o, slabkij harakter) ni - vi nichim ne dopomozhete... Otzhe, zalishte cyu spravu, ne vtruchajtes', ne davajte bagato groshej, a skil'ki treba". CHitayuchi ci ryadki i vtirayuchi sl'ozi, Tetyana Petrivna raptom podumala: "Na yaki zh vin tam groshi zhive? U n'ogo zh zovsim bulo trohi. Treba poslati. Ne vistachalo shche, shchob vin pozichav abo, ne daj bozhe, brav u "Marchihi". "Znaºte, shcho vam treba utnuti? Zalishte vi vashogo Vertera z ukra¿ns'koyu SHarlottoyu - sidajte sami na shlyupku - pobuvajte v Londoni, vi pobachite - vse pide yak po maslu, i starovinu zgadaºm i nove zabudemo..." Mariya vse-taki postala pered nim z yako¿s' nevigidno¿ storoni. CHomu? Adzhe sam vin bachiv, shcho shchastya v ¿¿ shlyubi nema? Vin ne bachiv Sashi, vin poza ochi sklav svoyu dumku pro n'ogo, i hocha pidsmiyuvavsya z materi, yakijs' slid vid ¿¿ lamentacij lishivsya. Pravda, vin oburivsya vkraj, koli diznavsya pro na¿vni j durni plani ta mri¿ davn'o¿ podrugi - odruzhiti Sashu z jogo Tatoyu! SHCHo z cimi babami porobish? Vin serdivsya i na Mariyu, i na Tetyanu Petrivnu, i same v cej chas nadijshov list vid Ivana Sergijovicha. Nu, shcho ce jomu stuknulo v golovu pro vse, shcho vin, Oleksandr Ivanovich, pisav, rozpovisti Markovich? Haj uzhe zhinki polyublyayut' taki spravi, malo shcho vin mozhe napisati drugovi, yak cholovik cholovikovi? Adzhe vin ne cirkulyar pisav! Oleksandr Ivanovich odrazu vidpoviv "doganoyu" Turgenevu. Spravdi, taki "ªvropa" bula zajnyata serdechnimi spravami Mari¿! "Dogana" zastala Ivana Sergijovicha za listom Gercenu. Vin pisav jogo u spokijnomu, navit' veselomu gumori, shcho ostannim chasom ne tak chasto traplyalos'. "Pisano lista vid Ivana Turgeneva do Oleksandra Gercena, a pro shcho, tomu jdut' punkti:.." "Punkti" povidomlyali pro riznih avtoriv, pro rizni knigi, pro yaki zapituvav Oleksandr Ivanovich, pro kolektivnu pensiyu dlya odnogo hlopchika, pozashlyubnogo sina spil'nogo znajomogo, hoch ne bliz'kogo. Toj naglo pomer, lishivshi hlopchika sirotoyu, bez bud'-yakogo zabezpechennya. Ivan Sergijovich odrazu uyaviv cyu malen'ku bezpomichnu i bezporadnu istotu, vidchuv yakus' vidpovidal'nist' za dityachu dushu j pochav sered znajomih zbirati posil'nu dopomogu, a na dokori druziv, chogo vin vtruchaºt'sya, vin vidpovidav zhartoma, shcho v ªvropi teper lishe dvi bezkorisni lyudini - Garibal'di j vin. Use bulo v spokijnomu, led' zhartivlivomu toni. I same v cej chas prijshov list vid Gercena z "doganoyu". A shcho zh, zvichajno, Ivan Sergijovich odverto rozpoviv use Mari¿ Oleksandrivni i: "Os' yak ce vse trapilos'. Ti znaºsh, shcho ya perebuvayu shchodo Mari¿ Oleksandrivni v stanovishchi dyadi abo dyad'ka i rozmovlyayu z neyu duzhe odverto..." Same na pravah dyadi abo dyad'ka. Voni bachat'sya majzhe, ta ni, prosto shchodnya. Hocha b kil'ka hvilin. A krim togo, vona obov'yazkovo prihodit' do n'ogo v jogo "viznachenij" den' - chetver - na obid. Vona prihodit' z profesorom ªshevs'kim i cim Passekom. CHasto z nimi prihodit' i Oleksandr Porfirovich Borodin. Voni razom duzhe priºmno j cikavo provodyat' chas, buvayut' na muzichnih zibrannyah u Trubec'kih. Ale najkrashche, koli vechorami vona zahodit' odna i sidit' v jogo kabinetiku. Vin uzhe davno pere¿hav z gotelyu u nevelichku kvartirku i zhive "simejno" z Polin'koyu, yaka vzhe zakinchila pansion, i z ¿¿ guvernantkoyu, rozumnoyu, taktovnoyu staren'koyu anglijkoyu miss Innis. Sim'ya - ponyattya vidnosne, ale vse zh taki yakas' podibnist' sim'¿. Polin'ka shchiro vsmihaºt'sya, koli prihodit' Mariya Oleksandrivna, i vzaºmini u nih prosti j legki... Zovsim ne te, shcho v Kurtavneli... I niyakih revnoshchiv. Pravda, pri chomu tut revnoshchi? Polin'ka vzhe davno zrozumila, shcho, na zhal', niyaka insha zhinka ne mozhe stati poryad z nenavisnoyu ¿j madame Viardot. ...Ale zh chomu, chomu, prote, inkoli hochet'sya, shchob vona, Mariya Oleksandrivna, bula tut kolo n'ogo, ot same hochet'sya - "mati ¿¿ kolo sebe", yak sam vin viznachiv, - shchob vin vidchuvav ¿¿ prisutnist', govoriv z neyu, chitav ¿¿ tvori, dobrozichlivo, ale bezposhchadno, bez najmensho¿ znizhki kritikuvav, yak, primirom, "CHervonnogo korolya", a vona b divilas', shiroko vidkrivshi svo¿ chudesni yasni veliki ochi. Inkoli vona tak bliz'ko kolo n'ogo. Inkoli napivzhartoma, proshchayuchis', vin prigortaº ¿¿ do sebe i hoche pociluvati v "usta saharnye", ale vona zavzhdi z laskavoyu usmishkoyu, pohituyuchi golovoyu, unikaº c'ogo, til'ki micno tisne ruku, ta inkoli prigortaºt'sya do plecha. Spravdi - dyad'ko, ta j godi. Nu, shcho zh, vin zvik siditi na kraºchku chuzhogo gnizda, a tut bula til'ki "amitije amoureuse" (Zakohana druzhba_ (franc.)_, melanholijna, bez palkih bazhan', spodivan' na shchos' bil'she, ale tepla, shchira, yaka troshki zigrivaº i yaku ne hotilos' gubiti. A cej yunak? Ivan Sergijovich pisav dali: "YA cilkom perekonanij, ico mizh neyu i Passekom nema nichogo rishuche - i ce perekonannya bazuºt'sya same na tih psihologichnih danih, pro yaki ti zgaduºsh: ale les apparences (Zovnishnya pristojnist'_ (franc.)_ - spravdi proti ne¿. A tomu ya j stav ¿j dovoditi, shcho brati na sebe nevigodi pevnogo stanovishcha, ne otrimuyuchi jogo vigod, - znachit', robiti durnici, i v pidtverdzhennya togo, shcho ce govorit'sya ne til'ki odnimi durisvitami, naviv tvij avtoritet, bo znayu, shcho vona tebe povazhaº i lyubit'. YA ne vvazhav za potribne obumovlyuvati j vimagati vid ne¿ taºmnic', ya zabuv zvazhiti na ¿¿ na¿vnist' i dobrodushshya. Bidi, prote, v us'omu c'omu niyako¿ nema; vona tak samo vdyachna tobi, yak i meni, za druzhnyu perestorogu, a tomu priborkaj svij gniv. Lista tvogo ya ¿j dostaviv - a zhive vona rue de Clichy ¹ I9 chez m-me Borion (_Vul. Klishi, ¹ 19 u pani Borion)_. V ne¿ cimi dnyami sin trohi ne pomer vid krupu, i vona duzhe perelyakalasya..." Treba bude zajti do ne¿. Adzhe ostannij tizhden' vona ne prihodila. Vsi voni, ¿¿ druzi, perelyakalis'. Slava bogu, ce vzhe pozadu. * * * Slava bogu, ce vzhe pozadu. Gospodi, shcho mozhna zrobiti proti naglogo vipadku, stihijno¿ bidi, hvorobi? Zdavalos', use bil'sh-mensh nalagodzhuvalosya. Golovne, vona pracyuvala yak nesamovita, i vden' i vnochi. Nishcho j nihto ne zavazhav. Bachila til'ki tih, kogo hotila bachiti, i ce bulo korotkim perepochinkom u roboti, ¿j hotilosya shvidshe zakinchiti "Lihogo cholovika" i vzyatisya za "Tr'oh sester" - zovsim novij zadum majoriv u golovi, ¿j zaraz hotilosya napisati pro novih lyudej, yaki zhadayut' novogo zhittya, diyal'nosti, vzaºmin. Takoyu narodzhuvalasya tretya, molodsha sestra, ale legshe bulo uyaviti starshih, ¿hnih provincijnih rodichiv, provincijnij starij pobut. Obrazi til'ki majorili, til'ki manili. Pansion, yakij pidshukav ¿j Ivan Sergijovich, buv skromnij, zatishnij. "Vash zhinochij monastir" - nazivav jogo Stepan Vasil'ovich ªshevs'kij. Navit' jogo, takogo statechnogo, simejnogo serjoznogo savant (Vchenij_ (franc.)_, yak odrazu prozvali jogo susidki, gospodinya nizashcho ne zahotila prijmati na kvartiru. U ne¿ bulo nepohitne pravilo - u svij pansion vona prijmala lishe zhinok. YUliyu Petrivnu ªshevs'ku viklikali do ditej u Rosiyu, do togo zh vona bula vagitna, na ostannih misyacyah. Nepoko¿las' vona duzhe, yak cholovik bude bez ne¿ v Parizhi, kudi vin obov'yazkovo musiv po¿hati, i doruchila vzhe bliz'kij teper podruzi - Marusi - pikluvatisya i divitis' za nim. Marusya ce vikonuvala sumlinno. ªshevs'kij pisav druzhini: "YA z neyu chasto bachus' i shche duzhche polyubiv ¿¿. Pracyuº vona silu-silennu, nadislala vzhe tri povisti ukra¿ns'ki". - Ce buv bezstoronnij, neuperedzhenij svidok ¿¿ praci. - Koli b meni chotiri ruki, shchob use napisati shvidshe! - kazala vona, i ce jomu, zavzhdi zagliblenomu v svoyu pracyu, podobalos' u nij najduzhche. Bogdasika toj zhe Ivan Sergijovich vlashtuvav takozh u pansion, zvichajno, inshij - dlya navchannya i "vimushtruvannya". Bogdas' viris. SHCHo zh, uzhe drugij rik u mandrah, za kordonom, i ce zh toj vik, koli diti, osoblivo hlopchiki, zovni vityaguyut'sya, nabuvayut' specifichnih shkolyars'kih zvichok, a vnutrishn'o - perestayut' buti bezturbotnimi dit'mi. Ce vzhe uchni - hlopci i divchatka, yaki namagayut'sya viglyadati doroslishimi, nizh naspravdi, trimatisya samostijnishe. Bogdas' buv ne trohi, a taki dosit' svavil'nim. Pansion, zvichajno, vzyav u shori, ale hlopchik buv duzhe zdibnij, dobre vchivsya, tovarishi jogo polyubili - vin azh niyak ne vidchuvav sebe prignichenim abo neshchasnim cherez pansions'ku disciplinu! YAk zavzhdi, jomu bulo veselo i vse cikavo: i te, shcho na urokah rozpovidayut', i ti vitivki, shcho vigaduyut' hlopci u vil'nij chas, i vsyudi vin u pershih lavah, a inkoli j prosto pershim. Z radistyu big dodomu - pobachit' mamu! Z radistyu povertavsya do pansionu - pobachit' druzhkiv! ZHittya jogo ne obtyazhuvalo. Vid rozluki z bat'kom vin ne strazhdav. Vin buv pevnij, shcho ce nenadovgo. Mama jomu poyasnila, shcho tatovi treba po¿hati vlashtuvatisya na robotu, prigotuvati vse do ¿hn'ogo povernennya, a jomu krashche poki shcho lishitisya z mamoyu tut, u Parizhi. Pro shcho mozhe buti mova? Dlya n'ogo, zvichajno, krashche lishitisya z mamoyu! Tam tato viddav bi jogo timchasovo yakimos' rodicham abo v gimnaziyu, dobre shche, yak u tu, de uchitelyuº lyubij dyad'ko Doroshenko, a yakshcho navit' v inshomu misti? U Peterburzi abo v Orli? Ni, pro shcho tam govoriti! I, golovne, yak bi vin lishiv mamu samu? Ta nizashcho v sviti! Teper vin uzhe majzhe doroslij i rozumiº duzhe bagato. Koli mama pishe - vin nikoli z neyu ne rozmovlyaº, vin znaº, shcho to znachit', i vin pishaºt'sya neyu pered usima divchis'kami v tomu pansioni, de vona zhive, i pered hlopchakami v tomu pansioni, de vin uchit'sya, i hlopci znayut', shcho mama u n'ogo osobliva uzhe tim, shcho voni - Bogdan i mama - druzi, i tomu zovsim ne soromno ¿¿ sluhatis', yak vzagali bat'kiv. Koli u mami bolit' golova i vona sidit' za stolom, obmotavshi golovu rushnikom abo velikoyu hustkoyu, a inkoli navit' lezhit', - vin hodit' todi navshpin'kah i robit' na tih divchis'ok, yaki duzhe lyublyat' z nim gratisya, lyute oblichchya, prosto "zviryache", yak vin sam dumaº, nakazuyuchi ne galasuvati, i, ¿j zhe bogu, voni jogo boyat'sya i sluhayut'! CHasto, koli mama pishe tatovi lista, vin tezh sidaº iz shchirim bazhannyam pro vse-vse napisati: de buli, shcho bachili, koli viklikali na urokah i shcho pisali na diktanti. Ale vin ne mozhe pisati tak shvidko i dribno, yak mama, i tomu chastishe obmezhuºt'sya lishe pochatkom - zvernennyam i pitannyam, yak pozhivaº, - i zaspokoyuº sebe i mamu, shcho vona zh odnakovo napisala pro vse. Vin lyubiv pidpisuvatisya v listah: "Tvij sin Bogdas' Markovich". A yakos' pereplutav i pidpisav: "Tvij sin Bogdas' Markovovchok". Mama zasmiyalas', ale skazala, shcho ce ne virno i treba vsyu storinku perepisati. - A meni tak duzhche podobaºt'sya, - z zhalem moviv Bogdas'. - Ti meni tak pidpisuvatimesh, - zaspoko¿la jogo mama. Z mamoyu, yak zavzhdi, pro vse mozhna bulo domovitis'. S'ogodni bula subota i vin povertavsya dodomu osoblivo radisnij i veselij. U ranci vin nis dvi horoshi ocinki - mama bude zadovolena. Zavtra nedilya, vona obicyala po¿hati z nim v Jardin des plantes (Botanichnij sad_ (franc.)_, de ne til'ki roslini, a j zviri. A yakshcho bude holodno, voni zmozhut' piti v cirk abo v teatr. SHCHos' ta obov'yazkovo bude! I raptom mama znajde v yakijs' shuhlyadci chi v gamanci groshi, yaki ne prihovani ni za pansion, ni v kramnichku, vzagali ni na yaki nudni rechi, a ot prosto znajde groshi - i voni zajdut' do kafe, i vona viz'me jomu chashku shokoladu i jogo lyubimi tistechka, ale vin vidmovit'sya, koli vona j sama ne pitime i ne z'¿st' tezh tistechko! A s'ogodni uvecheri, haj uzhe tak i bude, vin troshki zmalit'sya i pogulyaº z divchatkami. Mama bula duzhe rada jogo ocinkam. - Ti, mabut', big, - skazala vona; prigladzhuyuchi jogo chubchik, - ach yakij chervonij, a nadvori viter. YA zaraz mushu piti v Luvr. Stepan Vasil'ovich skarzhivsya, shcho tam holodno, a vin zhe tam sidit' shchodnya po kil'ka godin. YA hochu vidnesti jomu teplu sorochku, yaku kupila. - Vin tam i odyagne? - zacikavivsya Bogdas'. - A shcho zh? Vijde v cholovichu kimnatu j odyagne. - A ti ne pidesh divitisya kartini? - trohi revnivo spitav Bogdas'. - S'ogodni - ni. YA zh nedavno tam hodila z Stepanom Vasil'ovichem. Ti ne vstignesh zanud'guvati bez mene! - YA gratimus' z divchatkami z tret'ogo poverhu. I ya zavzhdi sumuyu za toboyu, koli tebe nema, ale zanud'guvati ne vstigayu, - rozsudlivo moviv Bogdas'. Mariya potripala jogo chubchik, yakij shchojno prigladzhuvala, pociluvala v kinchik nosa j pishla. Vona zh obicyala YUli turbuvatisya pro ¿¿ cholovika, zamriyanogo savant. Til'ki podumati, cimi dnyami vin nevdalo kinuv sirnik i v n'ogo na vulici zagorilosya pal'to! Vin navit' ne pomitiv c'ogo, til'ki za kil'ka hvilin podumav, chogo ce na vulici tak chadno? Perehozhi perelyakano jogo zupinili, i vin todi pochav gasiti na sobi pal'to vodoyu z rivchachka. Hlopchaki, veseli pariz'ki gameni, z zahvatom i zadovolenimi vigukami jomu dopomagali! Bogdas' zazdriv, shcho jogo tam ne bulo... Koli mama pishla, Bogdas' postukav u dveri na tret'omu poversi. Tam zhila moloda, krasiva francuz'ka dama. Nu, ne taka krasiva, yak mama, ale vse zh taki dosit' garna, yak malyuyut' u zhurnalah. Ce v ne¿ bula divchinka, rovesnicya Bogdasya, tezh garnen'ka i tezh zavzhdi duzhe chepurno vdyagnena i shozha na kartinku z dityacho¿ knizhki, ¿j Bogdas' duzhe podobavsya, i vona sama persha prijshla poznajomitisya-. Voni bigali vdvoh u sadok kolo domu, i maman divchinki prosila Bogdasevu mamu vidpuskati do nih Bogdasya. Bogdas', zvichajno, voliv bi gratisya z hlopcyami, ale shcho zh, koli v ¿hn'omu budinku ne bulo hlopciv jogo viku, abo nadto mali, abo zovsim dorosli, i, pravdu kazhuchi, divchinka takozh podobalas' Bogdasevi, darma shcho bula troshki zadavachka. Ta Bogdasevi pal'cya v rot ne kladi, vin iz ne¿ pihu shvidko zbivav, osoblivo rozpovidyami pro hlopchachi vitivki v pansioni. Do nih inkoli priºdnuvalas' divchinka-anglijka, z chetvertogo poverhu. Vona bula nichogo sobi divchinka, ne zadavachka j mirolyubna, ale z Lulu-francuzhenkoyu bulo veselishe. Lulu lyubila popustuvati, yak i Bogdas', til'ki chomus' tak traplyalos', shcho vona zavzhdi vihodila suha z vodi, a za vse vidpovidav Bogdas'. Ale vin ¿j ce policars'ki proshchav. Tak i mama vchila, shcho zavzhdi krashche vzyati provinu na sebe, a ne pidvoditi inshih, i nikoli v zhitti kozaki-zaporozhci ne vikazuvali svo¿h tovarishiv. Bogdas' buv pevnij, shcho kol-is' Lulu ocinit' jogo gerojs'ku povedinku. Diti vdvoh pobigli v sadochok, ale chomus' nezabarom Bogdas' vidchuv, shcho jomu ne hochet'sya bigati i v roti girko, i vin yakos' gluho kashlyanuv - nache v dizhku. - Ti kashlyaºsh, yak pes gavkaº, - zasmiyalas' Lulu. Jomu raptom zdalasya cya biganina z m'yachem zovsim nudnoyu. - YA pidu dodomu. U mene º spravi, - skazav vin Lulu. - Nu, ot shche, - zakopilila gubi divchinka, - ti zh sam poklikav mene i shche ranishe kazav, shcho v subotu budesh vil'nij! - Kazav ranishe, a teper obstavini zminilis', - po-doroslomu vidpoviv vin i povoli potupav u svoyu kimnatku. Po dorozi vin zustriv susidok po table d'hote, dvoh moloden'kih pannochok amerikanok, zavzhdi bad'orih, zajnyatih, zaklopotanih. - Comment za va, Bogdass? (YAk spravi, Bogdasyu?_ (franc.)_ - spitali voni v odin golos z nefrancuz'kim akcentom. - Merci bien! (Duzhe dyakuyu!_ (franc.)_ - vidpoviv chemno Bogdas', ale navit' ne usmihnuvsya, yak zavzhdi. U n'ogo strashenno rozbolilas' golova. Vin syade, posidit' tihen'ko v krisli, i poki prijde mama, vse minet'sya. Jomu bulo duzhe vazhko privitatisya z priyaznoyu nemolodoyu pannochkoyu z Portugali¿ - pishnoyu, velikoyu, z vusami, yak u cholovika, i z velicheznimi ne serezhkami, a cilimi obruchkami u vuhah. Na cih obruchkah navit' zamki buli, i ci zamki cikavili Bogdasya. Nezvazhayuchi na te, shcho vona vsya bula velika,yak gora, i z vusami, vona duzhe podobalas' Bogdasevi, bo lyubila rozpovidati pro svo¿ mandrivki po svitah i duzhe veselo smiyalas', i yakos', koli, krim nih, nikogo ne bulo v ¿dal'ni, Bogdas' duzhe chemno poprosiv podivitis' blizhche obruchki u vuhah, i vona navit' dozvolila pomacati zamochki. Vin potim tak samo chemno podyakuvav i navit' sharknuv nizhkoyu, yak robili najbil'sh vihovani zrazkovi shkolyari bez nagaduvannya starshih. Vzagali v c'omu pansioni, de zhila mama, buli lyudi z us'ogo svitu, zdebil'shogo priyazni i do n'ogo, j do mami, i mama, koli vihodila v spil'nu vital'nyu, ohoche rozmovlyala z usima. Bogdasevi spochatku bulo divno - z riznih kra¿n, a vsi nemov shozhi, i rozmovi u nih pro robotu, knigi, pariz'ki teatral'ni novini, yak u zvichajnisin'kih sobi lyudej... ot til'ki portugalka z svo¿mi obruchkami... Ale zh vona podobalas' Bogdasevi najduzhche za vsih. Vzagali, yak pridivitisya - tak usi lyudi odnakovi. Mozhe, troshki po-inshomu gralisya hlopci v Gejdel'berzi, i v Lozanni, i tut, u Parizhi, ale zh majzhe odnakovi igri i v m'yach, i v rozbijnikiv. Vin shvidko znajomivsya z usima, abi troshechki rozumiti movu, a porozumitisya mozhna! Vin majzhe tak samo, yak i mama, vil'no rozmovlyav po-francuz'ki, osoblivo z hlopcyami, yakim bulo bajduzhe do pomilok, a v Gejdel'berzi vin bel'kotiv po-nimec'ki. Ale zh tak samo, yak i mama, vin najduzhche lyubit' ridnu, ukra¿ns'ku. YAk ce Polin'ka Turgeneva taka vzhe dorosla, a zovsim, nu zovsim zabula ridnu svoyu rosijs'ku? Hiba mozhna zabuti? Nikoli vin u zhitti ne zabude, de b vin ne ¿zdiv! Vin raptom uyaviv, shcho vin uzhe povernuvsya "dodomu", u nemirivs'kij budinochok, jogo strichaº dyad'ko Doroshenko - i ne vpiznaº jogo! A vin, Bogdas', rozmovlyaº z nim i po-francuz'ki, i po-nimec'ki, i po-portugal's'ki! A dyad'ko Doroshenko dumaº, shcho vono za molodik takij pri¿hav, z yakih takih zemel'? I raptom Bogdas' pochinaº spivati pisnyu, yaku navchiv spivati lyubij Doroshenko: On, na gori ta j zhenci zhnut'... I todi dyad'ko Doroshenko piznaº jogo i kidaºt'sya obijmati! Oj, yak dobre! Bogdas' spravdi hotiv zaspivati tihen'ko. Vin sam sobi sidiv u krisli v ¿hnij kimnati, j chekav mamu, i pro vse ce dumav, i hotiv zaspivati, i raptom pochuv, shcho u n'ogo ne lyuds'kij golos, a yakijs' sobachij hrip. - Bogdasiku, shcho z toboyu? Nad nim stoyala mama, perelyakano divilas' na n'ogo, macala cholo, shchoki. - Lyagaj, shvidshe lyagaj, u tebe pidvishchena temperatura. Vona vzyala jogo na ruki i vidnesla v lizhko. Potim use tumanilosya pered ochima i v golovi. Vin til'ki ves' chas bachiv perelyakani mamini ochi, voni zdavalis' jomu nejmovirno velikimi, ta shche chuv nezrozumile slovo - "krup". Vin bachiv - zahodiv Oleksandr Vadimovich, "ms'º Passek", yak inkoli chemno kazav Bogdas', i mama jogo kudis' posilala, zahodila tovsta dobra portugalka, u dveri prosuvalas' golova gospodarki pansionu v bilomu chepchiku z shirokim ryushem. Zdavalosya, shcho Oleksandr Vadimovich ves' chas pribigaº i znikaº, vin shchos' prinosit', kogos' privodit'... Tak, privodit' likariv, bo ti pochinayut' jogo, Bogdasya, muchiti, shchos' nakazuvati, a u Bogdasya nema sili ani sisti, ani rota rozzyaviti, navit' zaplakati. Prihodiv savant ªshevs'kij, majnulo oblichchya Ivana Sergijovicha, i Bogdasevi zahotilosya, shchob vin znovu stav "dobrim veletnem" i siv kolo n'ogo, ale mama zamahala na Ivana Sergijovicha rukami i chomus' ne pustila, kazhuchi: "U vas Polin'ka, u vas Polin'ka!" Mama ves' chas sidila kolo n'ogo, i ne rozdyagalas', i ne lyagala spati, navit' koli stavalo zovsim temno i nadhodila nich. Pevne, bula nich, bo bulo zovsim tiho, i bulo b motoroshno, yakbi vin ne trimav mamu za ruku. Zdaºt'sya, v kutku na stil'ci sidiv Oleksandr Vadimovich i ne hotiv iti zvidsi, hocha mama kazala, shchob vin ishov. Bogdas', navpaki, hotiv, shchob vin lishavsya. Do n'ogo dolitali slova - "krup mozhe zadaviti", i vin boyavsya, shcho prijde yakijs' "krup" i pochne jogo daviti, tomu, pevne, i mama ne vidhodila, ale vse zh taki bezpechnishe, koli i cholovik u hati. Vin hotiv skazati pro ce mami, ta ne mig vimoviti slivcya - til'ki sipiv. Vin zagubiv vidchuttya chasu, ne pomichav, chi den', chi nich. Vin mariv, prihodiv do tyami, znovu porinav u zabuttya. U n'ogo buv duzhe vazhkij stan, ale zh sam vin c'ogo ne znav. Lishe inkoli verzlosya shchos' strashne, marilosya i vin hotiv zakrichati, ta jomu til'ki zdavalos', shcho vin krichit', a naspravdi vin sipiv i zadihavsya. Mama vlivala v rot shchos' garyache, jomu stavalo trohi legshe, navit' dobre - mama ves' chas bula kolo n'ogo i vin zasinav, trimayuchi ¿¿ za ruku. Osoblivo vazhki buli dva pershi dni, a najstrashnishij - tretij - kriza. Uzhe ne kazali "krup", a kazali - "kriza". U kimnati rozmovlyali poshepki. Jomu zdalosya, shcho mama plache. Ranishe vin nikoli ne bachiv, shchob mama plakala. Jomu stalo ¿¿ strashenno zhal', jomu zdalosya, htos' ¿¿ skrivdiv, ¿¿ treba vtishiti, i vin proshepotiv: - Mamo... - Bogdasiku, serce moº, lyubij mij hlopchiku! Vin prijshov do tyami. Bogdasiku, skazhi, skazhi shchos'! - majzhe zakrichala Mariya. - Sluhajte, vin uzhe piznav mene! Bogdas' hotiv zasmiyatisya - yaki durnici! - vin bi ne vpiznav mami! Ale vin til'ki shepotiv "mamo", i to jomu zdavalosya, shcho vin smiºt'sya; voni oboº plakali... Do nih pidijshli likar i Oleksandr Vadimovich, i, zdaºt'sya, portugalka bula tut, vzagali, zdavalosya, bagato narodu. I vzhe vsi vsmihalisya i davali yakis' krapli mami. Vin ne spav, ne mariv i vse rozumiv. Likar skazav, shcho vin molodec', i skazav, shcho prijde zavtra vranci, a shchob Oleksandr Vadimovich prinis mami vecheryu. I voni lishilis' udvoh. Mama golubila jogo j shepotila: - Nikoli, nikoli z toboyu ne rozluchimosya, mij najdorozhchij, mij hlopchiku! Vin ce znav i tak, i poblazhlivo ¿j vsmihavsya, - vin uzhe mig vsmihnutisya, - i gladiv ¿¿ volossya. Povernulo na oduzhannya. Nevdovzi yakos' z Oleksandrom Vadimovichem prijshov ªshevs'kij. Vin podivivsya na mamu j pohitav golovoyu. - Mariº Oleksandrivno, oteper vi vzhe povinni hoch na godinku vijti na povitrya. Poglyan'te na sebe v dzerkalo, na shcho vi perevelisya. - Ni, ni, ya ne mozhu lishiti Bogdasika. A v dzerkalo ya j ne hochu divitis'! Uyavlyayu, yaka ya krasunya, yakshcho vzhe j vi zhahaºtes'! - Ale zh vi sami zvalites'! Vam treba perepochiti. - Mariº Oleksandrivno, - blagal'no moviv Passek. - Pidit' iz Stepanom Vasil'ovichem progulyajtes' trohi, a ya posidzhu z Bogdasem. ¿¿ nareshti umovili, i voni lishilis' udvoh - Bogdas' i Oleksandr Vadimovich. Hocha Bogdas' majzhe bezpomilkovo vidchuvav, do kogo yak stavit'sya mama, i jogo stavlennya tezh zalezhalo vid c'ogo, - shchodo Oleksandra Vadimovicha vin buv nepevnij, tut vin ne mig zbagnuti. To jomu zdavalos', shcho Oleksandr Vadimovich prosto bo¿t'sya mami - divno! Mama duzhe dobra j uvazhna do vsih... Ta na yakes' jogo prohannya piti kudis' vona raptom vidpovidaº kategorichno i navit' rizko: "Ni". Bogdas' znaº, todi vzhe mama nikoli ne postupit'sya, i Oleksandr Vadimovich, darma shcho doroslij, divit'sya zhalislivo, yak ditina. To navpaki, voni tak zahoplyat'sya rozmovoyu, do togo zh stiha, majzhe poshepki, shcho Bogdas' trohi pochinaº revnuvati, yak nikoli ne revnuº do ªshevs'kogo abo do Ivana Sergijovicha. Voni vsi buli mamini druzi, hocha do kozhnogo vona stavilas' po-riznomu, tak yak i Bogdas', i ot til'ki zovsim neviznachene stavlennya u n'ogo bulo do Oleksandra Vadimovicha. Toj nikoli ne cikavivsya jogo spravami, ne robiv niyakih zauvazhen' i cim, zvichajno, ne zavdavav niyakih prikroshchiv, bo vidomo, do chogo usi dorosli lyublyat' vtruchatisya v te, shcho ¿h ne obhodit'! Ale zh nichogo osoblivo priºmnogo vid n'ogo takozh ne bulo. Potim vse zh taki Bogdas' primitiv - ms'º Passek daleko zhvavishe rozmovlyaº z mamoyu, koli Bogdasya nemaº z nimi, a koli Bogdas' zahodit', rozmova nache urivaºt'sya, i vzagali pri inshih Oleksandr Vadimovich bil'she movchit'. Zaraz, koli voni lishilis' udvoh, Bogdas' pomitiv, shcho toj divit'sya na n'ogo z yakoyus' cikavistyu i... Bogdas' ne mig viznachiti, a htos' storonnij skazav bi - "z nizhnistyu". Vin pidsiv do lizhka j nespodivano zapitav: - Hochesh, mi pograºmo v shashki? Bogdas' buv zadovolenij, shcho jomu, yak doroslomu, zaproponuvali ne yakus' tam dityachu rozvagu, a shashki, i navit' ne spitavshi, chi vmiº vin. Vin, zvichajno, vmiv. Grali obidva serjozno, Oleksandr Vadimovich radiv, koli sam vigravav, i vzagali povodivsya, yak z rivnim, a ne z malyukom. CHerez kil'ka partij Bogdas' odverto priznavsya, shcho duzhe hotiv bi grati v shahi, tak yak Oleksandr Vadimovich graº z Stepanom Vasil'ovichem, jomu duzhe podobayut'sya rizni hodi i koli kazhut' "shah" i "mat", ale ne podobaºt'sya, shcho tak dovgo dumayut' nad kozhnim hodom. - YA tebe navchu, - skazav Passek, - mozhlivo, ti tak dovgo j ne dumatimesh. Ni, viyavlyaºt'sya, vin dosit' priºmna lyudina. Mama bula yavno zadovolena, koli zastala oboh cholovikiv za cholovichoyu groyu. Ale chomu u ms'º Passeka (tak bil'she podobalos' Bogdasevi!) odrazu zminivsya viraz ochej? Vin divivsya tak, nachebto chekav, shcho mama znovu negajno poshle jogo v apteku abo za likarem, i vin zirvet'sya i pobizhit' ne zaperechuyuchi. * * * Bogdaseva hvoroba zv'yazala shche micnishe druziv - Mariyu Oleksandrivnu, ªshevs'kogo i Passeka. A nevdovzi stalasya shche odna, vzhe radisna podiya: oderzhali telegramu - YUliya Petrivna blagopoluchno narodila sina! - Mij hreshchenik! YUlen'ka kazala, shcho ya budu hreshchenoyu matir'yu, hoch zaochno, a zapishe mene! - radila Mariya. - Prosto zazdrisne divitis' na vas, Stepane Vasil'ovichu, do chogo syaºte! ªshevs'kij spravdi sidiv z syayuchim i yakimos' zdivovanim viglyadom. - Zvichajno, vi - hreshchena mati i nasha kuma! - blagodushno stverdiv vin. - YA mushu zamoviti jomu cherevichki! - garyachilasya Mariya. - Nide, yak u Parizhi, ne shiyut' tak vzuttya. - Vono vidno, - ironichno moviv ªshevs'kij, glyanuvshi na ¿¿ stari, pevne, shche peterburz'ki chereviki. - Nu, shcho vi divites'! - zasmiyalas' Mariya. - Ot nadsilayu "Lihogo cholovika", oderzhu gonorar, odyagnusya u Vorta, chereviki zamovlyu u najkrashchogo, najdorozhchogo shevcya... - I v togo zh samogo zamovite i nashomu Petriku? - tak virishili nazvati hlopchika. Poki vijde vasha "Osnova" i vam nadishlyut' z ne¿ gonorarij, Petrik uzhe viroste i jomu neobhidno bude zamovlyati vzuttya u najkrashchogo pariz'kogo shevcya, - dobrodushno pidsmiyuvavsya ªshevs'kij. - Bodaj vam z takoyu movoyu! "Osnova" ot-ot vijde. Ale zh vreshti dlya Petrika ya spromozhusya j bez ne¿ zamoviti, a krim togo, i vzhe pochala v'yazati z garusu! - I ce tezh budut' pariz'ki, bo v Parizhi zv'yazani, - vstaviv Sasha Passek. - Vigadali take! SHCHe cherevichki hreshcheniku v'yazati. U vas prosto ruki na vsi shtuki, - zamahav rukami ªshevs'kij. - I tak hvilini vil'no¿ ne maºte, silomic' vas vid stolu vidtyagaºsh. - Nu, na ce znajdet'sya! Ce i spochinok, i robota. V'yazhesh i dumaºsh sobi. Teper ya zamriyus' i uyavlyayu, yakij-to mij hreshchenik, yakij u n'ogo harakter, shcho z n'ogo vijde. Ot vashu dochku starshu, Sashen'ku, ya uyavlyayu napoleglivoyu divchinkoyu, z samostijnim harakterom. YA lyublyu sluhati YUlen'ku, koli vona pro ditej rozpovidaº. "Koli lyudyam cikavo pro malih chuzhih ditej sluhati, to vzhe dijsno shchiri dushi j shchiri druzi, - podumav ªshevs'kij, - hoch i vigaduº vona, yak pis'mennicya!" - I vin sam pochinav turbuvatisya pro Mariyu, yak pro bliz'ku lyudinu, i pisav svo¿j YUli: "Mariyu Oleksandrivnu ya bachu chasto. Vona v duzhe nehoroshomu stani i moral'nomu, i fizichnomu, tomu shcho chasto hvoriº. YAk vistachaº u ne¿ sili pracyuvati, ya prosto ne rozumiyu. A vona pracyuº shcho º sili, bere uroki anglijs'ko¿ j italijs'ko¿ mov, silu-silennu chitaº i pishe. Dnyami zakinchila charivnu povist' "Lihoj chelovek", yaku nadislala v "Russkij vestnik". Na moyu dumku, ce chi ne najkrashche z us'ogo, shcho napisala. Po-ukra¿ns'ki napisano vzhe p'yat' opovidan' i vzhe nadislani v novij ukra¿ns'kij zhurnal "Osnovu". YA duzhe nepokoyus', shcho vona dokonaº sebe, i ne raz namagavsya serjozno i pryamo govoriti z neyu. Nemozhlivo protyagti dovgo, koli spish po dvi godini na dobu, i obidaºsh inkoli raz na dvatri dni, i do togo zh nadrivaºsh sebe praceyu. A vtim, z neyu ne spravishsya. YA duzhe zadovolenij, shcho znajshov tut Turgeneva, prekrasnogo dobrodiya, i kotrogo ya ranishe malo znav z ciº¿ lyuds'ko¿, a ne z literaturno¿ storoni. U n'ogo obidayu ya raz na tizhden', zvichajno, razom z Mariºyu Oleksandrivnoyu, i v cej den' zasidzhuºmosya godin do dvanadcyati. YAkbi ne bulo tut cih dvoh lyudej, ya zaginuv bi vid nud'gi v Parizhi". SHCHo zh, savant yak savant. Sorbonna. Luvr. Versal'. Dvoº-troº bliz'kih znajomih. Blisk, gomin, vir zhittya Parizha jogo ne obhodili. Tomu bulo sumno, koli nablizivsya na chuzhini Novij rik. Ale nespodivano lyub'yazne zaproshennya pidneslo nastrij. "YAk-to vi zustrinete Novij rik? - pitav vin u listi druzhinu. - YA jdu strichati jogo (nash, a ne zakordonnij) do Turgeneva razom z Mariºyu Oleksandrivnoyu, Borodinim, Passekom i til'ki. Naproshuvalisya, bulo, j inshi, i ce trohi ne rozstro¿los', ale Turgenev nadumav skazati, shcho vin mozhe buti vdoma lishe ob odinadcyatij vechora, i takim chinom sprava uladnalas'..." YAk ptaham na chuzhini, hotilosya zbitis' dokupi. Kozhen zgaduvav rizdvo, Novij rik udoma, i bulo trohi sumno i tomu osoblivo priºmno, shcho strinut' Novij rik "po-simejnomu", v tisnomu koli. Ale do Novogo roku shche bulo rizdvo! Naprikinci listopada Mariya oderzhala malen'ku zapisochku vid Gercena: "Nadsilayu vam - Vi gadaºte "Kolokol"? Ot i ni. Odne slovo ne prikazka - nadsilayu Vam Ol'gu z vizitom i z cim listom. SHCHo Vi robite, Mariº Oleksandrivno? YAke uperte movchannya. YA serjozno rekomenduyu Vam - m-lle Meysenbug i, koristuyuchis' ciºyu virnoyu nagodoyu, tisnu Vam ruku. Ogar'ov klanyaºt'sya. Bud'te zdorovi". Oleksandr Ivanovich napisav i Turgenevu pro pri¿zd dochki Ol'gi. "...Za Ol'gu - dyakuyu. Vona ¿de z Meysenbug, yaku ya serjozno rekomenduyu Mar. Ol. Spochatku voni zupinyat'sya u odniº¿ znajomo¿, a potim shukatimut' kvartiru, - ya ¿m dayu tvoyu adresu, - a ti poprosi tvoyu dochku ¿¿ prijnyati i prigolubiti... Klanyajsya Map. Ol. Navishcho zh ce Bogdan buv u krupi? Nu, minulo, tak i govoriti nema chogo". Gercenu bulo vazhko vidpuskati Ol'gu, molodshu dochku, ale... ale vdoma Natalya Oleksi¿vna stvoryuvala nemozhlivu atmosferu dlya jogo ditej, ne zlyubila norovlivo¿, duzhe garnen'ko¿, zhvavo¿ Ol'gi, yaku Mejzenbug, navpaki, obozhnyuvala, yak vlasnu dochku, i cim takozh nemalo shkodila ¿¿ vihovannyu. Oleksandr Ivanovich use bachiv, rozumiv i nichogo ne mig porobiti z ne mensh norovlivimi i upertimi "vihovatel'kami". Vse zh taki lyubov Mejzenbug peremogla. Vin vidpustiv Ol'gu z Mejzenbug u Parizh. Mejzenbug i Olya buli shchaslivi -lyubov bula vzaºmna! A u n'ogo na serci shchemilo. Ol'ga virostala poza rosijs'kim vplivom. I hoch pisav vin nache zhartoma, vin naspravdi zhadav i spodivavsya, shcho dobri dushi, ridni, rus'ki, prigolublyat' jogo dochku. YAk vin hotiv virostiti, vihovati svo¿h ditej lyublyachimi svoyu bat'kivshchinu, ridnu movu, ridnij narod, spadkoºmcyami jogo bagatstva - roboti! Ne vihodilo ce azh niyak! SHCHe pisav Gercen, shcho do Parizha ¿de jogo znajoma rosijs'ka para - Agrenºvi. Vin - tenor, vstupaº do pariz'ko¿ italijs'ko¿ operi - dobre bulo b jogo zvesti z madame Viardot, a vona - duzhe garna zhinka, pishe anglijs'ki virshi, yaki, pravda, Gercenu ne podobayut'sya, ale shche perekladaº anglijs'koyu movoyu Marka Vovchka - ce vzhe dobre! "Zvedit' ¿h, ce bude korisno dlya propagandi rosijs'ko¿ literaturi i dlya rozvitku hudozhnic'kogo taktu v Agrenºvo¿..." "Haj tam shcho zavgodno pleshchut' pro Marka Vovchka, - podumav vin, - a pis'mennicya vona - daj bozhe!" 2 "YAki zh bo voni slavni stvorinnyachka, usi ci ditki", - podumala Mariya, obvodyachi poglyadom usih za stolom. Diti buli riznogo viku - vid chotir'oh do simnadcyati. Simnadcyatirichna Polinett - dochka Turgeneva - sidit' na hazyajs'komu misci j poryadkuº, ¿j nepomitno dopomagayut' bat'ko j guvernantka miss Innis. Osoblivo bat'ko - vin pidkazuº stiha, shcho komu zaproponuvati, i sam, pomitivshi, shcho komu podobaºt'sya, z zadovolennyam pidkladaº shche j shche. Navproti nih sidyat' malen'kij chotiririchnij Pol' Viardo i takij zhe doroslij P'ºr Turgenev - molodshij sin slavetnogo vignancya Mikoli Turgeneva, a obabich - desyatirichna Open'ka Gercen i shestirichna Marianna Viardo, a na drugij storoni - rovesniki: Klodi Viardo i Bogdas' Markovich. SHCHe za stolom Mariya Oleksandrivna, m-lle Mejzenbug, i kolo Polya - guvernantka ditej Viardo. Ale, ne zmovlyayuchis', dorosli namagayut'sya azh niyak ne zavazhati dityam, ne roblyat' ¿m zauvazhen' i zasterezhen' ani vgolos, ani poshepki, ne zavodyat' svo¿h doroslih rozmov, a Ivan Sergijovich rozpovidaº cilkom serjozno rizni smishni istori¿. "Dorosli" usi svo¿. Gospodinya stolu, hocha vzhe ne ditina, ale zh majzhe divchinka, i vsi diti pochuvayut' sebe legko j vil'no, osoblivo staº veselo, koli pislya zakuski ¿m nalivayut' po charochci legkogo vincya. Til'ki v charochku Polya - shipucho¿ vodichki. Usi duzhe naryadni. Bogdasevi tak lichit' jogo vishita ukra¿ns'ka sorochka, z yako¿ vin, pravda, trohi viris. "Treba bude vishiti novu, - zanotovuº sobi v dumkah Mariya, - ya zh cyu shche v Nemirovi na virist vishivala j shila". I vona, i hlopchik lyublyat' cyu sorochechku, i vin ¿¿ odyagaº lishe u viznachni dni. Diti z nasolodoyu uminayut' smachni pirizhki, a koli vzhe podayut' desert - tort i frukti, - mozhna podumati, shcho voni nikoli takogo ne ¿li, navit' divchatka Viardo, - takij virvavsya zojk zahoplennya! Guvernantka vse zh taki hotila spiniti Klodi, ale Ivan Sergijovich ochima ¿¿ zupiniv. Jomu tak priºmno, shcho diti trimayut'sya nevimushene, za stolom caryuº shchebetannya i smih, i najduzhche c'omu spriyaº Bogdas'! A vid n'ogo ne vidstaº ulyublenicya Ivana Sergijovicha - Klodi. Inkoli Mariya lovit' shvidkij revnivij poglyad Polinochki. Vzagali divchina v yakomus' nerivnomu nastro¿. To vona vid us'ogo sercya privitno prigoshchaº malechu, osoblivo Olen'ku Gercen i Bogdasya, rozpituº Olen'ku pro London, i Ivan Sergijovich radiº, shcho jogo dochka taka gostinna, mila. To raptom nemov yakas' hmarka nabigaº na ¿¿ temni, majzhe chorni ochi, - pevne, materins'ki, oblichchyam vona shozha na bat'ka, - i vona nemov ne znaº, shcho ¿j robiti dali. Ce todi, koli Klodi i Marianna povodyat'sya zapanibrata z ¿¿ bat'kom, i vin tak yavno zadovolenij z c'ogo. Ale vona vmit' peremagaº sebe j znovu zhartuº z malecheyu. Ni, ni, "dityachij obid", rizdvyanij obid, duzhe vdavsya! A po obidi - koncert. Spochatku zagrala veselij ekosez sama yuna gospodinya, shchob gosti ne soromilisya vistupati, a potim buli vzhe vistupi vsih gostej. Klodi i Marianna odyagli v kimnati Polinett ispans'ki hustki i vistribnuli, klacayuchi kastan'ºtami, - efekt buv nadzvichajnij! Ol'ga ne gotuvalas' do vistupiv, ale poshepotilas' iz Mal'vidoyu Mejzenbug i prodeklamuvala yakijs' anglijs'kij virsh. Treba bulo j Bogdasevi vistupiti. Vin mig shcho zavgodno - i protancyuvati, i virsh skazati, i prospivati. Vin trohi pomirkuvav i skazav statechno: - YA krashche zaspivayu! Mamo, ti meni zagraºsh! I hoch nihto z ditej ne zrozumiv sliv, usim podobalos', yak vin prospivav, pritoptuyuchi kabluchkami: I shumit', i gude, Driben doshchik ide! Mari¿ bulo priºmno vid togo, yak vin vistupiv i yak vil'no z usima bel'koche po-francuz'ki. A potim tancyuvali vsi razom, usi duzhe rozveselilisya, i koli grali v fanti, Ivanu Sergijovichu vipalo buti vedmedem. I vin spravdi poliz nakarachkah i rikav po-vedmezhomu! A Klodi zakrichala, shcho vona hoche po¿zditi verhi na vedmedi, yak u cirku, i Ivan Sergijovich posadiv ¿¿ na spinu, ale todi zakrichala j Marianna. Ivan Sergijovich skazav, shcho vin usih-usih ditej po cherzi pokataº na svo¿j spini. I spravdi, katav i Klodi, i Mariannu, i Ol'gu, j Bogdasya. Bogdas' tak zdorovo vigukuvav pri c'omu, shcho Pol' zlyakavsya i ne hotiv sidati. Polina bigala j smiyalas', vona, zvichajno, ne zlazila na spinu bat'ka, ale vona udavala dresiruval'nika. I tut u rozpali veseloshchiv rozkrilisya dveri i v nih z'yavilas' madame Viardo. SHCHo take? Turgenev navkarachki lazit' po kilimu, diti vereshchat', trohi ne perekidayut'sya, a "vihovatel'ki" spokijnisin'ko sidyat' sobi na kanapi i rozvazhayut'sya balachkami! Na hvilinku zbentezhennya. Turgenev, zahekavshis', pidvodit'sya z pidlogi, u n'ogo majzhe shchaslive lice, vin ciluº u madame Viardot obidvi ruki i divit'sya tak, nemov zaproshuº vzyati uchast' u cih dityachih bezdumnih rozvagah. Ale vona sidaº ostoron' u krislo, privitavshis' z usima legkim poklonom. Divchatka na ne¿ ne zvertayut' uvagi, Polinett spalahuº i robit' chemnij reverans. Vona vzhe davno ne lyubit' ¿¿, cyu madam Viardo, yaka, na ¿¿ dumku, robit' use, shchob viddaliti bat'ka vid ne¿... Cya Viardo zauvazhuvala kozhnu dribnicyu, vidznachala kozhen ¿¿ nevdalij krok, neobmirkovanij vchinok, navit' najmenshu pomilku v movi, v neridnij ¿j movi, zadlya yako¿ vona zovsim nachisto zabula ridnu, - tak hotiv bat'ko, velikij rosijs'kij pis'mennik, ale zh bazhannya bat'ka bulo dlya ne¿ zakonom! Madam vse, shcho traplyalosya nevdalim, nemov zanotovuvala v yakijs' shtrafnij zoshit i potim use, vse, kozhnu dribnicyu zloradno dovodila do vidoma bat'ka, - i bat'ko ne zahishchav pered neyu svoyu dochku, a navpaki, vipravduvavsya i pochuvav sebe vinnim. CHerez ce Polinochka nikoli ne pochuvala sebe dobre v maºtku Viardo - v Kurtavneli - i ne trimala sebe vil'no navit' z divchatkami, yaki nache mali bil'she prav na ¿¿, ¿¿ bat'ka! A ¿j hotilosya odnogo v zhitti, do bolyu, do rozpachu, shchob ¿¿ lyubiv bat'ko, yakij stil'ki zrobiv i robiv dlya ne¿, ale ¿j hochet'sya, shchob vin lyubiv ¿¿ hoch trohi bil'she, nizh Klodi j Mariannu, nizh samu madam Viardo... Vona davno znaº, shcho ce nemozhlivo... Ale zaraz, koli madam tak skeptichno, vidchuzheno z'yavilas' na ¿hnij zatishnij prostij vechirci, ¿j, Polini, hochet'sya dovesti vsim prisutnim (vona znaº: vsim ne treba, treba ¿j, madame, dovesti), shcho vona, vona jogo dochka, dlya ne¿ ce svyato, ce rosijs'ke rizdvo, svyatkovij obid, gosti, rozvagi, vona primushuº sebe znovu zasmiyatisya, poglyadom prosit' miss Innis sisti za royal', hapaº za ruku veselogo hlopchika Bogdasya i pochinaº z nim kumedno tancyuvati. Ot komu spravdi veselo, ot hto radiº vid shchirogo sercya i podarunkam, i vs'omu svyatkovomu gomonu, i nichogo ne prihovuº, i nichogo ne udaº. I jomu cilkom bajduzhisin'ko, yakbi vin navit' znav, shcho cya dama z tonkimi gubami i nache viryachenimi serditimi ochima - mati dvoh slavnih divchatok Klodi j Marianni, - potim kazatime pro n'ogo i svoºmu cholovikovi, j dobromu Ivanu Sergijovichu: - YAka nevihovana ditina! A Ivan Sergijovich, ciluyuchi ¿¿ tonki, suhi pal'ci, dobrodushno movitime: - SHCHo vi! Teper, koli vin vchit'sya u pansioni, vin prosto zrazkovij, porivnyuyuchi z tim, yakim buv. Mariya, pobachivshi, shcho Bogdas' tancyuº z Polinoyu, privitno kivnula divchinci, i Polini stalo legshe na serci. Polina vid prirodi soromliva i pozbavlena bud'-yako¿ ekstravagantnosti, azh niyak ne mozhe povoditi sebe tak, yak peshcheni j lyubimi vsima Klodi ta Marianna. ¿j zahotilosya, - ale zh hiba vona nasmililas' bi! - kinutis' na shiyu Mari¿ Oleksandrivni abo navit' prosto prigornutisya zaraz do ne¿. Rozchervonili j zahekani, vdvoh z Bogdasem zupinyayut'sya kolo ne¿, i Bogdaseva mati z toyu zh druzhn'oyu yasnoyu usmishkoyu obijmaº ¿h oboh, potim prigladzhuº rusyave guste volossya Polini, i divchinka bo¿t'sya, shcho vona zaraz zaplache. Nepomitno dlya inshih i divlyachis' ne na Polinu, a na svogo Bogdasya, Mariya prigortaº ¿¿ do sebe, a sama pitaº sina: - Veselo, Bogdasiku? A mozhe, dodomu vzhe chas? - Ni, ni, shcho ti, mamo! - burno protestuº Bogdas'. - Mi shche budemo tancyuvati. Pravda, Polinett? - zvertaºt'sya vin do divchinki po-francuz'ki. - Zvichajno, shche rano, - prosto lyakaºt'sya divchinka, stiskaº ruku Mari¿ Oleksandrivni i tiho dodaº: - Madam Viardo, koli hoche, haj ¿de, a vi lishajtes', obov'yazkovo lishajtes'! Mi shche vsi-vsi tancyuvatimemo razom: i tato, i vi, i vsi-vsi. Adzhe u nas veselo, pravda? - I na hvilinku vona virit', shcho spravdi vsim veselo na ¿¿ svyati. - YA duzhe hochu, shchob vi buli najdovshe vid usih! - Ni, ni, ya ne pidu, koli ti ne hochesh. A zaraz bizhi z Bogdasikom - i berit' Olen'ku, ¿¿ tato hotiv, shchob ¿j bulo dobre u vas. - O, zvichajno! - radisno vigukuº Polina i, shopivshi za ruku Bogdasika, bizhit' do Olen'ki Gercen. Mariya strichaºt'sya poglyadom z Ivanom Sergijovichem. U jogo ochah mel'kaº smutok. Ale til'ki yakus' mit'. Miss Innis graº bravurnij lannerivs'kij val's. - Mesdames! Mesdemoiseles! Messieurs! Crand rond! (Dami, ms'º, velike kolo!_ (franc.) _krichit' Ivan Sergijovich. - Vsi za ruki! Vin hapaº odniºyu rukoyu madam Viardo, drugoyu Klodi - voni najblizhche do n'ogo. Mariya Oleksandrivna pidhoplyuº Olen'ku i Polinu, Polina - Bogdasya, toj - Mariannu, malen'kogo P'ºra Turgeneva - dali pobigli guvernantka z Polem i navit' serjozna, solidna, ale sentimental'na i dobra.Mal'vida Mejzenbug, i vsi zakrutilis' v tanku! Zdavalosya, vsim duzhe, duzhe veselo! Mozhe, na hvilinu j Ivan Sergijovich uyaviv, shcho ce velika jogo rodina, shcho ce z'¿halas' ridnya na rizdvo v jogo ridne vlasne gnizdo. Ale vin trimav za ruku ne ridnu druzhinu. Cya zhinka, yaka bula dlya n'ogo divom, charom, zvodila milostivo spustitisya do n'ogo, vona pri¿hala za svo¿mi dochkami, vona po¿de dodomu, do svogo cholovika, kudi milostivo puskayut' i jogo. Vin znovu glyanuv na Marusyu, vin buv ¿j vdyachnij s'ogodni za "malen'ku" Polinu, adzhe vin use bachit' i pomichaº. Koli vsi rozh