e bez shampans'kogo. Ce vzhe cilkom po-rosijs'ki! - ironichno movila Natalya Oleksi¿vna. - YAk ya bez kashi pochuvayu shchos' ne te, - mirolyubivo hotiv zagladiti ¿¿ ton Mikola Platonovich. - Nu, ti j vid shampans'kogo nikoli ne vidmovlyaºshsya, - obrizala Natalya Oleksi¿vna. - Blagorodne shampans'ke ne zalishaº girkih dokoriv na ranok, - pozhartuvav Gercen. Natalya Oleksi¿vna lishe krasnomovno glyanula na n'ogo. Mariya z neyu i dvoma slovami ne perekinulas' - prosto zovsim nemozhlivo bulo znajti yakijs' pidhid, tomu j osoblivogo bazhannya ne vinikalo. A z Gercenom i Ogar'ovim ne mogla nagovoritisya. Voni obidva buli chudovimi gidami v Britans'komu muze¿. A po vs'omu Londonu, pochinayuchi vid zovnishn'ogo oglyadu palaciv i kinchayuchi trushchobami, vodiv odin Gercen. I voni buli til'ki vdvoh. Marusya bula rada, shcho nareshti sam na sam zmozhe rozpovisti i pro nemirivs'kih druziv, pro te, yak vona hoche po-spravzhn'omu dopomogti, i golovne - pro Tarasa Grigorovicha SHevchenka. Same pro n'ogo ¿j chomus' hotilosya rozpovisti Gercenu naodinci, ne pidbirayuchi sliv, ne soromlyachis' svo¿h pochuttiv. Vona znala: Gercen odrazu vse vidchuº i zrozumiº, shcho to za lyudina. I spravdi, vona hoch tiho, zovni strimano, ale z takim vnutrishnim zapalom rozpovidala Oleksandru Ivanovichu pro svogo nazvanogo bat'ka, yakij desyat' rokiv strashno¿ mikola¿vs'ko¿ soldatchini perenis u dalekij pustini, v zaslanni, ale povernuvsya zvidti shche micnishim, shche bil'shim vorogom carya, paniv, usyakogo nasil'stva. - Vin pokazuvav meni vash portret. Na zvorotnomu shlyahu z zaslannya, v Nizhn'omu Novgorodi, Taras Grigorovich peremalyuvav jogo, i znaºte, vin kazav, shcho pociluvav jogo z blagogovinnyam. Gercen z pil'noyu uvagoyu, zvorusheno sluhav Mariyu. - Koli b vin mig vas pobachiti! Ta de tam! Ot til'ki teperen'ki z velikimi trudnoshchami jomu dozvoliti po¿hati na Ukra¿nu, pobachitis' z ridnimi sestrami j bratami. A voni j dosi kripaki. Vin prosiv mene vitati vas vid n'ogo, klanyatisya vam. Vin mriº nadislati vam svij "Kobzar", ce tak jogo kniga virshiv zvet'sya i tak jogo samogo zvut' na Ukra¿ni - Kobzarem! - Kobzarem, - povtoriv Gercen. - YA chekatimu jogo knigi... - Nichiº slovo ne pravit' dlya mene tak bagato, yak jogo, - kazala z zahoplennyam Mariya. - I ot yaki u vas odni dumki, ti zh samisin'ki mirkuvannya - pro spil'nij shlyah borot'bi narodiv, ponevolenih Rosijs'koyu imperiºyu, pro federalizm i ºdnannya. YA nedovgo bula v Peterburzi, ale SHevchenko, Taras Grigorovich, vstig poznajomiti mene z svo¿mi "soizgnannikami", z Serakovs'kim, poetom Sovoyu-ZHeligovs'kim... - Az CHernishevs'kim vi znajomi? - Ni, na zhal', ni. Ni z CHernishevs'kim, ni z Dobrolyubovim ya ne vstigla poznajomitis', hocha ¿h duzhe lyubit' Taras Grigorovich. Prosto ne vstigla, yakos' ne vijshlo, a duzhe hotila, ce zh spravzhni provodiri zaraz, kerivniki "Sovremennika"! Vona zabula pro ti ryadki v listi Gercena do Rejhel' i zaraz nache prosila probachennya, shcho ne vstigla poznajomitis', i, zahoplena rozmovoyu, ne pomitila, yak na mit' nachebto zat'marilis' chimos' ochi Gercena. * * * ª druzi j druzi... Druzi minulogo. Druzi suchasnogo. Druzi majbutn'ogo. Duzhe ridko, koli ce poºdnuºt'sya - to vzhe rozkishne bagatstvo. Ale j stari druzi tezh ne prosta rich. Ce lito, londons'ke lito 1859 roku, bulo nasichene dlya Gercena zustrichami. Ta j uves' rik. Zapiski dekabrista Pushchina, yaki prochitav i vidav Gercen u svo¿j "Vol'noj russkoj tipografii", tezh buli "zustrichchyu", hocha j ne pobachiv Gercen na vlasni ochi c'ogo druga Pushkina, spodvizhnika strachenih Rilººva, Bestuzheva, zaslanih na katorgu Volkons'kogo, YAkushkina, Lunina. V pam'yat' ciº¿ veliko¿ kogorti Gercen i Ogar'ov hlopchikami prisyagnulis' na Vorobjovih gorah nesti dali ¿hnij prapor i viddati zhittya za svobodu narodu. CHitannya cih zapisok, napisanih z divovizhnoyu yunac'koyu svizhistyu i bad'oristyu, vidannya ¿h bulo nibi rozmovoyu, potiskom ruki, shcho ne oslabla vid kajdaniv i katorgi. Bezmezhno sumno, pechal'nim rekviºmom prozvuchalo v "Kolokole" trohi zgodom povidomlennya pro smert' starogo dekabrista. U 1859 roci jshli listi zvidusyudi, pri¿zdili lyudi. Odni, spravdi, prosto pobachiti, inshi "za dilom" - poraditisya, nalagoditi zv'yazki, rozpovisti. Otak pri¿hav student Harkivs'kogo universitetu Bogomolov i rozpoviv pro students'ke taºmne tovaristvo na Ukra¿ni. Pro ce tovaristvo pisav i inshij student z Gejdel'berga - ukra¿nec' Mazurenko. Oleksandr Ivanovich radiv za Ukra¿nu, za svidomu diyal'nu molod', hotilosya znati j pro inshi universiteti. Zv'yazki nalagodzhuvalisya povoli, hlopci diyali duzhe konspirativne. Ce, zvichajno, dobre... Mozhe, koli Mariya Oleksandrivna po¿de dodomu, ¿j legshe bude, nizh bud'-komu, oberezhno zv'yazatisya z nimi. Mimovoli dumka Gercena povertalas' do ne¿. Turgenev ne pomilivsya, navpaki, vin nastil'ki zacharovanij neyu, shcho, zdaºt'sya, ne pobachiv ¿¿ stremlinnya do diyal'nosti ne lishe literaturno¿. Bliz'kij i dalekij Turgenev. Bliz'kij ne lishe spogadami molodih rokiv. Bliz'kij spravzhnim pochuttyam lyubovi do bat'kivshchini, shcho proglyadaº v kozhnomu tvori, v kozhnomu ryadku. ZHive bil'shist' chasu u Franci¿, a pishe til'ki pro ridne. Dalekij - spokijnim svo¿m liberalizmom. Ta hiba jogo "Zapiski ohotnika" ne varti sotni proklamacij ta revolyucijnih statej? A list za Ogrizka? U Turgeneva º visoke blagorodstvo, i, zvichajno, vin zaraz najvidatnishij pis'mennik u Rosi¿, hocha ne vse, ni, ne vse z jogo tvoriv podobaºt'sya Gercenu. Pri¿zd jogo, shcho ne kazhi, zavzhdi - "simejne svyato". Potim cim litom trapilas', yak nazvav Gercen, - "lipneva revolyuciya" Pri¿hav profesor Kavelin. Kolishnij zakohanij u Gercena Kostya Kavelin. Voni buli duzhe druzhni u sorokovi roki! Ne bachilis' dvanadcyat' rokiv. Za cej chas Kostin liberalizm vidkochuvavsya vse dali pravoruch, i boyavsya Gercen, shcho navit' ne bude vin, Kavelin, des' poseredini abo navit' ostoron', a mozhe skotitisya do vorogiv. Pislya vid'¿zdu Kavelina Gercen z glibokim bolem skazav Ogar'ovu: - Taki teoretichni superechki vzhe ne superechki, a cilkovitij rozriv. U glibini, vseredini bezmezhne pochuttya smutku, ale vistupati mozhna lishe zi slovami nenavisti. ...CHomu zh, takij radikal'nij i nebezpechnij dlya davnih druziv, vin, Gercen, zdavsya takim pomirkovanim i nache azh zastarilim Mikoli CHernishevs'komu - lyudini, yaku molod' Rosi¿ vvazhala svo¿m provodirem. Ta j sam Gercen vidznachav neperesichnij rozum, vinyatkovu glibinu analizu v usih jogo tvorah, shcho z'yavlyalis' v "Sovremennike" i hoch iz zapiznennyam ta dohodili do Londona. Gercenu priºmno bulo, shcho CHernishevs'kij zgadav i pro n'ogo v svo¿h "Ocherkah gogolevskogo perioda", zvichajno, ne im'ya jogo, zaboronene i kriminal'ne v Rosi¿, a yak "druga Ogar'ova" (todi Ogar'ov shche ne buv "zlochincem"), yak avtora "Kto vinovat?", - hto zh z chitachiv ne zrozumiv? Gercenu bulo ce priºmno. Vin radiv, shcho, nareshti, zagovorili pro Bºlins'kogo - same v cij statti CHernishevs'kogo vpershe pislya dovgo¿ movchanki bulo zgadano dorogocinne dlya vsih nih im'ya U tvorah CHernishevs'kogo stil'ki novih, original'nih i cikavih dumok Pravda, stil' chasto dratuvav. Z entuziazmom zgaduvali pro CHernishevs'kogo i Dobrolyubova Mihajlov i SHelgunovi. A Ivan Sergijovich krivivsya, koli govoriv pro cih "seminaristiv". Koli v "Svistke", dodatku do "Sovremennika", z'yavilis' napadki i vismiyuvannya "vikrival'no¿" literaturi, Gercen, ne zrozumivshi, shcho jdet'sya pro psevdovikrival'nu literaturu, napisav svoyu stattyu "Very dangerous!!!". Vin buv perekonanij todi, shcho chinit' slushno. YAk mozhna zaraz pripiniti vikrivannya, koli lyudi trohi dihnuli vil'nim povitryam, yakim poviyalo pislya smerti imperatora Mikoli? YAk mozhna pripiniti vikrivannya naperedodni reform, yaki obicyaº imperator Oleksandr? Nepriºmno zgaduvati.. ..Navproti Gercena v jogo velikomu kabineti sidiv nevisokij, hudorlyavij, zovni nichim ne pokaznij cholovik i pitav dokirlivo. nache mav na ce nevid'ºmne pravo: - Proti kogo vikrivannya? Hiba vi, vi, Oleksandr Ivanovich, Iskander, ne rozumiºte, shcho taki vikrivannya ne jdut' vishche pristava j chinovnika? Ce zh til'ki vigidno uryadovi, ce til'ki vidvertannya uvagi j energi¿ vid spravzhnih pekuchih pitan' - znishchennya kripactva, zvil'nennya selyan iz zemleyu. Adzhe vsi ci komiteti, pidkomiteti - ce vlashtovuº lishe pomishchikiv, vlasnikiv, a selyanam bude shche girshe, voni budut' obdureni. Raptom cholovik rozpalivsya. Vin govoriv, yak usi prisluhayut'sya do "Kolokola", vin govoriv pro svo¿ pochuttya osobisto do n'ogo, Gercena, u n'ogo z'yavilis' navit' sl'ozi na ochah, i Gercenu zdalosya jogo nekrasive oblichchya oduhotvorenim, a ochi prekrasnimi. Ale vin pristrasno dokoryav, garyache dovodiv, shcho Gercen teper povinen zminiti motivi dzvonu. - Koli b uryad nash buv trohi rozumnishim, - govoriv CHernishevs'kij, - vin bi vam, Oleksandre Ivanovichu, dyakuvav za vashi vikrivannya. Ci vikrivannya dayut' jomu mozhlivist' trimati svo¿h agentiv na priponi, lishayuchi ves' ustrij nedotorkanim i nepohitnim. Vam teper treba vistaviti svoyu pevnu politichnu programu - chi konstitucijnu, chi respublikans'ku, chi socialistichnu, i vi b v usih svo¿h vikrivannyah povtoryuvali b "Cartnaginem esse delendam" - Karfagen musit' buti zrujnovanij. Jogo, Gercena, oburili i samovpevnenist', i nakazi, i poradi, i vin dosit' holodno vidpoviv, shcho ne mozhe stati na taku vuz'ku poziciyu, i raptom CHernishevs'kij zupinivsya, uvazhno poglyanuv i nemovbi rozserdivsya sam na sebe, shcho tak "zaintimnichav" z lyudinoyu, yaku bachit' upershe, tak odverto viyaviv svo¿ dushevni pochuttya do n'ogo. Adzhe kazav vin kolis' druzyam: "YA tak povazhayu, tak povazhayu Gercena, meni zdaºt'sya, shcho nema tako¿ spravi, yaku ya ne zrobiv bi dlya Gercena!" A teper voni sidili vich-na-vich, i togo glibokogo kontaktu, shcho zhadav vin sam, shcho zhadali i chekali tam, u Rosi¿, ti, shcho poslali jogo syudi, zdavalos', ne vinikalo. Ta chim bil'she minalo chasu, tim bil'she rozumiv Gercen, shcho ci "seminaristi" pravi i, mozhlivo, voni tam, na bat'kivshchini, shvidshe j virnishe zbagnuli, shcho potribno. Dedali vin rozumiv, shcho ¿hnij shlyah ºdino mozhlivij. Ale zh ne viniklo druzhn'ogo, intimnogo, lyuds'kogo kontaktu. Nadto bagato vimog vistavili odin do odnogo. Drugogo dnya bula vzhe spokijna dilova rozmova. Domovlyalis' pro drukuvannya "Sovremennika" v Londoni, yakshcho zaboronyat' u Rosi¿, domovlyalis' pro duzhe vazhlivu spravu - druk revolyucijnih listivok ta peresilku ¿h, govorili pro napryamok taºmno¿ rosijs'ko¿ organizaci¿, ¿¿ pershi vimogi. - Golovne - Zemlya i Volya! - vpevneno skazav Gercen. - Zemlya i Volya - ce najpershe i najgolovnish - tverdo povtoriv CHernishevs'knj. Ce vse bulo velikoyu, vazhlivoyu spravoyu, vimagalo naitonsho¿ konspiraci¿, pro ce mozhna bulo govoriti lishe v najtisnishomu koli odinic', i, mozhe, same cherez cyu potrebu i vimogi konspiraci¿ vreshti i Gercen, i CHernishevs'kij perebil'shuvali pered znajomimi i navit' druzyami, yaki znali pro pobachennya, svoº vzaºmne rozcharuvannya i nevdovolennya. Pravda, v "Kolokole" potim Gercen napisav poyasnennya do svoº¿ statti. Toj pri¿zd, te pobachennya ne lishilo radisnogo slidu. I Oleksandr Ivanovich zovsim ne buv tim gostinnim gospodarem, yak todi, koli voziv po vs'omu Londonu SHelgunovih i Mihajlova, abo yak nini - z takoyu radistyu prijmav Markevichiv. Divno, a Natali tak po-lyudyanomu, zamisleno j serdechno skazala po vid'¿zdi CHernishevs'kogo: - YAka lyudina! Zovsim ne vrodlivij, koli rozibratisya, a yakij nadzvichajnij viraz oblichchya! Cya osobliva krasa nekrasivih. Ne mozhna zabuti. - Vin, pevne, pogladiv i pohvaliv Lizochku? -spitav Ogar'ov. Natali spalahnula: - Tak, i ce bulo. Ale ya ne pro ce zaraz. Vin znaº svoyu vazhku, mozhe, strashnu dolyu, ale viddanij do glibini dushi j rozumu. U vsih lishivsya yakijs' niyakovij slid - ne tak, ne tak zustrilis', ne tak prijnyali, i najskrebuchishij slid buv u Oleksandra Ivanovicha, hocha vin pro ce movchav. Mozhe, tomu vin tak zradiv Mari¿ Oleksandrivni, - cij bezposerednosti, legkosti, z yakoyu zustrilisya. Zdavalos', vid ne¿ samo¿, yak i vid ¿¿ opovidan', viyalo stepom, lisom, ridnim zillyam. * * * Domovilis', shcho pobachat'sya nezabarom v Ostende. - Nabrid cej pomijnij tuman, nabridli anglijci, yaki nache i ne lyudi, protivno ne lyudi, - skarzhivsya Oleksandr Ivanovich. - YA po¿du do Bryusselya, napishu bel'gijs'komu ministru yustici¿, - chim chort ne zhartuº, - a mozhe, dozvolyat' zhiti v Bryusseli? U kozhnomu razi, pro¿zdom v Ostende mi obov'yazkovo pobachimos'. YA peredam vami dlya Mari¿ Kasparivni "Pod sud", "Dumy" i ostannij "Kolokol". Tak shcho til'ki do skorogo pobachennya. Proshchayuchis' iz Nataleyu Oleksi¿vnoyu, Marusya shchiroserde zaproponuvala: - YAkshcho hochete shchos' peredati v Rosiyu - listi toshcho, ya z velikoyu radistyu ce zroblyu. I, mozhe, vpershe za ce korotkochasne znajomstvo ochi Natali Oleksi¿vni poteplishali. - Mozhe, ya napishu sestri. Vzhe stil'ki rokiv ¿¿ ne bachila. A shcho zh mozhna odverto, dokladno napisati po poshti? - Bud' laska, ya z radistyu vse peredam, - povtorila Mariya, i chomus' ¿j shkoda stalo ciº¿ zhinki, hocha shche vchora, povernuvshis' do gotelyu, vona dumala: "ZHiti v takij sim'¿, z takimi nadzvichajnimi lyud'mi i buti takoyu kolyuchoyu! Nu anichogisin'ko shozhogo ni z Ogar'ovim, ni z Gercenom". Ale s'ogodni vona vzhe dumala inakshe: shchos' nadto skladni i nezvichajni vzaºmini u nih, u tr'oh. Hocha shcho skladnogo i nezrozumilogo mizh Gercenom i Ogar'ovim? Dovershena druzhba, absolyutne vzaºmorozuminnya, turbota, povaga. A "pani Ogar'ova", yak predstaviv ¿¿ Gercen? YAka ¿¿ dolya u cij vinyatkovij druzhbi? Mariya Kasparivna pam'yatala Natali shche divchinkoyu, Natasheyu Tuchkovoyu. Vona kazala: yak dobre, shcho voni pobralis' - Ogar'ov i Natasha. Voni buli duzhe zakohani, ale zh Ogar'ov buv odruzhenij, hocha davno ne zhiv z pershoyu zhinkoyu, i ta ne davala zgodi na rozluchennya. Tak, zvichajno, cyu situaciyu vikoristav Ivan Sergijovich u "Dvoryanskom gnezde". Pravda, Natasha nikoli ne bula shozhoyu na Lizu Kalitinu. Vona b u monastir ne pishla! Ta j ne hotila vidstupitisya vid svogo shchastya. Voni perebuvali v "grazhdans'komu" shlyubi, poki ne pomerla "zakonna" zhinka, i todi til'ki voni povinchalis'. Dlya Natali, yak dlya peredovo¿ zhinki, ce bula prosta formal'nist', ale vse zh taki dlya takogo vchinku, yak "grazhdans'kij" shlyub, potribni buli i smilivist', i rishuchist', i perekonannya. - I lyubov! - skazala todi Mariya. - O, voni, zdavalosya nam usim, narodzheni odne dlya odnogo, i mi vsi radili, bo j Nik, i Natasha oboº ridni nam. Pravda, Natasha bula shche divchinkoyu zakohana - v nashu Natali, Natali Gercen. AI zvav ¿¿ Konsueloyu. Mi buli razom u sorok vos'momu roci v Itali¿ i v Parizhi, potim - drug Gercena i Ogar'ova Tuchkov povernuvsya z dochkoyu Natasheyu v Rosiyu, a mi lishilis', i yaka bula nasha radist', koli diznalis' pro lyubov Nika j Natashi. Bagato trudnoshchiv dovelosya ¿m pereboroti, perezhiti, ale voni podolali vse, a teper tak dobre, shcho voni razom z Oleksandrom Ivanovichem, jogo dit'mi. Todi, v Drezdeni, pid chas ciº¿ rozmovi Mariya zmalyuvala sobi privablivij obraz zhinki, yaka pislya smerti bliz'ko¿ starsho¿ podrugi virishila vzyati na sebe turboti z ¿¿ dit'mi. Ale te, shcho vona zaraz pobachila, zovsim ne vidpovidalo uyavnomu obrazovi i navit' tomu, shcho rozpovidala shchira Mariya Kasparivna. Pravda, vona tak davno ne bachila Ogar'ovih... Do Mikoli Platonovicha Natalya Oleksi¿vna bula yakas' bajduzha, a chi stala vona matir'yu dityam Gercena? SHCHe z starshoyu, Tatoyu, buli bil'sh-mensh pristojni stosunki. Vidno bulo, shcho rozumna divchinka duzhe vitrimana i duzhe lyubit' i bat'ka, i Ogar'ova, i menshu sestrichku i zavzhdi yak natyagnuta struna, shchob use bulo v ladu. A ot z menshoyu, duzhe garnen'koyu smaglyavoyu Ol'goyu, dosit' upertim i svavil'nim stvorinnyam, ne bulo niyakogo kontaktu - til'ki dratuvannya z oboh storin. A vtim, dratuvannya dlya vsih dosit'... I raptom, zgadavshi perehoplenij poglyad Oleksadra Ivanovicha, ushchiplivi zauvazhennya, majzhe shpilechki Ogar'ovo¿, Mariya svo¿m zhinochim instinktom ugadala: - Vona lyubit' Oleksandra Ivanovicha, same Oleksandra Ivanovicha, beztyamno, revnivo, a Liza - ce zh jogo dochka! Jogo rozumni zhivi ochi, jogo yasne cholo, jogo chudesna usmishka... Bidni, bidni lyudi! Tam i ne pahne shchastyam! YAk nathnenno, rozumno pishe vin i govoriv teper z neyu i pro shlyub, i pro lyubov, dolyu zhinki, i yak naspravdi negarazd u ¿hnij sim'¿. I chi º vzagali sim'ya? I yak jomu, ce zh vidno, popri vse, hochet'sya mati ¿¿, novu sim'yu z ideal'nimi lyuds'kimi, druzhnimi vzaºminami. Ale hiba ce mozhlivo za tako¿ situaci¿? Mozhe, treba pozhaliti bidnogo Ogar'ova? Ale zh vin takij spokijnij i z takoyu nizhnistyu divivsya na Lizu, na Tatu, Ol'gu! YAka mila, uvazhna z nim Tata! Ni, ni. Marusi shkoda same Gercena. Ce nejmovirno, shcho vona zaraz podumala: ne Ogar'ov perezhivaº i revnuº Natali, a vona, Natali, revnuº Gercena do ¿hn'o¿ absolyutno¿ druzhbi, do ditej, do roboti, do pam'yati persho¿ zhinki, yaku vin vvazhav idealom, nezvazhayuchi ni na shcho. Pislya rozpovidej Mari¿ Kasparivni pro te, yak ishli voni, rosijs'ki divchata, v lavah narodno¿ demonstraci¿ v Rimi i nesli prapor, Mariya chekala pobachiti nezvichajnu peredovu samostijnu zhinku, vriven' Ogar'ovu j Gercenu, a pobachila rozdratovanu, revnivu, nervovu, pevne, vse zh taki osvichenu j rozumnu, ale yakus' bez strizhnya, vnutrishn'o zbentezhenu, shcho zablukala v cih vikovichnih prikroshchah lyubovi j shlyubu, ¿j, Mari¿, stalo strashno. Dijsno, Gercen maº raciyu: zhinci vazhche! Otzhe, v cih skladnih vzaºminah u n'ogo ne pripinyaºt'sya, ne poslablyuºt'sya robota - pro ce j movi ne mozhe buti. Vin pidvivsya tak visoko v svo¿j diyal'nosti, yak zhodna lyudina, yaku vona dosi ne til'ki strichala, a navit' spromozhna bula uyaviti. Ale zh yakij tyagar dlya n'ogo ocej pobut, dlya n'ogo, z jogo pidvishchenimi vimogami v us'omu! CHi peremozhe kolis' lyudina pobut, shcho zhahlivim tyagarem navisaº zavzhdi nad neyu i zabiraº sili, taki potribni dlya inshogo, vishchogo? * * * Voni radiyut', i Gercen, i Ogar'ov, z kozhnogo vizitu spivvitchiznikiv, bil'sh chi mensh odnodumciv, spivchuvayuchih, ne kazhuchi vzhe pro soratnikiv. A ¿j, ¿j yak? CHi dumayut' voni pro ne¿, zvichajnu zhivu lyudinu, zhivu zhinku? Natalya Oleksi¿vna sidit', zakusivshi gubi i stisnuvshi pid pidboriddyam pal'ci. "Pani Ogar'ova" - predstavlyaº ¿¿ zavzhdi Gercen. I vin, takij neporivnyannij ni z kim, bliskuche rozumnij, najbil'she "lyudina" z usih, kogo bachila, i znayu, i bachitimu, i znatimu, chom stavit' vin mene v take prikre, fal'shive stanovishche! I zavzhdi vinikaº dumka pri zustrichah z kozhnim iz davnih druziv: "CHi znayut'? CHi zdogaduyut'sya?" Zvichajno, cikavo, koli pri¿zdit' Turgenev. Zvichajno, vin pro vse sam znaº, i hoch vin bezmezhno taktovnij i nikoli j znaku ne podast', shcho jogo shchos' divuº (shche b pak jogo divuvalo!), vona zavzhdi pri n'omu dratuºt'sya: "Vin porivnyuº mene z Natali, toyu, pershoyu Natali". Vona pochinaº pidsvidome nenaviditi Turgeneva... A oci Markevichi? YAk vin, Gercen, rozmovlyav z pani Markovich, a vona j ochej z n'ogo ne zvodila i nache kovtala kozhne slovo. CHolovikam ce podobaºt'sya... Vin, pevne, porivnyuvav mene z neyu, pis'menniceyu, samostijnoyu zhinkoyu? A Ogar'ov? At, jomu bajduzhe shchodo mene, shchodo vsih. Nevzhe jomu cikavishe z Meri, ciºyu projdisvitkoyu, yaku pidibrav na vulici i teper veshtaºt'sya do ne¿, jomu krashche z neyu, prostoyu, napivpis'mennoyu divkoyu, nizh zi mnoyu, bo tak zovsim ne bolyache postavivsya do nashih vzaºmin z Gercenom? Nevzhe vona mogla jomu zaminiti mene? Nevzhe jomu prosto legshe, shcho ya ne z nim? Navit' tini obrazi, lyuti, neporozuminnya ne viniklo z Gercenom Til'ki dokori meni - i zovsim ne za Gercena. "Ti ne stala matir'yu dityam moº¿ sestri i brata", i cya jogo lyubov do Lizi! Vin umlivaº kolo ne¿, vona zve jogo tatom, yak i ti gercenivs'ki diti - "papa Aga", a Gercena, bat'ka, "dyadeyu", i ce podobaºt'sya Gercenu! A ¿j shchorazu - yak kindzhal u serce. Nu, yak ce mozhe podobatis' zvichajnij lyublyachij zhinci? Vin Ogar'ova lyubit' bil'she za mene. Ta chi lyubit' vin mene hoch trohi? Vin lyubit' Ogar'ova, Lizu, tih svo¿h ditej, usih, til'ki ne mene. Nenavidzhu Ogar'ova. Nenavidzhu tih ditej. Nenavidzhu Mejzenbug, cyu staru divkuidealistku. Tezh svo¿ rib'yachi ochi ne zvodit' z Gercena. Perekladaº jogo statti. Lyubit', yak bozhevil'na, cyu veredlivu Ol'gu - svo¿h ne bulo, a ce zh gercenivs'ke! Zabiraº z soboyu, shchob buv privid listuvatisya, pidtrimuvati zv'yazok... I vsi voni pravi, krim mene! De meni znajti poryatunok!? Liza! Liza moya! Moya Liza i Gercena. Nasha dochka. Han ne lyubit'. Ale dochka - nasha - oboh nas. I nichogo tut ne porobish. I ne hochu nikogo bachiti i ni z kim govoriti. Treba vse zh taki lyagati. YA obicyala sama pereglyanuti korekturu. Kinuti b use j opinitisya v Rosi¿. Z kim? Ot zaberu Lizu j po¿du. SHCHo todi voni obidva bez Lizi - i Gercen, i Ogar'ov? A yak zhe Liza bez Gercena? YA, ya sama v us'omu vinna i pered Lizoyu, i pered timi dit'mi. Hiba ya lyuta machuha? Hiba ya ne drug i Ogar'ovu, i Gercenu na vse zhittya? Bozhe mij, shcho meni robiti? Treba shvidshe pereglyanuti korekturu... 9 SHCHo bulo naspravdi spil'ne z Opanasom, tak ce - gostinnist'. YAkos' davno, koli voni til'ki pobralis' i zbiralis' po¿hati do jogo rodichiv, vin rozpovidav druzhini, shcho pam'yataº - didi buli dosit' zamozhni, ne te shchob bagati, a pomishchiki v dostatku, a potim duzhe zubozhili. - CHomu? - spitala Marusya. I Opanas Vasil'ovich serjozno i spokijno, zovsim bez osudu, vidpoviv: - CHerez gostej. Duzhe gostej lyubili prijmati. Hto u nas til'ki ne zhiv! Misyacyami, i svo¿, i chuzhi, i bliz'ki, j daleki, i znajomi, i neznajomi. I vsih lyubili vid shchirogo sercya prijnyati, a koli vzhe svyato yake, imenini chi¿s', - to vzhe ves' povit znav - u Markevichiv stoli i v hati, i na dvori vid chastuvannya vginayut'sya, i vsim rivno radi budut', nihto obrazhenim ne lishit'sya. - Pirizhki ta guli ne odnogo v postoli vzuli, - smiyalasya Marusya na ce poyasnennya. U "molodih" Markevichiv - Opanasa i Mari¿ - z ¿hnim kochovim zhittyam, zminoyu posad ani mozhlivostej, ani umov do "prijomiv" ta svyat ne bulo, ale vsi druzi znali - bil'sho¿ gostinnosti ta privitnosti vazhko znajti. I v oboh - na shchastya chi na zhal' - absolyutno legke stavlennya do groshej. Zavelisya - znachit', mozhna potratiti! SHCHe bula spil'na risa - lyubov do podarunkiv. Ne bazhati podarunkiv sobi, a navpaki - daruvati. Ne tomu, shcho tak chudesno prijmav ¿h Gercen u Londoni, ne shkoduvav ani chasu, ani laski, ne u vidpovid' na ce hotilosya yaknajteplishe zustriti jogo tut, v Ostende, a tomu, shcho vidchula nespokij, nenalagodzhenist' vnutrishnyu v jogo domi, i bazhalosya zrobiti vse, yak dlya ridno¿ lyudini. Pro vse vona namagalasya zarani podbati i vlashtuvati tak, shchob niyaki dribnici ne zavazhali i ne nepoko¿li i shchob toj korotkij chas, yakij mali provesti tut Oleksandr Ivanovich z sinom Sasheyu - "Gercenom-YUniorom" (u Londoni jogo todi ne bulo), mozhna bulo vil'no pogulyati, pogovoriti. Vzhe shodyachi z trapa, Gercen pobachiv radisni veliki ochi Mari¿ i ruku, pidnesenu vgoru. Vona til'ki usmihalas', a nemov lunalo: "YA tut! YA chekayu na vas!" - On divis', - kazhe vin Sashi, - Mariya Oleksandrivna nas zustrichaº. - Nu yak, yak vi pereplivli? YAk Oleksandr Oleksandrovich? Ne kachalo? - pitala Mariya, tisnuchi ruki. - Uyavit' sobi, vpershe Sasha spav cilu dorogu. Nu, a ya zdorovij, yak riba, kachka na mene ne diº! - Mi vam nomer u nashomu goteli prigotuvali. Opanas Vasil'ovich z Bogdasem chekayut' vdoma z snidankom. YAka ya rada, shcho vi pri¿hali! Znachit', mozhlivo, pereberetes' do Bryusselya? - Nu, ce shche vilami po vodi pisano. A hotilosya b! Po¿demo - pobachimo. Uves' den', krim godini vidpochinku pered vid'¿zdom, buli razom. Gulyali beregom, radili vitru z vidkritogo morya, chajkam, yakih tut litalo sila-silenna. - A mozhe, vi vse-taki pri¿dete do Bryusselya? - spitav Oleksandr Ivanovich na vokzali. - Ce zh lishe kil'ka godin po¿zdom. Ne znayu, shcho vijde z moº¿ po¿zdki do c'ogo Nedoparizha, abo Perenicci. YA tak Bryussel' zvu... A prote ya pobachus' tam iz starim znajomim Prudonom, posperechaºmos' iz nim. vilayu jogo za zlochinni dumki pro zhinok. Mozhe, Mariya vse-taki pri¿de? SHCHe dva-tri dni z Gercenom. I nove misto... - Opanase, a chomu b nam i ne po¿hati? Z Bryusselya Gercen pisav Mari¿ Kasparivni Rejhel'. Vin zavzhdi vidchituvavsya pered neyu. Ot zdivuºt'sya, pobachivshi, shcho list ne z Londona, a z Bryusselya! "I-go zhovtnya, a ne kvitnya, a to Vi ne povirite. Bryussel'. On tak-to, tak-to, matinko Mariº Kasparivno. Viz'mu, dumayu, ta j po¿du. Ne poshchastit' - posadyat' u rozpravu - shcho bude, te j bude. I ot ya pribuvayu z Sasheyu v Ostende - Marij Oleksandrivna bula duzhe rada, a ya zh ce prijmayu, yak velike shchastya, koli º lyudi, shcho radiyut' zustrichayuchi, i tomu proviv z neyu prekrasno chas. Vona priveze Vam "Pod sud", "Dumi", "Kolokol". A vtim, pere¿zditi vse zh taki, zdaºt'sya, ne model' - vono j svitlishe tut, i fenzerv kotleti - nu, a v tumannomu vepryachomu barlozi yakos' spokijnishe". I vse zh vin napisav lista bel'gijs'komu ministru yustici¿ z prohannyam dozvoliti oselitisya z rodinoyu na kil'ka rokiv u Bryusseli. Gercen probuv u Bryusseli kil'ka dniv. Duzhe hotilosya, shchob Mariya Oleksandrivna hoch na den'-dva pri¿hala syudi. Vin znovu pisav ¿j: "I zhovtnya 1859, Bruxelle. Hotel Belle Vue, Chambre ¹ Ib. Mi zupinilis', yak bachite, v Hotel Belle Vue. Napishit', koli Vi ¿dete, abo prosto pri¿zdit'. YA, mozhlivo, po¿du v seredu vvecheri. Teper, Mariº Oleksandrivno, dozvol'te Vam shchiro podyakuvati za vchorashnij prijom, za te, shcho Vi zradili nam. Vi mene bagato znaºte a livre ouvert (Z vidkrito¿ knigi_ (franc.)_, ale ne znaºte a coeur ouvert (_Z vidkritogo sercya_ (franc.)_". Gercen zgadav ¿¿ radisne oblichchya na prichali, odvertu shchirist' - z neyu mozhna bulo buti. "YA takij gliboko vdyachnij i tak dovgo pam'yatayu horoshe, ne tomu, shcho ya malo jogo zaznav, a tomu, mizh inshim, shcho zhittya z inozemcyami, i osoblivo z anglijcyami, tak nadzvichajno pidnosit' vsilyake pochuttya lyuds'kogo blagovolinnya i priyazni - holodno tumannim fonom svo¿m vidshtovhuyuchim, bezserdechnim. SHkoda, shcho Vi ¿dete, bagato shche pokazav bi Vam z rukopisiv, ale zalishimo ce do majbutn'ogo roku..." ¿j hotiv bi vin pokazati toj rozdil z knigi "Byloe i dumy", shcho napisanij buv krov'yu sercya. Vin jogo chitav lishe Ogar'ovim, a teper jomu hotilosya pochuti shchiru dumku zhinki rozumno¿ i chulo¿ i v toj zhe chas storonn'o¿, pochuti ¿¿ poradu, chi davati ce na lyudi, chi ni. Vin hotiv bi chitati ¿j obov'yazkovo vich-na-vich, des' u poli abo na berezi morya, yak tam, v Ostende, i ne zhartuvati za zvichkoyu, ne sipati dotepami, a buti sumnim, yakshcho stane znovu nesterpno sumno, i pochuti prisud ¿¿ sercya. Ne rozumu, a sercya, hoch serce i vidstaº vid rozumu, tomu shcho vono strazhdaº i lyubit', i koli rozum zasudzhuº i karaº, - vono shche proshchaº. Vin bi ¿j odverto rozpoviv pro sebe, pro toj stan, koli vin vipivav povnisin'kij nimec'kij pivnij kuhol', til'ki ne piva, a romu, i ne mig zabutisya, vipivav drugij - i tak samo. Vin rozumiv - ce nadto vzhe po-rosijs'ki vin hotiv zabutisya, - ale ne mig inakshe. Prote peremig sebe... Dorogo koshtuvala cya peremoga i jomu, i druzhini. Po-riznomu sprijnyali chitannya najbolyuchishogo rozdilu i Ogar'ov, i druga Natali. Nache same ce dalo volyu ¿¿ pochuttyam. Ni, zaraz ne pro ne¿, ce yakes' beznadijne kolo, navit' dumka pro ne¿... Zaraz hochet'sya spochiti vid us'ogo zaplutanogo, samolyubivogo, ego¿stichnogo, shcho niyak ne daº nalagoditi zhittya. Hochet'sya pobuti z svizhoyu, shchiroyu lyudinoyu. YAk dobre proveli kil'ka godin v Ostende! Vona, cya moloda ukra¿ns'ka pis'mennicya, zovsim insha, nizh ti divchata, molodi zhinki, yakih vin strichav zamolodu na bat'kivshchini. Mozhe, ce novij chas tam, na bat'kivshchini, tvorit' takih zhinok? * * * U Bryusseli dozhivav svij vik starij Lelevel', vsesvitn'ovidomij vchenij, istorik, etnograf, numizmat, do togo zh tonkij majster-graver, shcho sam graviruvav svo¿ "Atlasi", svo¿ knigi z numizmatiki. Ta shche bil'she slavetnij yak radikal'nij ideolog pol's'kogo vizvol'nogo ruhu, i za ce na vse zhittya vignanec' za mezhi Rosi¿. Za jogo zaklik do spil'no¿ borot'bi proti samoderzhcya - imperatora rosijs'kogo - buv vislanij i za mezhi Franci¿. Ta vin i v Bryusseli ne zaspoko¿vsya. Na rokovini smerti skatovanogo pol's'kogo revolyucionera Konars'kogo vin vlashtuvav u Bryusseli vechir pam'yati dekabristiv - "Pestelivs'ke svyato". Ce buv pam'yatnij vechir ne lishe dlya druziv emigrantiv, a j dlya robitnikiv Bryusselya. U restorani "Pid lebedem" najnyali zalu, na estradi stoyalo shist' stil'civ, vkritih chornoyu materiºyu, yak simvol p'yati povishenih dekabristiv i shostogo polyaka. Todi, u sorok vos'momu roci, na vechori buv prisutnij palkij nestrimnij Mihajlo Bakunin... Minulo bagato chasu z togo vechora... Z chogo zhiv starij vignanec'? Vin gordo vidmovlyavsya vid podachok i subsidij zamozhnih spivvitchiznikiv, vin zhiv z svoº¿ praci-teper, pravda, vipadkovo¿. Vin voliv buti nezalezhnim! Teper vin buv duzhe-duzhe starij. Ale duh jogo, "demokratichnij duh", ne zaspokoyuvavsya. Gercen virishiv obov'yazkovo zustritis' iz nim. - Jogo vi mozhete pobachiti shchovechora v jogo kav'yarni, - skazav uchora Prudon Gercenu. - V jogo kav'yarni? - zdivuvavsya Gercen. - Vin i meshkaº tam, tomu mizh emigrantami vona j zvet'sya: "kav'yarnya Lelevelya", - i Prudon tochno opisav, yak znajti cyu kav'yarnyu. Oleksandr Ivanovich i Mariya - ot dobre, shcho vona taki pri¿hala do Bryusselya, - oboº, hvilyuyuchis', pidhodili do tret'oryadno¿ prosten'ko¿, ale chisten'ko¿ kav'yarni. Tak, i Oleksandr Ivanovich hvilyuvavsya, ce Mariya bachila. Vin skazav ¿j: - Vi, pevne, prochitali, shcho ya napisav pro n'ogo v kvitnevomu listi "Kolokola": "Talant - tezh pomazannya, i goninnya samogo imeni lyudej, viznanih usim svitom, yaki chisto i svyato trudyat'sya do pohilogo viku, take goninnya b'º rikoshetom same samoderzhavstvo. Koli zh vono, nareshti, ce zrozumiº?" Voni vzhe vidchinili dveri do nevelichko¿ "zali". - Ot nikoli j uyaviti ne mogla, shcho pobachu samogo Lelevelya, - poshepki movila Mariya. - U Nemirovi vid polyakiv duzhe bagato pro n'ogo chula, vin dlya nih prosto svyatij! - Vin i dlya mene svyatij, - moviv m'yako Gercen. - Pidijdemo do n'ogo. YA jogo vpiznav. Za malen'kim stolikom u kutku sidiv suhorlyavij sivij starik. Jogo blagorodne, shche garne oblichchya bulo spokijne, zoseredzhene, nache nichogo cyu lyudinu ne obhodilo, nichogo ne vidvolikalo vid dalekih c'omu otochennyu dumok. Starij navit' ne bachiv, shcho do n'ogo pidhodyat'. Vin same dopiv svoyu chashku kavi, vijnyav z kisheni prosto¿ robitnicho¿ bluzi zagorneni v papirec' groshi i podav ¿h oficiantu, yakij z povagoyu vklonivsya, ne rozgortayuchi papirec', - vin znav - tam buli zagorneni vechirni dva su. Starij vstav iz-za stolu. - Dozvol'te privitati vas i potisnuti vashu ruku, - promoviv shanoblivo Oleksandr Ivanovich. - Oleksandr Gercen? - pidviv kushchavi brovi starij, i vraz zasyayali i ozhili jogo ochi, nemov ¿h zbriznuli yakoyus' cilyushchoyu zhivoyu vodoyu. - Oleksandr Gercen, - povtoriv vin. - Velikij dzvonar! Otak nespodivano dolya posilaº podarunok! - Nam bil'shij. Dozvol'te predstaviti moyu spivvitchiznicyu. Ce ukra¿ns'ka pis'mennicya Mariya Oleksandrivna Markovich, a knigi pidpisuº psevdonimom "Marko Vovchok". Lelevel' z vishukanoyu galantnistyu pociluvav Mari¿ ruku. - Koli vas ne zlyakayut' dosit' kruti i vuz'ki shodi, ya hotiv bi vas zaprositi v moº pomeshkannya. Vas-to ne zlyakaº niyaka krutizna, ale dama... - O, dama tezh ne z boyazkih, - zasmiyavsya Gercen, - vona z nashogo smilivogo taboru! Pomeshkannya.. Ce buli dvi nevelichki mansardni kimnatki, nizen'ki, z pologoyu steleyu. Gercenu odrazu vpala v oko shiroka truba vzdovzh stini. - Ce prosto meni poshchastilo, - yakos' na¿vno dobrodushno moviv Lelevel'. - Tut prohodit' truba vid hazyajs'kogo komina, vzimku vona obigrivaº moyu kvartiru, i opalennya nichogo meni ne koshtuº. Ne skupist' chi berezhlivist' govorili tut, a emigrants'ki zlidni. Krim knizhok, zdavalosya, nichogo ne bulo v cij kimnatci. Knizhki na deshevih nefarbovanih policyah vid pidlogi do steli. Ni, vse-taki buli stil'ci, lizhko, nevelichkij komodik, shcho zaminyav i stil, - voni prosto gubilisya sered ciº¿ sili-silenno¿ knizhok, a mebli buli navit' ne prosti: komodik z inkrustaciyami, ale vse riznokaliberne, drevnº - yak vipadkovi rechi, zneseni na gorishche. Ta ni Mariya, ni Gercen ne bachili ¿h. Zdaºt'sya, i dlya gospodarya ce vse ne malo niyakisin'kogo znachennya. Til'ki knigi, zv'yazani rukopisi. I vzhe kil'ka hvilin zgodom rozgledila Mariya v ne duzhe osvitlenij kimnati na stini portret Mickevicha. - Mij uchen' po universitetu, - z gordistyu skazav Lelevel', spijmavshi poglyad Mari¿. - Mi vsi vashi uchni, - moviv Gercen, - ne til'ki ti, hto sluhav vashi kursi istori¿. Hocha same i v nauci istori¿ vi skazali vlasne slovo, zrobivshi ¿¿ litopisom zhittya narodu, ponevolenih selyan, a ne vijn ta intrig koroliv i cariv. Ale u vas shche bil'she uchniv u stijkosti j nezlamnosti vashih poglyadiv, v tomu, shcho vi ne jdete na zgodu j primirenstvo z vashimi spivvitchiznikami-konservatorami, yaki spekulyuyut' na tomu, shcho voni takozh emigranti, i nagaduyut' ce, shchob mati vpliv na molode pol's'ke pokolinnya, hocha ide¿ ¿hni niyak ne sluzhat' ani progresu lyudstva, ani polipshennyu zhittya ridnogo narodu. - YA chitayu uvazhno vash "Kolokol", - skazav Lelevel', - i ya nichogo ne mozhu zaperechiti proti vashih pozicij shchodo Pol'shchi. Treba rozriznyati narod i uryad. Uryad, yakij º katom i dlya svogo rosijs'kogo narodu, i dlya vsih zagnanih v Rosijs'ku imperiyu, i, z drugogo boku, narod, yakij musit' zrozumiti, shcho nenavist' mizh nami - lishe micnij lancyug, shcho prignichuº narodi shche duzhche. Zaraz, ya gadayu, "Moloda Pol'shcha" povinna zrozumiti svij shlyah, i vi v "Kolokole" bagato dlya c'ogo robite. - Ne mozhna borotisya za svoyu svobodu, ponevolyuyuchi inshij narod, - garyache skazav Gercen. - Na zhal', provodiri pol's'ko¿ emigraci¿ v Parizhi, pol's'ki aristokrati, mriyut' lishe pro vidnovlennya staro¿ Pol'shchi, starih zvicha¿v, poezi¿ mozhnovladnih maºtkiv i pokladayut' nadiyu na ªvropu. - Aristokrati, yasnovel'mozhni pani, ne raz gubili Pol'shchu, - sumno moviv Lelevel', - gubili uspih nashih povstan', u yakih molod' gorila polum'yam, ale zamist' revolyucijnogo prapora, demokratichnih nastanov, - panstvo zahoplyuvalos' svo¿mi vuz'kopatriotichnimi zaklikami i durmanilo palki yuni golovi. YA radiyu, shcho zhivu ne v Parizhi, de pani CHertorizhs'ki, Meroslavs'ki grizut'sya mizh soboyu. Ci bezkonechni emigrants'ki chvari! Nevzhe voni j teper zagublyat' spravu? Slipa, bezsovisna shlyahta gal'muº spravu, gubit' sebe, a selyanin shche j dosi sidit' na napivvoloku. Ce jomu bolilo. Vse zhittya bulo viddano za vizvolennya ridnogo narodu, pol's'kogo narodu - same narodu, a ne ospivano¿ starimi romantikami ZHechi Pospolito¿. A vin, Lelevel', narod bachiv u zubozhilomu vkraj selyanstvi, zlidennomu mis'komu naselenni robitnikiv, remisnikiv, shche todi, u tridcyati roki, koli vin buv na choli vizvol'nogo ruhu, takogo rozplivchatogo, takogo nezlagodzhenogo. Odin z nebagat'oh radikal'no, revolyucijne nastroºnih, vin buv chlenom timchasovogo pol's'kogo uryadu i vislovivsya za nadili selyan zemleyu. Vin vvazhav, shcho istoriya Pol'shchi pochinalasya z sil's'ko¿ obshchini, vin tverdiv, shcho tak bulo u vsih slov'yans'kih narodiv. - Voni mozhut' zovsim zagubiti spravu, - starij beznadijno opustiv golovu, i Gercenu zahotilosya pidbad'oriti jogo. - Ce vi, vashe pokolinnya, mij drug Vorcel', - skazav Oleksandr Ivanovich, - zrobili te, shcho dlya vsiº¿ ªvropi slova "polyak" i "revolyucioner" stali sinonimami. Vijshovshi v emigraciyu, vi ne lishili bat'kivshchini, vi vzyali ¿¿ z soboyu - i hiba ne vihodili vsi narodi vklonitisya polyakam? A hiba j zaraz ne jdut' vashi viucheniki skriz' tudi, de spalahuº polum'ya vizvol'no¿ borot'bi? Skil'ki vasho¿ molodi v zagonah Dzhuzeppe Garibal'di! I nevzhe vi gadaºte, shcho rosijs'ka i pol's'ka molod' ne znajdut' spil'no¿ movi? Vzhe distayut'sya i do nas vidomosti: º vipadki, shcho rosijs'ki oficeri vidmovlyayut'sya "usmiryati" polyakiv i povstayut' na borot'bu z vashimi slovami, shcho vi kolis' kinuli, i voni stali gaslom: "Za nashu i vashu svobodu!" V gliboko posadzhenih ochah Lelevelya zazhevriv zovsim molodij vognik, a jogo oblichchya osyayala vdyachna usmishka. Tak, ce vin davno skazav: "Za nashu i vashu svobodu!" Nevzhe ci slova vedut' molod'? YAk dobre! - Ce lishe pochatok, - viv dali Gercen. - YA viryu v ideyu federaci¿ slov'yans'kih narodiv, koli kozhen narod vil'no vstupit' u soyuz z inshimi. Na rivnih pravah ob'ºdnayut'sya Pol'shcha, Ukra¿na, Rosiya. Narod musit' ob'ºdnatisya proti spil'nih vorogiv - carya, panstva, kripactva, za zemlyu i volyu, a ne odin proti odnogo, i ne bude polyakam prichin nenaviditi rosiyan! - A ukra¿ncyam polyakiv! - skazav Lelevel', poglyanuvshi na Mariyu i usmihnuvshis' ¿j. Pri vsij jogo prostoti v n'omu vse zh taki proglyadalo bagato tonkogo vihovannya - i yak pociluvav ruku, i pidsunuv starij stilec', i yak shanoblivo propustiv napered, a po shodah navpaki - jshov poperedu, nemov ne vuz'ka napivtemna drabinka vela na mansardu, a shiroki shodi, zasteleni oksamitovimi kilimami. Ce bulo shchos' nevlovime, ale vidchutne Mari¿. Vona ne vstryavala v rozmovu, vona upivalasya neyu, vona miluvalas' shanoblivim stavlennyam Gercena i granichnoyu vnutrishn'o aristokratichnoyu prostotoyu starogo revolyucionera-vchenogo, im'ya yakogo z pobozhnistyu vimovlyali ¿¿ nemirivs'ki druzi - Del'sali, SHuazel', inshi polyaki. Voni, pevne, ne uyavlyali, yak vin zhive. Vona zgadala inshu dvopoverhovu kimnatu - kimnatku-majsternyu, antresoli, opochival'nyu, majzhe porozhni, taki zh vipadkovo bidno obstavleni, til'ki zamist' veliko¿ kil'kosti knizhok u kimnatci "nizhchogo" poverhu - majsterni - visili kartini, etyudi, na mol'berti natyagnute polotno i nakreslenij novij eskiz, skriz' vsilyake hudozhnic'ke nachinnya, yake vona tak lyubila pribirati, vin ¿j navit' ne zaboronyav miti penzli! I taki zh svyati, dorogocinni j prosti v svo¿j granichnij mudrosti i lyubovi do lyudej i bat'kivshchini slova lunali v nij. YAk ¿j poshchastilo, Marusi Markovichevij! Vona rozkazhe bat'kovi, bat'kovi Tarasovi pro te, yak Gercen vodiv ¿¿ do Lelevelya! Voni povertalis' zvorusheni, rozchuleni. - Svyatij starec'! - vimoviv Gercen. - I yaka prostota v us'omu. YA strichavsya u Parizhi z Mickevichem, polyaki buli navkolo n'ogo, nache navkolo arhiºreya, i vin usi pochesti prijmav yak nalezhne. Pravda, same todi vin buv pid velicheznim vplivom ºzu¿ta Tovyans'kogo, i ya ne mig sprijmati spokijno ani jogo todishn'ogo misticizmu, ani shilyannya pered Franciºyu z ¿¿ geroºm Napoleonom. Vin u toj chas viriv, shcho Franciya na choli z nashchadkom Napoleona povede revolyuciyu vpered. Ce vichne bazhannya - mati yakogos' kumira - katolicizm rozvinuv bezmezhno, osoblivo mistichnu ekzal'taciyu, i yak vona poshkodila takomu velikomu poetu Mickevichu! A Lelevel' svo¿mi starechimi mudrimi ochima bachit', shcho ne vethij ªvropi ryatuvati nas! YA perekonanij, shcho same iz Shodu, z Rosi¿, z ¿¿ pivdnya - vasho¿ Ukra¿ni, - pidijmayut'sya svizhi micni shodi. - YAka ya vam vdyachna, shcho vi poveli mene do Lelevelya! - virvalos' u Marusi. - I ya vam vdyachnij, shcho vi buli zi mnoyu, - moviv privitno Gercen. 10 Den' buv yak den', nichogo osoblivogo. Voni znovu zhili v Drezdeni. I vechir mav buti zvichajnij, ¿h zaprosila na chaj Tetyana Petrivna Passek. Opanas Vasil'ovich skazav Mari¿, shcho jomu zovsim ne hochet'sya jti. - A mozhe, vse-taki pidesh? - spitala jogo znovu uvecheri Marusya. - YA vzhe skazav, shcho ni. Znovu sluhati ce kvoktannya. nache ne dorosli hlopci, a spravdi kurchata yakis', - veredlivo moviv Opanas Vasil'ovich, - abo sluhati vdesyate spogadi, yakij buv Gercen malen'kim, yak jogo SHushkoyu zvali i vin u ne¿ hlopchikom zakohavsya, yak zviryavsya u vs'omu. I shcho za hvoroba u starih zhinok - tonesen'ku svichechku, malen'kij vognik, shcho blimnuv kolis', sto rokiv tomu, rozdmuhuyut' u spogadah, yak cile bagattya. Nabridlo! A chogo zh ne ¿de do svogo SHushki? - Ti s'ogodni zlij, - zauvazhila Mariya. - Hiba vazhko zrozumiti zhinku? Vona z takimi trudnoshchami distala pasport za kordon, z takimi trudnoshchami zbilasya na cyu podorozh... CHesno kazhuchi, Mariya v dushi bula trohi zgodna z Opanasom - navit' lista napisati Gercenu "kerchens'ka kuzina" bo¿t'sya. Ale vona tak zhadibno rozpituº Mariyu pro pobachennya v Londoni, Ostende, Bryusseli! Vona lagidna, dobrozichliva zhinka, cya Tetyana Petrivna Passek, shche zovsim ne stara, usim cikavit'sya i nadzvichajno gostinno prijmaº usih zemlyakiv, ne roblyachi niyako¿ riznici - profesor, student, hudozhnik, - usim vona rada, i, pevne, zdaºt'sya kozhnomu, hto sidit' za ¿¿ zatishnim stolom, shcho ce ne za kordonom, u Drezdeni, a opinivsya vin znovu des' u