rah vigoniv u ne¿ z golovi j te, shcho ta.m uderzhuvalosya tak-syak. Ege, vona boyalasya klasu i vsya zdrigalasya vraz, pochuvshi, yak udarit' golosnij dzvonik, nakazuyuchi ¿j do togo klasu jti. "Dzen'-dzen'-dzen'!" - rozkotit'sya skriz', a ¿j tak i vyyavit'sya, yak vona sto¿t' pered uchitel'koyu, blidne, chervyuniº, znovu blidne, muchit'sya, silkuºt'sya shchos' izgadati - i nichogo ne mozhe... Oh, cej uzhe ¿j dzvonik! YAk vin ¿j upiksya! Vin dzvoniv na den' shistnadcyat' raziv! Drugogo zh dnya, yak vona pri¿hala syudi, ¿¿ vraziv cej dzvonik. Buv ranok, i vona shche spala. ¯j snilosya ridne selo j te, shcho tak chasto buvalo z neyu spravdi. Zelena-zelena, kv.itkami zmerezhena, luka, na tij luci vona z divchatami¿ bigaº j graºt'sya. YAsno syaº nad ¿mi nebo, pishno pahnut', navkrugi kvitki, vsmihayuchisya do ne¿ svo¿mi chervonimi¿, blakitnimi, zhovten'kimi bliskuchimi lichkami... Dzvinko ta veselo rozkochuºt'sya po vsij luci dityachij ga¿mir, smih. I tak ¿m, dityam, garno, tak bez miri garno ji veselo, shcho til'ki ptashkam vil'nim, shchebetlivim vil'nishe j veselishe, nizh ¿m... Ta j vona, Natalya, mabut', uzhe ptashkoyu stala, bo os' uzhe vona ne na luci, a na verbi gillyastij nad vodoyu,- shiroko-shiroko rozlilaasya vesnyana voda, pojnyala luki, gorodi, i verba taya, de Natalya sidit', tezh u vodi, azh gillya v ¿j kupaº... Siidit' Natalya j golosno vesnyanki vigukuº: Rozlilisya vodi Na chotiri brodi... I daleko po vodi rozlyagaºt'sya tonen'kij golosok: Solovej shchebeche, Sadki rozvivaº... Rozvilisya sadki, ta gusti-gusti - yak lis. I spravdi, ce vzhe ne sadok, a lis gustij, a pid dubkom sidyat' voni vdvoh: Natalya ta ¿¿ podruga Oksanka... Ce voni syudi zahovalisya vid bat'ka Natalinogo: vin prijshov dodomu p'yanij i hotiv Natalyu biti, a vona virvalas' i vtekla, i tut voni z Oksanoyu zahovalisya... Voni odna odnu tak lyublyat'... Obnyavshis', opovidayut' odna odnij pro svoº gore j shchastya... Starsha j duzhcha Oksana prigortaº do sebe malen'ku Natalyu, prigortaº j ciluº... Oh, yak garno, yak lyubo! Koli ce vidrazu yak grimne shchos' nad ¿mi... Ozirnulisya voni,- azh pozad nih bat'ko Natalin p'yanij... Skriknula Natalya yak nesamovita, shopilasya j pobigla... - Strivaj! Kudi ti? CHi vona zdurila? Kil'ka ruk uhopilo ¿¿, derzhat'. Vona rozplyushchuº ochi j bachit', shcho nema ni lisu, ni Oksani, ni bat'ka,- krug ne¿ divchata, derzhat' ¿¿ j govoryat': - YAk ishopit'sya sonna, yak pobizhit'!.. CHogo ti? Natalya spershu ne znaº, shcho ¿j kazati, todi vidmovlyaº: - Zlyakalasya... shchos' zagrimilo... - Zagrimilo? Ot durna! Ta to zh u dzvonika vdareno, shchob mi vstavali. Ozirnulasya Natalya j bachit', shcho krug ne¿ divchata vstayut', ubirayut'sya... SHCHe vsya tremtyachi z perelyaku, vona j sobi pochala vbiratisya, koli ce znovu nespodivano vdariv dzvonik i primusiv ¿¿ zdrignutisya... Tyazhko-sumnij buv toj den' Natali. Vona pochuvala vsiºyu svoºyu dusheyu, shcho minulosya ¿¿ shchastya, shcho ne pobachit' vona sela ridnogo, luk kvitchastih, ga¿v zelenih; ne obnime ¿¿, ne prigorne, ne prigolubit' Oksanka... Sl'ozi briznuli z ochej u Natali, yak vona zgadala Oksanku... YAk vona zhitime tut bez ne¿? Tut i divchat bagato, ta vsi voni ne taki: vsi chuzhi, nema ridnih, nema podrugi... Vona vtekla vid ¿h, zabilasya v kutochok i sidila tam movchki. Diti znajshli ¿¿, silkuvalisya vityagti zvidtilya, zajmali ¿¿, ale vona malo j ozivalasya. Deyaki smiyalisya z ne¿, shcho vona taka dika, deyaki zhalili ¿¿, ale j ti, shcho zhalili, ne buli taki, yak Oksanka, i Natali voni buli chuzhi. Vona sidila j movchala. Diti ¿¿ kinuli. I pishli dni za dnyami. Sered lyudej zhila Natalya v samotini. ZHila? Ni, vona ne zhila. Vona sluhalasya - dzvonika. Dzvonik budiv ¿¿ - vona vstavala, klikav snidati - vona jshla, veliv uchitisya - vona vchilasya, vipuskav z klasu pislya lekci¿ i znovu nakazuvav sidati - vona sluhalasya. I tak use: son, ¿zha, gulyanki, nauka - vse dzvonik veliv, promovlyayuchi svo¿m gostrim, uhovi doshkul'nim golosom. Teper u ne¿ ne bulo svoº¿ voli - vin usyu zabrav. A vona ne zvikla do c'ogo. Vona zvikla, rano vstavshi, vibigati na volyu i vves' den' robiti, shcho hochet'sya: bigati, smiyatisya, boryukatisya, plyuskatisya v chistih hvilyah otocheno¿ zelenimi ocheretami richki. Oto zhittya! A tut nema zhittya, bo vin _odnyav volyu. ¯j stalo zdavatisya, shcho vin zhivij i shcho navit' nachal'nicya sluhaºt'sya jogo j cherez te vona taka zavsigdi odnakova... ¯¿, Natalyu, dzvonik znaº i vmisne tak vigukuº, bo hoche ¿j doshkuliti. Vona, zvisno, znala, shcho ce ne tak, ale ne mogla zbutisya tiº¿ dumki. I vona znenavidila jogo. Vona znenavidila jogo vsiºyu svoºyu dusheyu, vsim svo¿m sercem, vsima svo¿mi dumkami. Temnimi nochami vona dumala pro te, yak bi jogo zbutisya. Rozbiti? Ale zh vin micnij i visoko visit'. Utekti vid jogo? Ne bulo kudi. Znenavist' zadavlena pochala pereminyatisya na od chaj. Nikoli Natalya ne virvet'sya z tiº¿ tyurmi, ne zbudet'sya svogo voroga. Hiba shcho nadzvichajne zrobit'sya. Mozhe, hata cya, tyurma cya, zgorit'? Mozhe, prozhenut' ¿¿ vidcilya? Mozhe, bat'ko shoche nazad ¿¿ zabrati? Mozhe... bagato shche dechogo dumalo bidne divchatko, ale nichogo togo ne robilosya, i vona znala, shcho nichogo j ne zrobit'sya. Beznadijnist' strashna obnyala Natalyu... A zhittya jshlo vse odnim ladom. Vona ¿la, pila, spala, vstavala ne z svoº¿ voli, a z chuzhogo nakazu. Nezrozumila ¿j shkil'na nauka prignitila ¿j mozok, upevnila ¿¿, shcho vona, Natalya, durna, nichogo ne hoche sama rozumiti j povinna robiti odno til'ki: pitatisya starshih ta ¿h sluhatisya. Koli hochesh stupnuti, to spershu spitajsya, a todi vzhe stupni. Inshi divchata chasto durili nachal'nicyu: robili krad'koma, ne pitavshisya. Vona tak ne mogla: duzhe vzhe prignichena v ne¿ golova bula. Mozhe, shche zanadto pravdiva bula j zanadto polohliva. I vona zhila divnim zhittyam: zhittyam bez svoº¿ voli, bez nadi¿. Z pokirnim nerozumnim viglyadom vona sluhalasya vs'ogo, shcho ¿j veleno, ne robila nichogo, chogo ¿j ne nakazuvano. Z podrugami malo koli j gralasya, ale chasto hovalasya vid usih u sadku j sidila v gushchavini sama neruhomo. Spershu vona hovalasya takim robom, shchob viplakatisya, a teper ridko koli plakala, a til'ki sidila j divilasya: yak listya zelene kolivaºt'sya, yak zhuchok lize. ¿j podobalosya ce: ¿j todi bulo spokijno. Podrugam i nachal'nici vona zdavalasya bajduzhoyu do vs'ogo, i divchata vzhe prodrazhnili ¿¿ Sonnoyu Seredoyu - taka vona bula z poglyadu. Hoch vona spala malo: vnochi bil'she lezhala tiho, neruhomo i zgaduvala, yak listya zelene kolivalosya, yak zhuchok liz... Inodi svoº selo zgaduvala... V dushi malen'kij, dityachij gliboko j daleko vid lyuds'kogo oka hovavsya tyazhkij bil'... I nikoli ne perestavalo boliti. U dvori v ¿h buv glibokij-glibokij kolodyaz'. Odnogo razu, yak vityagano z jogo vodu, Natalya perehililasya cherez cyamrinnya j divilasya vniz. Gliboko-gliboko blishchala tam voda. YAk daleko!.. - Ne perehilyajsya, bo vpadesh ta j utopnesh,- skazali ¿j divchata. - To shcho? - spitalasya Natalya. - Ot durna! To zhiti ne budesh. Vona znovu hotila skazati: to shcho? - ta spinilasya j ne skazala. Ale drugogo dnya, yak nikogo poblizu ne bulo, vona znovu pidijshla do kolodyazya j pochala zazirati v jogo. ¿¿ chogos' tyaglo tudi. Same v cyu mit' dzen'knuv dzvonik, i vona azh usya zatremtila. Ale divna rich: z togo dnya, til'ki pochuº vona dzvonika, zaraz ¿j zgaduºt'sya kolodyaz', i gliboko-gliboko blishchit' u jomu voda. SHCHo, yak upade vona v kolodyaz', to chi dovgo padatime, poki vodi dosyagne? Z togo chasu dumka pro kolodjz' ne pokidala ¿¿. Vorog ¿¿, dzvonik, shistnadcyat' raziv na den' nagaduvav ¿j pro jogo. YAk vin dzvoniv, ¿j zdavalosya, shcho vin tak i vimovlyaº: topis'! topis'! topis'! Vin zuchiv ¿¿ do ciº¿ dumki, i cya dumka zapanuvala nad neyu cilkom. Ot til'ki shcho perehilyatisya cherez cyamrinu Oleksandra Petrivna gostro zaboronila... Ale zh cya dumka tak ¿¿ peche... Vona malo ne zovsim perestala spati za neyu. Zapamorochena golova malo shcho stala rozumiti do puttya. Vona ne pracyuvala, v ¿j cilkom zapanuvalo til'ki dvi rechi: glibokij-glibokij kolodyaz' i zaborona perehilyatisya v jogo... Odnogo razu Natalya obibrala takij chas, shcho Oleksandra Petrivna sama bula v svo¿j hati. Vona pidijshla do ¿¿ dverej i postukala. Serce v ne¿ zamiralo... - Hto tam? - ozvalasya Oleksandra Petrivna. - Ce ya. - Hto? - Natalya. - CHogo tobi? Idi. Vona vvijshla i stala bilya poroga. Oleksandra Petrivna sidila za stolom i shchos' pisala, ¿¿ hude, suhe oblichchya virazno viznachalosya proti vikna svo¿m profilem. YAk i zavsigdi, vono bulo spokijne, bez usmihu. Natalya stoyala j divilasya na ne¿. - Nu, dak chogo zh tobi? - I nachal'nicya povernula golovu do Natali i, z perom u ruci, dozhidalasya, shcho ta skazhe. - Oleksandre Petrivno, dozvol'te meni vtopitisya v dvori v kolodyazi! - promovila nesmilivo divchina. - SHCHo?! - Dozvol'te meni vtopitisya... Oleksandra Petrivna vstala, pidijshla do ne¿ blizhche i glyanula na ne¿. - Ti hvora? - Ni. - Dak shcho zh ti kazhesh? - YA kazhu... YA ne hochu tut zhiti... YA hochu vtopitisya... Dozvol'te meni... - Ne smij c'ogo j dumati! - azh skriknula nachal'nicya (Natalya shche ne chula, shchob vona koli krichala).- Bach, shcho vigadala! YA tobi velyu ne dumati pro ce nikoli! CHuºsh? - CHuyu... - YA tobi zaboronyayu ce. Rozumiºsh? - Rozumiyu. - Idi! Divchina tiho povernulasya j vijshla. Slidkom za neyu vijshla j nachal'nicya - nakazati svo¿j pomichnici, shchob ta pil'nuvala nerozumnu divchinu. Togo zh dnya kolodyaz' nakrito vikom i te viko zamkneno. I togo zh dnya Natalya zaneduzhala, i nezduzhala dovgo... hoch i vstala-taki... U CHernigovi, 1897. 9 SICHNYA Voni jshli povni viri j nadi¿. Natrudzheni tyazhkoyu praceyu, zashkarubli robitnic'ki ruki nesli emblemi togo, chomu poklonyalisya ¿h pradidi, didi, bat'ki i pered chim hililis' voni sami. Ti emblemi mali ¿h zahishchati, mali govoriti za nih, kazati, shcho jdut' voni pokirni j smirenni; shcho jdut' znemozheni tyazhkoyu praceyu, bezradisnim zhittyam, bezpravnim poneviryannyam pid gnobitel'stvom duzhih i zlih, shcho jdut' voni blagati - blagati slova togo, yake znyalo b vagu z ¿h plich namulyanih, z ¿h spin izgorblenih, yake vneslo b svit i radist' u ¿h temni, sumni hati. SHCHob hoch ne voni, hoch diti ¿h mogli virosti duzhimi j vil'nimi, shchaslivimi lyud'mi. Adzhe j tomu, hto krutit' koleso, hto b'º molotom, hto kopaº zemlyu,adzhe j tomu treba svitu, voli, shchastya - tak same, yak i tomu, hto p'º z zolotogo kubka. Tak same treba - bez niyako¿ riznaci¿. I voni jshli z dityachoyu viroyu, shcho j ¿m kapne hoch odna krapelina togo shchastya. Bez zbro¿ voni jshli. Zbroya ¿h zustrila. Prostreleni vpali emblemi pokirnosti, vpali, shchob ne pidnyatisya nikoli... Nikoli ne pidnyatisya ni v dushah ¿h, ni v dushah ditej ¿h, ni vnukiv. Prostreleni, vpali voni sami,- polyagli kupami, yak kupami jshli: moguchi molodi robitniki, znemozheni praceyu didi, materi j sestri, malen'ki diti - kvitki nadi¿ kozhnogo narodu. I gusto-gusto zakrasili bilij snig chervonoyu krov'yu... A ti, shcho zostalisya zhivi, zostalisya na te, shchob nikoli ne zabuti s'ogo dnya. SHCHob robitnic'ki grudi nikoli ne prostrelyuvali tyazhki kuli. SHCHob zhinki ne pripadali, ridayuchi, do trupiv bat'kiv, cholovikiv, siniv. SHCHob zhivi - zhivi j veseli mogli shchebetati malen'ki diti - kvitki-nadi¿ kozhnogo narodu. I shchob voni virostali duzhimi j vil'nimi, shchaslivimi lyud'mi. I shchob se zrobilos' - tverdo, micno, naviki. Zrobilosya tam, de chervona krov zakrasila bilij snig. 1906. OLESYA Ce bulo davno. Ce bulo todi, yak nashu zemlyu sharpali turki j tatari, a get'mani ukra¿ns'ki hodili z kozactvom odbivatis' od vorogiv. Todi na Volini bulo nevelichke selo. Vono zahovalosya v ulogovini. Krug jogo buli lisi. V seli zhili prosti lyudi-hliborobi. YAkbi ne tatari, to ¿m zhiti bulo b nepogano. A to chasto j gusto nabigali tatari. Voni grabuvali, palili j rujnuvali sela. Starih ta malih ubivali, a molodih brali v nevolyu ta j prodavali rabami na tyazhki roboti turkam. Inodi gnali tatari z Ukra¿ni tisyachi bezshchasnih lyudej. I c'omu selu dovelosya zaznati liha, ale poki shche til'ki odin raz. Selo zahovalosya v lisah, i znajti jogo bulo ne legko. Kraj sela stoyala nevelichka hatka. Bilya ne¿ pishavsya ryasnij sadok. U sadku guli bdzholi. Tam bula pasika. U hatci zhiv starij did Danilo. Kolis' vin kozakuvav, buv u nevoli turec'kij, ale vizvolivsya vidtilya. Teper zhiv doma, pasichnikuvav. ZHinka jogo davno vmerla. Vin prijnyav do sebe dvoº sirit: divchinu Olesyu ta hlopca-stribuncya Mihajlika. Olesya vzhe bula velichen'ka divchina, rokiv shistnadcyati. Did buv shchaslivij z dit'mi, a diti buli shchaslivi z nim. Diti tak lyubili, yak did rozmovlyav z nimi. Vin rozkazuvav ¿m pro turec'ku ta pro tatars'ku nevolyu. Oce, bulo, sidit' did u pasici, robit' shcho-nebud', grabli chi shche shcho. Mihajlik-stribunec' i sobi shchos' tut majstruº, i divchina Olesya z shitvom sidit'. Sonce syaº, ptashki shchebechut', bdzholi gudut'. To oce Mihajlik: - Rozkazhit', didusyu, pro nevolyu turec'ku. A didus': - Ta ya vzhe rozkazuvav,- ti zh chuv. SHCHe j ne raz,- hiba tobi malo? A Mihajlik ta Olesya: - SHCHe, shche, didusyu! Tak garno sluhati! I did pochinaº opovidati, a diti sluhayut' i ochej ne zvedut' z jogo. Olesya shilit' chornyavu golovon'ku na ruku, a Mihajlik-stribunec' uzhe ne striba, a tezh sidit', sluha. A did rozpovida, yak buv vin na turec'kij katorzi: - Tri roki vibuv ya na katorzi turec'kij, prikovanij do miscya. Tak ot za poperek uzyato lancyugom ta j prikovano. Siditi mozhna, i vstati mozhna, i lyagti, a piti - ni. A katorga - ce korabel' takij. Tam grebli mi veslami, zhenuchi sudinu. A za te nashi goli spini raz u raz doglyadachi spisuvali nagayami ta kolyu­choyu chervonoyu tavolgoyu... - A nashcho ¿h spisuvali? - pitaº Mihajlik. - A shchob mi shvidshe grebli... YAk zdast'sya turkovi, shcho pomalu robimo, dak oto j pokropit' nam goli spini. - I krov tekla? - skrikuº Mihajlik. - Tekla,kazhe did. - YA b ¿h usih povbivav, tih tatar ta turkiv proklyatih! - pogukne hlopec', stiskayuchi kulaki. Olesya nichogo ne skazhe, til'ki vse oblichchya ¿j zblidne. A did dali: - Pokalicheno todi mene dobre. A vzhe shcho goduvali pogano busurmani: cvilimi suharyami ta smerdyuchoyu vodoyu!. Za takim zhittyam usya sila propala, bo mene shche j porubano trohi, yak u bran brato. Nu, to yak vizvolili mene kozaki - ne zdatnij ya vzhe buv kozakuvati. Vernuvs' ya dodomu. Tut ya vashih bat'kiv zaznav: i tvogo, Olesyu, i tvogo, Mihajliku. Vi buli susidi. Til'ki Mihajlik buv shche todi duzhe malij - rokiv zo dva jomu bulo. A tobi, Olesyu, vzhe rokiv iz sim bulo, i ti bigala vzhe shviden'ko. ZHili vi garno. Koli ce nabigla tatarva... SHCHo tut kazati? Odbivalis' mi zavzyato, ta nichogo ne vdiyali. Selo tatari spalili, bagato lyudej povbivali, bagato u bran zabrali. A dehto povtikav. Oti vtikachi vernulis' syudi potim ta j znov tut pobuduvalis'. Mene vdareno chims' vazhkim po golovi. YA j upav. Ale ya ne vmer i vnochi ochutivs'. Divlyus': misyac' svitit', vidko. Tiho skriz'. Koli glyanu krug sebe, azh ya na pozharini, a krug mene vse lyudi lezhat'... YAk rozvidnilos', pishov ya pomizh trupami ta j znajshov tebe, Mihajliku. Ti lezhav i plakav bilya mertvo¿ materi. Tut i bat'ko tvij buv z rozrubanoyu golovoyu. - Proklyati! Oj, proklyati! - skrikuº Mihajlik. - I tvij tut bat'ko j mati buli, Olesyu, mertvi... A tebe vzhe ya zgodom znajshov u lisi. Ti zabigla yakos' tudi... Ot i vse... Zmovkne did. Olesya sidit', ne voruhnet'sya. V ne¿ oblichchya blide, v ochah pala yakijs' ogon'. Did glyane na ne¿ ta j pohita golovoyu: - Gaj-gaj! - kazhe.- Zasmutiv ya tebe, moyu yasochku. Ale shcho zh robiti! Bez liha ne prozhivesh. Ne zhurit'sya, ditochki,- vashi bat'ki polyagli dobroyu smertyu, ridnij kraj boronyachi. Kozhen cholovik povinen boroniti vid usyakogo voroga ridnij kraj, ne zhaliyuchi svogo zhittya. - Ege, ne zhaliyuchi svogo zhittya!..- promovit' divchina tiho ta j zamislit'sya shche duzhche i dovgo zamislena hodit'. Oto odnogo razu bula nedilya. Olesya z Mihajlikom lagodilis' iti v lis po yagodi, a did kazav: - Glyadit', ditochki, dali vid bagnovici, a to liho bude. U lisi bulo velichezne boloto-bagnovishche. Inodi, ne znayuchi, nabrede na jogo lyudina ta j utopne. Did i boyavsya, shchob z dit'mi chogo ne bulo. Olesya kazhe: - Ne bijtes', didusyu, hiba mi ne znaºmo? A Mihajlik-stribunec' i sobi tonen'kim goloskom: - Avzhezh, znaºmo! Pobrali diti glechiki ta j pishli. Did dovgo divivs' ¿m uslid. Idut', a Mihajlik i kazhe: - Olesyu-sestrichko! Hodim azh na toj bik lisu. Lis ne mozhna bulo perejti, bo zh boloto tam bulo. A obhoditi daleko - verstov shist'. Olesya kazhe: - Ale zh ce daleko. - Darma,kazhe Mihajlik,- tak yagid tam bagato. Hodim, golubon'ko! - To j dobre! - kazhe Olesya. I voni pishli. Ne uvijshli u lis, a podalis' uzlissyam. Z odnogo boku buv visocheznij, starij, temnij lis. A z drugogo boku prostyagavsya step. Divchina j hlopec' ishli shvidko. Vzhe verstov p'yat' odijshli vid domu. Koli ce Mihajlik skriknuv: - Glyan', Olesyu, shcho to take? Olesya glyanula. Sered stepu ¿hali lyudi. Usi buli verhi. To buli ne nashi lyudi. Gostroverhi shapki mayachili zdaleka. Takih shapok nashi ne nosyat'. Olesya bagato chula dechogo vid dida. Vona piznala cih lyudej - ce buli tatari. Tatari! Voni pri¿hali na Vkra¿nu paliti sela, ubivati abo v nevolyu zabirati lyudej. Os'-os' voni pobachat' ¿h i zaberut'. Olesya vhopila Mihajlika za ruku i movchki potyagla v kushchi. - SHCHo to? SHCHo to? - pitavs' Mihajlik. - Cit'! Tatari! Mihajlik tak i zanimiv. Strah obnyav jogo takij, shcho vin i slova ne mig vimoviti. Olesya z-za kushchiv bachila, yak tatari ¿hali prosto na lis, yak povodili syudi j tudi golovami. Ce voni shukayut', de selo. SHCHe trohi poshukayut' ta j znajdut' jogo. SHCHo todi bude? Selo zapalyat', lyudej povbivayut'. I didusya vb'yut'!.. Bozhe mij!.. Treba bigti, treba skazati!.. Ale zh tatari ¿dut' kin'mi: voni do¿dut' shvidshe, nizh vona dobizhit'. YAkbi voni tut zagayalis'! Ta yak zhe te zrobiti, yak ce ¿j zrobiti? Bidne serden'ko v Olesi muchilos'. A tatari pid'¿zdili vse blizhche ta blizhche. Uzhe vidko ¿hni oblichchya. I vidrazu Olesya nadumala... Vona vhopila Mihajlika za pleche: - Bratiku, bizhi lisom dodomu, skazhi didusevi, shcho ¿dut' tatari. CHuºsh?.. I vona potrusila hlopcya za pleche. Vin nemov prokinuvsya z togo i glyanuv na divchinu. - Bizhi, a to didusya vb'yut'. - A ti zh? - spitavsya hlopec'. Olesya shtovhnula jogo, shchob big, kazhuchi: - YA znayu sama, shcho zroblyu,- ne bijs'! Nikoli govoriti - bizhi! Ta vse ponad kraºm, shchob od bagnovici dali!.. Hlopec' ne dumav dovgo. Vin kinuvs' u lis i pobig z usiº¿ sili. Olesya zostalasya sama. Vona postoyala shche kil'ka hvilin. Oblichchya bulo blide. Ale vona ne boyalas'. Vona vijshla z-za kushcha i pishla popid lisom zovsim ne v toj bik, de bulo ¿¿ selo. Ishla tak, mov ne bachila tatar. Ale tatari ¿¿ pobachili. Voni kinulis' do ne¿. Olesya skriknula j pobigla shchosili dali. Ta bigla vona nedovgo. Za hvilinu tatari nazdognali ¿¿, shchos' zakrichali, zagukali, ¿h bulo cholovik tridcyat'. Voni zupinilis' i pochali promizh sebe dzherkotiti. A dali odin visokij pidijshov do divchini. Vin zagomoniv po-nashomu, ale tak pogano, shcho Olesya ledve rozibrala, shcho vin kazhe: - Horosha divchina! Horosha divchina! Mi tobi nichogo ne zrobimo, pustimo na volyu, til'ki ti nam skazhi, de tut ºst' selo? Olesya kazhe: - Za lisom. Ocej lis perejti - to j selo po toj bik. A tatarin ¿j: - To ti nas provedi cim lisom, a to mi dorogi ne znaºmo. Olesya kazhe: - Provedu. A tatarin znovu: - Ta ne oduri j ne tikaj, a to bachish oce! I vin vijnyav z pihov krivu gostru shablyuku ta j lisnuv neyu pered ochima u divchini. - Bachish oce? Golovu zrubayu! - Bachu! - kazhe Olesya. Olesi nakinuli na shiyu arkan. Visokij tatarin uzyav toj arkan u ruki, pustiv divchinu popered svogo konya j skazav: - Vedi! Olesya povela. Ale vona jshla zovsim ne v toj bik, kudi Mihajlik pobig. Vona shche trohi obijshla lis, todi znajshla stezhku, shcho bigla zo stepu, i pishla neyu. Tatari ¿hali slidkom za divchinoyu. Dedali lis use gustishav. Olesya vela vorogiv prosto v seredinu lisu, de bulo boloto. Vona vela j dumala: "CHi dobig zhe Mihajlik dodomu? CHi skazav zhe didusevi? Oh, hoch bi meni dovshe povoditi ¿h, poki vin dobizhit'!" I vona jshla tiho, inodi zvertala ubik, todi znov nazad vertala's'. Tatari serdilis', a visokij krichav: - CHogo ti plutaºsh? Vedi garno, a to os'! - I vin pokazuvav rukoyu na shablyuku. Divchina kazala: - Os' zaraz vijdemo z lisu,- tam i selo. I vela dali. Lis zrobivsya strashenno gustij. Ale zh Olesya dobre jogo znala. Vona tak chasto hodila syudi po gribi, po yagodi. Vona znala, de boloto. Nevelichka smuzhka tverdo¿ zemli vganyalas' u dragovinu. Olesya povela tatar tudi. Za derevami bolota ne bulo vidko. Navkrug bulo temno i pushcha taka, shcho til'ki toj, hto dobre znav lis, mig vidcilya vijti, ne zagruzshi v boloti. Visokij tatarin skriknuv: - CHogo zh ti stala? Vedi! Divchina povernulasya do vorogiv. Na blidomu oblichchi palali temni ochi. Vona glyanula vorogam u vichi i tiho promovila: - YA dali ne pidu. Tatarin pid'¿hav azh do ne¿, pokazav ¿j nagaya j vilayav. Divchina osmihnulasya: - YA ne povedu vas dali, hoch bi vi j ubili mene. YA vas, vorogi, zavela v cej lis, i vi ne vijdete vidcil'. Ti¿ zh miti nizh blisnuv u tatars'kij ruci i vdariv divchinu v grudi. YAk bilina pidrizana, vpala vona dodolu. ¯¿ golovon'ka shililas' i chista dusha pokinula tilo. Tatarin plyunuv na ne¿, i vsi vorogi povernuli nazad. A Mihajlik tim chasom dobig dodomu. Vin kazav, shcho tatar hto j zna skil'ki. Lyudi pokidali vse i povtikali u lis. Did Danilo dumav, shcho vin tam i Olesyu znajde. Den' prosidili lyudi u lisi. Dali ¿m ne stalo harchu. Drugogo dnya treba bulo vertatisya. Poslali dvoh parubkiv podivitisya, shcho v seli. Parubki vernulisya i skazali, shcho v seli vse cile. Lyudi zrozumili, shcho tatari ¿h obminuli, i pochali vertatis' dodomu. Ale zh Olesi tam ne bulo. Did Danilo poprohav kil'ka cholovik, i vsi, uzbro¿vshis', gurtom pishli shukati ¿¿ v lisi. Mihajlik priviv ¿h do togo miscya, de vin pokinuv Olesyu. Tut znajshli tatars'ki slidi. Po tih slidah projshli u lisovu pushchu. Dovgo jshli, azh poki pobachili tatars'kih konej, shcho pozagruzali v boloti. Tatar ne bulo. Mabut', voni pozlazili z konej ta j potopli u bagnyuci. Did Danilo jshov poperedu. Vin pershij pobachiv Olesyu. Vona lezhala mertva. Na shi¿ v ne¿ buv tatars'kij arkan. Todi zrozumiv did Danilo i vsi lyudi, shcho vona svoºyu smertyu obryatuvala ridne selo. Zrobili mari z gilok i ponesli doroge tilo dodomu. * * * Drugogo dnya hovali Olesyu. Podrugi-divchata nesli trunu. V ¿j lezhala Olesya, ubrana, yak moloda knyaginya. Na golovi u ne¿ buv vinok. Navkrugi spivali ptashki, vgori syalo sonce. A vona lezhala tiha, spokijna. Navit' zdavalos', shcho na oblichchi v ne¿ syala yakas' radist'. Ege, ¿j mozhna bulo raditi. Ridayuchi, proveli ¿¿ do holodno¿ yami; ridayuchi, zasipali zemleyu. Ne sam. did Danilo plakav, plakali vsi: i stari j mali, i choloviki j zhinki, i podrugi-divchata. Ale yak kinuli na mogilku ostannyu lopatu zemli, did Danilo pidviv golovu. Vin uzhe bil'sh ne plakav. Oblichchya jomu bulo povazhne. Vin prostyag ruki nad mogilkoyu i skazav: - Kozhen povinen boroniti svij ridnij kraj, ne zhaliyuchi zhittya! Daj, bozhe, vsyakomu tako¿ smerti! 1890. BEZ HLIBA I Kraj sela stoyala hata poganen'ka, a v ¿j zhiv selyanin iz zhinkoyu ta z ditinoyu - hlopchik buv. nevelichkij, nedavnechko narodivsya. Vzhe tretij rik buv, yak voni pobralisya, - z chuzhogo sela vin ¿¿ vzyav,- a vse niyak ne mogli zbitisya na hazyajstvo. U ¿h til'ki j bulo hudobi, shcho telichka,- kupili ¿¿ torishnyu vesnu,- ta j ta nedavno zdohla. A hoch bi j ne zdohla, to vse zh goduvati nichim bulo b. YAk use nedorodi, to j samim ¿sti nichogo - ne to shcho telichci. Poplakala Gorpina za telichkoyu, tak hiba z togo domozhet'sya? Na vesnu zovsim u selyanina ne stalo hliba. Tizhniv zo tri pozichkami zhili, a teper uzhe jogo znaº, yak i zhiti - nihto j pozichati ne stav, usyakij kazhe: - SHCHo ya tobi pozichatimu? U mene v samogo, mozhe, diti golodni sidyat', a tobi davaj, davaj, a nazad i ne spodivajsya. Ti vzhe on u vs'ogo sela napozichavs'. Tut sam za mishok hliba, mozhe, htojzna-shcho viddav bi! Rayala zhinka Petrovi do pana piti, najnyatisya. Pishov na susidnij hutir - ne vzyali: i tak bagato, kazhut', najmitiv. Do drugogo pana pishov, tak toj glyanuv, shcho v Petra odezha - lata na lati, podumav, shcho gol'tipaka, projdisvit yakijs',- ne shotiv i govoriti. - Get'! - kazhe,- bagato vas tut hodit' takih!. Zovsim ne znav Petro, shcho j robiti. U kogo konyaka bula, tak hoch voziti pans'ki drova z lisu najmalisya, a jomu j togo ne mozhna. Odnogo ranku vstala Gorpina vdosvita. Ditina shche spala. Molodicya pochala tihesen'ko bilya pechi poratisya, a Petra poslala drov urubati. Poraºt'sya, a sama dumaº: - YAkbi cej tizhden' tak-syak perebutisya, a tam, mozhe, pomig bi gospod', to po¿hala b do bat'ka v Sirovatku: mozhe b voni hoch z mishechok dali. Liho bez konya: to sila b, po¿hala, ta j godi; a teper, poki-to viprohaºsh u kuma togo konya! Vidchinilisya dveri. Petro vnis drova, dodolu kidaº. - Ta ne gryukaj-bo tak, ditinu zbudish! - kazhe Gorpina. Roztopila molodicya v pechi, postanovila gorshchiki. Todi pidijshla do dizhki z boroshnom, glyanula: - Petre, a Petre! - Ga? - A shcho mi oce robitimem? - YAk? - Boroshna til'ki na raz, ta j to hlibini na dvi. Pomovchav Petro, dali kazhe: - SHCHo zh jogo zrobish? YA vzhe j sam ne znayu... - Hiba shche piti poprohati?.. - Ta do kogo zh iti, koli u vsih napozichalisya tak, shcho nihto vzhe ne daº? Gorpina j sama ce dobre znala. Zamovkli oboº. Prokinulas' ditina v kolisci, molodicya vzyala ¿¿ na ruki, pochala goduvati. Vono vhopilosya golodne, ta j kinulo: moloka nema. Til'ki shche duzhche zaplakalo. Kazhe Gorpina: - Hoch bi vzhe sami, ta ociº¿ ditini ne bulo, a to til'ki divishsya, yak vono muchit'sya: sama golodna j vono golodne shchodnya, bo moloka nema. Petrovi samomu dityachij plach mov nozhem serce krayav. Tak hiba zhalem pomozhesh? - Znaºsh shcho, Petre? Pidi poprohaj starostu - mozhe, vin z gamaze¿v dast'?.. Movchit' Petro, a ditina vse plache, use mov nozhem serce kraº. Ustav Petro, kazhe: - A pidu! Ne zdihati zh iz golodu! Uzyav shapku, shche postoyav, podumav, a dali j pishov movchki. Vin znav, shcho starosta ne mozhe sam dati, a vse zh pishov, shchob hoch ne chuti, yak ditina plakatime. - A mozhe j dast'? - dumaº,- hto jogo znaº?.. Treba poprohati dobre. SHkoda, shcho na chvertku ratushnim nema. Prijshov Petro v ratushu, uvijshov, perehrestivsya: "Zdorovi, z seredoyu!" skazav i stav bilya porogu. Starosta v kutku za stolom sidiv, a pisar z shafi paperi vijmav, po stolu rozkladayuchi. Bil'she nikogo v ratushi nema, til'ki Petro ta ¿h dvoº. Namiryaºt'sya vse Petro skazati, ta niyak ne zmozhe. Dumaº: "A yak skazhe - ni, ne dam?" I yak poduma pro ce, poduma, shcho todi v jogo doma i zhinka, j ditina golodni siditimut', tak duh jomu perehopit', i ne vimovit' vin nichogo, til'ki sto¿t' bilya porogu ta shapku dranu v rukah mne. Bachivshi starosta, shcho jomu chogos' treba, a nichogo ne kazhe vin, stav sam pitatisya: - A chogo tobi, Petre? Pidijshov Petro blizhche, vklonivsya. - Do vasho¿ milosti,- kazhe. - Nu? - Ne polozhit' gniva, prijshov oce do vas... Ot uzhe tretij den', malo shcho j ¿vshi, sidimo... S'ogodni j krihti v roti ne bulo i boroshna nema... - Nu, to shcho? - Ne polozhit' gniva... YA vzhe vsyudi prohav, tak hto zh jogo pozichit', yak u samogo, mozhe, nema?.. Tak ya oce... chi ne dozvolili b z gamaze¿v hoch mishechok dati?.. Glyanuv na jogo starosta ta j zasmiyavsya. - Ge, hlopche? C'ogo mi ne mozhemo svoºyu voleyu zrobiti, na ce dozvil od nachal'stva treba. - Ot upravi zems'ko¿, rozumiºsh? - kazhe pisar. - Ta vono tak,- kazhe Petro.- Ta chi ne mozhna b yak-nebud' tam, hoch trishki?.. - Ta j chudnij zhe ti yakij, choloviche! Ti zh chuºsh, shcho ni, niyak ne mozhna. Petro postoyav, pomovchav, ta j kazhe: - Ta mozhe vono tak, i bez upravi?.. Hoch nebagato... - Ta tobi zh kazhut', chi ni? Pozakladalo tobi? - vizvirivsya pisar. A Petro vse sto¿t', ne jde. Vin i sam ne rozumiv, chogo shche vin zhdav. Til'ki yak zhe jogo jti bez nichogo? Doma zh i kartoplyu vzhe zatogo po¿dyat'!.. Hiba shche raz spitatisya? - Ta ya viddav bi skoro, os' til'ki b zarobiv, tak i viddav bi... Pisar zovsim rozserdivsya: - Ta kazhut' zhe tobi, shcho ni! SHCHo tobi, sto raziv kazati? Hoch ti jomu kolyaku na golovi teshi, a vin use - daj ta daj! Nu, lyudi!.. Pishov Petro z ratushi. II Zabavila Gorpina ditinu, polozhila,- sama z ostann'ogo boroshna spekla dvi perepichki, borshchu ta kartopli zvarila. Poraºt'sya, a sama dumaº: - S'ogodni tak-syak perebudemosya, ta j zavtra... YAk dadut' Petrovi, to, mozhe, j do bat'ka ne treba bude ¿hati. Ni, hoch i dadut', a vse zh na sivbu nemaº,- ¿hati ne minet'sya. Povijmala molodicya perepichki, hatu vimela ta j sila pryasti. U samo¿ pryadiva ne bulo c'ogo roku - siyati ne mali de, tak chuzhe brala vid povisma. Use za tizhden' yakih dni sorokivki zarobit', a to j kopu. - Kopu zarobishi za tizhden', a na karbovancya z'¿si,- dumaº Gorpina, nitku vikruchuyuchi. Koli chuº, ripnuli sineshni dveri. - Mabut', Petro,- dumaº molodicya, - chi nese zh hoch shcho-nebud'?.. Spravdi Petro. Uvijshov movchki, siv na lavi, nichogo j ne kazhe. Pozirnula Gorpina na jogo i vidrazu vgadala, shcho durno vin hodiv. - Petre,kazhe,- nichogo ne dali? - Kazhut', shcho bez paniv zems'kih ne mozhna...- ponuro vidkazav Petro. Movchat' obok. Petro, pohnyupivshi golovu, sidit' sumnij-sumnij. A Gorpina shililas' na pryadku i ne pryade vzhe. Glyanuv na ne¿ Petro,- taka vona zmuchena, zovsim zmarnila. Tak zhalko jomu stalo ¿¿. Pidijshov do ne¿, obnyav, ta j kazhe: - Godi, golubko moya, godi! Ne zhuris'... Pidnyala ochi Gorpina, a v ochah sl'ozi. - Mi to pereterpimo,- kazhe,- a ditina yak? YAkovo ¿j terpiti? Ta j zaplakala Gorpina tiho... Zgodom ozvalasya znovu: - Ta vzhe zh taka, mabut', nasha dolya. YAk bog pomozhe, to j pereterpimo. To rozvazhiti zhinku hotiv Petro, a teper chuº, yak u samogo na serci vse vazhche ta vazhche staº. A yak skazala vona, shcho terpiti treba, to j ne vderzhavsya: - Ta doki zh jogo terpiti? - azh skriknuv. -Uzhe zh i tak, zdaºt'sya, dnya ne minaº, shchob ne terpili! - Ta vzhe zh, mabut', tak bog dav! - znovu kazhe Gorpina. Petro nasupivsya. - Ta hiba zh mi vzhe taki grishni, hiba zh nemaº vzhe j grishnishih od nas, shcho take liho mi terpimo? Nichogo ne skazala Gorpina, zamovk i Petro pohmurenij. Movchit', a dumi snuyut'sya v golovi: - Hiba zh to pravda? Za vishcho zh musimo z golodu vmirati? Starosta ne dav, a yak sam, to hiba ne bere vidtilya zh? Torik zhe vkrav chetvert' yachmenyu... Voni krastimut' nashe dobro, a ti z golodu vmiraj i ditina nehaj umiraº! Ta j obnyala Petra zlist'; taka zlist' u jogo v serci zavorushilasya vidrazu na starostu, shcho j ne skazati. - Vin u dostatkah,- Petro dumaº,- ta shche j krade, a ya golodnij, to shcho meni robiti? I htojzna-shcho zrobiv bi vin starosti, tak zapalilosya. Shopivsya pohmurij z miscya, pishov z hati. Po dvoru blukaº, a dumka ne kida: - Ne vmirati zh iz golodu! Moº zh dobro, ne chiº tam, bo j ya zh tudi zsipav, a teper, yak meni ¿sti nichogo, tak dati ne mozhna! Nu, tak ya zh u vas ne prohatimu! YA j sam bez vas viz'mu! I skil'ki vin ne dumav, to vse odno v golovi sto¿t': "viz'mu!" - Ne chuzhe zh ya viz'mu, a svoº. Koli ne dayut' sami, treba kritkoma brati. I tak vin potrohu do tiº¿ dumki zvik, shcho zovsim ne lyakavs' ¿¿. Spershu jomu zdavalos' azh strashno, yak vin pro ce dumav, a teper i darma,- zvik. I yak zvik, i ne stav c'ogo zovsim boyatis', todi navazhivsya zrobiti tak, yak nadumav. - Pidu, dirku v gamaze¿ prodovbayu ta j natochu! - dumaº Petro. Til'ki yak pro ce Gorpini skazati? Vin znav dobre, shcho vona zrodu togo ne shoche, znav, shcho hoch yak ¿¿ vmovlyaj, a na ce ne pidmovish. A shcho zh jogo bil'she robiti? Vin bachiv okrugi sebe liho, a ne mig tomu lihovi zapobigti. Bachiv, shcho j lyudi ne hotili jomu pomochi dati. On starosta krade, a jomu tak ne dav! Usyudi nepravda!.. I teper jomu ne zdavalosya grihom ukrasti. A vse-taki boyavsya kazati pro ce Gorpini, bo pochuvavsya, shcho j vin ne po pravdi robit'. A Gorpina stala pomichati, shcho z Petrom robit'sya nedobre shchos'. Vse pohmurij ta smutnij hodit'. Pochne vona pitatisya, nichogo ne kazhe, abo: "Ta tak... SHCHos' golova bolit'". Inodi zh glyane ponuro tak na ne¿ ta j odmovit': "A z chogo zh jogo veselomu buti?" Bachila molodicya, shcho ne takij stav Petro, a zapobigti lihovi ne znala chim, til'ki zhurilasya shche duzhche. A tim chasom hliba vzhe ne bulo, kartoplyu vsyu po¿li, zatogo vzhe zovsim nichogo ¿sti bude. Do bat'ka ne dovelos' Gorpini po¿hati - konya nihto ne dav, a pishki hiba zh legko sorok verstov do Sirovatki projti, ta shche j z ditinoyu. A pokinuti doma ¿¿ ne mozhna: i tak ledve zhiva tiºyu krapleyu moloka, a yak pokinuti, todi j zovsim htojzna-shcho bude. Bachit' use te Petro i znovu sam sobi kazhe: "Viz'mu! Ne zdihati zh, yak sobaci! Haj Gorpina shcho hoche kazhe". Odnogo razu lezhit' vin unochi z zhinkoyu na polu, ne spit'sya jomu, bo dumki ne dayut'. Ta j dumaº vin: "A shcho, yak Gorpini zaraz skazhu?" Ale ne skazav, til'ki shche duzhche pochav z odnogo boku na drugij perevertatisya. - CHogo ti, Petre? - Nichogo,kazhe. Stala vzhe drimati Gorpina, koli chuº, kliche Petro: - Gorpino! - Ga? - Znaºsh shcho... - Nu? Stav Petro, znovu bo¿t'sya kazati. - Ta ya nichogo... YA hotiv spitati, chi º u nas voda v hati? Piti hochu. - Ta v dizhci zh... Ustav Petro, nache vodu pishov piti, a v samogo dumka: "Skazati? Ta vzhe zh od ne¿ ne shovaºshsya - chi teper, chi todi, a kazati dovedet'sya". Prijshov, znovu lig bilya zhinki, vkrivsya. - Gorpino, shcho zh dali robitimem? Nichogo ne kazhe molodicya: vona vzhe vsi dumki peredumala, ta nichogo ne vigadala. Todi Petro pochav, zanikuyuchis': - A ya... ya... Znaºsh, shcho ya dumayu? - SHCHo? Ta j znovu Petro zupinivs', dali vidrazu zagovoriv shvidko, nenache pospishaºt'sya: - Ne zdihati zh iz golodu!.. ¯m nichogo - on i starosta: sam groshi gromads'ki krade, a nam hliba shmatka ne daº. Hiba zh nema j nashogo tam? Haj! Pan'katisya z ¿mi, chi shcho? Hiba voni rozumiyut'? Uzyati ta natochiti z gamaze¿!.. - Bog z toboyu, Petre! SHCHo ti kazhesh? Azh rozserdivsya Petro: - A shcho zh, iz golodu,- kazhe,- vmirati? - Grih, Petre! Na te bozha volya!.. Bog tak dav... A chuzhogo ne rush! - Grih! A z golodu vmirati - yak? Hiba ya svoºyu voleyu jdu? - Dak SHCHo, Petre,- pereterpiti treba... Ne hodi!.. Strashno vidrazu stalo Gorpini. Prigornula vona cholovika. - Petre, godi! Bog pomozhe... Pidesh sam do bat'ka, voni dadut'... A te pokin', zovsim pokin'! Grih! To vagavsya hoch trohi Petro, a teper, yak stala Gorpina vmovlyati, znovu pidnyalas' u jogo na lyudej zlist', tak i klekoche u grudyah. - Pidu, govorit', - ne kazhi meni nichogo,- pidu! III Den' pominuv, nich nasunula. Dizhdavsya Petro pivnochi, odyagsya, uzyav z soboyu tri mishki j sverdel ta j pishov do gamaze¿v. Nich bula temna. Petro perejshov svij gorod, vijshov na vigin. Na dushi v jogo yakos' spokijno bulo. Vin uzhe raz navazhivsya zrobiti ce dilo i bil'she ne dumav pro te, yake vono. "Pidu ta j ukradu",- dumav vin, i jomu ne zdavalosya, shcho vin pogano robit', bo vin prosto zabuv pro ce, nenachebto pro ce j dumati ne bulo chogo. Spokijno ta smilivo jshov, nichogo ne lyakayuchis'. Os' vigin kinchaºt'sya, shchos' zachornilo zdaleka. "Gamaze¿",-podumav Petro.-"U storozha gamazinnika vzhe ne svitit'sya,- budut' povni tri mishki". Legkoyu hodoyu pishov dali. Uzhe nedaleko! Til'ki, shcho ce? Golosno, dzvinko vidguknuvs' u povitri krik. Mabut', sich. Znovu krichit', "nyavka" - ni, ce sova. I vidrazu strashno Petrovi stalo. SHCHos' perehopilo duh, serce zastukalo v grudyah. Vin zupinivsya, stav prisluhatis'. Za spinoyu azh morozom sipnulo. - Pijmayut', pijmayut'! Zlodij!.. I znov odrazu, nache snigom obsipalo. To smilivij buv i spokijnij, a teper use te zniklo. Vin uves' tremtiv. - Jti, chi ne jti? - dumav vin. - A yak pijmayut'? Vin znovu pochav prisluhatisya. Ale navkrugi vsyudi bulo tak tiho, shcho vin mig chuti, yak u jogo v grudyah kolotilosya serce. - Mozhe, vernutisya?.. A zavtra znovu budemo bez hliba!.. Ni vzhe - pidu! I vin tiho-tiho pochav prokradatisya do gamaze¿v; pidijshov do ¿h, shche raz ozirnuvs' okrugi. V temryavi nichogo ne vidko. Todi poliz pid budivlyu. SHCHoroku zsipavshi zerno u zasiki, znav, z yakogo voni boku. Oberezhno pidliz vin do togo miscya, lig na spinu. Todi nastaviv sverdlo, pochav vertiti. Suhe derevo trohi zatrishchalo. Petro zupinivs', prisluhayuchis'. Dali znov pochav robiti. Sverdlo glibshe ta glibshe vlazilo v derevo - nezabarom i dirka bude. Petro z usiº¿ sili natisnuv na sverdlo, lezhachi na spini. - Agov! Semene! E, stonadcyat' kip!.. Petro zdrignuvs'. Hto ce? Storozh? Serce kolihnulos' u grudyah, a dali nemov zastiglo - Petro sluhav. Holodnij pit vistupiv u jogo na lobi. Vin tak i zakam'yaniv, pidnyavshi ruki vgoru do sverdla. Znovu chuti: - Semene! Semene!.. A, shchob tobi! Nu, ya j sam, hiba meni shcho? Ne vmiyu zaspivati?.. Stonadcyat'!.. Gej!.. Oj tam za bajrakom Tancyuvala riba z rakom... P'yanu pisnyu chuti bulo bilya samo¿ gamaze¿. I yak htos' ide, chuti. Ta gej: tancyuvala riba z rakom, A cibulya... - Tyu na tvogo bat'ka!.. CHogo syudi? Ni, ya syudi ne hochu, dodomu pidu! Gej, a cibulya z chasnikom, A divchina z kozakom! P'yanij pishov. Golos i hoda zatihli. Petro ne vorushivs'. Vin zatrimav duha j zhdav. Os' uzhe nikogo ne chuti. Vin shche prisluhavs'. Ni, nema nikogo. Todi ostannim natiskom vin dovertiv dirku. Nalapav mishok, pidstaviv, vityag sverdlo. Zerno sipnulo. Trusyachis', yak u propasnici, Petro ponasipav usi tri mishki. Gamaze¿ buli niz'ko pri zemli, to ne mozhna bulo povni ponasipati. Odnache, shcho teper robiti? Pokinuti dirku nezatulenu - zerno viteche na zemlyu, zavtra pobachat', znajdut'. Treba zatknuti. I chogo ce vin ne vzyav zatichki? Petro zatuliv dirku odniºyu rukoyu, a drugoyu pochav shukati travi na zatichku. Trava ne rosla pid gamazeyami. Zgadav, shcho v jogo º hustka. Znajshov ¿¿, tak-syak zatknuv dirku. Todi vityag odin klunok z-pid gamaze¿, stav i dumaº: - Dodomu nesti? Ni, to duzhe dovgo bude. Poperenoshu na mogilu, nehaj tam perelezhat' poki shcho. Mogila bula za selom, na c'omu zh vigoni, tam, de kolis' granicya jshla, a teper til'ki val zostavsya visokij. Pospishayuchis', odnis Petro odin klunok. Ti dva klunki buli menshi, vin zabrav ¿h odrazu. Usi tri vin zahovav na mogili v bur'yani. Hotiv buv dodomu jti, ta znovu pro dirku zgadav. Treba vzyati krashchu zatichku, a to hustka koli b ne vipala. Vin tiho projshov do chijogos' tinu, vilamav curpalok i pishov znovu do gamaze¿v. Pidliz up'yat', oberezhno vityag hustku j zatknuv dirku derev'yanoyu zatichkoyu. Curpalok same prijshovs' i micno strimiv u dirci. Petro sprobuvav - dobre. Mabut', dodolu trohi zerna rozsipalosya. Vin pomacki pozagortav jogo zemleyu. Vernuvsya dodomu, uvijshov u hatu. - Gorpino! Nichogo ne chuti. Mabut', spit'. Lig vin na pil, ne rozzuvayuchis', til'ki svitu skinuv. - Gorpino, ti spish? - Nu? - YA zahovav na mogili... - Pro mene de hoch hovaj, a ya tobi u pomochi ne budu! Zamovk Petro. IV Nikomu j na dumku ne vpalo, shchob mozhna bulo vkrasti hlib iz zamkneno¿ gamaze¿. Ta j kradizhka bula nevelichka, to ne duzhe j pomitna. Bachachi Petro, shcho nide nichogo pro kradizhku ne chuti, perenis zhito dodomu. Ta jogo stalo ne nadovgo. Up'yat' hoch znovu krasti jdi. Ta til'ki tut troshki posobila dolya. U susidn'ogo pana Petro vprohavs' u najmi. Stav vin zhiti v pana, til'ki nochuvati dodomu hodiv. Doma zlidni zostalisya zlidnyami, ale j za te hvaliti boga, shcho hoch golodni ne sidili. A pro kradizhku j dosi ne chut' bulo nichogo. Petro zaspoko¿vsya. Otzhe ni, ne zaspoko¿vsya... Vin davno vzhe zgubiv svij spokij, davno jogo ne stalo, azh iz tiº¿ temno¿ nochi, yak vin pid gamazeyami buv. I ne kradizhka stala jogo muchiti, ni! Pro ne¿ vin spershu j ne dumav. Til'ki zh Gorpina mov ne ta do jogo stala. Znikli ti rozmovi shchiri ta laskavi,- teper vona z cholovikom inodi j slova ne promovit' za den' - sumna-sumna hodit'. Dali j u najmi pishov Petro, stav til'ki vvecheri zhinku bachiti - ne posobilosya. Vse movchit'. To shchonochi Petro hodiv, a to vzhe til'ki dvichi, trichi na tizhden', bo znaº, shcho doma ne privitayut', ne zagomonyat', shcho doma shche tyazhche na serci bude. Vin ne dokoryav zhinci: jogo samogo vzhe pochinala grizti zgadka pro te dilo. Uden', sered nevgavno¿ roboti, shche ne tak bulo tyazhko - zabuvalosya; a v ti nochi, shcho vin to v pana, to doma nochuvav, u ti pohmuri nochi ne bulo jomu spokoyu. Bo zaginulo jogo shchastya, mozhe, naviki zaginulo. A vono zh bulo kolis', te shchastya, bulo navit' i todi, yak golod ¿h muchiv. A teper use zniklo. Til'ki grudi peche, tak peche... "Hoch bi kara, ta ne taka. Hoch bi nalayala mene, hoch bi dokoryala, a to movchit', nichogo ne kazhe, a yak bilina sohne". Ce bulo v nedilyu vvecheri. Petro sidiv doma bilya stolu, a Gorpina na polu ditinu kolihala. Kaganec' potrohu blimav, i pri jogo svitli zhinka zdavalasya shche bil'she zmuchenoyu, nizh uden'. Oblichchya zmarnilo, ochi pozapadali, i yakas' muka svitilas' u ¿h u toj chas, yak vona ¿h pidnimala vid koliski. ZHal' stis