinu, vigadav? Hiba zh tak godit'sya? CHi tobi nema otec'ko¿
dochki, shcho ti yakus' hvojdu z ditinoyu beresh?
- To vasha onuka, taya ditina, tatu.
- SHCHo ti meni vibivaºsh ochi tiºyu onukoyu? Hiba ya ¿j veliv Romana do sebe
puskati? A tobi grih velikij, shcho ti nadumav bratovu pokritku brati.
Uvijshla mati, dovidalasya, pro shcho mova, i shche girshe nadalasya na Zin'ka:
- I ne vigaduj meni! I sluhati togo ne hochu! I ochi mo¿ na ne¿ ne
divlyat'sya! Poki ya v hati - vona v hati ne bude.
Zin'ko pochinav serditisya:
- Vam hochet'sya bagato¿ sobi nevistki, a pro te ne dumaºte, shcho nam usim
treba dbati, shchob Romaniv grih spokutuvati, zanapashchenu divchinu obryatuvati.
- Nihto ¿¿ ne zanapashchav! - ostupalasya za Romana mati.- Sama do jogo
bigala. Koli nabigala, to nehaj z tim i pan'kaºt'sya, a v mo¿j hati ne bude
¿¿!
- YAkbi ¿¿ Roman brav,- ozvavsya bat'ko,- ya ne to ne boroniv bi jomu, a
shche j zveliv bi. Mozhe, vona meni j ne pid misli, ta vzhe koli tak stalosya,
to treba. A tobi ne godit'sya, grih!
- Grih? - skazav Zin'ko.- Niyakogo, tatu, griha tut nema. Grih pokinuti
pokrivdzhenu divchinu na potalu lyudyam; a zrobiti ¿j dobro, pokriti tuyu
krivdu - ce ne grih.
- Avzhezh! - rozserdivsya Sivash.- Ti znaºsh! Mudri taki porobilisya, shcho za
bat'kiv rozumnishi. Spokonviku grihom bulo, a teper uzhe v vas dobrom stalo!
- Ne vse, tatu, te pravda, shcho spokonviku pravdoyu sered lyudej slavleno.
- Cit' uzhe krashche! Ne dratuj mene! Ne za nas vono stalosya, tak ne za
nas-i perestane. A ti meni te j z dumki vikin', bo ya togo nikoli ne
popushchu!
Zin'ko pobachiv, shcho bat'ko vzhe zagnuvsya, to teper ne perevazhish jogo.
Nadumav poki movchati, a samomu svoº¿ dumki ne kidati.
A tim chasom u Levantini novij buv klopit: ditina nezduzhala. Baba
Olijnichka kazala, shcho ce, mabut', togo, shcho Levantina todi vpala. Vono do
togo j pidhozhe bulo, bo ditina kvolilasya j kvolilasya ta, vizhivshi til'ki
dva tizhni, j umerla.
Levantina jshla za malen'koyu trunoyu i plakala girko. Bo ce vzhe ne
divchina bula, shcho ¿j ditina svit zav'yazala, a bula ce v tu mit' uzhe mati,
shcho vtratila chastku samo¿ sebe...
Drugogo dnya vvecheri Levantina pishla do Strukiv. Uvijshla v hatu i
nesmilivo stala bilya poroga. Sim'ya same vecheryala, i za stolom sidila nova
najmichka. Ta Levantina j sama ne hotila zhiti v Strukiv, a za inshim
prijshla.
- A, zdorova! CHogo tobi? - vidkazala Struchiha ne-prihil'no na ¿¿
zdorovkannya.
- Prijshla vam podyakuvati za sluzhbu, titko, ta shchob vi meni groshi mo¿
viddali.
- YAki groshi?
- A za vami zh mo¿h zaroblenih shist' rubliv.
- Ba, yaka shvidka! Pokinula same v zhniva, ya povinna bula za dorogu cinu
najmati, a teper shche j groshi pravit'! Nema v mene tvo¿h groshej! YAki buli,
to vsi pishli na dorogu cinu ocij divci.
To bulo pravda, shcho Struchiha poºdnalasya z novoyu najmichkoyu dorozhche, nizh
iz Levantinoyu, ale zh vona ne hotila pam'yatati, shcho na vs'omu seli nihto tak
deshevo ne zhiv, yak u ne¿ Levantina.
- Titko,ozvalasya divchina,- a bog zhe bachit'!
- SHCHo ti meni tim ochi vibivaºsh? Ich, yaka yazikata zrobilasya, yak z panichami
zaznalasya! Idi sobi, jdi vidkilya prijshla!
Struk rozserdivsya:
- SHCHo ti spravdi, stara, vereduºsh? Koli divchina zarobila, to viddaj! Nu,
vidverni tam, shcho pereplatila Gapci, a to viddaj!
Struchiha pochala znovu vereshchati, ale Struk sam vijnyav tri karbovanci j
viddav Levantini. Tim i zdobrila divchina zamisto shist'oh.
"Pidu ya z c'ogo sela! - dumala Levantina, vertayuchis' do babi.- Pidu
svit za ochi! Til'ki tut i º dobrih lyudej, shcho mati hreshchena ta Zin'ko, a to
hoch bi vono vse j zavalilosya, opriche cerkvi bozho¿! Pidu, de znajdu robotu,
to tam i stanu".
Viprohala sobi v volosti bileta, zaplativshi za n'ogo dva karbovanci z
svo¿h tr'oh, poklonilasya v nogi materi hreshchenij, za lasku j pomich dyakuyuchi,
ta j pishla.
Vijshla z sela, stala, ozirnulasya. A na nebi same sonce shodilo ta j
sipalo zolotim svo¿m prominnyam i na hatki bilen'ki, i na verbi kucheryavi, i
na dalekij temnij gaj, i na shiroke pole... I vse, shcho spalo abo shche sonne
bulo, nerozburkane, nabiralosya sili, zhvavosti i ozivalosya do moguchogo, bez
krayu visokogo j bez krayu zhivotvorchogo svitila tisyachma ruhiv, golosiv,
pahoshchiv, kol'oriv... Mov zemlya zdrignulasya, i zablishchali, j zapleskali
hvili svitovogo zhittya...
Til'ki v dushi v Levantini nishcho ne ozvalosya radisnim golosom, nishcho ne
prokinulosya, oprich ishche bil'shogo bolyu.
Poglyanula na selo.
- Ne zaznala ya v tobi shchastya-doli, til'ki slizon'kami stezhechki svo¿
zrosila. Nehaj ti stezhechki zelena ruta pokriº, a ocya doroga do tebe ternom
zaroste, shchob i noga moya syudi na stupala bil'she!
Pishla ne ozirayuchis'.
V
A tim chasom, poki Levantina borolasya z svo¿m lihom, u Diblyah buv rozruh
velikij i zakolot. Zrodu-zviku ne chuti, shchob tak konej kradeno! Buvalo,
zvisno, shcho koli-ne-koli i vkradut'... ta j to buvalo na stepu: hlopci
pasut', ne doglyanut', a vono j povede. A teper ce liha godina ta neshchasliva
nastala! De zh taki! Prosto v dvir idut', berut' koni - zamalim ne z-pered
ochej - ta j vedut'. I ne mozhna j spiniti, strashno: usyake zgaduº, shcho
stalosya z didom-stukachem: provalili golovu, ta j uzhe. Vono did ne vmer, ta
dobre zh,_ shcho nezruchno vdareno. A to j kayuk didovi buv bi. I to z misyac' u
likarni prolezhav, ta j teper kvolit'sya. A boronitisya yakos' treba. Bo de zh
taki! Til'ki cholovik zib'ºt'sya, styagnet'sya na tu konyachku goryushnu, a vzhe ¿¿
j nema, j nema. Ne mozhna bidolashnomu v pera vbitisya. On uzhe v skil'koh
zabrano koni: u Sivashiv troº, u Homenka dvoº, u Gric'ka, u Oksena...
Rujnuyut', ta j godi, proklyati konovodi! Uzhe j zasidali na nih, i steregli
- ne posoblyaºt'sya. I ne znati hto,- hoch bi vidav cholovik, de shukati. A to
yak ukrali, to vzhe j pishi propalo.
Najbil'she za vsih klopotavsya Denis. Ta j bulo chogo! Skil'ki pracyuvav,
dbav, shchob zbitisya na dobri koni: zbivsya, pridbav i - ot tobi, maºsh! V odnu
nich - yak voda vmila!.. Pislya kradizhki vin azh plakav z zhalyu j zo zlosti. I
dosi yak zgadaº, to tak serce vognem i viz'met'sya. A nadto shche... odno... Ta
c'ogo vin nikomu ne kazav, ne priznavavsya... sam sobi dumav do slushnogo
chasu.
U golovu zahodiv, mirkuyuchi, shcho b jogo zrobiti.
Nareshti jomu taki poshchastilo.
Pislya togo yak ukradeno konya v Oksena, to na yakij chas zatihlo bulo,- azh
poki lyudi zabulisya trohi ta ne tak uzhe konej beregti stali. A vzhe tak
pislya zhniv ukradeno znovu paru dobrih konej u Denisovogo kuma Tereshka
Tonkonozhenka. Skoro Denis pro halepu dochuvsya, zaraz pishov do n'ogo. Kum
takij, yak hmara. Pochav jogo Denis rozvazhati, a dali kazhe:
- Ot shcho, kume! Skil'ki lyudi ne shukali konej, nihto dosi ne znahodiv. A
mi davaj take zrobimo. ª v CHornousi znahar Gostroglyad. Kazhut', shcho do jogo
bagato lyudej hodit' vorozhiti, yak koni abo voli propadut', to yak skazhe de,
to tam i najde cholovik.
- Ta nevzhe? - zradiv Tonkonozhenko.
- ¯j-bo, pravda! Ugadaº, mov tam buv. Hodim do jogo!
- A shcho zh jomu treba nesti?
- Groshej. Kazhut', shcho treba polozhiti skil'kis' tam rubliv.
Kum Tereshko shviden'ko vbravsya, vzyav groshej ta j u dorogu vdvoh iz
Denisom. Poki jshli do CHornousa, to Denisa brala strashenna neterplyachka, shche
bil'she, nizh Tonkonozhenka: shcho to skazhe znahar?
Uvijshli v CHornous, zaraz cholovik voli zhene, voni jogo j pitayut' za
Gostroglyada.
- A nashcho vam? CHi ne koni shukaºte?
- Avzhezh, ne shcho! - I voni pochali jomu rozkazuvati pro svoº liho i
pitati, chi mozhe tut Gostroglyad dopomogti.
- Takij ne mozhe! YAk skazhe, to yak uv oko vlipit'! Takij znahar, shcho na
vsyu okrugu. Spershu vin tak pomagav lyudyam - od hvorobi toshcho, a ce vzyavsya j
za zlodi¿v vorozhiti. Narod do jogo tak plavom i plive, bo yak skazav, shcho
ni, to vzhe ni, a yak skazav, shcho bude, to vzhe v tebe koni doma.
Balakuchij dyad'ko zalyubki rozkazuvav, yakij garnij znahar Gostroglyad.
Jomu do vpodobi bulo, shcho v ¿h u seli ta zhive takij velikij cholovik,- ot
cilkom tak, yak gorod tam yakijs' hvalit'sya inodi svo¿m slavetnim uchenim, chi
shcho. A nashi podorozhani zalyubki jogo sluhali i z velikimi nadiyami pidijshli
do znaharevo¿ hati. U hatu vstupili ne to z povagoyu do ne¿, a z deyakim
navit' strahom.
Uvijshli v hatu - znahar mov i ne chuº ¿h, i ne glyane. Nesmilivo
postavali bilya poroga j promovili:
- Zdorovi buli, dyad'ku!
Znahar ni pari z ust, mov nikogo i v hati nema. Obom gostyam stalo yakos'
motoroshno. Stoyali i nesmilivo poglyadali na divnogo hazya¿na. CHolovik ishche ne
starij, z nevelichkoyu borodoyu ruden'koyu, v chumarchini. Bere zillya i zv'yazuº
puchechkami. Pozv'yazuvav use, shcho bulo na stoli, zlozhiv dokupi. Todi glyanuv
na ¿h.
Glyanuv - i Denis odrazu zrozumiv, za shcho Gostroglyadom jogo prozvano:
takij u n'ogo poglyad, shcho yak zirne, to tak tebe j projme vs'ogo.
- A, zdorovi, dyad'ki! SHCHo skazhete?
- Do vasho¿ milosti,- gosti vklonilisya.
- Sidajte ta kazhit'!.. Hoch ya...- pripinivsya i tak pil'no na oboh
poglyanuv,- i znayu, chogo vi prijshli, ta vse zh kazhit'.
Posidali. Tonkonozhenko pochav rozkazuvati. Gost-roglyad sluhav movchki,
inodi til'ki pokivuyuchi golovoyu, mov potakuyuchi.
Visluhav, podumav...
- Posid'te tut, a ya pidu podivlyus'. Pishov z hati. Dozhidayut'sya kumi, i
kozhna hvilina togo dozhidannya za godinu ¿m, mabut', zdaºt'sya. A znahar use
ne jde ta j ne jde.
Ripnuli dveri, Denis iz kumom zdrignulisya. Uvijshov znahar, siv movchki
za stil, podumav...
- Tak-tak-tak... Odna konyachka bula gnida, z lisinoyu na lobi?
- Vona! - skriknuv Tonkonozhenko.
- Na perednih nogah michki bili?
- ¯j-bo, vona! - Tereshko azh zirvavsya na nogi: ne mig visiditi.
A znahar spokijno ta bajduzhno kazav dali:
- A drugij kin' voronij, dobrij kin'.
- Oj, dobrij! - viguknuv bidolashnij hazya¿n dobrogo konya.
- Tak... Znayu, de tvo¿ koni. Mozhna znajti.
- Dyad'ku! Bud'te miloserdni! Skazhit' - de! YA vzhe vam ne
pozhaliyu!..prohav Tonkonozhenko, sturbovanij nadiºyu pobachiti znovu svo¿
koni.
- Ta shcho zh...bajduzhno, ne pospishayuchis', odkazav znahar,- mozhna j
skazati... abi bulo za shcho.
- Ta ya hoch i zaraz laden... Kazhit' - skil'ki! - pospishavs'
Tonkonozhenko.
- Dvadcyat' p'yat' karbovanciv polozhi - matimesh koni.
- Oj, ce zh nachebto j dorogo bude! - zazhurivsya Tonkonozhenko.
- A koni shche dorozhchi. Mabut', za kozhnogo rubliv po sorok dav?
- Za odnogo sorok, a za drugogo sorok i tri.
- Otozh bachish. A teper shche podorozhchali koni, to vzhe za ¿h ne visimdesyat
tri vzyav bi, a mozhe, j sotnyu. I ya zh ne mozhu durno robiti: vono j meni
sto¿t'. Ta pro mene - yak znaºsh...
Ustav i pochav znimati z kilochkiv zillya ta rozkladati na stoli, mov jomu
vzhe j bajduzhe pro Tonkonozhenkovi koni.
ZHalko bulo Tereshkovi taku silu groshej davati. Ta bachiv, shcho inak ne
pomozhet'sya. Sprobuvav shche potorgu-vatisya z Gostroglyadom, dak toj i ne
ozvavsya. Dovelosya vityagati groshi. Ne bulo z soboyu vsih, dak pozichiv shche v
Denisa. Tak-syak udvoh naskladali, polozhiv ¿h Tonkonozhenko na stil. Znahar
mov i ne glyanuv na nih.
- S'ogodni v nas p'yatnicya...- pochav kazati,- tak, otzhe, v ponedilok, yak
sonce zijde, pidesh u CHornij yar... Znaºsh? Tam budut' tvo¿ koni stoyati,
priv'yazani do velikogo duba, shcho roste posered yaru, azh na dni.
- A yak ne budut'? - nesmilo spitav Tonkonozhenko, bo jomu stalo strashno:
a shcho, yak groshi propadut'?..
- Kazhu, shcho budut', to budut',- serdito vidkazav znahar.- A koli ne jmesh
viri, to hoch i nazad groshi zaberi,- meni odnakovo. Til'ki vzhe todi j konej
tam ne pobachish.
Tonkonozhenko zlyakavsya j zmovk.
- Ta nikomu j slovechkom ne probovknisya, azh poki dodomu koni privedesh.
Todi komu hoch kazhi. A skazhesh ranishe, to j konej ne pobachish, i sam bidi ne
minesh. CHuºsh?
I tak podivivsya svo¿mi gostrimi, pronozuvatimi ochima, shcho Tonkonozhenkovi
mov poza spinoyu snigom sipnulo.
Denis spitavsya:
- A chi ne mozhna b, dyad'ku, tak, shchob i pro zlodiya dovidatisya - hto vin
takij º.
- Ge! CHogo shotiv! Bude j togo, shcho koni znajdut'sya! - odkazav
znahar.Togo ne mozhna. Vono, skazati, mozhna j te, da til'ki todi vzhe
povik-vichnij konej ne pobachish, bo vono tak, shcho abo pro te, abo pro te
mozhna vorozhiti,til'ki pro odno.
- Ta bog z nim! Meni vzhe hoch bi koni! - mahnuv rukoyu Tonkonozhenko.
Poproshchalisya j pishli. ZHalko bulo groshej Tereshkovi, ta veselilo hoch te,
shcho koni znajdut'sya.
Pishli nashi dodomu, a zgodom, slidkom za nimi, podavsya j Gostroglyad.
Uzyavshi palicyu, ta j pishov polyami ta gayami zillya zbirati. Zbirayuchi zillya,
dijshov do Gaponovogo hutora: vin zhe buv bilya dorogi z CHornousa v Dibli.
- A shcho, klyuº? - spitav Gapon, uvivshi gostya v hatu.
- Tonkonozhenkovi koni... Os' dvadcyat' i p'yat'...- Vin rozkazav pro te,
yak prihodili Tereshko z Denisom.- Dvadcyatka vam, a p'yat' rubliv mo¿. Nehaj
vashi hlopci vivedut' koni u CHornij yar,- tak, shchob na ponedilok na shid
soncya buli tam priv'yazani do togo velikogo duba.
- Otozh-to j bida meni, shcho koni vzhe ne v mene. Bo ya znav, shcho do mene
stanovij mav pri¿hati za dilom, dak ya, shchob tihshe bulo, vidislav ¿h do
Labzi. Ta j z hlopcyami klopit: odin hvorij lezhit', a drugogo daleko poslav
za dilom.
- SHkoda... YAkbi zh ya znav, to ya b inak yakos'...
- Nu, ta darma! Meni treba po¿hati v gorod. To perekazhu YAroshevi, shchob
hto z jogo hlopciv viviv koni.
- Oto j dobre!..
Priyateli rozijshlis'.
A tim chasom Denis use dumav pro znaharya. Vin ne divuvavsya, shcho znahar i
koni yaki vgadav, i vse znaº,- bo cherez te zh vin i znahar, shcho mozhe
vgadati,- a divuvavsya, yak ce koni u CHornij yar potraplyat'. De voni tam
viz'mut'sya? Hto ¿h tudi privede? Mozhe, zlodi¿ tam koni hovayut'? Dak ni -
nezruchno... Hiba sami pribizhat'? Ni, ne vipada, bo kazav znahar, shcho koni
budut' priv'yazani,- uzhe zh voni sami ne priv'yazhut'sya. A hto zh ¿h priv'yazhe?
Ci dumki ne davali Denisovi spokoyu. A shcho, yakbi?.. A shcho, yakbi piti ta
zahovatisya tam pomizh kushchami ta j dopil'nuvati - de koni viz'mut'sya? Mozhe,
takim robom vikriv bi vin i konovoda. Oto bulo b dobre!
Til'ki strashno! A shcho, yak to nechista sila tudi koni privede? Denis
boyavsya nechistogo, hoch i znav, shcho vid jogo legko oboronitisya hrestom. Ta
hoch bi j ne nechistij, a sami konovodi, to hiba tih ne strashno?
Ta hiba vzhe tak vin i popadet'sya? U tomu yaru mozhna tak zahovatisya, shcho j
ne pobachit' nihto. A to mozhna vdvoh iz kumom Tereshkom piti - ohotnishe
bude. Denis pishov z cim do kuma, ale kum niyak ne hotiv pristati do n'ogo.
- Ni, vzhe,kazhe,- yak znahar skazav, to tak i zroblyu. A to yak ne
posluhayus', to j groshi propadut', i koni ne vernut'sya. I ti, kume, ne
hodi, proshu tebe!
Denis skazav, shcho ne pide, a sam svoº dumaº. Tak-syak subotu perebuv, a
yak prijshla nedilya, to nema jomu vpokoyu: mulyaº jogo toj CHornij yar. CHi jti,
chi ne jti?
CHi vzhe taki vin malen'kij, shcho bo¿t'sya piti? SHCHo bude, a vzhe pide!
Uzhe koli hto koni privoditime, to ciº¿ nochi - pid ponedilok. Vin pide
zvechora.
Bil'she nikomu vzhe vin ne priznavavsya. Doma skazav, shcho pide na nich u
CHornous za dilom,- vigadav uzhe tam dilo. Uzyav z soboyu dobru kiyuru j
zavidna shche podavsya z domu. Poki dijshov do CHornogo yaru, pochalo vzhe trohi
smerkatisya. Ozirnuvsya, glyanuv get' navkrugi polem - nide ni lyalechki. Todi
tiho pishov u yar.
Z polya CHornij yar zdavavsya prosto lisom, a yak uvijdesh u toj lis, to ce
bajrak glibokij. Dubi, kleni, osiki, beresti ta vsyakij chagarnik gusto
porosli j pozchiplyuvalisya gillyam. Na poli shche bulo trohi vidko, ale tut bula
vzhe nich. Denis ishov pomacki, nahodyachi nogami znajomu vuzen'ku stezhku,
rozhilyayuchi gillya rukami, zaplyushchivshisya, shchob hoch po ochah ne hvis'kalo
vitami.
Vin znav togo duba, de mali koni stoyati, i prostuvav do jogo. Ale poki
dijshov, to dobre uves' vid jomu podryapalo. Nareshti vijshov azh na dno
yaru,tut bula nevelichka progajl'ovinka, a posered ne¿ toj dub.
Velike starezne derevo, chorniyuchi svo¿m moguchim stovburom, rozkinuvshi
chepurno proti stemnilogo neba neruhome shatro sonnogo listya, stoyalo, yak i
poperedu, samotnº, i niyakih konej bilya n'ogo ne bulo.
De zh bi jogo shovatisya tak, shchob use pobachiti, a samogo shchob ne vidko
bulo? Treba nedalechko. Pochav rozdivlyatisya j nezabarom iznajshov sobi dobru
miscinu poblizu duba, v kushchah. Zvidti vidko j dub, i vsyu malen'ku
progajl'ovinku. Vidkilya b shcho ne prijshlo do duba - vono Denisovih ochej ne
mine.
Polozhiv bilya sebe kijok i lig. Hotiv zakuriti, ta poboyavsya: tyutyun
daleko chut', to shchob ne spolohati zlodiya. Terpitime vzhe.
Nu, a shcho vin robitime, yak pobachit' zlodiya? Bida, shcho temna nich. YAkbi
povidnomu, to piznav bi - hto, chi hoch bi dobre rozdivivsya, koli nevidomij.
A to, yak na liho, i misyacya nema, i zirki za hmarami ne duzhe svityat'. Uzhe zh
ne spinish zlodiya ta ne spitaºshsya - hto. Pogano zrobiv Denis, shcho posluhavsya
kuma i nikomu ne skazav. Treba bulo zibrati cholovika p'yatero lyudej ta tut
i zahovatisya, otodi b voni vzhe pijmali zlodiya. A tak ne bude dila.
CHi ne vernutisya dodomu?
Podumav trohi Denis. Ni,_ vzhe bude tut! Hoch pobachit', shcho bude, a tam
uzhe znatime, shcho robiti.
Holodne vnochishnº povitrya bulo v yaru zovsim vogke, i Denis azh izmerz od
jogo. Na seli teplishe vnochi, dak vin i vdyags' u chumarchinu, a treba bulo
dobru svitu vzyati. Ustav z zemli, pozastibavsya garnen'ko j siv, zipershisya
spinoyu na yakijs' pen'. Raz u raz divivsya na progajl'ovinu j na dub, ale
nichogo ne bachiv. Pochali vtomlyat'sya ochi.
Po tomu klaptikovi neba, yakij vidko bulo Denisovi, snuvalisya hmari;
zirki to potopali u ¿h, to znovu virinali, ledve blimayuchi.
"SHCHe doshch bude,podumav Denis.- Ce keps'ko: zmerznesh tak, shcho j ne
visidish".
Veliki dereva ponavisali nad ¿m svo¿m kudlatim chornim gillyam. Tovsti
stovburi mrili v temryavi. Zdavalosya, shcho yakis' zdorovenni lyudi, yakis'
veletni pohmuri j strashni postavali navkrugi movchki i poprostyagali nad
Denisom svo¿ velichezni lapi, shchob jogo vhopiti. Ot same nad golovoyu navisla
taka lapa, shiroko-shiroko rozip'yavshi tovstyuchi volohati pal'ci-kigti. Til'ki
trohi nizhche - i vhopila b jogo. I vraz ti pal'ci pochali vorushitisya, vsya
lapa shitnulasya, mov kidayuchisya vniz jomu na golovu. Denis hotiv viskochiti
z-pid ne¿, ale tu zh mit' pobachiv, shcho vsi ti strashni chorni lapi ozhili,
zakolihalisya i prostyaglisya do n'ogo, vorushachi svo¿mi dovgimi
pal'cyami-kigtyami... Holodnij vazhkij strah pritis do zemli Denisa, ne davav
jomu povoruhnutisya... Zashelestilo, zashumilo, ozvalasya navkrugi vsya
temryava... SHCHe mit'...
Denis zirvavsya na rivni nogi - i vraz rozviyavsya vves' toj strah. Til'ki
viter tiho shelestiv listom, kolishuchi viti. Denis zithnuv gliboko, mov shcho
vazhke z sebe skinuv, plyunuv, dumkoyu sam sebe vilayav, shcho tak perelyakavsya z
durnogo rozumu, i znovu siv perehrestivshisya. Ne durno cej yar CHornim zvut':
u jomu j dereva strashni.
A davno shche prozvano jogo CHornim. Bat'ko rozkazuvav, shcho kolis', u
starodavnyu davninu shche, tut rozbijniki zhili, kishlo ¿h u c'omu yaru bulo. Bo
todi tut ne takij lis buv,- ce vzhe jogo virubano teper. Buv takij lis, shcho
j ne dolize nihto syudi, bulo. A voni, mabut', otut, same bilya c'ogo duba,
j zhili, ti rozbijniki. To vden' u yaru sidyat', a vnochi na zdobitki jdut',
lyudej rozbivayut'. Perejmut', hto ¿de, ta j pograbuyut', a to tak i vb'yut'.
A odnogo razu, kazhut', dak ¿hav pan bagatij, molodij ta z molodoyu
paniºyu... vnochi... I same proz cej yar pro¿zdili. A rozbijniki j viskochili
na ¿h. Pana zh ubili, a pani otaman rozbishac'kij, CHornij na prizvishche, sobi
vzyav. Uzhe vona prohala-blagala, shchob vin ¿¿ ne brav, kazala, shcho j vikup za
sebe prishle... Dak duzhe garna bula, zakohavsya v ne¿ otaman pri misyachnomu
syaºvi ta j poviv ¿¿ z soboyu v ocej yar. Vona spershu pruchalasya, krichala, a
dali j zatihla. YAk privedeno ¿¿ v yar, to bula shche nich, i otaman uzyav ¿¿ do
sebe v shatro. A rozbijniki spati polyagali, smiyuchisya ta zazdryachi otamanovi.
Poprokidalisya vden' - ne chut' otamana. Zazirnuli v shatro, azh otaman lezhit'
i kindzhal strimit' jomu v grudyah, a v drugomu kutku pani vdrodliva mertva:
sama sebe zarizala, otamana zakolovshi. Pohovali rozbijniki oboh tut u yaru,
a sobi vibrali novogo otamana. Dak shcho zh? Ne mogli vizhiti. YAk nich, tak i
hodit' mertva pani, hodit', i plache, j proklinaº za svoyu nedolyu
rozbijnikiv. I takij strah ¿h uzyav, shcho voni pokinuli cej yar ta j podalisya
kudis' daleko. A pani, kazhut', shchoroku tiº¿ same nochi, yak zarizalas',
vihodit' z yami ta j ide bajrakom. Tiho-tiho jde, vsya v chornomu, ledve chuti
¿¿...
I jshlo tiho, ledve chuti. Ale Denis ce pochuv. Duh jomu zabilo, polizlo
dogori volossya. Tupotit'... Zdaleka shche chut', yak shchos' tupotit'... Os'
blizhche... Os' uzhe j na progajl'ovini...
YAkas' kupa velika chorna nablizhaºt'sya. Denis silkuºt'sya zrozumiti, shcho
to, ale temryava ne daº jomu rozdivitisya. A kupa vse nasuvaº, vse
nasuvaº... Os' odno... dvoº... Ta ce cholovik z paroyu konej!..
Denisovi znovu zabilo duh, ale vzhe ne z strahu, a z dumki: shcho to zaraz
bude, shcho to vin dovidaºt'sya?
Pidviv cholovik do duba koni j pochav macati - do yako¿ gilki b krashche
priv'yazati. Priv'yazav odnogo, todi Drugogo. Postoyav hvilinu, mov podumav,
shcho jomu dali robiti, i pishov stezhkoyu v toj bik, de buv Denis, trohi
navkosi vid n'ogo.
Vteche! Ot zaraz pide, pokriºt'sya, i Denis nichogo ne znatime, daremni
budut' usi zahodi, znovu nichogo vin ne dovidaºt'sya pro te, hto jogo vorog.
I vraz mov impetom shcho kinulo Denisa nazustrich nevidomomu cholovikovi.
Viskochiv i stav pered nim, livoyu rukoyu vhopiv jogo za gorlo, a pravoyu,
derzhachi kijok poseredini, rozmahnuv i vdariv z usiº¿ sili v bik. CHolovik
upav, i Denis opinivsya na n'omu.
Ale daremne na svoyu silu vazhiv. Daleko duzhchij za jogo buv cholovik.
Vidrazu vivernuvsya z-pid jogo, zbiv jogo pid sebe i prignitiv kolinom.
-_ A! Ti mene budesh biti! - zahripiv znajomij Denisovi golos.
- Roman! - skriknuv Denis.
I zmovkli, vdivlyayuchis' odin odnomu v oblichchya: toj na zemli, pid
kolinom, a toj, nahilivshisya nad ¿m, z rukoyu na gorli. Divilisya sered
temryavi hmarno¿ nochi, silkuyuchisya piznati znajomi risi.
I vraz piznali...
Denis pochuv, yak Romanova ruka shche duzhche stisnula jomu gorlo, ale til'ki
na mit'. YAk zvir dikij, odnim skokom, Roman znik u temryavi.
Denis pidvivsya hitayuchis'. Grudi v n'ogo bolili vid Romanovogo kolina.
A, proklyatij! YAk prignitiv! Zdorovij, yak bugaj!..
Denis uves' trusivsya - z napruzhennya, zo zlosti. Teper vin znaº, hto
koni bere. To dogaduravsya, a teper i pobachiv. A, zlodiyu, konovode, harcize
proklyatij! Ne minesh ti teper Denisovih ruk!..
Denis povidv'yazuvav koni j poviv ¿h z yaru...
Bula shche nich, yak vin u¿hav u dvir do kuma Tereshka j postukav do jogo v
temne vikonce:
- A vijdi lish, kume, syudi! Piznavshi Tonkonozhenko golos, zaraz vijshov.
Pered dverima stoyav Denis i derzhav paru konej.
- A shcho ce?
- Tvo¿ koni.
- Oj! Ta nu?
- Divis'!
Tonkonozhenko kinuvs' do konej i hazyajs'kim okom zaraz zhe piznav ¿h, hoch
i v temryavi.
- Ta yak zhe to? Nichogo ne rozberu.
- Zamkni koni v povitku, ta hodim u hatu, to rozkazhu.
Dochuvshisya Tonkonozhenko, yak use stalosya, i radiv povernenim konyam, i
trohi boyavsya: a shcho, yak ce znaharya rozgnivaº?.. A yak Denis skazav, shcho vin
hoche napraviti vryadnika na Romana, to vin i zovsim perelyakavsya:
- Oj kume, ne robi c'ogo! Hiba zh ti ne znaºsh togo Gostroglyada? Ta 'dzhe
vsi lyudi kazhut', shcho jogo ne mozhna zajmati, bo yak shoche, to take porobit'
cholovikovi, shcho j zhiti ne dast'. Kazhut', hvorobu nasilaº i na tovar
morovicyu.
Denis pochav sperechatisya. Adzhe tut nema niyako¿ nechisto¿ sili. Pevne,
znahar u spilci z konovodami. Dilo zvichajne, lyuds'ke.
Ta kum niyak togo ne sluhav. Nehaj tam i lyuds'ke dilo, ta znahar maº
nelyuds'ku silu.
SHCHob ne sperechatisya bil'she, Denis zamovk. Vin zanochuvav u kuma, a vranci
vernuvsya dodomu.
Bulo svyato. Domaha pishla do cerkvi. Mati poralas' bilya pechi, bat'ko j
Zin'ko buli v hati.
- Ot, tatu, vikohali sinochka-konovoda! - ozvavsya Denis do bat'ka.
Starij mov zdrignuvsya:
- SHCHo ti kazhesh, Denise? Pro kogo ce ti kazhesh?
- Pro kogo zh ya kazatimu, yak ne pro te ledashcho, zlodyugu klyatogo! - zlisno
vidpoviv Denis, rozdyagayuchisya i serdito kidayuchi chumarku na pil.
- Ne lyutuj, a krashche do ladu rozkazhi! - zveliv bat'ko.
Denis pochav rozkazuvati. Vin i popered s'ogo shche dumav na Romana. Ta shcho
zh? Ne mozhna bulo dovidatis'. A ot teper uzhe dovidavs'... I vin poryadu
opovidav usyu podiyu.
A starij Sivash sluhav, pohilivshis' kinec' stolu, pro svoyu gan'bu vid
ridnogo sina ta j ne pomichav za velikim smutkom, shcho pekuchi sl'ozi kotilisya
jomu po oblichchyu, po borodi j padali velikimi yasnimi kraplyami na
sprac'ovani pochornili ruki.
Dozhivsya! Hiba vin togo spodivavsya, togo dozhidav? Na starist' jomu sivu
golovu takim soromom sin pokriv, pered usima lyud'mi i jogo, i vves' rid
izgan'biv!.. Nikoli c'ogo ne bulo, shchob iz-pomizh Sivashiv zlodi¿ buli. A
otzhe...
Mati stoyala bilya pechi, prihilivshisya v kutku do rogachiv, ta j sobi
vtirala sl'ozi. Zin'ko sidiv takij, yak pered smertyu. Tyazhka hmara nalyagla
na vsyu sim'yu.
A Denis use opovidav, ne pomichayuchi togo nichogo, rozpalenij svo¿m
opovidannyam, zgadkoyu pro vidbutu borot'bu. Vin dokazav i zmovk, i vsi
movchali. Til'ki materine hlipannya chuti bulo sered tishi. A Denis,
nezvazhayuchi na te, praviv svoº:
- C'ogo ne mozhna tak popustiti. Ce vin i dali bude vse selo grabuvati
ta j nas. YA pidu u volost'. Haj ¿dut' u gorod ta shchob tam zabrali jogo do
tyurmi.
- Denise, chi ti rozumu ne zgubiv? - ponuro spitav bat'ko.
- CHogo b ya rozum izgubiv?.. A shcho .zh ya - podaruyu jomu troº konej, chi yak?
- Eh ti, bezsoromnij, bezsoromnij! - girko j dokirlivo promoviv bat'ko
tihim golosom, shcho shche tremtiv od nedavnih sliz.- Dak ti pidesh oto samogo
sebe poganiti, lyudyam rozkazuvati, shcho Sivashi zlodi¿?
- Ta ce vi cherez te tak kazhete, shcho vi vzhe stari, vam bajduzhe pro
hazyajstvo, a nam iz Zin'kom treba svoº dobro beregti.
- A ti, Denise, na mene ne zdavajs'! - ozvavsya povazhno, z pritiskom
Zin'ko.- Meni chest' milisha za dobro. Hoch bi j tridcyatero konej propalo, ya
na brata ne pidu vikazuvati, samogo sebe gan'biti.
- Hi! YAka zh to j gan'ba! Adzhe ne mi krali, a vin. Nu, yak sobi znaºte,
koli taki dobri ta bagati! A ya togo ne podaruyu, bo meni ni z chogo
daruvati. YA zaraz do vryadnika! - I vin pochav udyagatisya.
Mati zagolosila na vsyu hatu, kinulas' do Denisa i vchepilasya za jogo:
- Denise! SHCHo ti robish? Ne pushchu ya tebe! Ne hodi!
- Odchepit'sya, mamo! - serdito gariknuv Denis i virvav u materi svoyu
ruku.
- Oblish jogo, stara! - ozvavsya bat'ko.- Sluhaj ti! - zagomoniv vin do
Denisa, i golos jogo zadzveniv tak gostro, shcho toj uraz spinivsya.- YA togo
tobi ne dozvolyayu i velyu ne robiti togo. Poki ya zhivij, to ya tut hazya¿n u
svoºmu dobri, a ne ti! Pidesh kazati - prokle-nu i s'ogodni zh vikidayu tebe
z usima tvo¿mi manatkami z hati, shchob ti meni ¿¿ ne gan'biv! I nichogo ne
dam.
Denis znav bat'ka. Vin buv zvichajno tihij, ale yak otakim golosom
zagovorit', to vzhe shcho skazhe, te zrobit'. Denis serdito shvirgonuv chumarku
znovu na pil i pishov z hati movchki, til'ki dverima gryuknuv tak, shcho azh
shchparuni posipalis'.
Vin spravdi oblishiv iti do vryadnika, ale ne mig uterpiti j rozkazav
dekomu pro vipadok u CHornomu yaru. Nezabarom pogoloska pishla po vs'omu
selu. Dovidavsya j uryadnik i pishov spershu do Tonkonozhenka. Ale toj, boyachisya
znaharya, skazav, shcho nichogo vin ne znaº, a koni sami znajshlisya v yaru.
Poklikav uryadnik Denisa, ale j toj ne skazav jomu nichogo, bo znav, shcho ne
mine bat'kovo¿ kari, yak skazhe. Tak uryadnik nichogo j ne mig zrobiti.
Zvisno, mozhna potrusiti i znaharya, i Romana, ta hiba v ¿h shcho znajdesh? Vse
selo govorilo pro ¿h, ale zanyati ne mozhna bulo, bo ni do chogo prichepit'sya.
A lyudi, dovidavshisya, shcho to svij zlodij krade, shche bil'she pochali
turbuvatisya. Cej znaº vsi zakutochki j sutochki, to vid n'ogo nide na
zahovaºshsya. Treba dobre beregtisya. Stukachiv shche bil'she najnyali. Nochuvali
zavsigdi bilya konej, kladuchi kolo sebe kolyaku abo kiyuru dobru, a yak hto
mav, to j rushnicyu. Vsi buli na Romana duzhe lihi; hto j oboronyav jogo
poperedu, to toj teper layav. A vzhe shcho ti hazya¿, yakih vin konej pozbavlyav,
to ti klyali tak, shcho j kistochki v n'ogo ne klyato¿ ne lishilosya. Dvoº cherez
ce zovsim zubozhilo, a vsim. inshim dovelosya pozichati groshej na koni. Teper
Romanovi strashno bulo j poblizu Dibliv prohoditi, koli ne hotiv golovoyu
nalozhiti.
Ale pislya podi¿ v CHornomu yaru kradizhki pritihli; chi to konovodi
polyakalisya, shcho ¿h vikrito, chi to ¿m ne bulo hodu za pil'noyu vartoyu.
Tak dumali lyudi; a Roman dumav sobi inshe.
CHastina tretya. LEVANTINA
Levantina ne znala, kudi same ¿j iti. Ishla v susidnº selo: mozhe, znajde
tam robotu. Teper zhniva, to skriz' ruk treba. Do sela bulo til'ki visim
verstov, i vona vstupila v jogo shche do snidannya. Prominula kil'ka pershih
dvoriv i spinilasya pered velikoyu, na dvi polovini novoyu hatoyu, z dvorom,
zabudovanim po-hazyajs'komu zroblenimi povitkoyu, vozivneyu j hlivami. Sered
dvoru stoyav zapryazhenij kin'.
"Mabut', zamozhnij gospodar zhive,- podumala divchina.- Zajdu do jogo".
Nesmilivo vstupila u dvir, i same v tu mit' z hati vijshov gospodar,
kremeznij prosivij cholovik z korotkoyu pidstrizhenoyu shpichakuvatoyu borodoyu, z
kudlatimi brovami. Lagodivsya sidati ¿hati na pole i vzdriv Levantinu.
- A chogo tobi, divchino?
Vona nizen'ko vklonilasya, zdorovkayuchisya, i tremtyachim golosom skazala:
- Roboti shukayu... CHi ne treba vam najmichki?
- Roboti? A zvidkilya ti? - spitav gospodar, pozirayuchi na ne¿
nejmovirnimi ochima z-pid kudlatih briv.
- Z Dibliv.
- A chiya zh ti? - I tak vin vipituvav pro vse v Levantini, rozpitavsya j
pro te, cherez shcho kinula hazya¿v. Vona skazala, shcho zaneduzhala, a tim chasom
hazya¿ vzyali inshu najmichku. Hazya¿n shche podivivsya na ¿¿ bilet,- vidimo,
pis'mennij buv,- vernuv jogo, a todi skazav:
- To shcho, zostavajs' hoch i v nas. Roboti teper bagato... Dam tobi tri
karbovanci na misyac'.
- Dyad'ku, a teper zhe dorozhche roblyat',- nasmililas' ozvatisya divchina.
- Mozhe, de j roblyat', dak pidi shche poshukaj - poki jogo znajdesh tiº¿
dorozhcho¿ cini. A tut robota gotova.
Podumala Levantina: i spravdi, poki shche jogo znajdesh! Mozhe, dovgo shche
popohodish! Zgodilas'.
- Idi zh u hatu ta snidaj, ta j po¿demo zaraz na pole!
Pishla Levantina v hatu. Nemoloda zhinka poralas' tam.
- Oce, stara, nespodivano bog poslav najmichku,- ozvavsya do ne¿ hazya¿n.-
Davaj ¿j snidati, ta viz'mu ¿¿ na pole...
Hazyajka privitala ¿¿ laskavo, posadovila snidati.
Potim po¿hali na pole...
I nezchulasya Levantina, yak prominuv misyac' na roboti v Bovkuniv (tak
zvalisya ci lyudi). Pracya bula tyazhka, yak zvichajno po selah u zhniva, ta
Levantina hoch i bula sobi utla j tenditna, ale ne boyalasya niyako¿ praci.
Hazya¿ j hazyajs'ki sini j dochka, bachachi, shcho vona dobra robitnicya, a divchina
zvichajna j sorom'yazna, buli do ne¿ dobri. A shcho za praceyu ne get' bulo koli
j dumati pro shchos' inshe, oprich roboti, to Levantina taki trohi zaspoko¿lasya
j na serci,- ne tak nenache stali ¿¿ doshkulyati oti klyati dumki pro minuli
liha ta zla. Pro podiyu u CHornomu yaru i pro vse, shcho potim u Diblyah stalosya,
vona nichogo ne znala - ce zrobilosya vzhe pislya ne¿. Tut c'ogo nichogo ne
bulo chuti. Levantina dumala, shcho j dovgo zhitime u Bovkuniv, ale pomililas'.
Odnogo razu, yak usi sidili za snidannyam, ripnuli dveri i v hatu vvijshla
yakas' divchina:
- Zdorovi buli! Os' i ya vernulas'.
- Ge, Paraska! - zradili hazya¿.
Viyavilosya, shcho taya Paraska - ce Bovkunova najmichka. Zaneduzhala v ne¿
mati, dak vona j pishla na yakij chas dodomu; a teper mati poduzhchala, to vona
j nazad.
Levantina zostavalasya ni v sih ni v tih, bo gospodari znovu brali
Parasku. Vona ne vderzhalas':
- CHom zhe vi, dyad'ku, ne skazali, shcho u vas najmichka º? Mozhe b, ya todi u
vas i ne stala, a deinde shukala sluzhbi.
- Ege, divchino! Togo zh ya j ne kazav, shcho ti todi ne stala b, a meni,sama
bachish,- ruk bulo treba, azh krichalo,- po shchirosti vidkazav Bovkun...Ta ne
zhurisya! YA oce zavtra ¿du v gorod, a v mene tam º rodich, brat u pershih,
bakaliºyu torguº... YA oce yak buv u jogo, dak vin meni kazav, shcho jomu treba
najmichki. ¯d'mo zavtra v gorod, to ya tebe odvezu do jogo: mozhe, vin ne
znajshov ishche divki, to tebe viz'me. A ne viz'me vin, to viz'me hto inshij,-
u gorodi lyudej bagato.
"CHi v gorod, to j u gorod!" - podumala sobi Levantina. Vona tam zrodu
ne bula, dak ¿j trohi strashno bulo tudi ¿hati, ale zh tam buv zarobitok, a
tut uzhe vidbuli zhniva, to ne duzhe treba najmanih ruk. Vranci po¿hala z
Bovkunom u gorod.
CHomus' toj gorod zdavsya ¿j ne takim pishnim, yak vona dumala. Taki
budinki vona bachila i v paniv u svoºmu seli, til'ki shcho tut ¿h bulo duzhe
bagato: derev'yanih, kam'yanih, sirih, bilih, zhovtih... tak i migtyat' uv
ochi... Ta vse odin do odnogo popritulyuvani - ni gorodiv, ni sadkiv. Po
vulicyah snovigayut' soldati ta pani, layut'sya yakis' moskali; viz torohtit'
po kaminni ta pidkidaº na yamkah - azh ne vsidish. Ne podobalosya te vse
Levantini.
- Tpru! - pripiniv Bovkun koni. Stali bilya nevelichko¿ kramnici.
- Anu, zlaz'. Levantine, bo oce vzhe mi j pri¿hali.
Bovkun priv'yazav konya do lihtarnogo stovpa, i vdvoh uvijshli v kramnicyu.
Kramnicya bula pidhozha do tiº¿, shcho Levantina bachila i v sebe na seli,
til'ki bil'sha. Po nij krutivsya hazya¿n, Stepan Ivanovich Kvasyuk, chi to pak
Kvasyukov,- ce vzhe tak vin sebe teper zvav. CHornyavij, z ban'katimi ochima, z
pidstrizhenoyu po-gorodyans'komu boridkoyu, ne duzhe garnij z sebe, ta j ne
poganij.
- Zdorov buv, Stepane Ivanovichu! - privitavsya gist'.
- A, zdrastujte, zdrastujte, Platone Grigorovichu! Za¿zdit' zhe v dvir,
chogo vi na vulici stali? - zaprohuvav hazya¿n.
- Nema koli, treba na bazar pospishatisya,- vidkazav Bovkun.- A os' ya,
koli hochete, divchinu vam priviz. CHi, mozhe, vzhe nanyali sobi?
- Ni, ni, shche.
- Dak ocya hoche u vas stati. Sluzhila v mene misyac',- dobra robitnicya. YA
j dali b zostaviv, ta ne mozhna.- I vin pochav rozkazuvati, cherez vishcho musiv
Levantinu vidislati. A Kvasyuk tim chasom poglyadav na ne¿ svo¿mi ban'katimi
ochima, i Levantini chomus' ne podobavsya toj poglyad.
- A yaku cinu viz'mesh, divchino? - spitav vin.
- Tri z polovinoyu na misyac',- nesmilivo skazala Levantina.
V gorodi sluzhili po chotiri ta po p'yat' karbovanciv, ale Kvasyuk pobachiv,
shcho Levantina togo ne znaº, i skazav, shcho bil'sh yak tri karbovanci ne dast',
ta shche shchob vona j na svo¿j odezhi bula. Levantina ne dovgo dumala j
poºdnalas'. Kvasyuk zabrav u ne¿ pashport i odviv ¿¿ v kuhnyu do svoº¿ zhinki.
Kvasyuchka, visoka j huda zhinka, duzhe starisha za svogo cholovika, glyanula
takimi serditimi ochima na Levantinu, tak do ne¿ ozvalas', shcho v tiº¿ azh u
dushi pohololo.
"Bozhe mij,dumala vona.- YAki zh tut neprivitni lyudi! YAk ya tut zhitimu?"
Hazyajka zaraz zhe postavila ¿¿ za robotu do pechi. Kil'ka raziv nalayala,
shcho selyuchka i nichogo ne tyamit', hoch Levantina robila vse yak treba.
Levantina ¿j ne podobalasya, bo bula moloda j garna. Kvasyuk buv na desyat'
rokiv molodshij za zhinku i ozhenivsya z neyu cherez groshi. Ti groshi vin davno
zabrav sobi do ruk, zaviv na nih cyu kramnicyu, a zhinkoyu pochav poshturhuvati.
Vona jomu vzhe naprikrilasya, bo bula stara j negarna. YAk vin najmav molodu
najmichku, to Kvasyuchka lyutuvala i silkuvalasya vitrishkati ¿¿ get' usyakimi
prichipkami ta znushchannyam. Volila b starih najmichok, bo do tih cej klyatij
babij ne v'yaz bi. Ale Kvasyuk proganyav starih tak samo, yak vona molodih. I
cherez te v ¿h u hati zavsigdi kipilo, yak u kazani.
Togo zh vechora vona skazala cholovikovi, shcho Levantina selyuchka, nichogo ne
tyamit', to vona ¿¿ vidishle. Ale Kvasyuk znav uzhe, cherez shcho ce.
- Ne vereduj! - kriknuv.- CHerez tebe najmichki ne vderzhish. SHCHomisyacya
nova. Odishlesh cyu - zostaneshsya zovsim bez najmichki, bo niyako¿ todi ne
najmu.
- Pro mene krashche bez najmichki, nizh iz takoyu, yak cya! - krichala
rozlyutovana Kvasyuchka, bo v nih shche ni odno¿ najmichki ne bulo tako¿
chepurno¿, yak Levantina.
- Ta meni bajduzhe do tebe, chort tebe beri, hoch bi j sama vse robila -
yak kobila, zdorova! Dak zhe ne porobish us'ogo sama, to meni cherez tvo¿
veredi kumerci¿ vred bude.
- Kumerci¿ vred! YAkraz tobi kumerciya v golovi! Znayu, chogo treba! Dak ya
za toboyu i vnochi slidkom hoditimu.
Dvoº ditej - hlopec' shesti rokiv i divchina semi - poprokidalisya i
sluhali svarku, sluhali ne vpershe. Nezvazhayuchi na ¿h, Kvasyuchka krichala:
- YA tebe vnochi z posteli ne pushchu! Ne dumaj, shcho tobi posobit'sya, koli ti
¿¿ zostavish.
- Tyu na tebe, skazhenu! YA tobi kazhu: odpravish cyu divchinu, ya ¿¿ znovu,
tobi na zlist', iznajdu, a tebe z hati vizhenu,- jdi get' ik tvoºmu durnomu
bat'kovi, shcho pustiv na svit taku prishelepuvatu dochku!
Kvasyuchka zamovkla, pam'yatayuchi, shcho vzhe odnogo razu cholovik ¿¿ vignav
buv, a bat'ko ne duzhe privitav, to ¿j dovelosya vertatisya dodomu j koritisya
cholovikovi. Vona znishkla, ale navazhilas' tak doshkulyati Levantinu, shchob ta,
ne viterpivshi, sama vtekla.
I spravdi doshkulyala. Levantini prosvitku ne bulo za robotoyu, za lajkoyu
ta za shturhancyami. Serdita Struchiha bula taka dobra proti ciº¿ hudo¿, yak
suha taranya, nosato¿, rudo¿ kramarki, rozpaleno¿ zazdristyu j neviroyu do
cholovika. Levantina musila vstavati vdosvita, yak shche temno bulo, a lyagala
opivnochi,- i vves' den' na roboti. I shcho ne zrobit', yak ne stupit' - use
bulo ne tak, use ne do ladu, za vse grimannya, a to j shturhanec' mezhi
plechi. Kvasyuk zhe buv do ne¿ dobrij, i yak ne bulo zhinki, to vse tak
poglyadav na ne¿, yak kit na salo. Levantini vid togo poglyadu stavalo tak
motoroshno, shcho vona todi bazhala, shchob shvidshe povernulasya Kvasyuchka z svoºyu
lajkoyu. Vona silkuvalasya ne strivatisya z nim na samoti, a vin robivsya do
ne¿ laskavishij ta laskavishij i nishkom silomic' phav ¿j u ruki kil'ka raziv
cukerki z kramnici. Levantina lyubila lasoshchi, ale ti cukerki bulo ¿j chogos'
gidko ¿sti, i vona viddavala ¿h dityam abo vikidala. A odnogo razu hotiv
podaruvati ¿j garnu chervonu strichku. Vona ne vzyala i vtekla vid jogo.
Prominuv misyac'. Levantina stomilasya tak, shcho navazhilasya kinuti sluzhbu i
skazala pro ce hazya¿novi. Toj zdivuvavsya:
- CHogo? CHerez shcho?
Vona pochala kazati, shcho duzhe vazhko zhiti, shcho nikoli spochinku nema, sama
lajka, a to j bijka. Ale Kvasyuk niyak ne hotiv ¿¿ puskati:
- I ne vigaduj! I ne vidumlyuj! SHCHo ce ti? YAke zh ti maºsh pravo kinuti
mene bez najmichki? Musish buti, azh poki ya novu znajdu. A shcho tobi vazhko, dak
c'ogo bil'she ne bude.
Musila Levantina zostatisya, i spravdi ¿j pokrashchalo: hazyajka vzhe ne
goduvala ¿¿ potilichnikami i menshe layala, hoch pozirala na ne¿ shche lyutishimi
ochima, bo yak zasvarivsya z neyu cholovik za Levantinu, to azh popobiv ¿¿.
Ale sam Kvasyuk pochav chiplyatisya duzhche. Skoro Kvasyuchka odvihnet'sya z
domu, vin zaraz posadit' ditej u kramnici, a sam do ne¿ ta j pochinaº
pidlabuznyuvatis'. Odnogo razu hotiv obnyati, dak vona jomu takogo stusana
dala, shcho azh potochivsya.
- Oce, yaka serdita! - kazhe nemov laskaven'ko, a v samogo ban'kati ochi
tak i zajnyalisya.
- Ne v'yaznit', dyad'ku! - zakrichala Levantina.- Bo, ¿j-bo, vtechu!
- Durna ti! - vidkazav Kvasyuk, znovu pidhodyachi do ne¿ ta zastupayuchi ¿j
dorogu tak, shcho vona opinilas' azh u kutku bilya pechi.- CHogo tobi tikati? Ne
bud' taka serdita do mene, to ya tebe kak kukolku naryadzhu, a hazyajka ne
posmiº j slova tobi skazat'. Lyubit' budu tak, shcho azh!..- I jogo nahabni ochi
zazhevrili, vpivayuchisya v ne¿.
- Ne zajmajte mene, bo krichatimu!
- Pustyaki! Razli ya zvºr yakoj, chi shcho, shchob od mene krichat'! Ta ya j
zajmat' tebe ne budu, koli ti ne shochesh. YA do tebe dobrij, to j ti bud' do
mene dobra.
Levantina pochala sovati rogachem u pechi, a vin tim chasom ushchipnuv ¿¿ za
ruku.
- Ot odijdit', dyad'ku, bo, ¿j-bo, ocim rogachem tak i dam! - skriknula
vzhe zovsim serdito Levantina.
- A ya rogach u tebe odnimu, a togda tebe pociluyu.
- U vas º zhinka,- ¿¿ j cilujte, a ne mene!
- Stanu ya taku poganu ciluvat'!
- A nashcho brali?
- Bo glupoj togda buv.
- Nu, to bud'te zh teper rozumni ta ne v'yaznit' do mene!
U drugij hati pochulas' Kvasyuchchina hoda, Kvasyuk znik z kuhni v dvir.
Prijde Levantina v kramnicyu chogos' uzyati v hazyajstvo,- vin ¿j znov te
spivaº. Vona vzhe bula rada, shcho Kvasyuchka ne dopuskala ¿¿ do kramnici, a
sama tudi hodila. Ta te malo pomagalo, bo vin zavsigdi tak prirozumiº, shchob
de samomu ¿¿ zastukati.
- Dyad'ku,kazala Levantina,- koli vi do mene chiplyaºtes', to davajte meni
roshchot!
-_ Ne dam.
- To ya vtechu; haj vam i groshi zostayut'sya.
- Ne vtechesh, potomu sho v menya tvoj pashport, a bez pashportu tebe v odnu
minutu v policiyu zaberut'.
Levantina bachila, shcho vona v nevoli, vse dumala, yak bi z siº¿ nevoli
vizvolitisya, i ne mogla nichogo vigadati.
II
YAk hazya¿n vihodiv chogo z kramnici, to zamisto jogo sidila hazyajka, a yak
i hazyajki ne bulo abo ¿j nikoli, to, na drugij misyac' sluzhbi Levantinino¿,
Kvasyuk stav posilati tudi Levantinu. Zamkne shuhlyadu z grishmi ta j posadit'
divchinu, poki sam uvijde. Zgodom, privchivshisya, vona, bulo, chasom deshcho j
prodast' inodi - take, shcho jomu cinu znaº.
Odnogo razu vona sidila otak u kramnici, koli vvijshlo shchos'. Buv osinnij
hmarnij vechir, a skupi Kvasyuki shkoduvali rano svititi,- u kramnici bulo
ponochi, i Levantina til'ki j pobachila visoku postat' yakogos' cholovika v
pal'ti.
- A dajte chvertku tabaku! - poprohav pokupec'.
Levantina zdrignulasya vsya, vsiºyu svoºyu istotoyu.
Pered neyu stoyav Roman.
I vin piznav ¿¿ i spinivsya zdivovanij, navit' urazhenij, ne znayuchi, shcho
kazati. Ta shvidko shamenuvsya:
- Levantina!.. SHtuka! Kakim takim obrazom tut ochutilas'?
Vona stoyala pered nim neruhoma, i shchos' ne davalo ¿j dihati, ne davalo
govoriti.
- Sluzhish tut, chi kak?
- Sluzhu...ledve vimovila vona, i v cyu mit' uvijshov Kvasyuk.
Roman zaraz zhe kinuv rozmovlyati z Levantinom, i vona pishla z kramnici.
Ale Kvasyuk, uvihodyachi, dochuvsya, yak voni rozmovlyali, poklikav zgodom
Levantinu i pochav ¿¿ dopituvatisya - hto cej parubok i cherez shcho vona jogo
znaº. Vona skazala, shcho z odnogo z nim sela.
Zdavalasya zovsim spokijnoyu, hoch usya holola. Dozhidala nochi, yak boga, shchob
zostatisya samij. Zostalasya, ta ne polegshalo. Ne mogla zasnuti. Vse minule,
vse tyazhke j bolyuche vstalo, ozhilo novim zhittyam i peklo ¿¿, morduvalo.
Prisyagannya, bozhinnya, i todi zrada j gan'ba, neslava, sorom!.. A vin
zhive tut, nikudi ne po¿hav, garno vbranij... zhive dobre, mabut'... i
pokinuv ¿¿, zabuv, mov to ne vin prisyagavsya, ne vin zanapastiv ¿j zhittya!..
Nashcho dolya znovu ¿m zustritisya sudila? Krashche b vona jogo ne bachila, ne
chula pro jogo nichogo,todi b vona dumala, shcho, mozhe, vin umer abo zhive des'
daleko, u zlidnyah, u gori j nichim ne mozhe ¿j dopomogti. Todi b ¿j bulo
legshe. A teper!..
Pekuchij zhal' obnimav ¿¿ za molodim zanapashchenim zhittyam... zhal' na sebe j
na jogo... zradnika...
Samij zhal' na jogo. YAkbi vona mogla jogo klyasti, mozhe b ¿j bulo legshe.
Ale vona ne mogla.
Vona kazala sobi, shcho ne lyubit' jogo bil'she pislya togo, yak vin tak iz
neyu zrobiv, ale zla, znenavisti ne bulo v ne¿ do jogo.
A ti zgadki, ti proklyati zgadki minulogo, nedovgogo i tak strashno
rozbitogo shchastya!.. Ce zh use minulo, jogo nemaº j ne bude vzhe nikoli...
Navishcho zh ¿j zgaduºt'sya, yak jogo ochi zazirali ¿j u vichi pri misyachnomu
syaºvi?.. Bachit' toj poglyad... chuº jogo palki usta na svo¿h ustah... i yak
jogo duzhi ruki, obnyavshi ¿¿, zabravshi¿ ¿¿ vsyu cilkom, prigortayut' tak
moguche i tak bolyache-solodko!..
Bezshchasna kidalasya po lizhku, son utik od ne¿ daleko, zlyakanij palkimi
nespokijnimi obrazami... obrazi minulogo shchastya mishalisya z obrazami
perebuto¿ gan'bi j soromu... jshli odin za odnim, yak hvili v richci, i ne
bulo v ne¿ sili pripiniti ¿h, prognati vid sebe i hoch na mit' ugamuvati cyu
muku.
I dovgo ce diyalos'...
Kriz' malen'ke vikonce vzhe pochinalo siriti pershim uranishnim svitom.
CHuti bulo, yak htos' uzhe pro¿hav uliceyu, a Levantina shche ne spala, znemozhena
bez krayu svo¿mi dumkami. Lezhala, zaplyushchivshi ochi, a jogo ochi stoyali pered
neyu i divilis', divilis' na ne¿... pil'no, neruhomo... taki veliki... azh
goryat' na chornomu Romanovomu oblichchi... YAke vono strashne stalo!.. A ochi
vse bil'shayut', i vse nablizhayut'sya, i pechut' ¿¿, pechut'!.. Hoche skriknuti -
ne mozhe; hoche voruhnutisya - ne zduzhaº. A voni vse pechut' azh u same serce,
azh u samu seredinu sercya, i jogo strashna ruka, chorna taka, yak i oblichchya,
bere ¿¿ bidne serce, i stiskaº duzhe, duzhe, i hoche virvati z grudej.
Kriknuvshi, zirvalasya na rivni nogi i stala sered hati, vsya tremtyachi.
To buv son, shcho na mit' odnu do ne¿ zletiv, ale yakij zhe strashnij son!..
Stoyala i tremtila.
- Levantine! CHogo visiplyaºshsya? Na bazar treba!- ozvalasya z drugo¿ hati
Kvasyuchka.
Levantina shamenulasya. Provela tremtyachoyu rukoyu po cholu i stala
vbiratisya.
Ubralasya, vzyala koshik i vijshla. Nadvori vzhe bulo zovsim vidko, skriz'
ishli na bazar lyudi.
Ledve zavernula za rig svoº¿ vulici na drugu - pered neyu stav Roman.
Z nespodivanki zlyakalasya tak, shcho azh spinilas', i na mit' chorne oblichchya
z minulogo snu promajnulo pered neyu, ta zaraz zhe j zniklo, bo zhivij Roman
nitrohi ne nagaduvav tiº¿ strashno¿ primari. Vin stoyav pered neyu z bilim
vikohanim oblichchyam, shche chepurnishim, nizh vono bulo na seli, i vsmihavsya:
- Zdorova bula. Levantine! Vin, vidimo, dozhidavsya na ne¿, stoyav tut,
poki vona vijde.
- Zdorov...odkazala, ne divlyachis' na n'ogo.
- A shcho, ne dumala, shcho vstrºtish menya tut?
- Ni...
- Dak ti sluzhish u gorodi... Ta chogo zh mi stali? Idi, kudi jdesh, a ya
nemnozhko projdu z toboyu... Tak davno sluzhish?
- Tretij misyac'...
Vona vidkazuvala tiho, spustivshi ochi dodolu, jduchi z ¿m poruch.
- SHtuka! Zrodu ne dumav!.. Kakim zhe ce ti obrazom popala syudi?
Vin shche pitaºt'sya!..
Ale peremogla sebe i vidpovila, silkuyuchisya govoriti spokijno:
- YAk umerla... nasha dochka... to ya j ne shotila vzhe zostatisya v svoºmu
seli... i pishla po najmah...
- Dak dochka bula... vmerla!..- skazav Roman, trohi pomovchavshi.- Nu,
carstvo ¿j nebesne!.. Eto vona j harasho zdºlala, shcho vmerla.
- Nashcho ti tak kazhesh, Romane?
- A razli b luchche bulo, kak bi vona zav'yazala tobi svit?
- Ne vona meni zav'yazala svit, a... mij durnij rozum ta... ti,
Romane...
- A ti ne napadajs' na menya! Razli ya pro tebe ne dumal? Skol'ko raz!
Mozhe b, poletev do tebe, dak chogo letet'? Sluchalos' po skol'ki den'
golodnomu hodit'... SHo ya tebe - goloduvat' pozvav bi? A kvatirya bula taka:
sad na noch, a na den' - bazar ta vulicya. Kudi b zhe ya tebe brav? Tol'ki
nedavnichko bog dal sluzhbu taku-syaku znajtit'; dumal - rozzhivus' nemnozhko,
a togda vzhe j do tebe vest' podam, shchob prihodila.
- Nevzhe ti dumav mene klikati? - spitalasya Le-vantina, i radiyuchi, i
viri ne jmuchi.
-_ Nu, ot tak! A to zh kak? Razli ti dumaºsh - ya kakoj?
I vin pochav ¿j rozkazuvati, shcho vin za neyu zhurivsya, ta yak vin shukav
roboti, ta biduvav, i skriz' pribil'shuvav svoº liho ta roztyagav jogo na
dovshij chas.
- A ya, bozhe zh, tebe dozhidala na Rizdvo!
- Nu j chudna ti! Kak zhe b ya do tebe prijshol, kogda menya doma vorom
ob'yavili?
- Dak hoch bi zvistochku podav - de j shcho ti, shchob ya hoch znala.
- Nu j chudnaya ti! Nu j kakuyu b zhe ya podav zvistochku? SHCHo golodnij ta
holodnij? Ne sto¿t' togo dela! Ta j tak skazat': ne hotºl ozivat'sya, shchob
Denis ta volosni ne dovidalis', de ya: voni b zhe mene togda sichas u holodnu
zapakuvali, a to j u tyuryagu. Razli zh ya durnoj, shchob v ogon' samomu lºzt'?
Levantini vse, shcho vin kazav, zdavalosya pravdoyu. Ta til'ki girko, shcho
vono tak use zrobilosya.
- A shcho zh ti teper robish, Romane? - spitalasya vona.
Roman zagomoniv shvidko, mov pospishayuchi mershchij prominuti ce pitannya:
- Vot vidish, ya tut na sluzhbi sluzhu... Tut, znaºsh, est' takoj lisnoj
sklad, dak ya tam... za prikazhchika... Ne ochen' shchob prekrasno j zhit' - nu ta
zhivjom kak-nebud'.
Cyu kazku vin usim rozkazuvav, hto ne znav jogo.
- Otut nedalechke j zhivu -- u Rivchakah... Prihod' kogda-nebud'.
Levantina mahnula rukoyu. Minulosya! Bude vzhe j togo, shcho zaznala.
Bin pochav upevnyati, shcho zovsim liha ¿j ne hotiv, shcho robiv z neyu po
shchirosti. Govoriv laskavo, prihil'no, i Levantini zdavalosya, shcho pered neyu
ozhivav toj davnij Roman, yakogo vona tak kohala.
A vin use prohav prijti do jogo.
SHCHo vin vigaduº? Hiba vona yaka, shchob do parubka v hatu jti? Ta j koli b
vona jshla? ¯j prosvitlo¿ godini nema za robotoyu.
Ale vin ne pokidav svogo. Koli do jogo prijti ne hoche, to nehaj
viprosit'sya v hazyajki v nedilyu. Voni pishli b udvoh na prohidku,- ot hoch bi
v gorods'kij sad... Vin ¿j tak bagato maº rozkazati. Vona jogo robit'
vinnim, a vin ne vinen,- treba zh jomu vipravitisya... bo vin ¿¿ lyubit' i ne
hoche, shchob vona tak pro jogo dumala.
Vona mov togo ne chula.
- Kudi ce mi zajshli? Ot ya za balachkami, zamisto bazaru, bozna-kudi
pishla.
- Pospººsh ishcho na bazar!
- Ne mozhna: hazyajka layatime.
Voni povernuli do bazaru, i vin shche trohi ¿¿ proviv, use prosyachi vijti.
Naprikinci skazav, shcho v nedilyu vvecheri, godin u p'yat', dozhidatimet'sya ¿¿
kolo vorit u gorods'kij sad, i z tim pishov.
Vona ne vidkazala jomu nichogo. Ale vves' tizhden' dumala pro ce. Piti chi
ne piti? Pislya togo vs'ogo, shcho vin ¿j zapodiyav? I chogo? Vin klikav ¿¿, ale
ni slovom ne ozvavsya, shcho teper dumaº robiti. I chogo zh vona pide?
CHudna vona. Strilasya z nim raz na vulici na yakus' tam chasinku i hoche,
shchob uzhe vse zrobilosya. Mozhe zh, vin na te j kliche ¿¿, shchob ce vse rozkazati
ta poraditis', yak zrobiti.
Dumki hililisya tudi j syudi. Ne znala, na chomu stati, i rada bula,
dumayuchi, shcho odnak hazyajka ¿¿ ne pustit'. Ta zovsim nespodivano stalosya
inakshe. U subotu pri¿hav z svogo hutora hazyajchin bat'ko i zabrav dochku do
sebe ta j nadovgo: ¿¿ mati zaneduzhala.
U nedilyu Levantina ne mala za dumkami spokoyu z samisin'kogo ranku.
Prositisya chi ne prositisya v hazya¿na? Cej, pevne, pustit'. Ni, mabut', ne
treba. Koli Roman ne zvodit', a spravdi po shchirosti hoche shcho zrobiti, to
zrobit', a ¿j nema chogo nazustrich jomu bigti.
Mozhe, j tak, a mozhe, j ne tak. YAk teper vona ne vijde, vin podumaº, shcho
vona j zovsim odkinulas' od jogo, ta j oblishit' use. I vpustit' vona z ruk
te, shcho mogla b mati.
Taki nadumala: vijdu chi ne vijdu do jogo, a poproshus' u hazya¿na. I
spravdi poprosilasya pogulyati, podavshi vvecheri samovar. Kvasyuk, bazhayuchi
pridobritisya do ne¿, zaraz zhe pustiv, til'ki nakazav nedovgo hoditi.
Prijnyavshi samovar, Levantina vbralasya v shcho bulo krashche ta j pishla z
domu.
Vijshla na vulicyu, a vse z toyu dumkoyu, shcho, mozhe, vijde do jogo v sad, a
mozhe, j ni.
Pomalu jshla vulicyami, ne duzhe j divlyachis', kudi jde, i opinilas' pered
merezhchatoyu bramoyu velikogo sadu.
U sadu nikogo ne bulo. Pochalasya vzhe osin', nakrapali chasom doshchi, i
gorodyani kinuli hoditi v cej sad, shcho rozrissya azh na krayu goroda, a
tovklisya po posilanih piskom stezhkah bul'varu vseredini mista. Ne bulo
nikogo j s'ogodni, hoch nadvori bula j godina.
Pered Levantinoyu lezhala stezhka, shcho vganyalasya v glib gayu z garnih
velikih derev. Postoyala trohi i pishla neyu.
I vidrazu golos znajomij promoviv nad uhom:
- Spasibi, serden'ko, shcho prijshla!
Vin uzhe jshov bilya ne¿, vijshovshi z malen'ko¿ stezhechki zboku. Obviv ¿¿
stan rukoyu, ale vona tiho vizvolilasya z tih obijmiv, i voni pishli poruch
pid ryasnim verhovittyam starih visokih derev. Nadvori vzhe smerkalosya, i na
stezhci bulo temno.
Dijshli do yako¿s' budivli.
- Otut ya nochuvav, kak ne bulo den'og na nochlezhnij,- pokazav na budivlyu
Roman.
- Bidnen'kij! - promovila Levantina i shotila podivitisya vseredinu.
Roman odignuv gvizdok toj, shcho ¿m zabito bulo dverci, i voni vvijshli v
porozhnij parter. Pered Levantinoyu ledve mrili v temryavi stini, a tam, u
tij chornij pashchi, de bula scena, yakis' stovpi... Voni pidijshli blizhche do
miscya, de buv orkestr; hoda ¿h guchno ozivalasya po doshchanomu pomostu,
kotilasya lunoyu tudi, v temryavu, i shchos' tam zatrishchalo,- mabut', dveri
zaripili...
- Uh, yak strashno! - skriknula Levantina i nesamohit' pritulilasya do
Romana.
Vin znovu hotiv ¿¿ obnyati, ale vona zaraz zhe povernulasya j vibigla z
teatru.
- Bozhe!.. I yak tobi ne strashno bulo tut nochuvati! -promovila vona,
jduchi z ¿m dali stezhkoyu.- YA b zrodu ne pishla syudi,- krashche b na vulici!
- Na vulici policiya ne dozvolit',- nada hovat'sya tudi, kudi vona ne
zaglyada.
I vin znovu pochav rozkazuvati pro svoº minule zhittya v gorodi, bagato
pribrihuyuchi, kazav, shcho vin ¿¿ lyubit' i nikoli ne pokidav lyubiti. Vona
sluhala te, i ¿j zgaduvalos', yak vin pokinuv ¿¿ na potalu, na glum lyudyam,
ale vona zaraz zhe proganyala vid sebe ci zgadki, i voni znikali, a vona
vpivalasya jogo solodkimi slovami... Vin malyuvav ¿j krashche zhittya. Kazav, shcho
nezabarom hazya¿n dast' jomu krashchu posadu, vin odbiratime azh trista rubliv
na rik, i todi voni mogtimut' zhiti vkupi.
Levantini zdavalosya, shcho voni mogli b zhiti vkupi j teper abo hoch
zvinchatisya j teper, ale vona ce til'ki podumala, a chomus' ne skazala...
V sadu bulo taºmno j tiho, visoke sklepinnya z vit shilyalosya nad nimi
tak zahisno-prihil'no, i voni buli til'ki vdvoh, i vona tak hotila jomu
viriti. I sama ne pomitila, yak jogo ruka obnyala ¿¿ stan, i divchina ne
pruchalasya. Voni jshli, bliz'ko-bliz'ko pritulivshis' odne do odnogo. YAkas'
solodka znemoga pochinala opanovuvati ¿¿ vsyu vid c'ogo dotorkannya, vid jogo
laskavogo golosu... I jogo gubi nahililis' ¿j do ust, i, zaplyushchivshi ochi,
vona vidpovidala jomu na pocilunok...
I vidrazu rozgornulisya vgori viti, i temne, povazhne, visoke nebo
glyanulo na ¿h svo¿mi ochima-zoryami. I cej poglyad mov odrazu rozignav
Levantini mari. Vona virvalas' od Romana, vidskochila i, prostyagshi popered
sebe ruki, mov hotila vid jogo oboronitis', skriknula:
- Ni, Romane, ni! Ne zajmaj mene!.. Ne hochu!.. Zrodu ne hochu!..
Vona vsya tremtila. SHCHe raz skazala: "Ne hochu!" - i pishla shvidko, malo ne
pobigla, nazad, mov boyachisya jogo, mov utikayuchi vid jogo. Vin pospishavsya
slidkom za neyu, kazhuchi, shcho vona durna, shcho nema chogo boyatisya. Ale vona jshla
hutko, nichogo ne kazhuchi, ne divlyachis' na jogo.
Nezabarom vijshli z sadu. Levantina mov zaspoko¿lasya, pishla tihshe. Roman
pochav govoriti pro inshe: rozkazuvav divchini, shcho vin buv u teatri, i yak tam
garno, i shcho to teatr. Vona spershu til'ki sluhala jogo, potim pochala j
rozpituvatisya, zacikavivshisya. Pro te, shcho bulo v sadu, vzhe bil'she ne
zgaduvali.
Vin poviv ¿¿ dodomu inshimi vulicyami, ne tudoyu, kudoyu vona jshla. YAk
prohodili proz odin dvir, vin pokazav na nevelichku hatku:
- Otut ya zhivu.
Levantina nichogo ne skazala, til'ki shvidshe pishla dali, mov boyalasya, shchob
vin ne poviv ¿¿ do sebe. YAk vijshla na svoyu vulicyu, poprohala jogo ne jti
vzhe za neyu i shvidko dijshla dodomu.
Vertayuchis' Roman od ne¿, serdivsya, shcho jomu tak ne shchastilo. Ale ce shche
bil'she rozpalyuvalo jogo. Vin zovsim ne spodivavsya, shcho Levantina bude taka
vperta. Dumav, shcho yak u gorodi sama sobi, to shche krashche... Beri, kazhe, ta
vinchajsya... Tudi k chortam! Same teper jomu zhenitis' ta ditej zavoditi.
Ale nehaj ne brishkaº! Jogo ruk ne mine.
I vin pochav uchashchati v kramnicyu - chi ne pobachit' Levantini. Ale Kvasyuk
pomitiv, shcho cej parubok ne durno zrobivsya ohochij u jogo kupuvati, i ne
stav zovsim pokidati v kramnici Levantinu. Roman pochav todi steregti
divchinu na vulici v toj chas, yak vona mala jti na bazar. Vona znala ce i
boyalasya tih zustrichej, razom i bazhala ¿h. Persh nizh vijti z hvirtki,
strahayuchis', pozirala, chi nema de Romana, obhodila inshimi vulicyami, a ne
strivshi jogo, pochuvalas' tak, mov ¿¿ nadiya odurila... I sama gnivalasya na
sebe za te pochuvannya...
Ale inodi jomu shchastilo perejnyati ¿¿. Todi vin provodiv ¿¿ do bazaru,
silkuyuchisya spershu zavesti divchinu na yaki inshi vulici, shchob dovshe hoditi. I
vse tak garno do ne¿ govoriv i prohav vijti.
YAkbi vona ne bachila jogo, to ¿j bi legshe bulo: vona b jogo potrohu
zabuvala. Ale oci zustrichi, oci vtikannya vid zustrichej i zhal' za ¿mi, oci
rozmovi j dumki, dumki pro jogo ta pro jogo slova, ne davali ¿j spokoyu.
Liho bulo Levantini z Romanom, a shche girshe z Kvasyukom. Za nim ne bulo ¿j
prosvitku. Vidkoli Kvasyuchka po¿hala - v'yaz do ne¿, yak shevs'ka smola, liz
obnimati j ciluvati ¿¿. Vona zvichajno shtovhala jogo, vtikala z hati j
sidala nadvori, azh poki vin ishov znov do svoº¿ bakali¿. Dobre hoch te, shcho
ne mig dovgo siditi v hati.
Unochi vona zashchipala na zashchipku dveri z kuhni v svitlici. Ale odnogo
razu prokinulasya, pochuvshi bilya sebe kogos'. Shopilasya sprosonnya yak
bozhevil'na.
- Ne puzhajs'! Ne puzhajs'! Eto ya...- ozvavsya znajomij gidkij ¿j golos, i
vona pochula na sobi jogo ruku. Zirvalas' z lavi ta - z hati! Perebigla
dvir i zahovalas' azh u drugomu kinci jogo za sazhnyami drov.
Bula bosa, v samij sorochci ta v lihen'kij spidnichini.
Vona sidila tam dovgo, tremtyachi zo strahu j holodu, cokotyachi zubami.
Sidila, azh poki podubili z holodu nogi, i vsyu ¿¿ mov tryascya trusila. Todi
dogadalasya zlizti na gorishche nad kinniceyu i zakopatisya v sino. Tam
zogrilasya i, drimayuchi ta prokidayuchis', prolezhala do ranku.
Uranci, til'ki ripnula dverima v kuhnyu, Kvasyuk zaraz zhe vijshov z drugo¿
hati:
- Gde eto ti brodyazhizh po nochah? Davno nada po hazyajstvu porat'sya, a
vona biga.
Tak govoriv, movbi sam nichogo j ne zrobiv, a vona bula vinna. Ne stala
z nim sperechatisya, til'ki skazala:
- Oddajte meni pashport ta zarobleni groshi, to ya pidu vid vas.
Vin zaregotavsya:
- Ish, kakaya umnicya! Hazyajka z domu, a vona budet' roshchituvat'sya, bez
robotnici hazyajstvo pokidat'! Dav bi ya ¿j den'gi j pashport! Nichogo ne dam!
Hochesh itit' - idi takaya, kakaya ºst', to posidish u polici¿ ta po etapu
dodomu poshlyut'.
Levantina boyalas' polici¿ ta etapu. Vona zgaduvala, yak odnu z ¿h sela
divchinu privedeno dodomu etapom. Bozhe, yakogo soroma bulo! A skil'ki
naznushchalis' z bidolashno¿ v polici¿?
- A shcho? Vzhe j spuzhalas'? - kazav dali Kvasyuk.- Nu, ºsli ti taka nizhna,
to ya tebe bol'she j ne zajmu. ZHivi sibº,- ya do tebe j ne torknusya.
I pochav bozhitisya j prisyagatisya, shcho ne zajmatime. Vona ne znala, chi
viriti jomu, chi ni. YAkbi ne toj pashport ta groshi, to zaraz bi vtekla. A
tak - shcho vona robitime?
Zvazhilasya zostatisya, ale togo zh dnya kupila za svo¿ groshi kil'cya do
dverej i zamok, bo zashchipku mozhna bulo vidkinuti z Kvasyukovo¿ hati v
shchilinu. Prikrutila kil'cya i zamikala na nich dveri, ale ne mogla spokijno
spati. Raz u raz prokidalasya, bo ¿j use marilosya, shcho htos' uvihodit' do
ne¿.
Strivshisya Levantina z Romanom, pohvalilasya, shcho ¿j pogano zhiti, shcho
hazya¿n do ne¿ v'yazne.
- Dak shcho? Brosaj tut ta stavaj na druguyu sluzhbu! - poradiv toj.
- YAk zhe ya kinu, koli vin ni pashporta, ni groshej ne viddaº?
- Skvernaya shtuka: bez pashporta nihto ne pri-jmet'... Nu, a ti taki
brosaj ta j perehod' do mene zhit'. A tim chasom pozhalººmos' u policiyu, shcho
vono pashport ne oddajot'. Poki pashporta poluchit ta sluzhbu najdesh, to zhivi
v menya.
Levantina ne pristavala na ce i vse dumala, shcho jogo robiti. Pravda, os'
uzhe kil'ka den' hazya¿n ¿¿ ne zajmaº, ale hto jogo zna, yak vono dali bude.
I spravdi, dali ne bulo nichogo garnogo. Kvasyuk nishkom vismiknuv z
dverej kil'ce i znovu jogo zastromiv - abi derzhalosya. Levantina ne
pomitila c'ogo.
Vnochi vin pophnuv dveri, kil'ce viskochilo, i vin uvijshov u kuhnyu.
Levantina pochula ce vzhe todi, yak vin obhopiv ¿¿ rukami. Vona skriknula,
prokinuvshis', i shopilasya, ale vin zaraz zhe znovu zvaliv ¿¿ na lizhko. Vona
pochala vidbivatisya z usiº¿ sili, ale tiº¿ sili bulo malo, shchob poduzhati
zdorovogo cholovika. Vona vzhe znemagala v ostannij borot'bi. Jogo gidka
pika lezhala ¿j na oblichchi. Sama ne znayuchi yak, uhopila jogo zubami za shchoku
i stisnula zubi tak duzhe, shcho vin skriknuv z bolyu i roznyav ruki. Vona
vidiphnula jogo i chula, yak vin upav dodolu, zagryukotivshi. Za mit' vona vzhe
bula nadvori. Strah tak opanuvav ¿¿, shcho vona vibigla z dvoru na vulicyu i
til'ki tam pishla tihshe.
Ishla vuliceyu i vsya trusilasya z strahu, z turboti, z holodu. Pislya
pershogo vipadku z Kvasyukom vona spala zavsigdi vbrana, ale bula bosa, i
holod doshkulyav ¿¿ u nogi. Pishla shvidshe vulicyami bez niyako¿ meti, ne
znayuchi, shcho robiti. Bulo vzhe nerano. Na porozhnih pivtemnih vulicyah dogorali
lihtari, ledve blimayuchi. De-ne-de blukali stukachi, rozganyali svij son,
kalatayuchi v kalatashku; a deyaki vzhe spali, prihilivshisya do dverej na yakomu
runduchku.
Levantina jshla, vse jshla vulicya za vuliceyu, bez niyako¿ meti, abi ne
stoyati, abi jti. Hodila tak dovgo, azh poki vtomilasya, i sila na oslinchiku
pid chi¿mis' vorit'mi, pidobgavshi pid sebe zadubili z holodu nogi. Ne dovgo
posidila, bo zaraz zhe stukach prognav ¿¿ zvidti:
- Idi, jdi! Bagato tut takih shlyaºt'sya! Ne oginajs', bo svisnu, to
pribizhit' gorodovij - zabere v policiyu.
Levantina pishla dali. Perejshla kil'ki kvartaliv i znovu pritulilas' uzhe
na runduchku. Tut posidila trohi dovshe, bo stukach z c'ogo kvartalu des'
zasnuv. Ale nareshti taki prognav, shche j vilayav pogano. Hodila todi znovu z
vulici na vulicyu, abi yakos' doblukati do svitu. Hoch ne znala, shcho vona
musit' robiti j svitom.
Vernutisya do Kvasyuka? Ale til'ki podumala pro ce, to vsyu ¿¿ pochalo
trusiti. Krashche z golodu vmerti, zamerznuti, nizh od jogo propasti!.. Piti
zranku zh najmatisya, stati na tochku? Hto zh ¿¿ tam viz'me, bosu j
prostovolosu, shche j bezpashportnu? Vernutisya dodomu v svoº selo? Ale tudi ¿¿
tak samo ne navertalo, yak i do Kvasyuka. Ta poki vona dijde, to j zadubiº
na dorozi.
Dumki muchili ¿¿ tak samo, yak holod ta vtoma. Vona vzhe kil'ka nochej
spala duzhe potrohu i teper pochuvala, shcho son tak i hilyaº ¿¿: ot-ot upade j
zasne na vulici. Z usiº¿ sili bad'orila sama sebe i vse jshla, jshla...
Vse vulici, vulici, vulici... Mertvi vulici... Taki chuzhi, yak i lyudi...
Ni dushechki ridno¿!..
YAka samotnya, yaka pokinuta... Na vs'omu sviti...
Bez pomochi, bez nadi¿... Hoch bi kutochok teplij!.. Hoch bi lyudina
dobra!.. Til'ki vulici temni, holodni i shchos'
torohtit'-torohtit'-torohtit'...
Spitknulasya i trohi ne vpala. Vona spala, jduchi. Ne spala, a tak -
golova tumaniº... Lyudi ¿dut' na bazar - torohtyat'. Uzhe pochinaº svitati.
Hoch bi de prihilitis'! Kudi vona jde?.. Oh, yak tyazhko,- vse tilo
bolit'!.. I dusha... Hoch bi i vmerti... Hoch z mostu ta v vodu - on z togo
mostu.
Zijshla na jogo, perehililas' cherez poruchchya. Divilas' vniz.
Sira, nechista voda plivla linivo, zaspano pid uranishnim tumanom... Taka
holodna, negarna... Dali, dali!..
Zovsim uzhe vidko, po gorodu metushat'sya lyudi. De ce vona? Nenache vona
tut bula, a ne piznaº... Stala j divit'sya. Hatki j poganen'ki obsharpani
budinochki tislisya v yaru popid glinistoyu krucheyu. Zgadala: Rivchaki... Ti, de
Roman... CHi ne jogo ce j hata?..
Teplo u jogo v hati... Piti b tudi, bo tam teplo... I zasnuti mozhna...
Hitayuchisya perejshla dvir i pishla v hatu.
III
Romanovi z tovaristvom ostannimi chasami ne shchastilo. Pishli voni v Dibli
i zovsim uzhe nalagodilisya vivesti paru dobrih konej. Koli tut nechista
nagnala gurt p'yanih perezvyan, i vsya sprava lyasnula. Azh do svitu
kujovdilasya perezva na tij vulici, de buli koni, i na blizhchih, a tovarishi
musili siditi, prita¿vshis' v sutochkah. Dobre popotrusilisya, boyachisya, shcho ¿h
tam pobachat', a vzhe yakbi pobachili p'yani choloviki, to pevne, shcho zhivimi ne
pustili b. Ledve poshchastilo pomalu-malu vibratisya zvidti ta vinesti cilu
dushu.
Pislya c'ogo, trohi zgodom, Levdik z dvoma hlopcyami podavsya v Ripaki, i
¿m duzhe dobre poshchastilo vivesti troº konej. Ale zaraz zhe za selom
norovista konyaka skinula Lukasha i vtekla v pole. Musiv vin pluganitisya v
gorod pishki, a ti dvoº po¿hali, shchob odvesti konej do Gapona. Ta, ¿m na
liho, nadvori buv tuman, takij gustij, shcho voni zblukalisya, problukali vsyu
nich, ne potrapili do Gapona, a za¿hali v CHornovus i azh todi shamenulisya,
yak pobachili pered soboyu hati. Po vulici vzhe veshtalis' lyudi i zaraz zhe ¿h
pripinili. Spershu chornovusci podumali, shcho ce prosto z yako¿ slobodi lyudi
zblukalisya, pochali ¿h rozpituvati - vidkilya, ta kudi, ta chogo ¿dut'. Ti
shchos' ne tak odkazali, shchos' naplutali,- voni ¿h u volost', pochali
dopituvatisya, a ti shche bil'she plutali, i viyavilos', shcho ce konovodi. Bito ¿h
duzhe, a potim odvezeno do tyurmi.
Tovaristvo ne boyalosya, shcho voni vikazhut' na sudi inshih: to dobri hlopci
i c'ogo ne zroblyat'. Ale zh ¿h zamknut' najmenshe na rik do tyurmi, a to tak
i zashlyut', bo voni vzhe ne vpershe na sudi, a tovaristvo todi vtrachaº dvoh
dobrih robitnikiv. A druge - zdobich viskochila z ruk ishche raz.
Pislya c'ogo otaman z Romanom ta z Lukashem znovu podalisya v Dibli, ale j
s'ogo razu neshchaslivo: pereshkodili stukachi, bo vsyu nich hodili po vulicyah,
ne dayuchi pidstupitisya ni do odnogo dvoru. Bo hoch p'yani perezvyani i ne
dogledilis' todi do konovodiv, ale potim uden' lyudi pobachili, shcho po
gorodah pohodzheno, i hodilo shchos' chuzhe. Dogadalis', yaki to gosti buli, i
dodali varti.
I ce vzhe tak dva misyaci tovaristvo sidilo bez zarobitku. Poob'¿dalisya j
poobnosyuvalisya tak, shcho vzhe dali nikudi. Til'ki YArosh zhiv, yak poperedu, bo
vin zavsigdi piv potrohu i ne duzhe shikuvav grishmi, yak voni jomu potraplyali
do ruk. CHerez te vsi teper do jogo prihodili pozichati groshej, i vin
pomagav tovarisham potrohu. Same za takoyu pozichkoyu zajshli do n'ogo vvecheri
Patrokl Hvigurovs'kij ta pohmurij Kuchma. Sidili, narikayuchi na lihi chasi,
koli pochuli, shcho htos' ishche jde, i nezabarom u hatu vskochiv novij gist' -
Lukash.
Vin buv shche obidranishij, nizh poperedu, a na dovgih nogah ne bulo chobit:
vin uzhe davno ¿h propiv "z gorya" i teper hodiv tak, shcho odna noga bula v
rezinovij kaloshi, a druga obgornena onuchkoyu ta uv'yazana motuzkom. Darma shcho
tak, a buv veselij, uskochivshi, mahav rukami j vigukuvav:
- Zdrastujte vam! CHogo kisnete? Dºla - pervij sort,- krichav vin p'yanim
golosom i bryaznuv na stil kil'koma sribnimi groshinami, shcho voni azh
rozkotilisya po stolu i dvi vpalo dodolu. Perelyakana ditina zaplakala v
kolisci, i blida j movchazna YAroshiha nahililas' nad neyu, shchos' ditini
shepochuchi, golublyachi ¿¿. A Lukash stav posered hati, z shapkoyu na potilici,
ruki v boki, i vsmihavsya bezgluzdim p'yanim usmihom.
YArosh iz Kuchmoyu glyanuli, divuyuchis', na n'ogo, a Patrokl Hvigurovs'kij
pidnyav ti moneti, shcho popadali dodolu.
- CHi ti ba! - skriknuv.- Glyan'te lish: karbovanec' i tri chetvertaki! De
ce ti dobuv, hlopche? Mozhe, v kogo "zagubiv"?
- Ovva! Kak uzhe ya, to j ne mozhu dobut'! Pal'to pervij sort, a dveri
lakej ne zaper, a ya pal'to nadel ta j poshov na bazar, yak pan!
- Ege! Lukash starovinu zgadav, svoº davnº remeslo.
- A chim stare moº remeslo pogane? - pitav zaderikuvato Lukash.- Ot vi z
svo¿m novim bez kopºjki sidite, a v mene bryazhchat'?
- Velichaºt'sya! - gariknuv pohmurij Kuchma.- Pocupiv yakes' drantya ta j
radij. CHort vit' shcho!
- CHogo zh vono chort vit' shcho? - pitav obrazhenij Lukash.
- A togo, shcho chort vit' shcho, ta j godi! Nashe dilo starosvits'ke,
vil'ne... Viviv konya, siv na jogo - yak majnuv polem-stepom... gej!.. A to
laz' po viknah ta vityagaj manatki! Phu!..
Kuchma plyunuv i serdito odvernuvsya. Vin buv starij konovod i ne lyubiv
ligatisya z zvichajnimi mis'kimi zlodiyachkami, shcho zhili z dribno¿ kradizhki.
- Bros'te sporit'sya,- perepiniv YArosh.-ªsli Lukashu shchastya, to j garazd.
- Nehaj lish stanovit' mogoricha! - ozvavsya Patrokl.
- Za pervin sort! - kriknuv Lukash. Uhopiv groshi j metnuvsya z hati.- V
odnu minutu?
- A stoj, Lukash! - guknuv jomu navzdogin YArosh.- Pozovi tam po dorozi
Romana!.. CHuºsh? Dolzhno, ne slishav - podrav kak samashedshij... Nu, po-kudova
nema Lukasha, to rozkazhi, Patrokle Stepanovichu, pro Levdika? - zveliv
YArosh.- Vidal ti Laz'ka?
Laz'ko to buv areshtant, shcho hodiv z tyurmi na robotu v gorod; cherez n'ogo
Levdik podavav pro sebe tovarisham zvistki.
- Bachiv... YA j zabuv pak rozkazati... Na bul'vari vin robiv... Pishov i
ya na bul'var: palichku v ruki ta j idu sobi - ot, kavaler na
gulyannya,tudi-syudi palichkoyu krutyu... A voni yamki kopayut', derevo saditi.
Nu, ya siv na osloni zaraz bilya Laz'ka - odpochivayu b to. I vin mene bachit',
i ya jogo bachu, ta proklyatij soldat stirchit'... A, kanis pekel'nij! Hoch bi
tebe trichi Tartar poglotiv!.. Odnache divlyus' - odhodit', odhodit' soldat
get' dali... Todi vzhe Laz'ko j skazav... CHiplyayut'sya do Levdika ne za sami
Ripaki, a shche j za Panasovku,- pam'yataºte, vin todi hodiv? Dak kazhe: treba
svidºtºlya, shcho tu nich vin doma buv.
- Ta-ak!.. Svidºtºlya... Kogo zh bi to?..- zamislivs' YArosh.
- Kogo zh? Hvedorchenka! - poradiv Kuchma.
- Aj pravda! Dak ya zavtra zajdu do Hvedorchenka, skazhu, shchob gotovij buv
do sledovatelya jti, a Patrokl Stepanovich pojde up'yat' na bul'var ta
perekazhe Laz'kom.
- Garazd! - odkazav Hvigurovs'kij.
Ce bula zvichajna sprava: konovodam, yak voni potraplyali do tyurmi, treba
bulo takih svidkiv, shchob vipravlyali ¿h. Zdebil'shogo ¿m shchastilo perekazati
tovarisham, chogo same ¿m treba, a ti postachali svidkiv z svo¿h zhe lyudej.
Tim chasom prijshov Lukash z dvoma plyashkami j z zakuskoyu, a za ¿m i Roman.
Stil zastavili plyashkami, charkami, tarilkami, zalozhili vsyakoyu ¿zheyu.
Patrokl, ne gayuchis', oditknuv polamanoyu dvozuboyu videlkoyu plyashku j naliv.
Pochali piti j ¿sti.
Pobachivshi, skil'ki prineseno gorilki, YArosheva zhinka podala mershchij na
stil use, shcho treba, a sama, poki ti pili j zakushuvali, nishkom uzyala
ditinu, viskochila z hati ta j podalas' do susidi. Vona zvichajno tak
robila, yak YArosh gulyav. Vin piv ne chasto, ale pid chas veliko¿ gulyanki
buvalo, shcho j dobre vipivav, i todi biv ¿¿ j nivechiv tyazhko za te, shcho vona
zavsigdi grebuvala jogo dilom i tovaristvom.
- A slihali - vzhe Mikita vijshov na volyu?..- popitav Roman.
- Hiba? Ni, ne chuv,- odmoviv Patrokl.
- Vijshov? - spitav zlisno Kuchma.- SHCHo zh, oce tak jomu j minet'sya?
- Nº,- vidkazav YArosh,- tak ne minet'sya. Slºduºt' nakazat'. Ot zberemos'
gurtom ta podumaºm, shcho z nim delat'.
Mikita - ce buv tezh konovod z ¿h tovaristva. Jogo pijmano, sudzheno, i
vin vikazav shche na kil'koh dush - ti j dosi vidbuvali karu v ostrozi.
Zvichajno konovodi ne proshchali tako¿ zradi.
- Treba tak nakarat',- govoriv Kuchma,- shchob uzhe bil'she ne mig takogo
robiti. A to teper strahu niyakogo nema. U starovinu ne tak bulo - v
starovinu strogo bulo.
- Nu, a kak zhe v starovinu karali? - spitav Lukash.
- A tak!.. Odnogo razu... davno bulo... god desyat'... Todi v nas buv
otamanom Homenko,- ot zapal'nij buv!.. A gnizdo v nas bulo pid Borznoyu.
Dak odin na sudi j proshkodivsya tak, shcho cherez jogo dvoh u Sibir zaslali.
Nu, mi pidozhdali, poki vin vijshov z ostroga. Vijshov vin i ne podaº znaku,
a sam na CHernigiv pobravsya. A otaman kazhe: "Nevzhe zh oce vin i vteche nashih
ruk? Ne popustimo, hlopci!" Nu, zaraz dvoº j obizvalis': odin ta shche
drugij, molodij buv hlopec', Gric'ko... a zdorovij buv, yak tur!.. "Mi
jogo,- kazhut',- pristavimo". I pristavili!
- Ta kak zhe voni jogo pristavili?
- A tak, shcho na dorozi perejnyali. Perejnyali, ta nazad ruki skrutili, ta
rota ganchirkoyu zatknuli, ta j vedut'... Doveli do nashogo yarka... buv tam u
nas takij yarok, shcho mi v jomu zbiralisya... Odin zhe pobig tovaristvo
klikati, a Gric'ko beregti zostavsya.
- Zachim tovaristvo?
- SHCHob sud buv... Ne hotili sami poryadkuvat'... Nu, zbigav... Malo ne
vse tovaristvo zibralosya. Stalo kruzhka, a jogo poseredini... Oditknuli
jomu rota,- kazhi, koli hochesh!.. A vin sto¿t' proti misyacya bilij-bilij ta
trusit'sya...
- Nu?
- Nu, j prisudili! - I Kuchma vihiliv charku.
-_ SHo zh jomu zdºlali?
- SHo zdºlali, to zdºlali, a tol'ki bil'she nikogo ne paskudiv!.. YAk
zakopali na tomu zh misci, to tak i zogniv,- nihto ne shukav... A hoch bi j
znajshli, to nihto b ne vikazav, bo vsi hlopci dobri ta j bili vsi... po
cherzi kozhen brav kijok ta j biv... shchob usim vinnim buti...
- I vi tam buli? - spitav Lukash.
- Mozhe, buv, a mozhe, j ni,- odkazav Kuchma, nalivayuchi novu charku.- Tak u
starovinu bulo! A teper rozpusta pishla, nihto ne shanuºt'sya, nihto chesti ne
znaº: vikazav na tovarisha ta j prav, i hodit' sobi na voli, mov i nichogo
ne zrobiv. Hiba shcho popob'yut' inodi, ta j to ne duzhe...
- Nu, ne ochin' to j teper budem proshchat'...- stiha, ale gostro promoviv
YArosh, i jogo holodni, zli ochi blisnuli.
- Ni, shcho ne kazhi, a v starovinu ne tak bulo! - znov praviv svoº Kuchma.-
Todi ti znav, shcho ti v tovaristvi vo¿n i shcho vsi za tebe, yak odin, stoyat'!
Po pravdi robili! A teper takogo vzhe nema... I togo ne bulo, shchob konovod
poganiv ruki pal'tom yakim aboshcho. Todi kozhen znav: nashe dilo - step! Tam ti
sobi vol'nij,- shukaj vitra v poli! Ta j konovodi zh yaki buli! Homenko,
otaman, dak toj raz za odnu nich sam viviv p'yatero konej!.. Oto lyudi!.. A
teper shcho? Phu!.. Dribnoduhi vsi!
Kuchma vzhe zdorovo vipiv, a vipivshi, vin zavsigdi vihvalyav starovinu, shcho
yak dobre todi bulo, i layav molodih...
- Brehnya! - grimnuv kulakom po stolu Patrokl, azh plyashki j charki
zadzvenili.- Brehnya! ª j teper taki konovodi - orli!
- A de zh ti ¿h bachiv? - spitav, gluzuyuchi, Kuchma.
- De? Na Kubani!
- A hiba ti tam buv?
- O, stul'tus maloumnij! Da ti spitajsya, de ya ne buv!
- Anu zh, nu, rozkazhit' pro Kuban'! - poprohav Roman.
- Sluhajte! Pochnu ab ovo, spochatku. Ot yak turnuli mene z konduktoriv,
zahodivsya ya torguvati. Golki-shpil'ki, pundiki-mundiki, tabachok-sirnichok -
at, chort zna shcho! Bachu, shcho vono ne pidhodit' ni do mogo imeni, ni do moº¿
hvamili¿, ni do mene samogo. Bo im'ya v mene gerojs'ke, hvamiliya -
obrazec', ta j sam ya takij, shcho hoch zaraz idi troyanciv voyuvat'. A tut
golki-shpil'ki!.. CHort zna shcho! Likvidaciya i akva vita.
- SHo, sho? - pitali Roman ta Lukash.
- Azinusi j stul'tusi! Te, shcho prodav svoyu bakaliyu, a groshi z gorya
progulyav. Nu, zostavs' u mene v kisheni, yakos' zavalyavsya, karbovanec'.
Podivivsya ya na n'ogo: ge-ge, bratiku, z toboyu dovgo ne prozhivesh!.. Ni,
tisno tut zhiti!.. Mahnu na Kubans'ki stepi! Hoch z cherkesom budu bit'sya,use
luchche, nizh iz p'yanicyami v trahtiri. Nu, idu do znakomogo konduktora:
"Pusti na Kuban'!" Posadoviv u konduktors'ku, a na drugij po¿zd drugomu
konduktorovi zdav... Ot ya vzhe j na Kubani... Dobra shtuka Kuban', da til'ki
bida, shcho j ostann'ogo karbovancya v dorozi pro¿v. Nanyavsya do odnogo
bagatogo pana, a v n'ogo tabunshchik Artem Gajda. A vi znaºte, shcho vono tam
tabunshchik? CHort, a ne cholovik! YAk virvet'sya u shirokij step z orkanom u
rukah, dak vin tam orel! Skazhenogo konya-neuka pijmav, siv na jogo, stisnuv
kolin'mi - eh! azh step gude! Kin' b'º i peredom i zadom, ta de jomu
skinut' Artema! Z skazhenogo - ovechkoyu stane! A vzhe nichiya chuzha konyaka ne
strivajsya z Artemom u stepu - jogo bude. I bulo v nas tovaristvo dobre:
shestero nas, ta taki!.. Odnogo razu tridcyatero konej viveli, za odnu nich
za dvisti verstov perekinuli, prodali i v obid drugogo dnya doma buli.
- Nu, ta nevzhe? - pochulisya zdivovani golosi.- Ta yak zhe ce vi zrobili?
- Uzhe znali - yak!.. Eh, otam sprava! Tam konovod ne zlodiyachka - takij,
shcho pered policiºyu trusit'sya, yak ot mi, klapouhi azinusi. Tam vin nikogo ne
bo¿t'sya, a jogo vsi boyat'sya! Vijdemo na yarmarok - gulyaj dusha bez kuntusha!
Morem kolo nas gorilka, tanci, muziki bilya yatki na majdani, a lyudi
zbirayut'sya!.. A divchata zadivlyayut'sya!.. Ah, sto chortiv!.. A mi gulyaºmo,
gopaka vitinaºmo, do divchat zalicyaºmos', ta velichaºmos', ta hvalimos' - yak
konej peremknuli ta yaki buli koni...
- Nu, ce vzhe brehnya! - perepiniv Kuchma.- Tobto stali rozkazuvat', de
koni brali? Ta zaraz bi j vas samih zabrali.
- Susa tuporilogo u hvist pociluvali b, a nas ne zabrali b! Tam ne na
nas, a vid nas strah buv. Tam na vsyu okrugu zvisno, hto takij Artem Gajda,
a jogo zrodu nihto ne zajme, lyudi shapki jomu skidayut', bo boyat'sya. A pan
azh prosit': "Ostavajsya v mene, Arteme, zhiti!" Bo pan znaº, shcho yak u jogo
svij konovod zhitime, dak cili budut' koni svo¿, a do chuzhih jomu bajduzhe.
- Ot tam zhist'! - skriknuv Roman.
- Vol'ne, vesele zhittya!.. Koli, buvalo, j napadut' na nas, dak mi
znali, yak oboronyat'sya... Raz yak zastukali nas v ocheretah! Dva dni
oboronyalis'... rushnicya dobra v Artema bula i pistoletiki v mene... Voni do
nas posunut'sya, a mi - bah! Voni j zahovayut'sya, bo kul'ka ne dul'ka: yak
urazit', to zabolit'. A na tretij den' umknuli od ¿h, shche j z kin'mi...
Go-go-go! Azh step zastognav, yak u kopita vdarili!.. Gej! Sto chortiv!..
I vin znovu grimnuv kulakom po stolu. Stan jomu viprostavsya, vsya jogo
kudlata velika postat' divno vidminilas' pid vplivom zgadok pro minule,
dikoyu stepovoyu siloyu spravdi poviyalo vid ne¿. I oblichchya v s'ogo p'yanici j
zlodiya mov osyayav yakijs' svit, ochi jomu zablishchali divnim bleskom...
Vsi glyadili na jogo zachudovani. Roman uves' chas sluhav, vtupivshi v
n'ogo svo¿ palki ochi, boyachisya slovechko zgubiti. I yak udariv po stolu
zdorovennij Patrokliv kulak, parubok uraz tak i kinuvsya j skriknuv:
- A shcho zh, spravdi? Razli zh i mi ne lyudi? Razli zh uzhe kak mi, dak i ne
zumiºm nichogo zrobit'? Da ya vam taku shtuku vshkvaryu, sho na vsyu gubernyu
bahnu, a v karmanah azh zasmijot'sya!.. Hochete? Zavtra v Dibli i p'yatero
konej voz'memo.
- Nu, nu, ti ne ochen' zarivajsya! - promoviv YArosh neprihil'ne.- Znaºm
uzhe, kak tam brat'...
- A ya vam kazhu, shcho voz'memo! Sluhajte. Kolo mogo dvora zhive susºd
Struk. A v jogo na shpili klunya. I tak vona sto¿t', shcho z us'ogo sela ¿¿
vidno. Nu, ya zapalyu klunyu, narod pobizhit' na puzhar, a vi tim chasom
vivedete koni.
Na hvilinu vsi stihli, a todi vraz "ura!" zarepetuvali Patrokl, Kuchma j
Lukash.
- Tihshe! Cit'te! Z ulici pochuyut'! - pripinyav YArosh.
- Darma! CHort ¿h beri! Nehaj chuyut'! - ne vgavav Patrokl.- Romane!
Bratiku! Amikus lyubeznij, daj ya tebe pociluyu!
I jogo velichezni lapi obhopili Romana, a shchetinyasta pika pritislasya do
parubkovogo oblichchya.
- Vipijmo zh!.. Vipijmo zh ishche!.. I vin piv sam, nalivav Romanovi.
- Ot tak molodec'!.. Ce ponimayu!.. SHCHob nasha slava ne propadala!.. A,
proklyati deri¿! - repetuvav uzhe zovsim p'yanij Patrokl.- Vi radi b nas u
lozhci vodi vtopit', bo mi zlodi¿, a vi chesni! Breshete! Sami vi zlodi¿, use
po zakonu kradete. A mi ne zlodi¿... Treba ¿sti - prihodimo j beremo!..
Tak, beremo!.. I voyuºmos' z vami!.. Vi nas ubivaºte, a mi z vami
voyuºmos'!.. Hto poduzhaº, toj i prav. Homo homini lupus est. A hto voyuº,
toj - geroj! A vi chort zna shcho, muzhla¿!.. A ya - Patrokl Hvigurovs'kij...
Patrokl - geroj. Hvigura - obrazec'...
I jogo p'yana golova vzhe shilyalasya na stil.
IV
Roman hoch i lig zvechora p'yanij, ale hazya¿, klopochuchis' pid viknom,
zbudili jogo duzhe rano. Ledve prokinuvsya, zgadav pro vchorashnij svij zamir,
i dumka pro ce nove dilo vzhe ne dala jomu spati. Jomu ne lezhalosya. Vin
shopivsya, odyagsya... V cyu mit' pochuv, shcho htos' beret'sya za dveri i hoche do
n'ogo vvijti. Dveri vidchinilisya.
- Levantina!..
- Romanochku! Bratiku! Ne zajmaj mene!.. Daj meni vidpochiti!.. YA vid
hazya¿na vtekla... Usyu nich blukala... Ne zajmaj mene... Zabozhis', shcho ne
zajmesh!..
- Nu, ta sho ti! Ta hrest menya pobej, koli ya shcho-nebud'!..- zabozhivsya
shvidshe Roman, izradivshi.Idi ta lyagaj spat'! A, bidnyaga!..
Jogo malen'ka svitlichka perebita bula v kinci, i za tiºyu leresichkoyu
shal'ovochnoyu vin spav. Tudi vin i poviv Levantinu. Vona vpala na lizhko i
zaraz zhe zasnula. Vin postoyav, podivivsya na ne¿, usmihnuvsya, todi zachiniv
za neyu dveri v svitlicyu i pishov z domu, zamknuvshi kvatiryu.
Ishov vuliceyu takij zadovolenij ta radij. Sama pribigla! Nu, nehaj
vispit'sya,- odnak vona jogo ruk ne mine. Ta teper jomu j ne do ne¿. Adzhe
vin uchora zabozhivsya, shcho s'ogodni pidut' u Dibli. Treba vmovitis', shchob
hlopci buli gotovi.
Vin pishov do YArosha, ale togo ne bulo doma. Ne znala j zhinka, kudi
pishov. Roman zazirnuv do chajno¿,- i tam jogo ne znajshov. I de vin u chorta
podivsya?
Roman pishov blukati po gorodu po vsyakih zakutkah, de mig zustriti
YArosha. Nihto nide jogo ne bachiv...
A Levantina tim chasom spala. Spala dovgo, do pizn'ogo obidu. SHCHos' ¿¿
nareshti zbudilo. Rozplyushchila ochi, glyanula na hatu i spershu ne mogla
zrozumiti, de vona. CHi se shche nich? U malen'kij komirchini temno. Ni, on
kriz' ne zovsim prihileni dveri vidko shchilinu svitu. CHi ce ¿j snit'sya? Ba
ni, za dverima shchos' gomonit'... Romaniv golos... Vidrazu zgadala vse.
- YAv tebe dva raza bil, usyudi shukal,- kazav komus' Roman.
- Hodil do Hvedorchenka, shchob za svidetelya bil,- odpoviv htos' nevidomij.
- Da, ya j zabul... Nu, a v Dibli hlopci gotovi? Dibli? Levantinine
selo?
- A ti taki dumaºsh? - pitavsya neznajomij golos.- A ºsli ne poshchastit'?
- SHCHe j kak poshchastit'! - odkazav Roman i pochav upevnyati svogo gostya:
rozkazuvav use, yak treba zrobiti, dovodiv...
Spershu Levantina malo shcho rozumila. Ale dedali vse viraznishe j
zrozumilishe viyavlyalosya ¿j te dilo, shcho malo statisya...
- YA vas brosyu v yarku,- skazav nareshti Roman.- Kak zapalyu, to vi
nemnozhko posidit', poka narod zgvaltuºt'sya ta pobizhit' na puzhar. Togda vzhe
j vi... Najluchche berit' u tretij hati skrayu zlºva,- Panas Gaman,- u jogo
ha-aroshih konej troº. Ot tr'om i bu-det' robota. A skol'ko vseh nas
budet'?
- 3 toboyu shestero.
- Harasho. Dak dvom prikazat', shchob seli azh vozli mlina. Znaºsh? Tam same
vozli mlina u Seredenka koni - velika hata, a vozli ne¿ topolya... Use lyudi
j storozhi budut' na puzhari, to vam volya budet'!
- Smotri, sam ne popadis'! - peresterigav gist'.- Teper voni znayut',
hto v ¿h koni bral, to budut' na tebe zasidat'.
- CHortovogo bat'ka popadut' menya! - vidkazav Roman.- YA znayu, kudi
tikat'... At, chort! - shamenuvsya vin.
- CHogo ti?
- Ta ya j zabil, sho mi ne sami v hati.
Vin pidijshov do dverej i zazirnuv u shchilinu.
- Nº, spit'.
- A hto tam?
- Dºvka odna.
- Tudi k chortu! CHogo zh ti ne skazal? Ot rozzyava! Usºm bi ti mastak bil,
ºsli b tol'ko ne tak pan'kavsya z babami. Nu sho, ºsli poslishala?
- Nº, tak spit', sho ne poslishit'.
- Hod'om u seni, chi shcho.
Voni vijshli i rozmovlyali dovgen'ko shche v sinyah. Todi Roman vernuvs' u
hatu, mabut', po shapku, i kudis' udvoh pishli.
A Levantina chula vzhe dosit', shchob zrozumiti vse... Teper vona znala, chim
zrobivsya Roman i hto brav u ¿h na seli koni... Konovod!.. Zlodij!..
Bozhe ºdinij! Za shcho ti tak karaºsh ¿¿? Pokarav kohannyam, pokarav i
kohanim!..
Zlodiya pokohala!..
Tyazhkim bolem projmalo ¿j dushu, rozrivalo serce. Malo vona zaznala, dak
shche ce!..
Zirvalasya z lizhka: tikati! Tikati zvidsi!
Pobigla do dverej, torknulasya do nih,- dveri buli zamkneni. Kinulasya do
vikna,- vono ne vidchinyalosya.
Vona sidila yak u tyurmi.
Vona zh musit' tikati vidsilya shvidshe, shvidshe. Musit' bigti v svoº selo,
peresteregti Struka, peresteregti lyudej, shchob bereglisya, shchob zapobigli
lihovi. Vona povinna skazati... SHCHo skazati?
SHCHo Roman - zlodij, palij! I jogo viz'mut' do tyurmi, suditimut', mozhe, j
na Sibir zashlyut'... I vona poshle jogo na Sibir?
Cya dumka vidibrala v ne¿ vraz usyu tu silu, shcho bula prokinulas'.
Znemozhena vidrazu, sila i shililas' na stil.
Ne vvazhayuchi na vse, shcho bulo, u ne¿ v serci zavsigdi zhevrila iskra
kohannya do Romana, i ostannimi dnyami cya iskra rozgoralasya vse bil'she j
bil'she. Ege, vona teper tak dobre, tak virazno pochuvala, shcho vona jogo
kohaº, shcho vona nikoli ne pokidala jogo kohati. I vona poshle na Sibir togo,
kogo kohaº! Togo, kogo kohaº? Ni! Vona kohala Romana, hoch i grishnogo proti
ne¿, ale chesnogo parubka, a ne konovoda, ne zlodiya, ne paliya! A teper vona
vzhe jogo ne...
Ale zh ni! Vona jogo lyubit', lyubit' takogo, yak vin est', i ne mozhe
virvati, vikinuti z sebe togo.
Lyubit'! A nashcho zh vona jogo lyubit', shcho z tiº¿ lyubovi bude? Hiba vin bude
¿j druzhinoyu? Hiba vona pide za zlodiya, za paliya? SHCHo zh ¿j robiti? SHCHo?
Uhopilasya za golovu rukami. Golova palala, rozskakuvalas' od dumok, ale
ne davala poradi.
A mozhe... buli vsyaki grishniki ta j kayalis'... CHomu zh bi Roman ne mig
pokayatis' i znovu chesnim zrobitis'?
Vona jogo prohatime, blagatime, vona jomu ruki ciluvatime, abi til'ki
vin ne robiv togo, ne jshov tudi, pokinuv svo¿h tovarishiv... Vona blagatime
jogo doti, azh poki vin posluhaºt'sya ¿¿, pokine vse, i todi voni budut'
znovu shchaslivi...
A yak zhe ne posluhaºt'sya?
I shchos' pochinalo ¿j kazati, shcho daremna ¿¿ nadiya, shcho ne maº vona tako¿
sili, shchob virvati Romana z togo bagna, v yakomu vin opinivsya. Vona
silkuvalasya zadaviti cej golos, ta ne mogla...
CHi posluhaºt'sya, chi ni, a vona jogo blagatime. Koli ne pomozhe, todi -
dijsya volya bozha! Vona vzhe nichogo ne zdoliº tut zrobiti.
YAk to? To vin todi pide pidpalit' selo, obkradatimut' lyudej? I vona te
znatime i nichim ne pereshkodit' tomu, ne oboronit' lyudej? Ta hiba zh todi ne
vpade j na ne¿ toj grih? Lyudi kidayut'sya v polum'ya, ryatuyuchi lyudej, a vona
ne obryatuº ¿h, hoch ¿j v polum'ya ne treba kidatis', a til'ki pobigti v
Dibli j skazati...
Grih strashennij, neproshchennij grih - zadlya svogo kohannya popustiti
zanapashchati lyudej. I vona hoche zrobiti toj grih!
Ale zh, bozhe mij... Vona zh jogo lyubit'! Bilas' golovoyu ob stil, ne
znayuchi, yak poºdnati kohannya z povinnistyu - z tim, chogo vimagalo sumlinnya.
Taki navazhilas'. Vona blagatime jogo, a koli vin ne posluhaºt'sya,
pobizhit' u Dibli.
Cim trohi zaspoko¿las'. Ta ne nadovgo. Bo nova dumka znovu rozbila
vves' toj spokij.
Koli vona skazhe jomu, shcho vse znaº, to vin zhe ne pustit' ¿¿ z hati,
zv'yazhe ¿¿, zamkne... YAk zhe vona todi pobizhit' u Dibli?
I muchilas' ciºyu novoyu dumkoyu dovgo-Nareshti zachula, yak bryazkaº na dveryah
zamok. Utekla v temnu hatchinu i sila na lizhko.
Uvijshov u hatu, vidhiliv do ne¿ dveri:
- Ustala vzhe? - Siv na lizhkovi bilya ne¿.- Ot ne nadºyavs', shcho ti do mene
prijshla s'ogodnya! Savs'om ne dumal! SHCHo zh tam zdºlalos' z hazya¿nom?
Vona pochala rozkazuvati - vse, yak bulo...
- O durnen'ka, durnen'ka! CHogo zh ti prosto do mene ne prijshla?
- Ta... adzhe prijshla...
Vin obnyav ¿¿ j pociluvav. Pershij ruh ¿¿ buv - vipruchatis'. Ale zaraz zhe
vona pripinila sama sebe i skorilas' jogo pocilunkovi - odnomu, drugomu.
Vin radiv z ciº¿ nespodivano¿ laski, vona ce bachila, i nova nadiya
prokinulas' u ne¿; vona cim ne pustit' jogo vid sebe.
- A ya tobi ºsti prin'os. Hochesh? Hod'om! Vijshli vdvoh. Na stoli lezhali
pirogi, kovbasa, hlib, yabluka. Nadiyuchis' na zdobich, Roman pozichiv groshej u
YArosha.
- YA tut v odnogo znakomogo harchuyus', ta s'ogodnya hochu z toboyu obidat',
dak vot i prin'os togo-s'ogo.
- Spasibi, moº serden'ko!
Posidali za stil. Vin ¿v dobre, ¿j shmatok ne jshov u gorlo, ta siluvala
sebe ¿sti.
Vona tulilasya do n'ogo, zazirala jomu v vichi, vsmihalasya, hoch u ne¿
hololi j tremtili ruki. Vona zazhivala vsih hitroshchiv, na yaki bula zdatna,
bo ce buv ostannij sposib zatrimati, vderzhati jogo, zberegti jogo sobi. I
zvazhilas' iti do krayu... S'ogodni ne pustit' jogo, a tam... pobachit', shcho
robitime.
Korotkij osinnij den' uzhe nablizhavsya do vechora, yak voni poobidali.
- YAk meni garno, Romanochku, shcho mi vdvoh, i budemo vdvoh uves' den'
s'ogodni... Adzhe ne prozhenesh mene, koli ya zostanus' u tebe nochuvati?
- CHogo b to ya tebe proganyal? Ta ya takoj rad!.. ZHal' tol'ki, shcho ne
dovedet'sya s'ogodni doma nochuvat'. Uzhe skoro i jti nuzhno.
- CHogo? Kudi?
- Hazya¿n posilaºt'... Na mashinu...
- Nadovgo?
- Zavtra dn'om vernus'.
- Oj Romanochku! YAk zhe ya sama budu? Ne ¿zdi!
- Nel'zya, Levantinko: hazya¿n velit'.
- Ot, velike liho, shcho hazya¿n velit'! A ti zaneduzhav ta j ne mozhesh
¿hati.
- Ne, jomu to bez nadobnosti... Dolzhon ºhat', dak ºd'...
- Romanochku! Golubchiku! Bratiku! Ne ¿d'! Zostan'sya zo mnoyu! Bud' zo
mnoyu uves' den' s'ogodni, vsyu nich!
- Zavtra budu vves' den' i vsyu nich i zavsegda potom budu.
- SHCHo zavtra! S'ogodni hochu!
Vona obvilas' krug jogo yak hmelinochka, zazirala jomu v vichi, ciluvala
jogo, obsipala laskavimi, zakohanimi slovami charivnimi, obhoplena
neperemozhnim, malo ne bozhevil'nim bazhannyam zatrimati jogo, ne pustiti...
¿¿ rozpalenij, znemozhenij dumkami golovi zdavalosya chomus', shcho v cij nochi
vsya sila: abi til'ki vin s'ogodni zostavs', abi s'ogodni, a todi vzhe vse,
vse dobre bude!
Nikoli shche vona z nim ne bula taka - navit' tam, na seli. U n'ogo
tumanila golova.
- Nel'zya, serce!.. Kogda b mozhna - ya b i slova ne skazal... Nu, a to zh
nikakim sposobom.
- YAkij ti nedobrij!.. Zostan'sya, Romanochku, serden'ko doroge! SHCHo hoch zo
mnoyu robi, ciluvatimu tebe, miluvatimu tebe, til'ki ne hodi syu nich!
- Ta shcho vona tebe, eta noch, taka doroga? Pochemu?
- Tak hochu! Hochu, shchob ti ni z kim s'ogodni ne buv, til'ki zo mnoyu! Mi
taki shchaslivi, taki shchaslivi budemo, yakshcho ti zostaneshsya zo mnoyu syu nich. I
teper, i potim shchaslivi budemo!
Vin prigortav ¿¿, ciluvav, ale virvavsya nareshti:
- Nu, nuzhno jtit'!
Vona tak i pripala do n'ogo:
- Ne hodi! Ne pushchu! Zostavajsya zo mnoyu! I ciluvala jogo bez liku,
silkuyuchisya timi pocilunkami sp'yaniti jogo, primusiti zabuti pro vse,
zostatisya z neyu.
- Koli zostaneshsya syu nich zo mnoyu - budu tvoºyu, ne pidu vid tebe. A
pidesh - utechu zaraz. Syu nich! Til'ki syu nich...
U cih, stil'ki raziv uzhe skazanih, slovah "syu nich" chuti bulo stil'ki
blagannya j natisku, shcho Roman pochav prisluhatisya do ¿h pil'nishe. Vin shche
derzhav ¿¿ v sebe, yak malu ditinu, na kolinah, ciluvav ¿j ochi, gubi, shiyu,
golova shche tumanila, a vzhe yakas' nepevna dumka vorushilas' tam. I vidrazu
vin povernuv ¿¿ oblichchya do sebe:
- Anu, glyan' meni v ochi! Vona glyanula.
- Levantine, ti ne spala togda, kak ya prihodil pervoj raz?
Vona pochervonila vraz, pijmana na garyachomu vchinku.
- Dak on sho! - Vin zsadiv ¿¿ z kolin.- A shcho zh ti chula?
Vse zaginulo, vse!.. Til'ki odno zostaºt'sya... Vona kinulasya pered nim
navkolishki, obhopila jomu kolina rukami:
- Romane! Bratiku! Ridnen'kij! Ne robi c'ogo!.. Ne hodi z nimi!.. Ne
zanapashchaj lyudej!.. Ne zanapashchaj svoº¿ dushi!.. Pokin' ¿h... tih,
nedobrih!.. Zabud' use te!.. Budem chesno zhiti!.. Po vik vichnij ne
rozluchusya z toboyu!.. Til'ki ne hodi!.. Vtechemo vid ¿h!.. Utechemo zaraz!
Roman ustav, odirvav ¿¿ ruki vid svo¿h kolin i vidijshov.
- Bros' chort zna shcho patyakat'!
- Ni, Romanochku, ne kazhi tak! - Vona lizla za nim navkolishkah,
chiplyayuchis' za n'ogo.To zh grih!.. Pidpaliti!.. Krasti!.. Bozhe mij!.. CHi ya zh
dumala?.. Ne pushchu tebe! Pokajsya!.. Treba, Romanochku, pokayatisya,
spokutuvati svij grih!
- Proch!
- Ne vidpihaj mene!.. Mij bratiku! Mij ridnen'kij!.. Ti zh meni milim
buv!.. YA zh tebe, yak dushu, lyubila!.. YA zh tebe blagayu!.. Ta pomiluj zhe ti j
mene!.. I lyudej zhe! Voni zh ne vinni!.. Hiba zh ne mozhna z inshogo zhiti? Mi
budemo pracyuvati, zaroblyati... YA robitimu... nochi ne spatimu...
Romanochku!.. Romanochku!..
I ne puskala jogo kolin z ruk, divilasya na jogo znizu, blagayuchi
slovami, ochima, sl'ozami...
- Levantine! Ne durij! Ustan' sichas! Sluhaj, shcho ya skazhu!
Vona pidvelas'.
- SHo ti chula, sho vidila,- shchob tol'ki ti sama jogo chula j vidila. SHob
nihto bol'sh! ªsli zh ti hoch odnim slovom komu probovkneshsya, hoch natyaknesh,
to zadushu, svo¿mi rukami tebe zadushu i kriknut' ne dam!
Stisnuvshi kulaki, uves' trusyachisya z gnivu, vin stoyav pered neyu takij
strashnij, nelyuds'kij... A ¿¿, mov grim, pobivali ti jogo slova, odnimali v
ne¿ movu, ruki...
- CHula?
- CHula...
- Smotri zh! Abo movchi, abo na sviti ne budesh zhit'! Ta znaj - to ne
shutochki! YA shutit' ne vmºyu! Sidi tut do zavtr'ogo. Tikat' ne dumaj! YA tebe
zamknu i skazhu hazya¿nu, shchob doglyadal... ªsli b tol'ki zdumala navt'ok, to
on tebe z'yazhet': u jogo klyuch od hati budet'. Razumiºsh?
- Rozumiyu...
- Dak ºsli hochesh na svºti zhit', to sidi tiho. Ne budesh sidºt' - zadavlyu
i v rºchku vkinu. Nu, marsh tudi v zakamarok i ne smºj studova vihodit'!
Sluhnyano pishla. Vin zachiniv za neyu dveri i zamknuv ¿h na zamok. Sam ishche
shchos' uzyav i pishov z hati. Levanti-na chula, yak vin zamknuv i drugi dveri.
Prisluhalasya do togo, yak pishov. Sidila na lizhkovi prignichena, zlamana
usim tim, shcho stalosya. CHi mogla zh vona c'ogo spodivatis'! Vin, Roman,
nahvalyaºt'sya zadaviti ¿¿! Vin - propashchij zlodij...
Vse, shcho bulo v ne¿ v dushi garnogo, yasnogo, kupchilosya v ¿¿ zgadkah pro
togo, davn'ogo, Romana z pershih dniv kohannya. I vin roztoptav te vse
nemiloserdnoyu i nechistoyu nogoyu!..
Dumka znovu vertalasya do podij ciº¿ nochi. SHCHo zh vono bude? Vin zapalit'
selo, pogoryat' lyudi, pograbuyut' ¿h. I vona nichim ne mozhe zapobigti
lihovi!..
Vona shopilasya z miscya. Ta ne mozhna zh tak!.. Vona bude krichati,
stukati, poki ¿¿ vipustyat',todi pobizhit'... Ale zh, vin oddav hazya¿novi
klyuch. Hiba zh ¿¿ hazya¿n vipustit'? Ni, ne tak, a treba nishkom utekti.
Vona pidijshla do tonen'kih shal'ovochnih dverej i potorsala ¿h. Z togo
boku bilya nih buli kil'cya, zamkneni nevelichkim zamkom,- ce bulo vidko, bo
dveri trohi vidhilyalisya,vona mogla prosunuti v shchilinu palec'.
Levantina z usiº¿ sili natisnula na dveri plechem raz, udruge, vtretº,
silkuyuchisya, chi ne virve takim robom kil'cya. Dveri trishchali, ale kil'cya ne
virivalisya. Vona opituvala shche kil'ka raziv, napruzhuyuchis' shchosili, ale
nichogo ne pomagalos'. Zadihana, sila znovu na lizhko.
YAkbi v ne¿ tut bulo shchos' - sokira, molotok,- vona b todi znala, shcho
zrobiti. Pochala nishporiti po zakamarku, macayuchi v temryavi rukami, ale ne
znahodila nichogo. Nareshti, pislya dovgo¿ shukanini, azh u dalekomu kutku, pid
lizhkom, nalapala yakus' zaliznu rich. Vityagla ¿¿ na svit do dverej: ce buli
stari obcen'ki.
Levantina sprobuvala prosunuti ¿h kriz' dveri, ale voni ne prolazili.
Povernula tonkimi kincyami i zmogla zalozhiti ¿h u kil'ce. Todi pochala
rozhituvati jogo. Robiti bulo duzhe nezruchno, kil'ce hitalos' vel'mi malo,
ale taki hitalos'. SHCHe trohi tako¿ roboti, i kil'ce viskochilo z dverej.
Dveri vidchinilisya, Levantina bula v drugij hati.
Kinulas' do drugih dverej. Ale ci vzhe ne na kil'cyah zamikalisya. Vazhki,
debeli dveri zachineni buli shchil'no i zamkneni, mabut', na zasuv aboshcho:
Levantina potorsala, ale nichogo ne zrushila ¿h.
"Budu shtovhati plechem,- podumala sobi,- a mozhe, vidhilyat'sya hoch trohi,
shchob prosunuti obcen'ki".
Pochala natiskati, silkuyuchis' yakomoga tihshe robiti. Spershu natiskala ne
pospishayuchis', ale z usiº¿ sili. Dveri stoyali neruhomo. Pochala todi
shtovhati palkishe, b'yuchisya ob dveri plichmi, obbivayuchi ¿h do sinyakiv, do
krovi pid rukavom sorochki. Zabula, shcho ¿¿ mozhut' pochuti, i bila na odchaj
plechima, liktyami, v zapali malo pochuvayuchi bil', sama rozumiyuchi, shcho ce ne
pomaga, ale ne mozhuchi pokinuti, bo hotila virvatisya z ciº¿ tyurmi. Bilasya
ob micni dveri, yak ptashka-ne -vil'nicya b'ºt'sya ob nevblaganni grati
klitki-tyurmi.
Nareshti, znemozhena, znesilena, spinilasya, pohilivshis' na ti dveri,
vazhko dihayuchi. Pobiti plechi j likti duzhe bolili. Vidpochivala tak kil'ka
chasu.
Kriz' nevelichke vikno bachila, shcho nadvori vzhe smerkalos'. Pidijshla do
vikna i stala jogo oglyadati.
SHibki buli taki malen'ki, shcho yakbi vidaviti odnu, to ne mozhna bulo b
prolizti, a zrobleno vikno bulo tak, shcho ne vidchinyalosya. Polamati jogo?
CHi .vona poduzhaº te? A koli b i zdolila, to pochuyut' zhe hazya¿, yak
trishchatime vikno, bryazhchatimut' pobiti shibki. Pochala rozdivlyatis' u vikno
nadvir i pobachila pered sebe yakus' zamknenu shopu chi vozivnyu. Lyudej ne
bachila, shchob hodili. Ale mozhut' poblizu hoditi, otut zaraz taki, to j
pochuyut' ¿¿.
A yakbi vse vikno viphati,- mozhe b, ce tihshe bulo?
Vono bulo pribite znadvoru gvizdkami. Ale gvizdki ti davno vzhe
poirzhavili, a yak Levantina natisla na vikno z odnogo boku, to voni
polamalisya, i vikno zaraz zhe pochalo vipiratisya z lutok.
- I yakogo tobi chorta treba? - grimnuv pid viknom prosto Levantini
serditij tovstij golos.
Divchina vmit' zahililasya za stinu i stoyala, vsya poholovshi, tremtyachi. Ce
zh pobachili vzhe ¿¿, ce zh hazya¿n!
- Hodi ponochi, vishukuj! CHort bat'ka zna shcho! - kazav toj golos znovu, i
Levantina pochula, yak zabryazkav zamok bilya vozivni.
- Ta vona tut skrayu zaraz i lezhit',- odpovidav zhinochij golos.
Levantini polegshalo: ce ne do ne¿, ce, mabut', hazya¿n z hazyajkoyu shchos'
iz vozivni berut'. Prisluhalasya, yak voni vidimknuli, vvijshli v vozivnyu,
sperechayuchisya, znajshli yakus' rich, zamknuli i pishli get'. Vse znovu zatihlo.
Perechasuvavshi trohi, Levantina znovu zahodilasya bilya vikna. Oberezhno,
pomalu natiskayuchi, vona vihitala vikno z lutok tak, shcho mogla v shchilinu
prosunuti ruku spershu z odnogo boku, todi z drugogo. Vijnyati vikno i
postaviti jogo na zemlyu nadvori bulo vzhe todi legko.
Tim chasom nadvori vzhe zovsim stemnilo. Prisluhalas' odnu mit', chi ne
chuti kogo, i legko j oberezhno vilizla z hati v dvir.
Tremtila zo strahu, shcho zustrine zaraz kogos'. U dvori nikogo ne bulo i
nihto ne berig ¿¿, bo to Roman zbrehav, shcho viddast' klyuch hazya¿novi.
Perejshla dvir hutko i opinilasya na vulici.
Vona bigla b, ta boyalas', shcho ¿¿ pripinyat', dogadayut'sya, shcho tikaº. Ale
pishla shvidko, yak mogla, silkuyuchis' iti v temryavi vulic', i nezabarom bula
za mistom.
Spinilas' na hvilinu peredihnuti i pobigla po dorozi do Dibliv.
Probigla verstov zo dvi.
I vraz dumka odna pripinila ¿¿: ta j voni zh cim shlyahom itimut'. SHCHo, yak
nazhenut' ¿¿? A shcho, yak voni vzhe popered ne¿? SHCHo, yak vona spiznilasya?
Vona znala inshu dorogu: cherez lis, todi cherez bajrak. Cya doroga bula
korotsha duzhe, ale tudi nihto ne ¿zdiv, bo ne bulo shlyahu, til'ki hodili
lyudi vuzen'koyu stezhkoyu. Levantina tezh neyu hodila, ale vden', z lyud'mi, a
teper... Iti vnochi lisom - ce bulo zanadto strashno.
A jti tut, to znov - abo vona spiznit'sya, abo ¿¿ nazhenut', Roman pijmaº
¿¿ - i shcho todi bude?
Glyanula livoruch,- tam lis chorniv temnoyu, pohmuroyu hmaroyu na kinci neba.
Zbochila z shlyahu i pobigla tudi.
Poki bigla polem - bulo nichogo. Ale yak pidijshla do c'ogo vnochi takogo
ponurogo lisu - obnyav ¿¿ strah. Vona znala, kudi jti, vona stoyala na
pochatku stezhki, ale cya stezhka vtopala v taku chornu j strashnu temryavu, shcho v
bidno¿ Levantini stiskalosya pered neyu serce.
Ale vagalasya nedovgo. Perehrestilasya i vstupila v lis.
Tut uzhe ne bigla, bo raz, shcho vtomilas', a vdruge, shcho boyalas' zbigti z
tropi j zblukatis'. Ale jshla shvidko pomizh velicheznimi stovburami starogo
lisu. Zridka til'ki rozrivalosya vgori posplutuvane gillya, i todi vidko
bulo ¿j klaptik neba z dvoma-tr'oma zirkami. Zvazhilas' ne divitisya nabik,
ne prisluhatisya, a vse jti, jti...
Ale ochi nesamohit' zazirali inodi vbik, vuha lovili taºmnichij golos
velikogo lisu. A vin ozivavsya tihimi shepotami, shelestami i zithannyami, i
kozhen takij zguk odbivavsya golosno, gostro v napruzhenomu vusi bidolashno¿
divchini.
Vona vse jshla. Osin' uzhe strusila z derev chastinu ¿h litn'ogo vbrannya i
nasipala na zemli m'yakij kilim mertvogo listya. Levantini dobre bulo
stupati po stezhci, hoch vona chasto bolyache bila svo¿ bosi nogi ob ne vidne
¿j korinnya. Ta vona na te ne zvazhala i vse jshla.
CHasom pered ochima mriyalis' yakis' chorni velichezni postati, chasom ¿j
zdavalos', shcho ot-ot zasvityat'sya pered neyu dvi svichki vovchih ochej... Vona
todi zaplyushchuvala svo¿ ochi...
Vona chasto hodila v cej lis z divchat'mi po yagodi, yak zhila v najmah u
bliz'komu vid lisu seli, i dobre jogo znala. Koli b ne ce, to zblukalas'
bi davno.
Nareshti ¿j zdavalosya, shcho vzhe pidhodit' do krayu. Todi, sama ne znayuchi
cherez shcho, vraz kinulasya bigti, rozbivayuchi do krovi nogi, obdryapuyuchi sobi
gilkami ruki, oblichchya. Bigla, bo gnav ¿¿ velikij strah,- azh poki viskochila
na pole. Vtomlena, vpala na zemlyu i trohi polezhala, vidpochivayuchi. Ale
nedovgo. Zirvalas' i pishla znovu. Ta ne pishla vzhe cherez bajrak, a zbochila
pravoruch i zijshla znovu na shlyah. Ce bulo trohi dali, ale zh bajrak buv ¿j
shche strashnishij za lis.
Nogi pochinali duzhe boliti, ale vona ne smila spinitisya. Kozhna hvilina
vgajki mogla zanapastiti vsyu spravu. Treba jti, hoch trohi j tihshe. Skil'ki
shche ¿j zostalosya? Verstov chotiri?
Ishla... SHCHos' zamrilo livoruch. Oce zh i bajrak pid Diblyami. SHCHe verstva -
i vona v seli.
SHCHo ce?
Temne osinnº nebo zazhevrilo z krayu - tam, nad selom. Ce misyac'
zihodit'? Ege, mabut', misyac'... Tak ni zh bo, misyac' ne zvidtilya
shodit'... Use bil'she j bil'she... Vognyani pasma vibivayut'sya ugoru,
strilyayut' po nebu. Pozhezha!..
Levantina skriknula yak nesamovita i pobigla nazustrich strashnomu
chervonomu promittyu.
V
YArosh taki trohi boyavsya tiº¿ shtuki, shcho vigadav Roman. Diblyani stali vzhe
taki zli na konovodiv i tak ¿h pil'nuvali, shcho bulo nebezpechno tak skoro
tudi potikatis'. Ale Patroklovi Hvigurovs'komu ta j us'omu tovaristvu do
vpodobi pripala taya vigadka. Patrokl, trohi vipivshi zvechora, vsyu dorogu,
poki jshli do Dibliv, buv strashenno veselij, smishiv tovarishiv svo¿mi
zhartami j lajkami i vse zachipav pohmurogo chogos' otamana. Ale toj movchav
na vsi jogo vigadki. Podililisya voni tak: YArosh z Patroklom ta z Lukashem v
odnim gurti sili v yarku, chigayuchi na troº konej Panasovih Gamanovih, a
Kuchma z odnim hlopcem zahovavsya bilya mlina, vzyavshi na svij paj paru
Seredenko-vih. Roman, pidpalivshi, povinen buv zaraz zhe tikati v gorod.
Tr'om u yaru bulo duzhe dobre siditi, bo ne vidno bulo ¿h nikomu, ale
voni bachili toj shpil', de mala buti Strukova klunya i zvidki Roman povinen
podati ¿m svoº vogn'ove gaslo. Hoch otaman i ne dozvolyav rozmovlyati, ale v
golovi v Patrokla shche gulo vid goriluhi, to j yazik u jogo niyak ne hotiv
odpochivati, a vse shepotiv do Lukasha. Toj pirhav zo smihu, a rozlyutovanij
YArosh nareshti ne vitrimav:
- Ot kak dam shvorinem po golovi, to ti shvidko zamovknesh! - proshepotiv
vin, shtovhnuvshi tim shvornem parubka v bik.
Todi obidva zamovkli, znayuchi dobre, shcho z otamanom ne zavsigdi mozhna
zhartuvati, bo chasom zarobish za zharti takogo, shcho j doviku zgaduvatimesh.
Usi sidili movchki, vtupivshi ochi v toj bik, zvidkilya dozhidalis' oznaki.
Sidyachi tak dovgen'ko, pomitili, shcho ¿m stalo vidko daleki verbi na
pochervonilomu nebi. I nezabarom zharke polum'ya vdarilo vgoru, osyavayuchi kupi
sonnih hat i derev. Skriz' po selu zagalasuvali, zabigali lyudi, zagavkali
sobaki. Spershu kriki j tupotnyavu chuti bulo j poblizu, ale zgodom use
vshchuhlo tut, i til'ki tam, de yasno shugalo vgoru polum'ya, chuti bulo
nevgavnij poplutanij galas lyuds'kogo stovpishcha. Konovodi zrozumili, shcho-lyudi
z bliz'kih do krayu vulic' uzhe pobigli na pozhezhu.
- Anu lish! - promoviv tiho YArosh.- Ta shvidko!..
Malo ne bizhachi, perejshli nevelikij klapot' vigonu vid yaru do pershih
hat. Po livij peri¿ tretya hata skrayu - Panas Gaman.
SHvidko j movchki vvijshli v pokinuti vidchinenimi vorota, vstupili v dvir.
Velika povitka z kin'mi bula pered nimi. V dvori nikogo ne bulo, til'ki
sobaka viskochila z-pid hati i kinulas', zagarchavshi, prosto na YArosha. Vin
ubiv ¿¿ za odnim mahom, rozbivshi ¿j golovu shvornem. Za odnu hvilinu vin
svoºyu duzhoyu rukoyu, zalozhivshi za pribo¿ shvorin', odirvav ¿h, i kinnicya
vidchinilasya. Lukash iz Patroklom ubigli vseredinu i nedovgo barilisya,
vivivshi troº konej. Skochili na ¿h i buli vsi vzhe za vorit'mi.
- Anu, pripusti! - skazav otaman.
Ale v cyu mit' stalosya nespodivane.
CHetvero lyudej v'¿zdilo verhi z polya v vulicyu. Ce nochlizhani, pobachivshi z
luki pozhezhu, kinulis' u selo.
- Hto ¿de? - guknuv perednij.
YArosh udariv svogo konya i tri zlodi¿ movchki proskochili proz nochlizhan. Ti
ne vidrazu rozibrali, shcho ce, a zrozumivshi, pognali za ¿mi slidom, gukayuchi:
- Lovi!.. Zlodi¿!.. Konovodi!..
YArosh biv konya bez zhalyu shvornem, a Lukash ta Patrokl shmagali svo¿h
nagayami. Koni bigli z usiº¿ sili. Ale vidko bulo, shcho v nochlizhan koni krashchi
chi ne taki potomleni. Voni nasidali na shiyu konovodam, os'-os' nazdoganyali
¿h. YArosh ozirnuvsya j pobachiv, shcho daremna rich utikati. Treba bulo inshim
robom ryatuvatisya.
- Puskaj koni!.. Sami - v yar! - kriknuv do tovarishiv.
Same dobigli do yaru. Stribnuli na odchaj dushi dodolu. Koni porsnuli v
pole, a za nimi j nochlizhani.
Troº konovodiv popadali na zemlyu trohi ne pid kopita konyam, ta, na ¿h
shchastya, til'ki Lukasha zachepiv kin' zadnim kopitom. Popadali same nad kraºm
i, ne vstayuchi, ne mozhuchi vderzhatis', pokotilisya vniz u yar. Ta ¿m c'ogo j
treba bulo. Spinilis' azh na dni i zaraz zhe poshoplyuvalis' na nogi. Ne
chuli, shcho j zabilisya, hoch gupnuvsya kozhen zdorovo. Ale buli cili, nichogo ne
polamali sobi.
- YArom dal'she! - zveliv YArosh.
Pobigli yarom i dumali, bizhachi, shcho kudis' zhe toj yar vihodit', to tudi j
voni vijdut'. Probigshi chimalo, pochuli, shcho v ¿h pid nogami vzhe ne zemlya, a
kaminnya. YAr nizhchav, glibshav, i vraz voni opinilisya v yakijs' kam'yanij yami,
a pered nimi strimko j visoko, yak kruchi, stoyali kam'yani stini glibokogo
yaru, i nide ne bulo vihodu.
Zadihani vtikachi spinilisya.
Voni pijmalisya v pastku, ne znayuchi c'ogo proklyatogo zradnogo yaru.
- Nazad! Mozhe, vspº¿m viskochit'! - kriknuv YArosh.
I vsi troº povernuli nazad i pobigli skil'ki sili. Ne perebigli j
polovini yaru, azh pered nimi zachornilo kil'ki verhivciv i lyuds'kih postativ
pisho. Ce dvoº nochlizhan, pobachivshi, shcho konovodi vskochili v yar, pokinuli
gnatisya za kin'mi, lishayuchi ¿h dvom svo¿m tovarisham, i vernulisya do yaru. Do
¿h tim chasom nadbiglo kil'ki cholovika z sela, pochuvshi ¿h gukannya, bo uves'
chas voni ne pokidali lementuvati, sklikayuchi lyudej.
Ne spodivayuchisya togo, konovodi tak i naskochili na ¿h u temryavi.
- Bij! Bij! Voni! - zagukano vraz, i kil'ka kijkiv gupnulo po plechah i
po rukah konovodam. Voni vidskochili nazad, povernulis' i, yak zahopleni v
sutochkah zviri, ne znayuchi vzhe z odchayu, shcho robiti, pobigli vid vorogiv znov
tudi, v kam'yanij kutok yaru.
Teper selyani buli pevni, shcho voni vid nih ne vtechut'. U c'omu yaru pan
biv kolis' kamin' na svoyu kam'yanicyu ta j vibiv otu gliboku yamu z
kruchuvatimi stinami. Zvidti vzhe ne viskochish.
Galasuyuchi, pobigli vsi slidom za konovodami.
A ti vskochili znov u tu yamu i postali neruhomo, shchob hoch peredihnuti.
- Ot koli tak propali! - promoviv Lukash.
- Nu, ti! Patyakaj! - vizvirivs' na jogo YArosh. Hmari rozijshlisya, i z-za
nih vizirnuv misyac', osyavayuchi vse navkrugi. Vtikachi buli sered nabitogo
dribnogo j velikogo kaminnya. Deyake bulo poskladane sazhnyami, deyake zgornene
prosto kupami. V odnomu misci, malo ne bilya samo¿ stini, kaminnya bulo
nalozhene stovpom sazhniv na pivtora. Patrokl glyanuv na n'ogo.
- Berit' kaminnya, nakidajte, shchob mozhna bulo zlizti na ce! - skomanduvav
vin.
- Nashcho? - spitav Lukash.
- Stul'tusyaka chortiv! Beri shvidshe! - I vin zagrib svo¿mi lapishchami cilu
kupu kaminnya i potyag do stovpa, muruyuchi tam nemov shidci. Lukash dopomagav
jomu.
Ta til'ki pochali robiti, a vzhe djblyani nabigli, mahayuchi kijkami j
lomikami ta gukayuchi:
- A, bisovi shkuroderi, popalisya!..
Bigli prosto na konovodiv, ¿m ne vidko bulo za stovpom, shcho robili
Patrokl ta Lukash, ale voni bachili YArosha. Vityagshi z halyavi velikogo nozha,
vin derzhav jogo v livij ruci, a v pravij buv napogotovi zaliznij shvorin'.
I yak selyani, z rozgonu nabigshi, buli vid n'ogo za tri-chotiri stupni, vin
skriknuv, stribnuv napered i vdariv peredn'ogo svoºyu prostoyu, ale v jogo
rukah strashnoyu zbroºyu. CHolovik ojknuv, zahitavsya... YArosh odskochiv. Selyani
tezh na mit' podalis' nazad, odbigli, ale zaraz zhe shamenulis'.
- Dak vi tak! - zagukali rozlyutovani.- Bij ¿h! Bij na smert'!..
I voni kinulis' znov z pidnyatimi vgoru kijkami.
- A, padlyuki, psi! - revnuv strashnij Patrokliv bas, i tu zh mit'
zdorovezna postat' viskochila pered YArosha, shiroko rozmahnulasya rukoyu i
poshpurila vazhku kamenyuku. Odin z selyan skriknuv, uhopivshisya rukami za
zhivit, ta tak i siv na zemlyu.
- Raz! - revnuv Patrokl.- A oce vam dva! Nova kamenyuka primusila selyan
odbigti shche dali.
- Nazad, kanisi kucohvosti, bo i rebra, j zubi vam sokrushu! - gukav
Patrokl.- Beri j ti, otamane! CHogo sto¿sh durno?
YArosh i sobi zhburnuv kamenyuku, ale zaraz zhe skriknuv:
- Berezhis'!
Ledve vstigli zahovatisya za kaminnya, bo selyani kinuli na ¿h kijkami j
lomakami. Lusnuli j zatrishchali ob kam'yani kupi kijki, rozkidayuchi dribne
kaminnya, ale shkodi konovodam ne zrobili niyako¿.
- Kidajte! CHort vas beri! Vashim lomachchyam vam zhe j golovi porozbivaºmo,-
gukav na svo¿h vorogiv Patrokl.
Hmara znovu nabigla na misyac'. Potemnilo vraz. Selyanam stalo zovsim ne
vidko konovodiv. Pevni buli, shcho ti ne vtechut' z gliboko¿ yami, ale ne mogli
dobrati rozumu, yak ¿h uzyati. Znali j bachili, shcho konovodi, ne spodivayuchis'
miloserdya, boronitimut'sya do zaginu, i dvoh selyan dobre vzhe bulo vdareno
kaminnyam, a tretij buv uves' u krovi pislya YAroshevogo shvornya. Kinutisya na
¿h u temryavi, dak shche j girshogo dobudesh.
- Pobigti v selo po rushnicyu ta j postrilyati ¿h,- radiv htos'.
- Ucilish u temryavi!
- A hoch i vcilish, dak na Sibir pidesh! Treba zhivcem uzyati ta dati takogo
gartu, shchob ostrog ¿h zhivimi vzyav, ta zhivimi ne vipustiv.
- Dak pidozhdemo do svitu.
- A tam selo gorit'!
- To ne z nashogo krayu.
- A tam i do nas dijde, yak ne pogasyat'.
- Vitru nema.
Nareshti navazhilis' poslati parubka verhi na selo, shchob podivivs', yak tam
pozhezha, a koli mozhna, to shche j lyudej na pomich poklikav. Pevni buli, shcho
pozhezha do ¿h hat ne dijde, i mali vartuvati do ranku: povidno-mu zruchnishe
bude brati.
Ledve parubok pobig, koli vraz odna kamenyuka, druga, tretya
gepnula-poblizu selyan.
- CHi ti ba! Znovu kidayut', chorti!
- Haj kidayut',syudi ne syagnut'.
A kaminnya vse gupalo. Nikogo, shchopravda, ne zachipalo, ale vse padalo.
A ce ko¿v Patrokl.
Poki oto muzhiki radilisya, i konovodi ne gayali po-durnomu chasu i
naskladali cili shidci vgoru na kam'yanij stovp.
- Anu, skoch, hlopche, na kaminnya,- zveliv stiha Lukashevi Patrokl,- chi
syagnesh rukoyu azh nagoru, do berega.
Lukash skochiv.
- Z arshin ne staº.
- Durnicya! Na kaminnya, beri, muruj tam!.. Ni, ne tak! Ti, YAroshe,
podavaj jomu kaminnya, a ya shpurlyatimu na toj plebs svinyachij, shchob ne pomitiv
nasho¿ roboti.
I oto pochalasya kidanina. Patrokl zovsim ne silkuvavsya vluchati, ta j ne
mig bi c'ogo zrobiti, bo selyani stoyali taki daleko i bulo temno. Jomu ne
togo treba bulo: vin kidav, abi ti znali, shcho voni v yami, i dumali, shcho voni
til'ki te j roblyat', shcho kaminnya kidayut'. SHvirgav i do kozhnogo razu dodavav
slovami:
- Oce tobi galushka u tvij svinyachij rot!.. SHCHo? Podavivsya? A oce tobi
krashanka mezhi ochi v lob,- bodaj tobi z jogo tvo¿ chortovi slipaki
povilazili! Maºte shche, azinusi, os'!..
- Gotovo! - ozvavsya Lukash stiha.
- Nagoru, bratci!.. Ta zhdit' mene tam,- ya zaraz. I, vhopivshi dvi
zdorovenni kamenyuki, Patrokl viskochiv z yami, nadbig u temryavi blizhche do
svo¿h vorogiv i kinuv odnu kamenyuku za drugoyu. I, mabut', kogos' uluchiv,
bo sered selyan kriknulo. Patrokl zasmiyavsya, murchachi sobi stiha:
- SHCHo? Do smaku pripala? Nu, grizit' sobi na zdorov'ya, cuciki slinyavi!
Ne viskalyujte zubiv, lyupusi zadripani, bo ne vkusite!
Murmotav i vilaziv nagoru.
- Otamane!
- Tut.
- Gajda!
Ale v cyu mit' hmari znovu rozirvalisya i zradlivij misyac' syajnuv na
vtikachiv. Krik zchinivsya sered selyan:
- Tikayut'! Tikayut'! Lovi!..
Polem zatupotilo tri pari motornih nig, a slidom za vtikachami,
vidirayuchisya z yaru nagoru, kinuvsya gurt selyan.
VI
Struchisi ne spalosya. To dumki vsyaki rozganyali son, to blohi
naposidalisya. Vona krutilasya po polu, shtovhala cholovika, serdyachis', shcho vin
tak spit', azh hrope. Uzhe vona peredumala j te, skil'ki v ¿h hliba na cej
rik bude, i skil'ki polotna vitchet'sya z togo pryadiva, shcho natipala, i
dogaduvalasya, yake telya privede ¿¿ vlyublenicya Liska. Uzhe ¿¿ pochinala znovu
dratuvati vchorashnya svarka z zizookoyu YUhimihoyu, i vona zhalila, shcho ne
vstigla us'ogo ¿j vikazati... Same na c'omu u dvori zagavkala sobaka.
"CHogo ce SHarka gavkaº? - podumala Struchiha.- Vona po-durnomu nikoli ne
gavkaº".
Hoch SHarka gavkala zvichajno po bagato raziv na nich, abi zachula, shcho des'
ozvalisya sobaki, ta Struchisi kortilo zbuditi cholovika, i vona pochala
shtovhati jogo v bik:
- Musiyu! Musiyu!.. CHi ti chuºsh?
Musij nichogo ne chuv i cherez te ne ozivavsya. Ce vzhe zovsim rozserdilo
Struchihu. Vona torsonula jogo tak, shcho musiv pochuti.
- Odchepis', Ohrime, ne zajmaj mene! - probuboniv sprosonnya Struk.
- YAkij ya tobi Ohrim? Ustavaj, bisova sonyugo! CHi ne chuºsh hiba, yak SHarka
gavkaº? - I vona tak jogo stusonula v rebra, shcho vin azh shopivsya.
- Ga? sho? sho tam take?
- SHarka gavkaº.
- SHo?
- SHarka gavkaº, ya tobi kazhu.
- Gavkaº, kazhesh?
- Azh zalivaºt'sya.
- Dobra sobaka!.. Nehaj zhe gavkaº, spasibi ¿j!.. I vpav sonnij.
- Ce meni liho, a ne cholovik! Til'ki b spav, a nema togo, shchob svogo
dobra doglyanuti! Ce ne hazya¿n, a yakas' koloda, yakas' splyuga opivnichna!..
Ta jogo j lomakoyu ne zvedesh, yak rozispit'sya!..
A SHarka tim chasom gavkala duzhche, i Struchiha vzhe j spravdi pochinala
cikavitisya neyu. Ne dizhdavshisya Musiya, vona, yak bula bosa j rozdyagnena, tak
i viskochila z hati.
U dvori ne bulo nikogo. Pobachivshi hazyajku, SHarka zagavkala shche duzhche i
pobigla do perelazu na tik. Struchiha j sobi za neyu. SHarka zip'yalasya na
perelaz i gavkala tudi.
Struchiha zazirnula na tik. I tam nikogo. Skirti hliba chornili sered
toku, yak i poperedu, za ¿mi klunya vitikalasya svo¿m verhom. I vidrazu
Struchisi zdalosya, shcho tam z-za skirtiv, kolo kluni, chi shcho, blisnuv yakijs'
ognik... Sirnik, mozhe, hto zasvitiv aboshcho...
"Zlodi¿ hlib kradut'",- podumala zhinka i prozhogom uskochila v hatu.
- Ustavaj, proklyatij lezhnyu! Zlodi¿...- Vona vhopila cholovika za nogi i
v odin ment istyagla jogo malo ne zovsim z polu. Vin uraz prokinuvsya z
tako¿ nespodivanki:
- Tyu, durna! CHogo ti?
- Zlodi¿ hlib kradut'.
- Nu?! - Vin tak i poholov.
- CHogo stav? Bizhi shvidshe!
Voni viskochili vdvoh z hati i kinulisya do perelazu.
Zamisto zlodi¿v voni pobachili na toku vogon'. Teper uzhe vidko bulo, yak
vin vibivavsya z-pid strihi i chervonimi pasmami big po solom'yanij kluni.
- Ryatujte, lyudi dobri!.. Pozhezha!..- kriknuv Struk i kinuvsya na tik. Ale
zaraz zhe zaplutavsya u yakijs' hmiz i vpav. Ustayuchi, vin chuv, yak jogo zhinka
gukala vzhe v Sivashevomu dvori: "Ryatujte!" - i gryukala v vikno, azh shibki
bryazhchali. Potim pobigla vuliceyu, stukayuchi v vikna i krichachi: "Ryatujte!..
Gorimo!.. Ryatujte!.."
Struk tim chasom pidbig do kluni. Uves' zadnij rig ¿¿ vzhe goriv,
palahkayuchi polum'yam ta dimom. Uzhe azh pidbigshi do polum'ya, Struk zrozumiv,
shcho ne mozhe nichogo zrobiti, bo pribig z porozhnimi rukami. Metnuvsya nazad po
vodu. Vhopiv u hati vidro, zbudiv dochku j najmichku, shcho spali v sinyah.
Tim chasom Denis ta Zin'ko, prokinuvshisya vid Stru-chishinogo gryukotu j
kriku, poviskakuvali z hati. Zirnuvshi na tik, voni pobachili na svo¿j kluni
odsvit od Strukovo¿ pozhezhi i podumali spershu, shcho gorit' ¿h vlasna klunya.
Ale, nadbigshi do polovini toku, pobachili, shcho pomililisya: sadki Sivashiv ta
Strukiv, shcho buli mizh dvoma klunyami, vidko bulo naskriz' od pozhezhi na toku
v susidi. Pohapavshi vidra z vodoyu, brati kinulis' do Struka.
Pribigli na pozhezhu razom z nim i vihlyupnuli na vogon' usi troº po vidru
vodi. Buhnulo vgoru dimom, ale za mit' ogon' zagrav shche duzhche, yasno
osyavayuchi tik, dvori, vulicyu. Provulkom, vuliceyu j gorodami vzhe skriz'
zbigavsya narod, zbudivshisya vid Struchishinogo lementu. Bil'sha chastina bigla
z vidrami, hto z sokiroyu, a hto j z porozhnimi rukami. Pochavsya krik, plach,
metushnya. Dehto metnuvsya po pozharku. Struchiha bigala j- golosila. Struk
hodiv od cholovika do cholovika j blagav:
- Lyudi dobri, poryatujte! Tam zhe mij hlib!.. I na toku hlib! Mi zh u
starci pidemo!..
Ale shcho mogli zrobiti ci lyudi? Bigali, nosili vidrami vodu, hlyupali na
vogon', a vin goriv use duzhche. Suha soloma, yak poroh, bralasya vraz ognem,
skoro vin do ne¿ dotorkavsya. Pozharki vse ne bulo.
Tim chasom Denis kinuv gasiti, bo vzhe j bez n'ogo narodu tovpilos'
bagato, ta j sipnuv svata Manojla za rukav:
- Treba pali¿v shukati. Ce neminuche pidpal. Gorilo tak yasno, shcho skriz'
bulo vidko, yak uden'. Voni pochali divitisya, chi ne vidko de slidiv. Bilya
samo¿ kluni vzhe nichogo ne mozhna bulo rozibrati, bo skriz' pozatoptuvali
lyudi. Voni vidijshli trohi dali - Denis do gorodiv naniz, a svat Manojlo do
sadka - i pochali pridivlyatisya.
- Os'! Os'! - kriknuv uraz Manojlo. Denis pidbig do n'ogo. Na sirij vid
osinn'o¿ vogkosti zemli virazno vitiskalisya slidi pari gorodyans'kih chobit
na krivij kopil, z visokimi korkami.
U Denisa j ochi zasvitilis', yak vin pobachiv ¿h. Vin pobig dodomu i
prinis lihtar. Pil'nuyuchi slidu, pishli za nim azh do perelazu v Strukiv
sadok. Zazirnuli cherez perelaz - slid i tam. Denis, pospishayuchis',
pereskochiv cherez perelaz, voni perejshli uves' Strukiv sadok, todi Sivashiv
i nareshti perelizli na Sivashiv tik. Slid ishov cherez tik nache do vorit, shcho
buli z toku v provulok, ale todi virazno zavertav do Sivashevo¿ kluni,
obhodiv ¿¿ krugom i znikav pered vorit'mi z ne¿. U kluni hliba vzhe ne
bulo, vona bula nezamknena, ale Denis dobre pam'yatav, shcho vin zamisto zamka
zalozhiv kilok. Teper kilochok bulo vityagneno,- vidko bulo, shcho vorota
vidchinyuvano.
- Bachite? - poshepki kazav Denis.- Vin tut. Hotiv utekti vorit'mi v
provulok, ta, mabut', abo nas z Zin'kom na toku pobachiv, abo vzhe lyudi
provulkom bigli, dak vin zavernuvsya ta syudi j shovavsya. YA postoyu tut, a vi
bizhit' lyudej klichte!
Manojlo pobig, a Denis nakinuv znovu vorota i zalozhiv kilkom. Vin buv
cilkom pevnij, shcho pijmav zlodiya, i boyavsya, shchob toj, odrazu vihopivshisya, ne
vtik u jogo z ruk.
Manojlo povernuvsya nezabarom, veduchi za soboyu cholovika p'yat' lyudej.
- A shcho? De? YAk? - pitalisya vsi.
- Tut vovchik! Pijmavsya! - kazav Denis.- Uvihod'te oberezhno, shchob ne
viskochiv.
Ne duzhe vidchinyayuchi vorota, vsi povvihodili i znovu ¿h zachinili. Todi
pochali obdivlyatisya skriz' u kluni. Nikogo ne bulo vidko.
- SHukajte v solomi! - skazav Denis.- Svitit' lish!
Pochali rozkidati solomu, toptatisya po nij,- nikogo ne bulo.
- SHCHo za znak? - zdivuvalisya lyudi.- Otzhe, chi ne pomilivsya ti, Denise?
Ale Denis pevnij buv, shcho ne pomilivsya.
- A ot hodim tudi! - skazav vin i poviv lyudej u najdal'shij kutok, de
tezh lezhala kupa solomi. Manojlo prisvitiv, a Denis odkinuv verhnij shar
solomi. Pered shukachami zachornila lyuds'ka spina j golova. CHolovik lezhav
nic', urivshisya v solomu, shovavshi oblichchya v ruki.
- Anu lish ustavaj! - kriknuv Denis i vdariv nevidomogo chobotom u bik.
Toj zdrignuvsya, ale ne vstav.
- Treba jogo zvesti,- skazav Tonkonozhenko i vdvoh iz Denisom uhopiv
cholovika pid grudi, zvodyachi jogo na nogi. Nevidomij ne pruchavsya, ale j ne
vstavav, a buv zdorovij, i voni vdvoh ledve zduzhali postaviti jogo. Vin
stoyav, ale ne vidtulyav vid oblichchya ruk.
- CHi ba! Nenache divka na svatanni, zasoromivsya! - skazav Denis.- Anu-bo
pokazhit'sya, panichu, yaki vi ºst'! - I vin vraz irvonuv jomu ruki vid
oblichchya.
Todi vidstupiv urazhenij: pered nim stoyav Roman.
- E-ge-ge! Ta ce Roman! - skriknuv Manojlo, a za nim i inshi lyudi.- Dak
on hto! _Nu, vovchiku-bratiku, teper popavsya!
- CHogo vi do mene prichepilis'? - ozvavsya Roman hripkim golosom,
divlyachisya nesamovitim poglyadom.- SHCHo ya vam izrobiv? YA nichogo ne znayu... YA
prijshov u selo i tut hotiv zanochuvati.
- Dobre! Dobre! Koli ti ne znaºsh, to mi tobi pokazhemo, shcho ti zrobiv.
Hodim lish!
Kil'ka ruk uhopilo jogo micno i potyaglo z kluni -do pozhezhi.
Vin ne pruchavsya, jshov, perelaziv cherez perelazi, ale chasom kazav:
- Pustit' mene do bat'ka... YA prijshov do bat'ka i zanochuvav u kluni...
- Ege! - gluzuvali z n'ogo.- Buv bi zh u hatu jshov, a ne v klunyu!.. Koli
za bat'ka ozvavsya!.. A to tak ne znav, chi º v jogo bat'ko.
YAk voni pidvodili Romana do pozhezhi, to vzhe vsyu klunyu obnimav ogon', i
vona palahkotila do temnogo neba velicheznim ognyanim stovpom. Malen'ka
pozharka brizkala na ne¿ tonen'koyu techijkoyu vodi, i ta voda, nichogo ne
pogasivshi, zaraz zhe bralasya paroyu i znikala vkupi z dimom u povitri.
Kil'ka dush chiplyali dvoma gakami za klunyu, silkuyuchisya ¿¿ roztyagti, ale
nichogo ne pomagalosya, bo suhe, peresipane solomoyu derevo gorilo, upavshi
kupoyu na zemlyu.
- Berezhis'! Berezhis'! - rozkotilisya sered stovpishcha perelyakani golosi.
Pidgorili krokvi zatrishchali z odnogo boku, vsya pokrivlya vraz skrivilasya
nabik, posunulas' odnim prichilkom uniz, spinilasya na hvilinu, potim
strashenno zatrishchala z drugih bokiv i provalilas' naniz, useredinu,
rozvalyavshi stini stodoli. Buhnuv dim chornoyu hmaroyu, pokrivayuchi soboyu j
polum'ya; na vsi boki poviyalo ryasnim doshchem velicheznih iskor, shmatkiv
goryucho¿ solomi, rozkidayuchi ¿h na lyudej i poza lyudej. Stovpishche opinilosya
sered zaviryuhi, dimu j iskor, zalementuvalo, zakrichalo j sharahnulo get'.
Ale polum'ya vzhe znovu zvivalosya visoko, zharko lizhuchi chorni chelyusti
vnochishn'ogo temnogo neba. Dim rozviyavsya, i lyudi znovu nasunuli blizhche,
galasuyuchi, klopochuchis' i nichogo putn'ogo ne roblyachi, bezsili shchos'
izrobiti. V cyu mit' pozad ¿h zagukano:
- Pustit'! Pustit'!.. Paliya vedemo. I, protiskayuchisya pomizh natovpom,
kupka lyudej vityagla Romana azh do samogo vognyu.
- Hto ce?.. Hto?.. Roman?.. Sivashenko Roman! - pochuvs' krik, i lyudi,
zacikavleni j rozlyutovani, nasuvali blizhche, shchob podivitisya na zlochincya.
Tonkonozhenko z Manojlom postavili Romana same pered ognem. Starij, uves'
sivij, did Karpo stav pered Romanom.
- Romane! - skazav vin, pokazuyuchi na pozhezhu.- CHi tvij to grih?
- Ni.
- A hto zh bi to zrobiv, koli b ne ti? Priznavajsya, tvij to grih?
-_ Ni.
Vraz, zovsim z drugogo boku, pochulisya yakis' kriki, i skudovchenij,
zadihanij cholovik vibig napered, repetuyuchi:
- Koni povedeno!.. Koni!..
- Koni?.. YAki koni? SHCHo ti kazhesh? - ozvalisya navkrugi.
- Troº konej... U Panasa... Viveli j podalis'... Nashi pobigli verhi
navzdogin.
Lyudi na mit' zatihli. Todi mov burya vdarila svo¿m duzhim krilom po
hvilyah, i zarevli voni, zashumili - tak uraz ozvalosya, zagalasuvalo,
zalementuvalo, lyutuyuchi, stovpishche:
- Dak on vono shcho!.. Cej palit', a ti tim chasom koni vedut'!.. Ubit'
jogo!.. YAk sobaku!..
Rozlyutovana yurma nasuvala na Romana, a dvoº zdorovennih cholovikiv micno
derzhalo jogo. CHervoni vid polum'ya oblichchya, poviryachuvani strashni ochi,
stisneni v kulak ruki... shche mit' - i kinulis' bi vsi, shchob rozirvati togo,
hto teper ne mav uzhe sili ni shkoditi, ni boronitisya.
Ale did Karpo mahnuv rukoyu.
- Strivajte, strivajte!- guknuv do lyudej. Na mit' usi spinilisya, a vin
znovu pochav pitati Romana:
- Romane! Priznajs' hoch teper! Tvoº ce dilo? Roman odnu mit' movchav...
YAk bliskavka shvidka, promajnula v jogo golovi dumka: "Viyavilos'!.." Koli
priznaºt'sya, mozhe, ne katuvatimut'. I vin promoviv hripkim, zdavlenim
golosom:
- Moº... Vinen...
I vraz uchinilosya shchos' nezrozumile j nespodivane, shchos' bez miri
nelyuds'ke.
Natovp znovu skolihnuvsya, zalementuvav, zaviv... Desyatki ruk
prostyaglisya do Romana, virvali jogo v tih, hto derzhav, i shtovhnuli, malo
ne kinuli jogo tudi, prosto v polum'ya.
CHolovik pirnuv v ogon', shchez u n'omu, til'ki strashnij krik ozvavsya
zvidtilya.
Ale za mit' vin uzhe viskochiv nazad, dimlyachi, tliyuchi odezheyu, volossyam.
Ale striv pered soboyu nesamoviti, po-zviryachomu lyuti oblichchya, i duzhi
neminuchi ruki znovu kinuli jogo v peklo.
Vin tak samo viskochiv udruge. Vin uzhe goriv.
- Skazheni! SHCHo vi robite! - skriknuv Karpo i, vhopivshi vidro vodi, viliv
na Romana. Odezha pogasla, til'ki dimila.
Bezshchasnij stoyav i trusivsya z bolyu, z nelyuds'kogo strahu.
- I pravda,-ozvavsya htos',-nashcho jogo palit'? Til'k'i odvichat' budemo.
- A shcho zh, pomiluvati jogo, chi yak? - krichali inshi.
- Nam treba, shchob vin svoº tovaristvo vikazav, shchob gnizdo vovche
vidushiti.
- Pravda! Pravda!
- Nu, dak chogo zh vi divites'? Rozzujte panicha garnen'ko ta pogrijte
jomu pans'ki nizhki - poki priznaºt'sya...
SHCHe poradnik ne dokazav do krayu, a vzhe z Romana styagneno obgorili
choboti, htos' rozgrib kupu zharu. CHetvero lyudej uhopilo nedogorilogo
cholovika i postavilo bosimi nogami na zhar. Mordovanij pruchavsya, odbivavsya,
zvivavsya, yak vuzh, u rukah u svo¿h vorogiv, ale v natovpu bula bil'sha sila,
nizh u n'ogo samogo. I v toj chas, yak nogi jomu gorili, jogo strashni z muki
ochi bachili pered sebe spokijnu Denisovu postat'...
- Priznavajs'! Ti poperedu krav koni?
- YA.
- Hto v tebe tovarishi buli?
- YA sam! Vse, shcho u vas bulo poperedu kradeno, vse to ya sam!.. Vse!..
Nikogo tovarishiv ne bulo!.. Pustit' mene!.. Pustit'!..
Te strashne "Pustit'!" pokotilosya daleko, i jogo pochuv Zin'ko. Tak
trapilos', shcho vin same v cej chas buv daleko - to kolo hati, to bilya
stogiv, ukrivayuchi ¿h mokrimi ryadnami, i nichogo ne znav pro Romana. Pochuvshi
teper te nelyuds'ke "Pustit'!", vin kinuvsya kriz' natovp, rozkidayuchi,
valyayuchi lyudej.
Roman, bosimi nogami na zharu, bivsya v rukah u svo¿h kativ, a Denis
stoyav proti jogo i movchki divivsya.
Odnim skokom Zin'ko shtovhnuv dvoh od Romana, a dvoº drugih z
nespodivanki pustili mordovanogo z ruk. Vin viskochiv z zharu.
- Ka¿ne proklyatij! - kriknuv Zin'ko na Denisa.- Brata vbivaºsh! A vi,
dushogubi! - povernuvsya do lyudej.- Katyugi! SHCHo vi robite? CHi vi boga zabuli
j sovist'? Get', zviri lyuti, bo pershogo, hto jogo zajme, ya samogo kinu v
polum'ya.
Vrazhene stovpishche na mit' pritihlo. Ale til'ki na mit'.
- SHCHo vi jogo sluhaºte? Takogo vovcyugu zhaliti? Pechit', poki vikazhe vsih!
I znov shtovhnuli Romana, i vin upav rukami prosto na zhar...
I vraz stovpishche mov rozbilos' nadvoº, propuskayuchi kogos', hto big syudi,
mov jogo gnala yakas' nadmirna sila. Divchina, zadihana, z rozmayanim od
dovgogo j shvidkogo bigu volossyam, viskochila pered pozhezhu... Roman
pidvodivsya z ognyu... Nesamoviti ochi, zminene tyazhkim bolem oblichchya,
pochornili golova j ruki, ci strashni, pecheni, poshmuglyani v borot'bi krivavi
ruki, a z nih visila obgorila shkura...
Golos virvavsya z grudej z nadlyuds'koyu siloyu, pokrivayuchi i gomin
stovpishcha, i gugot pozhezhi odnim nesamovitim, bozhevil'nim krikom - i divchina
vpala, yak mertva, dodolu, pid nogi stovpishchevi.
Epilog
Troº suddiv, prokuror i sudovij sekretar posidali za dovgij stil,
pokritij chervonim suknom. Livoruch od ¿h, na dvoh m'yakih kanapah, sidili
prisyazhni. Prosto suddiv trohi dali posila publika: kil'ka pannochok i
panij, dvoº-troº panichiv, yakijs' pan z gazeti, kil'ka mishchan... Pravoruch
stoyalo zroblene z dereva shchos' pidhozhe do klitki z dvoma zagorodkami; v
odnij bulo shche porozhn'o, a v drugij, zipershis' na pul't, sidiv oboronec' od
sudu.
Zveleno vvesti obvinuvachenih.
Pervij uvijshov visokij kremeznij cholovik u sirij reshtants'kij kucini, z
chornoyu, v tyurmi zarosloyu, borodoyu. Uvijshov i stav rivno, viprostavshis', yak
soldat na mushtri. Silkuvavsya trimatisya neporushne, ale nogo ochi turbotno
perebigali vid suddiv do prisyazhnih i znovu do suddiv.
Za ¿m uvijshla divchina. Nasunuta napered hustka ledve davala bachiti
hude, zmuchene oblichchya; ¿¿ ochi divilisya dodolu, i dovgi vi¿ virazno lyagali
na bilih yak bil' shchokah. Nervovo zakrivala svo¿ shudli grudi gidkoyu siroyu
reshtants'koyu svitoyu.
Pitayut' ¿h pro im'ya. Jogo zvut' Roman Sivash, ¿¿ - vona kazhe:
"Levantina",- suddya vipravlyaº: "Valentina",- Topolivna.
Vibrano prisyazhnih: dvoh muzhikiv, chotiri mis'ki kramari, a to yakis'
panki-uryadovci. Sekretar chitaº pro obvinuvachenih - chim voni vinni.
Rozkazuºt'sya vse poryadu: yak Romana Sivasha pijmano na pidpali, yak sam
vin priznavsya v zlochinstvi, ta shche j u tomu, shcho krav koni. Mayut' suditi
jogo za pidpal i za koni.
Valentina Topolivna dopomagala jomu. Ce bulo vidko os' iz chogo. Vona
musila buti v gorodi, u hazya¿na v najmah, a opinilasya v Diblyah na pozhezhi.
Tam ¿¿ tak urazilo morduvannya nad Romanom Sivashem, shcho vpala nepritomna i z
misyac' bula pislya togo hvora. Doslidzhuyuchi spravi Sivashevo¿, slidchij
natrapiv na cyu podiyu i viyasniv, shcho Topolivna bula kohankoyu Sivashevi, shcho ¿¿
bacheno raz u raz iz nim, shcho vona zhila v Strukiv, bula zla na nih, bo voni
ne viddali ¿j usih zaroblenih groshej; znayuchi vse v dvori u ¿h, mogla
provesti tudi Sivasha na pidpal. Dijshovshi do c'ogo visnovku, slidchij zveliv
zabrati Topolivnu do tyurmi, skoro vona oduzhala, i oce teper mayut' ¿¿
suditi.
Roman Sivash kazhe, shcho vin vinen, ale sam vin, bil'she nikogo z nim ne
bulo. Hoch jogo todi mordovano tak, shcho potim dva misyaci v likarni goºno,
ale j todi, i teper vin kazhe odno: til'ki vin sam i vinen, bil'she nihto.
Levantina Topolivna kazhe ledve chutnim golosom, shcho vona ne vinna.
Privodyat' svidkiv. Sered ¿h nema ni odnogo, hto mig bi skazati shchos'
dobrogo pro Romana abo pro Levantinu. Slidchij dbaº pro te, shchob
obvinuvacheno, a ne proste, shchob viyavleno nevinnist' tih, kogo vin posilaº
na sud.
Pershij svidok - Denis Sivash. Sud kazhe, shcho vin mozhe ne svidchiti, bo vin
brat obvinuvachenomu, ale Denis sam togo hoche. Vin pochinaº rozkazuvati pro
brata, yak toj nichogo ne robiv, obkradav usih i nareshti pidpaliv. Opovidaº
vsyu podiyu z pozhezheyu, ale kazhe, shcho Romana nihto pri n'omu ne morduvav, shcho
sam vin priznavsya v svo¿h zlochinstvah. Za ¿m idut' inshi selyani z Dibliv, i
vsi voni kazhut' te, shcho j Denis. Pro Levantinu vsi govoryat', shcho vona
spravdi bula kohankoyu Romanovi, mala vid n'ogo ditinu, pishla slidkom za ¿m
u gorod i vernulasya na selo tiº¿ zh nochi, shcho j Roman.
Pislya selyan - gorodyani. Ce nasampered Kvasyuk. Vin kazhe, shcho ne odin raz
bachiv, yak Roman prihodiv do Levantini, bachiv, yak voni vdvoh po gorodu
hodili, a za nich pered pozhezheyu Levantina vtekla vid n'ogo ne znati z chogo.
Kvasyuchka svidchit', shcho Levantina bula divchina negarna, gulyashcha, liniva, shcho
yak vona pokinula ¿h, to chimalo dechogo v hazyajstvi ne stalo.
- Boga bijtesya, hazyajko...- pochinaº shchos' Levantina, ale najstarshij
suddya spinyaº ¿¿, kazhuchi, shcho vona mozhe pitati svidkiv cherez n'ogo.
Levantina ne rozumiº, zmovkaº i vzhe bil'she ne pitaº nichogo, a tim chasom
svidchit' toj hazya¿n, de Roman na kvartiri buv, shcho bachiv Levantinu v Romana
vranci,- libon', vona v jogo j nochuvala.
YAkijs' prisyazhnij pitaºt'sya v Levantini, chogo vona opinilasya tiº¿ nochi v
Diblyah? Vona kazhe, shcho hotila peresteregti pro pozhezhu.- Pochomu zh vona pro
ce znala? - Dovidalas' od Romana.- A chogo vona bula v Romana? - Vona
chervoniº j movchit'. Prisyazhni j suddi pevni, shcho vona vse breshe.
Pochinaº govoriti prokuror. Jomu legko obvinuvachuvati Romana Sivasha, bo
vidko jogo provini. Ale yak na jogo dumku, to j Levantina ne mozhe buti ne
vinnoyu. Zipsovana, liniva divchina pokidaº odnih hazya¿v, pokidaº drugih,
ohocha do togo, shchob i chuzhe zajnyati, vona znahodit' sobi takogo zh kohancya,
yak i sama, ide za nim slidkom u gorod i hoch zhive okremo, ale raz u raz iz
nim bachit'sya, a nareshti j dopomaga jomu v strashnij zlochins'kij podi¿ -
zapaliti selo, shchob pokrasti koni. SHCHo zh do ¿¿ pevnennya, movbito vona
pribigla na selo peresteregti pro pozhezhu, to, znayuchi vse inshe, mi mozhemo
til'ki divuvatisya tij bezsoromnosti, yaka dozvolyaº ¿j tak nahabno
perekruchuvati pravdu. Vidko cilkovito zipsovanu dushu, i ne mozhna taku
nebezpechnu gromadyanstvu lyudinu lishiti na voli, shchob vona ne mogla j dali
shkoditi lyudyam. Ne mozhna viddati nash bezporadnij ubogij narod na hizhactvo
cim vorogam lyuds'kogo dobrobutu. Pali¿ j konovodi - ce najbil'shi vorogi
nashomu muzhikovi, i komu doroge jogo shchastya, komu doroga muzhic'ka krivava
pracya, toj musit' obvinuvatiti ne samogo Romana, a j Levantinu, bo skil'ki
z poglyadu vona nevinna j garna, stil'ki vona zlochinnicya v dushi. CHerez te
vin spodivaºt'sya, shcho prisyazhni ne dadut' niyako¿ pil'gi ¿m obom. Vin
govorit' garno, mal'ovnicho, z zapalom i sidaº, vdovolenij z sebe, rahuyuchi
sam sobi, shcho koli prisyazhni posluhayut'sya jogo, to Sivash pide na katorgu, a
Levantina - na zaslannya v Sibir.
Vstaº oboronec'. Vin sam (dumkoyu) zamalim ne cilkom zgodzhuvavsya z
prokurorom shchodo provin oboh obvinuvachenih, ale maº oboronyati ¿h i govoriti
proti prokurora, to j govorit', silkuyuchis' skoristuvatisya z us'ogo, z chogo
mozhna, shchob yakos' vipraviti tih, kogo boronit'.
Pitayut' obvinuvachenih, chi ne skazhut' shche chogo. Roman movchit'. Levantina
govorit' til'ki:
- YA nichogo ne znayu... YA nichogo ne robila...- I zmovkaº plachuchi.
Govorit' dovgo najstarshij suddya. Kazhe, shcho hocha Romana j pomordovano,
ale za ce vinni vidbudut' nalezhnu karu, a prisyazhnih ce morduvannya ne
povinno spinyati, koli b voni shotili obvinuvatiti Romana: ce morduvannya ne
ºst' obvinuvachenomu kara, bo vono bezzakonne, cherez te jogo ne mozhna
rahuvati, jogo pered zakonom nema, a treba Sivashevi nakinuti karu zakonnu.
Vihodyat' prisyazhni, sud, z polovini j publiki. Roman ta Levantina
zostayut'sya tam, de j buli, i kolo ¿h dva soldati z shablyami.
Levantina sidaº znemozhena. Vona nichogo ne zrozumila z usiº¿ ciº¿
sudovo¿ spravi. Rozumila til'ki, shcho ¿h hochut' pokarati. Ale vona sidila v
tyurmi, i tam uzhe ¿j rozkazano, shcho znachit', koli prisyazhni viz'mut' paperi i
pidut' u svoyu hatu.
Vona maº zhdati prisudu.
Vona jogo dozhidala vzhe p'yat' misyaciv u tyurmi. P'yat' dovgih strashnih
misyaciv...
Tyazhko vidbuvati karu navit' za zroblenu provinu. SHCHe tyazhche vidbuvati ¿¿
nevinnomu. A nadto tyazhko, a strashno, yak zagin dushi, vidbuvati ¿¿ vid lyudej
za te, shcho shotiv dopomogti lyudyam.
Levantina vidbuvala ¿¿ za ce.
Vona vse zhittya vidbuvala karu.
Maloyu - yak bula popihachem-bajstryuchkoyu, obrazhu-vanoyu j krivdzhenoyu.
Dorosloyu sirotoyu - tinyayuchisya po najmah, zaznayuchi tyazhko¿ roboti, bijki,
lajki i togo, shcho girshe za vse ce.
Kohankoyu - viddavshi vse tomu, hto zanapastiv ¿¿.
A nareshti teper - shotivshi oboroniti lyudej vid vorozhogo zahodu.
Ce buv kinec' i vinec' ¿¿ zemnih prigod, najvishcha bolyucha nota v tuzhlivij
pisni ¿¿ zmuchenogo zhittya.
Najvishcha i ostannya...
Gostro vdariv dzvonik.
Spovnilas' svitlicya lyud'mi.
Vvijshli prisyazhni.
Voni obvinuvatili Romana, a Levantinu... Voni buli dobri: vsi, oprich
odnogo, buli pevni, shcho vona vinna, ne mozhe ne buti vinna, ale pozhalili ¿¿,
pomiluvali...
Ale shcho ¿j z togo?
Vona vernulasya do tyurmi, shchob skinuti reshtants'ku odezhu, i skoro dijshla
do svogo miscya, shcho na jomu promuchilas', ubivayuchi svoº tilo j dushu p'yat'
misyaciv, upala i ne mogla vstati. Zaneduzhala tyazhko i vzhe ne zvelas' na
nogi nikoli. Zin'ko, pri¿havshi po ne¿ z sela, ne pobachiv navit' ¿¿
mogilki.
Umerla sered pohmurih, ogidnih stin z gratami.
Ni odin sonyachnij promin' ne osyayav ¿j oblichchya v chas smertnij.
Ni odna ridna shchira ruka ne stisnula ¿j ruki.
Nad neyu shililis' til'ki popsovani nevoleyu j grihom oblichchya.
Ce buli oblichchya takih bezshchasnih, yak i vona... hoch i ne takih prekrasnih
i chistih dusheyu.
Tiho, i tyazhko, i sumno bez miri zatihala j zatihla pisnya pokrivdzhenogo
lyuds'kogo zhittya.
Bez soncya zatihla, i te, shcho tvorilo tu pisnyu, shovalosya v zemli pid
nevelichkoyu mogilkoyu na ostrozhnomu kladovishchi.
Bez soncya vmerla divchina, i til'ki ¿¿ mogilku ciluº sonce. Vono svitit'
yasno i dobrim i zlim; svitit' i na ¿¿ mogilku, i Romanovi v dalekomu
Sibiru, i tim, shcho vidbuvayut' karu za jogo morduvannya, i tim, kogo sudyat',
i tim, hto sudit'. Syaº odnakovo i nad hatami, i nad gorodyans'kimi
budinkami - skriz', de lyudi zrobili sobi' z shirokogo j yasnogo svitu tisnij
svit nevoli j temryavi, zviryacho¿ borot'bi za shmatok hliba, za pravo
zhiti,tam, de shchedra ruka mogucho¿ prirodi rozlila bagatstvo zhittya i sposobiv
do zhittya i de lyudi silkuyut'sya vsima mozhlivimi zahodami zavdati odin odnomu
yakomoga bil'she muki, nevoli j krivdi.
Dumki pro ce ne pokidayut' i Zin'ka.
Sumno teper u Sivashevij sim'¿.
Denisa vzhe tam davno nema: ne mogli prostiti jomu, shcho ne oboroniv
Romana, sam oddav na morduvannya. ZHive Denis okremo, bagatiº. Starij bat'ko
zgorbivsya, bilij yak moloko zrobivsya, za malij chas zovsim postarivsya.
Osumniv i Zin'ko i, vkupi z bat'kom ta z matir'yu, chasto zgaduº i Levantinu
bidolashnu, i bezshchasnogo Romana, shcho blukaº v holodnomu Sibiru, nud'guyuchi za
ridnim kraºm. I dumaº Zin'ko pro te, chi to bozha volya, chi to lyudi sami
takij lad promizh sebe zaveli, shcho yak komu tak i garno sered jogo zhiti, a yak
komu dak niyak ne mozhna. I treba b, shchob krashche zrobiti, ta yak?
Dumaº po-prostomu, po-muzhic'komu, ale jogo dumki zajmayut' zgliboka te,
shcho ne daº spokoyu vsim chesnim dusham, usim blagorodnim sercyam, namuchenim
zagadkoyu lyuds'kogo zhittya, natomlenim praceyu zadlya togo, shchob zdijsniti
lyuds'ke shchastya...
U CHernigovi, 1900
Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT