nuv serce Petrovi. Ustav vin, pidijshov, siv bilya ne¿.
   - Gorpino!
   Vona movchki pidnyala na jogo smutni ochi.
   - Gorpino! Doki mi budemo tak muchitisya?..
   U jogo porvavsya golos; shchos' stisnulo, mov klishchami, gorlo.  A  vona  vse
movchala. Ledve peremig sebe Petro, znovu pochav:
   - Oboº mi ginemo... Usya dusha peremuchilas'... Skazhi meni, shcho ti maºsh  na
dumci, skazhi, bo doki zh tak zhiti?..
   Vona znov glyanula na jogo svo¿mi pozapadalimi ochima i tiho spustila  ¿h
dodolu. I Petrovi zdalosya, shcho toj poglyad dosyag jomu azh u serce i yak  nozhem
rizonuv jogo.
   - A shcho ya tobi skazhu? - pochala vona tiho.- Adzhe ti sam znaºsh... YA kazala
- ne robi... Koli zh ne sila moya... ya lyubila tebe, a ti zlodiºm zrobivs'.
   - Nehaj i tak,- govorit' Petro,- ale zh ti znaºsh, ya ne  tim  ce  zrobiv,
shcho... ti znaºsh, shcho ne mozhna bulo c'ogo ne zrobiti...
   - YA znayu,tiho vidmovila Gorpina.- Use te ya. znayu... Ale shcho zh ya z  soboyu
zroblyu, koli ya ne mozhu, koli meni nesila do togo zviknuti.  Krashche  b  ya  z
golodu vmerla, nizh ce stalosya!
   Vona vse nizhche j nizhche nahilyalas' do koliski.
   - YAke teper zhittya bude?.. Ne zhittya, a muka... CHi zhdala  zh  ya  togo,  chi
spodivalasya!
   I vona tyazhko zaridala, pripavshi do koliski  i  b'yuchis'  golovoyu  ob  ¿¿
bil'cya. Zlyakana ditina prokinulas' i sobi zaplakala. A Gorpina mov ne chula
¿¿. Dovgo vona hovala svoyu muku, i os' teper ta muka  sl'ozami  vibuhnula.
Til'ki zh ne posobili ti sl'ozi, ne vinesli liha z dushi.

   V

   SHCHe bil'shij sum obnyav Petra. Za ostannij tizhden' vin peremuchivsya tak, shcho
j piznati jogo ne mozhna bulo. Duma po dumi minali v Petrovij  golovi,  vse
chorni, neprivitni dumi. Raz, sered  nochi,  u  jogo  promajnulo  v  golovi:
priznatisya? V ostrog zamknut'... Tam z zlodiyami, z rozbijnikami... A  hiba
vin sam ne zlodij.? Nu j nehaj  u  puta  zakuyut',  povedut'...  A  sin?  A
Gorpina? SHCHo todi z sinom bude?
   - SHCHo! A teper hiba krashche? Teper meni zhinka - ne zhinka, nache j ditina  -
ne moya ditina... Girshe ne bude, ta hoch Gorpini mozhe polegshaº, yak  mene  ne
bachitime.
   I shcho bil'she vin dumav pro ce, to vse duzhche hotilosya jomu vse rozkazati,
kriknuti: "Ce ya!.."
   I v jogo obertom ishla golova. Vin hodiv zovsim yak nesamovitij,  i  jogo
pozapadali ochi inodi tak strashno blishchali, shcho Gorpina chasom lyakalas' jogo.
   I os' nastav chas, navazhivsya vin. Ce bulo v nedilyu. Strok u pana vin uzhe
vibuv i  zhiv  doma.  Vin  ustav  rano  i  movchki  pochav  spravlyatisya  bilya
hazyajstva.
   - Hiba  vse  skazati  ¿j?  -  dumav  vin.-  Ni,  yakos'  strashno.  Nehaj
dovidaºt'sya sama, yak uzhe zrobleno bude.
   I vin veshtavsya na dvori, ne'vvihodiv u hatu, bo jomu tyazhko bulo  bachiti
zhinku. Tak-syak perebuvsya do obid. Po obidi odyags',  glyanuv  na  Gorpinu  i
znovu podumav: "Skazati?.." Vona movchki poralas' bilya pechi i  ne  divilas'
na jogo. Vin odvernuvs', perehrestivs' i pishov z hati.
   Gorpinu zdivuvav Petro tim, shcho jduchi pomolivs'. Ale  vona  ne  zupinila
jogo: ¿j tyazhko bulo z nim rozmovlyati. Vona j teper lyubila jogo,  i  tim-to
shche tyazhche ¿j na serci bulo todi, yak  vona  prigaduvala,  shcho  ¿¿  cholovik  -
zlodij.
   Petro tiho jshov do volosti. Jogo perestrivali lyudi, a vin  i  ne  bachiv
¿h,-  tak  opanuvali  jogo  dumki.  A  prote  vin  buv  yakos'  nadzvichajno
spokijnij. Same tak, yak todi, koli vin  ishov  krasti,  same  tak  i  teper
yakijs' divnij spokij obnyav jogo.
   Ale zh yak pobachiv  kolo  volosti  gromadu,  serce  zakolotilosya  jomu  v
grudyah. YAk vin skazhe pered gromadoyu? Hiba pidozhdati, poki rozijdut'sya,  ta
skazati samomu starosti?
   Tim chasom vin  nablizhavsya  do  gromadi.  Vin  i  sam  ne  pam'yatav,  yak
protovpivsya promizh lyudej azh do  runduka.  Na  runduci  stoyav  pisar,  shchos'
chitav. Petro stav zhdati. Pisariv golos vidbivavs'  u  vuhah,  ale  zh  sliv
zrozumiti vin ne mig. Ta vin i ne silkuvavsya prisluhatis'  do  ¿h.  Golova
jomu palala.
   SHCHo ce? Gromada zagvaltuvala - ce pisar dochitav.Uzhe chas.
   Vin znyav shapku j pochav:
   - Lyudi dobri!..
   Gromada trohi vshchuhla.
   - Petro shchos' kazhe, sluhajte!
   - Ta chogo tam jomu treba?
   - Ta sluhajte vzhe, shcho cholovik kazhe!
   Petrovi perehopilo duh, vin ledve dihav.
   - Lyudi dobri! Prostit' mene, bo ya zlodij! YA vkrav z gamaze¿...
   I te promovivshi, vin upav do nig gromadi.

   * * *

   Gromada ledve zrozumila, za vishcho Petro zve sebe zlodiºm, bo nikomu j na
dumku ne vpalo, shcho z gamaze¿ vkradeno. Pisar zveliv buv areshtuvati  Petra,
ta gromada ne dala:
   - Ce nashe dobro, nash i sud,- gukali lyudi. Ale gromada nichogo ne zrobila
Petrovi. Vin nabrav tri povnih mishki hliba j  odviz  u  gamaze¿.  I  nemov
udruge na svit narodivsya todi. Gromada ne rozumom, a yakos' sercem  pochula,
yak Petro mig dijti do takogo dila, i nihto bil'she ne  zgaduvav  pro  jogo.
Sam Petro potrohu zaspoko¿vsya. I Gorpina znov stala jogo Gorpinoyu,  takoyu,
yak i pershe bula... I stali voni znovu zhiti, yak zhili...

   1884.