hopiv. - Mi robimo pidkop. Nam treba mati vihid, hocha b najvuzhchij, shchob distatisya c'ogo starodavn'ogo pidzemnogo hodu. Ni, ne z nasho¿ kameri, ce nemozhlivo, z pidvalu, kudi º vhid z nashogo koridorchika i yakim nihto ne koristuºt'sya, yak uzhe vi vsi pomitili, bo ce zanedbane pidval'ne primishchennya, de zvalenij riznij motloh, i ot iz n'ogo, z c'ogo pidvalu, treba pidkopatisya do starogo hodu. Mabut', u c'omu plani, shcho nam nadislano, brav uchast' htos', hto dobre ce vrahuvav. Ce dobre, shcho v nas uzhe taki nalagodzheni zv'yazki z chastinoyu varti, shcho teper vi vsi prosto gulyaºte spokijno sobi v koridorchiku, palite cigarki j bazikaºte z chergovimi oficerami. - Z timi, yakih oplela Zunya! - vstaviv Tedzik. - I yakih pidkuplyaº ves' chas. Ale zh doviryati ¿m, zvichajno, ne mozhna, te, shcho peredaºmo zapiski, - i to velika dovira i risk. Tak ot, koli, nareshti, nam poshchastit' prokopati do hzdu, v slushnij chas unochi mi tikaºmo nevelichkimi partiyami, vihodimo nad yarom, spuskaºmos' do Dnipra, a tam uzhe sprava legsha. Poperedzhuyu - pidgotovka dovga, risk velikij, hto ne navazhuºt'sya - haj vse zh taki prisyagnet'sya najsil'nishoyu prisyagoyu, shcho movchatime j nikogo ne vikazhe ani za yakih obstavin. Mozhlivo, ti, proti kogo nema yavnih pryamih dokaziv, mozhut' ne rizikuvati... A kogo chekaº Sibir abo shibenicya... - YA odnakovo z toboyu, - skazav Tedzik. Prisyagnulisya vsi, tak, yak prisyagalisya ¿hni bat'ki, voni sami, yak kozhen, hto tikav "do lyasu" j pochinav borot'bu. Teper znali - ce prisyaga na smert', i vidbuvalasya vona vrochisto, poshepki sered tyuremno¿ nichno¿ tishi. Vidtodi vsi j pochali potaj i vgolos, vlasne, vpivgolosa, majzhe poshepki molitisya, shchob chas tyagnuvsya dovshe, shchob do sudu, yakij maº buti navesni, - pro ce takozh povidomili ¿h spivchuvayuchi oficeri, - voni mogli zakinchiti pidkop i zdijsniti vtechu. Antos' keruvav usim. Jogo sluhali bezzaperechno, hoch vin nikoli ne nakazuvav, a korotko j rozumno dovodiv. Inkoli girko zamislyuvavsya Tedzik: chomu zh, koli taki rozumni viddani lyudi, yak starij Kopernic'kij, Stefan Bobrovs'kij, Antos' YUr'evich, inshi, stoyali na choli "ruhavki", chom tak use vijshlo zhahlivo? I chi ne nadto buv blagorodnij vchinok Antosya - spokijno tam, u seli, poklasti zbroyu na vozi i cim dovesti, shcho voni ne z boºm. idut' do selyan, a nesut' volyu! Ale zh u inshih rejdah z tih abo inshih prichin tezh povstanciv bulo peremozheno... - Ce obrazlivo, girko, - skazav vin Antosevi uzhe tut, u tyurmi. - Mi jshli do nih z vidkritim sercem, z zhadoboyu krashchogo zhittya dlya nih zhe... -SHCHo zh, hiba vpershe lyudi pobivayut' svo¿h prorokiv? Zgadaj Golgofu... Ta ti ne vvazhaºsh, Tedziku, shcho najduzhche vinni mi sami, nashi provodiri? Adzhe i sered nas, hto brav uchast' i hto til'ki dopomagav, hiba bulo cilkovite vzaºmorozuminnya shchodo ostatochno¿ meti? I zaraz, koli nashi smilivi divchata, yak "CHornij angel", yak Zunya, zbirayut' koshti nam na dopomogu, i ranishe, koli nashi zbirachi hodili z kruzhkami po vs'omu pivdennomu j zahidnomu krayu nachebto dlya bidnih, - a naspravdi na potrebi ."ruhavki". I vsi polyaki pro ce znali, i davali hto shcho mig, adzhe navit' i magnati davali nemalo, ale zh voni mriyali pro vidnovlennya, svo¿h mozhnovladnih prav, a zovsim ne pro prava, togo bidnogo lyudu, yakomu treba, bulo vtlumachiti, shcho ni. zemli, ni voli ani z cars'kih, ani z pans'kih ruk vin ne matime. YAku vorozhnechu zaraz znovu rozpalili mizh polyakami, ukra¿ncyami, rosiyanami, yaku. diku nenavist' rozvivayut'! Oce bulo najbolyuchishe, adzhe' i v tij yurbi, shcho napala na nas, bulo kil'ka najmanih zavodiyak, a reshta hiba rozbiralasya, hiba rozumila? Ale zh ¿¿, yak i vsyaku yurbu, zahopiv dikij moment, koli diyut', ne usvidomlyuyuchi, sobi zh na zle. Ni, nam niyak ne mozhna zaginuti j zanapastiti nashe spravedlive dilo, - tverdo zakinchiv Antos', - a poki shcho - zminimo nashih kopachiv - riºmo, riºmo dali! Hodimo, Tedziku! I voni kolupali, rili, rili bez utomi, kolupali tverdu tyuremnu stinu i molilis', molili hto dolyu, hto matku brsku chenstohovs'ku, hto ªzusa Hrista, shchob chas tyagnuvsya dovshe, hoch troshechki dovshe, nizh jomu nalezhit'. Osoblivo vnochi. Nikoli ne zabuti tiº¿, ostann'o¿, nochi. Vtechu vzhe ne mozhna bulo vidkladati, yak ne mozhna bulo vzhe vidvolikati yavku na dopit Antosevi Ostanni dni Antos' ves' chas buv u pidzemelli, ale perevirku robili vzhe davno abiyak.'Antos' mav tikati pershim. z'nyam shche tri tovarishi. YAkshcho vtecha projde shchaslivo, za pershoyu partiºyu za kil'ka dniv vtechut' shche kil'ka... Z yaru nad Dniprom voni mayut' distatisya za Vidubec'kij monastir, v ostannij zapisci z voli, zashifrovanij. Zvichajno, bulo zaznacheno, de na nih chekatimut' koni. - A yak zhe spustitis' do Dnipra cim yarom? Ta" til'ki skotitisya mozhna! - skazav Bronek, tezh z "persho¿ chergi". - A hoch bi j tak, - spokijno skazavAntos'. - Zaraz u YArah shche snig, - legkovazhno zauvazhiv Tedzik, - ne bolyache bude kotitisya. - Pobachimo, yak ti tam pozhartuºsh, - obrazivsya Bronek. Tak, shche snig ne roztanuv. Bula provesin', shche holodna minliva provesin', z rizkim vitrom, mokrim snigom, sirim hmarnim nebom. Pershim liz Antos' - koli shcho ne tak, vin pershij prijme na sebe udar doli. Za nim Tedzik. Potim Bronek.. Potim Mihas'. -U razi trivogi treba napasti na vartovogo, klyap u rot, zv'yazati. - Do vidzennya, tovazhishi! Mi chekatimemo na vas. Mi damo zvistku, koli vse projde garazd. Tiho. Mv jdemo... |a nimi u pidval spustilisya shche kil'ka - dlya varti. Pershim poliz Antos'. Za nim Tedzik. - YA ne mozhu, - skazav tretij, Bronek. - Ce virna smert', a ia sudi, mozhe, shche yakos' vikruchus'. - Pusti mershchij mene, - vidshtovhnuv jogo Mihas' i znik v otvori. Panuvala cilkovita tisha. Osoblivo tut, pid zemleyu, v c'omu hodi, viritomu, mozhe, kil'ka storich tomu. Troº vtikachiv probiralisya movchki, kozhen shereh primushuvav zupinyatisya, prisluhatisya; ¹, trivogi ne bulo chuti. Zalishayuchi kameru, na svo¿h narah hlopci tak poklali kovdri i vsyake shmattya, yakim ukrivalisya, nibi pid nimhtos' lezhit'.. Antos' prisvichuvav malesen'kim lihtarikom, yakij ¿m zazdalegid' peredali. Ot poviyalo svizhim povitryam. Voni vihodyat'. Na smert' chi na volyu? Veni, vsi. troº, vilizli za tyuremnoyu stinoyu, spravdi, nad yarom. Na rozi stini pobachili postat' soldata z rushniceyu, ale v tu zh mit' vin zajshov za rig stini, zniknuvshi z ochej. Hlopci tremtili. Vid hvilyuvannya chi vid holodu? Adzhe bula majzhe zimova holodna nich. - SHvidshe vniz! - poshepki skomanduvav Antos'. ¿m dopomagav viter, za nim ne chuti bulo sherehu. Voni polizli plazom dodolu... Raptom pokotilisya. Zdavalosya - u bezodnyu. YAki zh to visoki naddnipryans'ki gori! Voni nikoli ranishe ne zdavalisya ¿m takimi! "V Antosya zh poranena noga, - podumav todi Tedzik, - hoch bi vin ne poshkodiv ¿¿ duzhche!" I cya dumka tak zavolodila nim, shcho vin ne dumav pro nebezpeku i ne zvertav uvagi, shcho golij gustij chagarnik dryapaº jomu oblichchya - ot klyata shipshina, a yak garno cvite povesni! - Liz'te po strumku, - proshepotiv Antos'. Slava bogu, znachit'", zhivij! Ce, pevne, buv pershij vesnyanij strumok. YAk ce vin ne pidmerz ciº¿ holodno¿ nochi. Vin navit' dzyurchav! Ot molodec'! A shlyah, virnishe, polit - zdavavsya neskinchennim. Raptom voni pochuli tihe irzhannya. I vzhe ne treba bulo ni kotitisya, ni plazom spuskatisya, mozhna bulo stati na nogi, i viprostatisya, i viddihnuti na povni grudi. - Ce, pevne, nashi des' tut, - skazav Antos'. A de zh voni opinilisya? Des' za Lisoyu goroyu? CHi za Vidubec'kim monastirem? Nichogo vnochi ne rozibrati. Projshli trohi v tomu napryamku, zvidki pochuli irzhannya. U temryavi led' pomitno stalo vidno faeton, zapryazhenij dvoma kin'mi. Mozhe, toj, shcho chekaº na nih, a mozhe, j ne toj... Odnakovo treba pidijti j diznatisya. Inshogo vihodu nema. Koli rozvidnit'sya - voni povinni buti vzhe daleko. Tut ¿h odnakovo shoplyat' uranci - ne po-zimovomu vdyagnenih, v podertomu, poshmatovanomu odyazi, za chas perebuvannya v tyurmi yakogo viglyadu vin nabuv! A areshtants'kogo odyagu ne vistachalo... Voni obnyalisya troº - mozhe zh, treba poproshchatisya? - i popryamuvali do faetona. - "CHornij angel"? - spitav Antos'. Ce buv parol'. - Sidajte mershchij, - vidpoviv kucher, i voni pomchali. Ne na mist na Brovari i ne v Ki¿v. - Perenochuºte v Korchuvatomu. Mokri, podryapani, zamerzli, nichogo ne rozpituyuchi, opinilisya voni v malen'kij hatci. Hazyajka j hazya¿n til'ki privitalisya; i tak samo nichogo ne rozpituyuchi, til'ki zithnuvshi, dala hazyajka umitisya, postavila na stil hlib, kartoplyu, kvashenu kapustu... a sama stala gotuvati postil'. YAkshcho organizatori vtechi obrali cih lyudej dlya ¿hn'o¿ shovanki, znachit', voni v nih pevni. Hazya¿ buli ukra¿nci, ce pochuli z rozmovi. Hazya¿n skidavsya na yakogos' robochogo - chi to storozha, chi doglyadacha na mostu, chi z yako¿s' artili. Movchaznij i trohi nasuplenij, ale z dobrimi sumnimi ochima. Vidno, shcho verhovodila zhinka. Vranci vona takozh pishla na robotu, zachinivshi hatu na zamok i zalishivshi ¿m ¿sti. Hlopci, vtomleni fizichno, nervovo perenapruzheni, dovgo spali, vse niyak ne mogli otyamitisya... Trohi ochunyavshi, posnidavshi, Tedzik pochav rozdivlyatisya v hati, bidnij, ale chistij, z vishitimi rushnikami na ikonah i navit' iz stosikom knig u kutku. Vin zacikavivsya. Zgori lezhalo ºvangeliº, potim yakis' lubochni vidannya, a potim, potim... - Divit'sya, hlopci, - guknuv vin, nache pobachiv shchos' nadzvichajne. - Divit'sya! "Kobzar" i "Narodni opovidannya" Marka Vovchka! - Teper bulo zrozumilo, chomu same cyu sim'yu vibrali dlya ¿hn'o¿ shovanki. * * * - Mariº Oleksandrivno, - moviv Tedzik, rozpovivshi ¿j use. - Vi til'ki zbagnit'. Vashi "Narodni opovidannya" ya pobachiv pid chas utechi. Potim z'yasuvalosya: cej robitnik vidviduvav nedil'nu shkolu na Podoli. Ni, vin ne buv ani revolyucioner, ani pidpil'nik, ale zh vin chitav uzhe "Kobzarya" i vashi "Narodni opovidannya", i ce dalo pidstavu poviriti jomu, doviritisya. O, vi ne uyavlyaºte, yak ya zradiv! YA hotiv poprositi u n'ogo cyu knizhechku, ta potim podumav: "Haj chitayut', haj znayut' vas. Haj lyublyat' vas lyudi". Mariya sumno glyanula na n'ogo. - Aya bula tak daleko vid nih, - movila vona. - Nu, a dali, dali yak bulo? - Za tizhden' "CHornij angel" nadislala nam oficers'kij odyag, i mi pomchali dali. - A vi pobachilis' iz neyu? - Ni, ni z neyu, ni z Zuneyu. Mi cherez kuchera, nashu lyudinu, zvichajno, poprosili perekazati ¿m bezmezhnu podyaku, a takozh prosili, shchob povidomili nashi odchajdushni pannochki tovarisham u v'yaznicyu, shcho z nami vse garazd. - A ti, shcho lishilisya tam? Utekli? - Ne znayu. Nevidomo. Mihas' podavsya do Varshavi, a mi z Antosem syudi. Antos' teper dolikovuº rani, yaki, zvichajno, dali sebe znati. A ya chekayu, shcho meni nakazhut', mozhe, po¿du do Itali¿, mozhe, v Gejdel'berg, a mozhe, lishusya poki shcho tut... * * * SHCHo Antos' YUr'ºvich vtik iz Prozorivs'ko¿ bashti, stalo tam vidomo ne odrazu. SHCHe kil'ka dniv durili golovi vartovim i kontrolyu, i do vtechi gotuvalasya druga partiya. Adzhe nikomu z nachal'stva j na dumku ne moglo spasti, yakim same chinom mogli vtekti pershi. Rozkrili zovsim vipadkovo, i druga partiya vtekti vzhe ne zmogla. Poteplishalo, vzhe viyalo spravzhn'oyu vesnoyu. Snig tanuv. Raptom vartovij, shcho hodiv povz stinu forteci, stavshi na snig, provalivsya pid zemlyu! Znyav nesamovitij krik. Tak bulo vidkrito pidkop iz v'yaznici i stalo zrozumilo, yak vtik YUr'ºvich, ale spijmati jogo vzhe ne mogli. SHCHodo Tedzika j Mihasya-tut stalasya cilkovita plutanina, bo voni buli u v'yaznici pid vigadanimi imenami j prizvishchami. * * * - CHi znatimut' pro ce vse potim, pro kozhnogo Z vas? Vashi spravzhni imena? - movila Mariya. - A yake ce maº znachennya! - bezturbotno vidpoviv Tedzik;- Abi, nas bulo bagato,!, haj hoch cherez bagato rokiv, shchob peremoga bula za nami. 12 - YAk dobre, shcho mi sami, bez cholovikiv, chotiri, zhinkipis'mennici, - kazhe ªlizaveta Vasilivna Salias, shchirogostinnim zhestom zaproshuyuchi sisti navkolo kruglogo stolika, z yakogo zaraz znyali gazeti j zhurnali i yakij teper pravitime za chajnij. Oleksandra Mikola¿vna - SHurochka - z zhalem zaperechlivo hitaº pishnovolosoyu golivkoyu. - YA shche daleko ne pis'mennicya. YA til'ki bazhayu, Pidstrizhena, yak nalezhit' suchasnim peredovim zhinkam" Apollinariya Suslova skeptichno pidbiraº gubi. V ¿¿ visokij postati, hudorlyavomu oblichchi º idos' drazhlive j spokuslive. Mariya pro sebe vidznachaº; "Mabut', vona chomus' obrazhena na lyudej". Vona sama, yak zavzhdi, na lyudyah spokijna i neduzhe govirka. Na zauvazhennya "pro chotir'oh pis'mennic'" vona led' usmihaºt'sya bez ironi¿, pis'mennici tak pis'mennici. Adzhe dvi molodshi v cij schetvirci - SHurochka YAkobi j Suslova - tezh probuyut' pisati. I vnutrishnº chuttya pidkazuº Mari¿, shcho SHurochka, yaka shche ne znajshla sebe, - obov'yazkovo znajde. V ne¿ º dobra uvaga do lyudej, cikavist' do zhittya bez zoseredzhennya na sobi, na svo¿h zhinochih perezhivannyah, hocha ¿h u ne¿ dovoli! Pokinula zhorstokogo pershogo cholovika, rozluchena z dochkoyu, yaka lishilas' u ¿¿ materi i za yakoyu nesterpno sumuº. ZHittya z lyubimoyu lyudinoyu - Valeriem YAkobi - ves' chas zat'maryuºt'sya jogo revnoshchami, turbotami za malyatko, vona vtomlyuºt'sya vid hudozhnic'kogo bogemnogopobutu, vid postijnih nal'otiv gostej-hudozhnikiv, vid togo, shcho ves' chas dovodit'sya vikruchuvatis' iz groshima, vid togo, shcho nikoli ne mozhe rozporyadzhatisya svo¿m chasom, a hochet'sya chitati, pisati shchos' samij, i popri vsi ci nezgodi vona zavzhdi z dobroyu usmishkoyu divit'sya na vsih, nache vvazhaº, shcho vse ce timchasovo. A chi bude pisati, pracyuvati samostijno v. bud'-yakij galuzi Apollinariya Prokopivna - vazhko skazati. Ta j ne treba, mabut', vinositi prisud na samomu pochatku, tim bil'she, koli lyudina v takomu zbentezhenomu stani, yak teper Apollinariya Prokopivna. Adzhe Salias uzhe vstigla spivchutlnvo-konfidencial'no rozpovisti pro ¿¿ neshchaslivij roman z cim divnim i malo priºmnim pis'mennikom Fedorom Dostoevs'kim. Vlasne, z ¿¿ sliv vazhko bulo zrozumiti,hto kogo lyubiv, hto kogo pokinuv pershij, bo grafinya to pochinala zhaliti divchinu j ganiti Dostoevs'kogo, to vihodilo, shcho sama Apoll.inariya jomu zradila z yakimos' palkim ispancem, studentom-medikom, a teper strazhdaº. Mariya znala, shcho Suslovu chasto vidviduyut' i ¿¿ lejb-medik Karl Benni. i sin samo¿ grafini Salias - ªvgen. YAkos' u Karla prorvalos' u rozmovi z Mariºyu: "Oj, to strashna zhinka. Komus' dobri kislici snyat'sya". Sama zh vona spravila na Mariyu yakes' nepevne vrazhennya. Koli prijshla vpershe do Mari¿ - bula todi j SHurochka, - raptom rozplakalasya. SHura j Mariya zlyakalisya, kinulisya vtishati. Viyavilosya, shcho ta zustrila po dorozi bidnu golodnu zhinku j rozhvilyuvalas'. Vse bulo ne te shchob shtuchno abo neprirodno, ale z notkoyu isterichnosti, shcho ne zblizilo zhinok, i voni ne mogli znajti virnogo potribnogo tonu dlya vzaºmnogo kontaktu. A opovidannya, yake dala Suslova potim chitati Mari¿, zdalosya yakimos' bezpomichnim i primitivnim - pro yakus' neshchaslivu lyubov, ne bulo za shcho zachepitisya, shchob pohvaliti. Hoch bi yakijs' cikavij povorot chi vdalij svoºridnij obraz, sama postanovka pitannya- nichogo ne mogla znajti Mariya. Ta v Mari¿ zavzhdi bula yakas' milostiva poblazhlivist', osoblivo do zhinokpis'mennic'. ¿j zavzhdi hotilosya znajti yakis' vipravdovuyuchi motivi. Rozmovlyati zh same pro literaturu, tvorchist', pro svoyu pracyu z Suslovoyu ¿j raptom stalo necikavo, i vona z trudom pidshukuvala nejtral'ni temi dlya rozmovi; Pevne, ta ce vidchuvala j proeebe virishila, shcho Markovichka nadto bagato pro sebe dumaº, i hiba zh mozhe peredova zhinka cikavitisya, de vona shiº plattya t chi horoshij u ne¿ pansion? A te, shcho Markovichka retel'no vzyalasya dopomogti ¿¿ molodshij sestri, yaka hotila pri¿hati vchitisj na likarya, - ce Apollinariya sprijnyala yak nalezhne, tim bil'she, shcho j Mariya ne chekala za ce podyaki. Ni, ne viniklo u nih priyatel's'kih vzaºmin, ta j tiº¿ dushevno¿ bliz'kosti, yak u Mari¿ z SHurochkoyu, yak ne namagalasya c'ogo ªlizaveta Vasilivna Salias. ne viniklo! Ot i zaraz Salias zdavalos', shcho musit' buti duzhe interesno, adzhe v ¿¿ saloni zustrilisya, poznajomilisya chotiri neabiyaki zhinki. ªlizaveta Vasilivna, zvichajno, rozumila, shcho spravzhnij talant - ce Mariya Oleksandrivna, ale vona lyubila opikuvati, proteguvati, viriti sama v uyavleni obrazi i primushuvati inshih tak samo zahoplyuvatisya tim, chogo naspravdi nema. II ekspansivnij istoti potribna bula zavzhdi kipucha diyal'nist', yaka najduzhche proyavlyaºt'sya v slozah, nestrimnij movi, vona zavzhdi shchos' dovodila, perekonuvala inshih, pripisuvala ¿m sama dumki, proti yakih garyache zaperechuvala. Pershi vrazhennya vid ne¿ buli yak vid lyudini, zhittya yako¿ napovnene vishchimi interesami, potim, pridivivshis' blizhche, osoblivo do ¿¿ strokatogo otochennya, timchasovih zahoplen', lyudi divuvalisya sami sobi, yak mogli voni ¿¿ negliboki perekonannya, minlivi dumki vvazhati za shchos' stale j serjozne. Ale potim vse zh taki rozriznyali, shcho za sharami vsih himernih ekzal'tacij º misce j dlya spravzhn'ogo spivchuttya druzyam i spromozhnosti dopomogti v skrutnij chas. Mozhe, tomu j bulo v ne¿ tak bagato riznomanitnih znajomih i druziv. Z bagat'ma vona listuvalasya, ulashtovuvala zustrichi j znajomstva. - Nu, yak vashi vidvidini ustanov dlya slipih ta gluhonimih ditej i dlya malolitnih zlochinciv? - pitaº vona Mariyu i SHurochku. - Vi zh udvoh hodili? SHurochka stverdno kivaº golovoyu. - O, ya uyavlyayu, skil'ki dayut' ci progulyanki j vidvidini takih ustanov materialu dlya vasho¿ tvorchosti! - Ce ne zovsim te, pro shcho ya hotila zaraz pisati, - kazhe Mariya. - YA domovilas' z gazetoyu u Peterburzi napisati nizku narisiv -"Listi z Parizha ta Itali¿", ale zh ya vse chastishe teper zamislyuyusya, shcho koli b spromoglasya, ya b krashche shchos' inshe robila, nizh pisala. SHCHo ti pisannya? CHitayut' ¿h ti, komu ne duzhe potribno. A tim, yaki ne chitayut'? Tim odnakovo - yak dudka v ochereti. Apollinariya Prokopivna nedovirlivo skeptichno usmihnulas'. SHurochka azh rukami splesnula. - Mariº Oleksandrivno, hiba mozhna tak dumati, mayuchi talant? - Ce shchastya, koli º talant! - garyache skriknula ªlizaveta Vasilivna. - Nevzhe potribnij til'ki talant dlya shchastya? - spitala Apollinariya, i ªlizaveta Vasilivna vraz zminila napryamok rozmovi j pochala tak samo garyache dovoditi: - YA vvazhayu, shcho zhinka i bez talantu mozhe buti shchaslivoyu, znajti shchastya v sim'¿. Inkoli talant, navpaki, zavazhaº simejnomu shchastyu, yakshcho cholovik ne rozumiº cilkom zhinki. YA pevna, koli b ya ne pokinula cholovika, ya b i ne pisala nikoli. - Odnakovo talant ne dav bi vam movchati. - Ta ya zh pochala pisati zovsim z inshih prichin. YA absolyutno ne mogla zhiti z mo¿m cholovikom, a koli lishilasya odna z dit'mi, meni zh treba bulo zaroblyati, bo cholovik zovsim nimi ne turbuvavsya. Nashi bat'ki dali nam, dityam, dobru osvitu. Mene vchili krashchi profesori Moskvi. Ce bulo vse spravdi tak. A vse zh taki, nezvazhayuchi na odvertu rozmovu, vona ne rozpovila, shcho sered tih profesoriv buv molodij vidavec' "Teleskopa", profesor Nadºzhdin. YAk voni polyubili odne odnogo! YAk mriyali odruzhitisya! Ale bat'ki, gonoristi stolbovi dvoryani, i sluhati ne hotili pro takij mezal'yans - vidati dochku za "popovicha", "seminarista". Zaborona bat'kiv tak na ne¿ vplinula, shcho vona trohi ne zbozhevolila, pevne, vidtodi j lishilasya taka nervoznist'. Potim ¿j bulo bajduzhe, ¿¿ povezli za kordon, tam zustrivsya mirshavij grafik Salias de Turnemir, nikchema, hlyust, ale z titulom! Ne te, shcho yakijs' profesor iz seminaristiv! Lyubovi ne bulo. SHCHastyam i ne pahlo. CHolovik kidavsya na rizni aferi, poki ne protrin'kav use pridane druzhini. Za yakus' skandal'nu duel' jomu zaproponuvali pokinuti Rosiyu - vin buv francuz'kij piddanij. ªlizaveta Vasilivna ne zahotila ¿hati j lishilasya z tr'oma malimi dit'mi na rukah. Literaturni zdibnosti - ce bulo shchos' simejne. Adzhe ¿¿ ridnij brat Suhovo-Kobilin buv vidomij i cikavij literator-dramaturg. Na zhal', vidomij i strashnoyu svoºyu spravoyu - ubivstvom kohanki, za yaku postrazhdav ne vin, a jogo bezvinni kripaki. Pro ce govorili poshepki, plyama tyazhila nad nim use zhittya. YAke vzhe tam shchastya v simejnomu zhitti grafini! Ta to bulo davno, ne hotilosya ¿j zgaduvati... Ne hotilosya zgaduvati j pro svoyu piznishu zakohanist' u druga ditinstva - Ogar'ova, same todi, koli toj polyubiv Nataliyu Oleksi¿vnu. Ale z Ogar'ovim lishilisya druzyami. Navit' inkoli zapevnyala sebe i jogo ªlizaveta Vasilivna, shcho voni - odnodumci. Ce ostannº bulo daleko ne tak, i dedali viyavlyalosya vse duzhche. - A vtim, shchastya, koli robish i zaroblyaºsh ulyublenoyu spravoyu, - zauvazhila SHura na slova ªlizaveti Vasilivni. - Adzhe odrazu vash pershij tvir "Plemyannica" tak dobre prijnyali. Turgenev napisav pro ne¿. - Ne kazhit' meni nichogo pro Turgeneva, - spalahnula grafinya. Vona ne lyubila jogo z to¿ persho¿ recenzi¿, u yakij vin pochav z komplimentiv ¿¿ shchirosti, lirichnosti, a zakinchiv tim, shcho nazvav ¿¿ talant "nepershoklasnim", a golovne, napisav, shcho ¿j ne strashno napovnyuvati desyatki storinok abo nepotribnimi rozmirkovuvannyami, abo rozpovidyami, shcho ne mayut' niyakisin'kogo vidnoshennya do spravi, abo prosto bazikannyam. C'ogo nikoli ne mogla prostiti grafinya. Pravda, dal'shi ¿¿ tvori zaznali shche duzhcho¿ kritiki z boku CHernishevs'kogo j Dobrolyubova. I. zvichajno, pis'mennicya ªvgeniya Tur nazavzhdi znenavidila ¿h i ¿hnij "Sovremennik". Ale tih uzhe ne bulo, a Turgenev, hocha buv zovsim ne z nimi. zhiv bliz'ko, ne namagavsya niyak pidtrimuvati znajomstvo z neyu, yake pochalosya shche v ¿¿ moskovs'komu saloni. Zaraz, koli vsi druzi Gercena, Ogar'ova buli obureni nogo povedinkoyu, vona nache mala vsi pidstavi dokoryati jomu i dati volyu svo¿m pochuttyam - YAk ce mozhna vidrektisya vid svo¿h druziv! - palala vona.Marie Oleksandrivno, vi zh znaºte, u svo¿h vidpovidyah senatu vin napisav, shcho davno porvav z nimi, z Gercenom i Ogar'ovim. - Vin ne podilyav ¿hnih dumok, ce vidomo, ale spravdi tak sumno j nepriºmno pochuti take pro Ivana Sergijovicha, - movila Mariya. -Mi sperechaºmos' z mo¿m drugom Ogar'ovim, - hvilyuvalasya grafinya. - Vin pishe meni, shcho u nas iz nim spil'nij vorog- svavillya, despotizm, ta druzi u nas rizni. YA ne zaperechuyu, voni nadto viryat' v selyan na Rusi, a ya zaraz nichomu vzhe dobromu v Rosi¿ ne viryu, ne viryu i ne viryu. I sama ya dumayu - ya vzhe nikoli ne pisatimu dlya doroslih, ya ne mozhu buti materialistkoyu. Prinajmni dlya ditej mozhna pisati za starimi pravilami-ta zvichayami - z viroyu v dobrochesnist', spravedlivist', pravo, u vishchij duh i bezsmertnu dushu. - Tak i do boga bliz'ko, - usmihnulas' skeptichno Marij. YAk chasto vona teper dumala sama pro tvori dlya ditej. Ale zh hiba º odna spravedlivist', odne pravo dlya vnukiv grafini Salias i dlya tih divchatok, yakih zlidni vikidayut'-na vulicyu, a potim voni potraplyayut', u; tyurmi i- v. koloni¿ dlya malolitnih zlochinciv. Pislya "zatishnogo" vechora u Salias vona povernulasya rozstroºnoyu. - Sashen'ko, - skazala vona, - a znaºsh, shcho b ya hotila? Vin divivsya na ne¿, yak zavzhdi, zahopleno j zakohano. - Mi povernemos' dodomu i vlashtuºmo shkolu dlya divchatoksirit, yakih zhahlivo zvut' "malolitni zlochinnici" YA sama vchitimu ¿h, voni j zhitimut' u shkoli, pracyuvatimut' u sadu, na gorodi. Des' na seli, v garnomu misci u nas na Ukra¿ni. Ti b hotiv? Mi-b razom doveli, yak mozhna virostiti z nih chesnih trudyashchih lyudej, poryadnih prac'ovitih zhinok. Ne smijsya z ciº¿ dumki, ya serjozno kazhu. Nu, shcho moº pisannya? Dlya kogo? Dlya chogo? Ale zh ne pisati vona ne mogla... ¿j spravdi duzhe zahotilosya pisati dlya ditej - i pisati pro shchos' gero¿chne, slavne, ne pro slabkist' lyuds'ku, a pro Velich i blagorodstvo dushi lyudini, haj i v malen'ko¿ istoti. Vona sprobuº napisati kazki, adzhe diti tak lyublyat' kazki, I v kazci mozhna pro vse skazati j pokazati rizni vdachi, i rizni viprobuvannya v zhitti, i shchob ce bulo shozhe na pravdu. Zvichajno, bude shozhe na pravdu - adzhe, pishuchi, vona dumatime, shcho ce vse vidbuvalosya na Ukra¿ni. Vona zaplyushchila ochi, i zdalosya: vona ne tut, ne v malen'komu budinochku nad Senoyu... i nache pochula pleskit ta lelinnya dniprovih hvil'. Ne pisati vona ne mogla. * * * Serce moº! Mi vzhe nikoli z toboyu ne rozluchimos'. YAk dobre povertatis' u cej malen'kij .budinochok yaa berezi Seni kolo spravzhn'ogo zelenogo lisu. Ce nichogo, shcho u nas majzhe porozhn'o. Ale vzhe stoyat' taki rozkishni knizhkovi shafi, z chervonogo dereva, z vigadlivimi inkrustaciyami, majzhe zovsim taki, yaki mi bachili z toboyu v pala.cah chi muzeyah, nu, ne zovsim taki, a vse zh taki duzhe, duzhe garni! .YA j ne mriyala pro taki! Davaj ne kartati sebe za cyu, mozhe, nedozvolenu v nashih umovah rozkish i taku dorogu vitratu! Mi tak malo dozvolyaºmo sobi! A ce zh nash podarunok odne odyaomu. Ce zovsim nichogo, shcho mi ne v samomu Parizhi. Divis', skil'ki chovniv na Seni, skil'ki ribalok, skil'ki zakohanih na cih chovnah, na berezi! Nevzhe mi tut zhivemo? YA sama sobi ne viryu. A yak bude dali?.. Tak samo! Ta k samo! Udvoh! Razom! Vse zhittya. YA budu pracyuvati shche duzh.che, shche bil'she. I ya taka rada, shcho ti napisav stattyu-pro koloni¿ dlya pidlitkiv. YA taka rada, shcho mi vdvoh nad cim dumaºmo, ya bagato dumayu nad cim, nad cimi bidolashnimi dit'mi, ya bachu shcho ce tvoº spravzhnya dilo, shchob usi zakoni pro ce pereglyanuli i shchob ne mali ¿h za pokid'ki sered lyudej... Ni, taki spravdi, duzhe krasivi shafi! Ce nashi pershi spil'ni mebli! Dobre, shcho mi pochali z nih, a ne z gospodarchogo, nachinaniya, adzhe te vse obov'yazkovo bude, bez n'ogo ne obijdeshsya.. A ot shafi - statechni lyudi, mozhe, same b cyu kupivlyu vidkladali, nu, i shcho zh, shcho mi z toboyu shche niyak ne stali statechnimi! Zate v cih shafah tak chudovo roztashuvalisya nashi knizhki! Bachish - on "Faust" u zelenij z zolotom opravi, ce meni Ivan Sergijovich podaruvav shche V.Peterburzi, koli mi poznajomilisya. Nu, zvichajno, na chil'nomu misciu mene "Kobzar" - a yak zhe inakshe? - dorogij mij "bat'ko"! Tak i ne privelosya bil'she pobachitis'. A poryad bude Pushkin. Otut ya postavlyu mo¿h druziv - Gercena j Turgeneva, hoch voni vzhe j menshe mene lyublyat', ale zh ¿hni knigi mene ne zradzhuyut'. I Dobrolyubov tut. YAk ti gadaºsh - ha-ha. - na policyah voni porozumiyut'sya? Ne posvaryat'sya bil'she? Ot syudi-Mickevicha, Gejne, Baratins'kogo. Ce meni Makarov nadislav, davno vzhe, teper ne pishe meni... A yak dobre na cij polici stali Stendal', i Bajron, i SHelli. YA jogo duzhe lyublyu, SHelli. A poryad mo¿ ulyubleni italijci, i tut stoyatime Myusse. Ale zh vin zavzhdi na tvoºmu stoliku, kolo tvogo lizhka, Al'fred Myusse Milij mij, chogo ti tak chasto chitaºsh "Tristesse", adzhe ya z toboyu - i zavzhdi budu z toboyu. A otut, u cij shafi, stoyatimut' mo¿ lyubimi filosofi - Vol'ter, Montesk'e, Didro. Koran i bibliya takozh budut' u "filosofs'kij" shafi. YA duzhe zradila, koli pobachila bibliyu u bukinista. Ce nichogo, shcho ci knigi v perekladi francuz'koyu movoyu, shcho zh porobish, v originali ni ya, ni ti vse odno ne prochitali b, i voni buli b til'ki dlya okrasi ta nashih hvastoshchiv - ot bachite, yaki u nas knigi! A ti navit' smiºsh'sya, shcho ya nadto chasto chitayu i koran, i bibliyu. Mizh inshim, ti znaºsh, meni kazali, shcho Kulish mriº pereklasti bibliyu ukra¿ns'koyu movoyu. Ce bulo b nadzvichajno! V n'omu taki "demons'ki sili", yak kazav dobryaga Kamenec'kij, ya tobi rozpovidala pro n'ogo. Ale yaka zagalom plutana lyudina, toj Kulish, nache vsya z protirich, pidozr ta chestolyubstva! Vazhko takij zhiti na sviti, ta bog iz nim! Kolo nas taki horoshi tut druzi, i lyudi, i knigi! Nu, shcho porobish, lajte mene, hoch ne lajte, ya ne mozhu ne kupuvati knizhki i kviti! 13 Tetyana Petrivna Passek bula sama ne svoya. Ta teper vona ni z kim ne rozmovlyala, ni z kim ne dililasya svo¿m hvilyuvannyam. Vona terplyache chekala. Volodya, ¿¿ molodshij sin, po¿hav do Parizha. Vin zupinivsya u Sashi. Tak, u budinochku Nel'¿, v peredmisti Parizha, de Sasha zhiv iz ciºyu vovchihoyu. Tetyana Petrivna bula pevna, shcho Volodya zupinit'sya v goteli, ale oderzhala koroten'ku listivochku, v yakij bula zvorotna adresa - "Nel'¿" - i kil'ka sliv, shcho v n'ogo vse garazd i shcho vin zupinivsya u Sashi. Bozhe mij, vin tam, u nih... Vin pri¿de i vse rozkazhe. Vin bachitime ce zhahlive, ganebne zhittya na vlasni ochi. Vona nikomu nichogo ne kazala, vona chekala. Pri¿de Volodya i z nim vona zmozhe dati volyu i sl'ozam, i slovam. Vona virit', shcho molodshij sin ne pokine ¿¿. Ale chomu vin zupinivsya u c'omu vovchomu ligvi? Jomu zh, pevne, nepriºmno. Mozhe, ce zhertva dlya brata, shchob ne obraziti jogo, zhertva dlya ne¿, materi, shchob potim use dokladno rozpovisti. Volodya povernuvsya z Parizha veselij, zmuzhnilij, yakijs' trohi ne takij, yakim po¿hav. Adzhe materins'ki ochi pidmichayut' najmenshu zminu. Vona napered uyavlyala, yak syadut' voni vdvoh i naodinci vin dokladno pro vse rozpovist'. Ale vin pochav odrazu, rozbirayuchi chemodana i vijmayuchi podarunki, tut zhe, v prisutnosti Ipolita. Ce tobi Sasha j Mariya Oleksandrivna peredali A ce Ipolitovi. Na, ne zazdri, nezabarom i ti po¿desh. Mamochko, ya u nih chudovo proviv chas. Tetyana Petrivna ne perebivala, vona movchki zdivovano rozglyadala fulyarovi hustki, yakes' matine-nakidku. Vona, vona, vovchicya, peredaº razom iz Sasheyu ¿j podarunki! - Ce Masha sama vibirala. Pravda, garna! "Masha" - vin, Volodya, zve ¿¿ prosto Masheyu, nache ce druzhina jogo brata. - Mamochko, voni najnyali chudesnij budinochok u peredmisti Parizha, z sadkom, i Sena nedaleko, i lis. Masha duzhe zadovolena, shcho mozhna gulyati, buti na prirodi i v toj zhe chas duzhe shvidko opinitisya v centri Parizha - spoluchennya tam prekrasne. YA prosto radiv, shcho zupinivsya u nih, ne mav sprav iz gotelyami i ni pro shcho ne turbuvavsya. Znaºsh, tam zhe teper z nimi zhive Mashina mati, taka mila staren'ka, osvichena, dobra. Vona poryadkuº hazyajstvom, a Masha i Britya pracyuyut'. "Britya" - tak zvali Sashu brati v ditinstvi. Kozhne povidomlennya kololo serce Tetyani Petrivni. Vona uyavlyala bogemne pariz'ke zhittya, hvist poklonnikiv i kohanciv, poneviryannya ¿¿ bidolashnogo sina, a viyavlyaºt'sya - tam sim'ya, shchasliva sim'ya, navit' mati z nimi - "mila staren'ka" - ne vona, Sashina mati, a mati nenavisno¿ Mari¿. Volodya yakij ne buv legkovazhnij ta veselij, a pomitiv rozgublene, sumne oblichchya materi. Vin lishiv svij rozkritij chemodan, siv kolo ne¿ i obnyav. - Mamo, ti ne hvilyujsya. I ti zmini svoº stavlennya do Mashi, do Mari¿ Oleksandrivni. YA ¿¿ duzhe polyubiv. O! Vona pricharuvala i c'ogo yunaka! Ale Volodya zrozumiv ¿¿ perelyak. Vin nasvariv zhartoma pal'cem i moviv: - Mamo, Mariya Oleksandrivna meni stala yak sestra. Ale, slovo chesti, ya zazdryu Sashi. YA b hotiv, shchob mene lyubila taka zhinka, ya b hotiv, shchob u mene bula taka druzhina Tak, tak, mamoTi zh pam'yataºsh, yakimi farbami malyuvala ti meni cyu pidstupnu, lukavu koketku, spokusnicyu, zlochinnicyu prosto YA zh todi dobre ne rozbiravsya, a teper ya pobachiv sam. Ti znaºsh, mamo, ya skazhu tobi pravdu - nashomu Briti same taka druzhina j potribna bula. - Druzhina? - perelyakano spitala Tetyana Petrivna - Ah, mamo, nu shcho za zaboboni! YA zh tebe zavzhdi vvazhav peredovoyu lyudinoyu. Voni zhivut' razom, yak cholovik i zhinka, z nimi i ¿¿ mati, ¿¿ sin, ce sim'ya! Hiba treba obov'yazkovo vinchatisya? Osoblivo koli obidva ne viryat' Ale, podumaj, vona rozumna, vol'ova, prac'ovita, a nash Sasha - ti zh znaºsh jogo mlyavij harakter! I uyavi - vona yakos' vplinula na n'ogo v robotiYA ot priviz jogo stattyu, ponesu v zhurnal, vin sam- nezabarom pri¿de zi svo¿m proektom. Volodya z peremozhnim viglyadom vijnyav z chemodana spisani zoshiti. - Vin bagato chita", sluhaº lekci¿, i vona, vona v us'omu bere uchast'. Sama pis'mennicya, vona znahodit' chas, shchob buti prosto sekretarem u nashogo Sashi! Vin tak zminivsya, posolidnishav, ti b jogo ne vpiznala, vin teper serjozno, navit' iz zahoplennyam pracyuº. Ti ce bachila ranishe? Vin serjozno vivchaº spravu perevihovannya malolitnih zlochinciv. A yaki v nih cikavi lyudi buvayut'! YA poznajomivsya z nashimi rosijs'kimi hudozhnikami, cholovik i zhinka YAkobi, mizh inshim, yak i nashi golubchiki, nevinchani. Podumaºsh! U Parizhi na ce nihto j uvagi. ne zvertaº. A Mashu duzhe povazhayut' skriz'. Vona pracyuº. bezupinno. Tak, tak, vona zavzhdi pracyuvala bezupinno. C'ogo vid ne¿ ne vidnimesh. - Ti daremno tak beresh do sercya, mamo. Sashi .nashomu poshchastilo. Hiba tut vin mig bi znajti taku podrugu dushi? - - A yak jogo zdorov'ya? - upalim golosom spitala mati, Volodya trohi poserjoznishav. - Ti zh znaºsh, mamo, u n'ogo, pevne, spadkovist' vid bat'ka, a legenyami u n'ogo negarazd, i duzhe dobre, shcho voni zhivut' ne v samomu Parizhi, a v peredmisti, na svizhomu povitri. Tak, vin hvorij, ¿¿ sin, jogo bozhevil'na lyubov rozslabila duzhche jogo slabke zdorov'ya, a ¿¿, ¿¿ nema poryad iz nim. - Vona jogo lyubit'? - spitala tiho mati. - O! - Volodya znovu proyasniv usmishkoyu. - YA zh: tobi kazhu, shcho ya jomu zazdryu. Nema bazhannya, shchob vona ne vgadala i ne kinulasya vikonuvati, a koli jomu zle - tak usi zh hodyat' navshpin'kah, vona ne vidhodit' vid n'ogo, a mamasha vzhe j ne znaº, shcho prigotuvati, yak pobaluvati. Sered bliz'kih znajomih e duzhe horoshij molodij likar Karl Benni, ce ¿hnij drug i domashnij likar. Vin, zvichajno, zakohanij u Mashu i koli hto v sim'¿ hvorij, to vin i vnochi pribizhit'. - Zakohanij! - zithnula mati. - Nu, v ne¿ zh usi zakohani, - zasmiyavsya Volodya, - inakshe ne mozhe buti. Ale dlya ne¿ nash Brit'ka - princ, car. - A vona dlya n'ogo? - O, vona dlya n'ogo bozhestvo, yake vipadkovo opinilosya na zemli. YA prisyagayus', mamo, pokin'mo zharti, til'ki .¿¿ napoleglivist' primusila Sashu tak pracyuvati nad soboyu, pisati statti, zakinchiti proekt. Ti zh sama znaºsh, viya buv dosit' bajduzhij do vs'ogo - robiv, uchivsya, bo tak godit'sya. Ti zh sama znaºsh, navishcho obmanyuvati sebe? A zaraz - vin shchaslivij, .'rozumiºsh, shchaslivij. CHi mogla buti shchaslivoyu z takogo shchastya mati? ¿j -bulo bolyache, girko - i te, shcho stil'ki prikroshchiv zavdali odne odnomu, i te, shcho ce "shchastya" viniklo vsuperech ¿¿ bazhannyam i upodobannyam, i navit' nezvazhayuchi na vsi pereshkodi, yaki vona sama chinila, ¿j bulo bolyache, shcho sin daleko, shcho vin uzhe ne mozhe vvazhati ¿¿ bliz'kim drugom, a insha, chuzha mati dopomagaº tam, "baluº" jogo. ¯j bulo bolyache, shcho, vlasne zh, spochatku-vona tak polyubila Mariyu Oleksandrivnu, Mashu, bozhe mij - dlya ¿¿ siniv vona - "Masha"! A potim tak oburilasya na ne¿, chornila ¿¿, ta nikoli, nikoli, nide, ni vid kogo ne chula, shchob ta prohopilasya b hoch ºdinim lihim slovom proti ne¿. ...Teper vona tak po-ridnomu prijnyala Volodyu. Mozhe, ce hitroshchi? Ta ni, yaki? Ne treba vzhe rozpalyuvati pritihlu zlobu. Koli b ¿j til'ki pobachiti Sashu, til'ki b pobachiti. I haj bi vin znav, uzhe v ne¿ nema niyakogo zla proti Mari¿ Oleksandrivni. Nu, shcho zh? SHCHastya buvaº rizne, i narodzhuºt'sya vono ne po pisanih .zakonah. Til'ki b, jogo pobachiti, milogo, smaglyavogo pervistka, shozhogo na Vadima. Tak, vin i vdacheyu, yak Vadim. Ce pravdu skazav Volodya -lagidnij, tihij. I takij zhe odnolyub. A Volodya uzhe rozpovidav Ipolitovi shchos' vesele pro pariz'ke zhittya, teatri, hudozhni .vistavki i na yakih koncertah voni buli z Briteyu i Mashen'koyu. 14 - Vi til'ki glyan'te na c'ogo hlopcya, - moviv ZHeligovs'kij, iz lyubov'yu divlyachisya na Tedzika. - Nache ce ne vin rozpovidav nam usim pro "ruhavku", pro uv'yaznennya v ki¿vs'kij forteci i vtechu shkerebert' z naddniprovs'kih gir! Kil'ka dniv pobigav po Parizhu - i nemov nichogo c'ogo ne bulo, a YUr'ºvich uzhe klopochet'sya, yak jomu prodovzhuvati medichnu osvitu, shchob ne zagubiti chasu, -poki voni v Parizhi. A buli zh poryad zi smertyu. Tedzik truhnuv chornimi kucheryami, blisnuv sinimi ochima j prospivav: Pomier Macek.pomier, Lezi juz pa desce. Gdyby mu zagrali, Podskoczylby jeszcze. (Pomer, pomer Macek, _ Vzhe lezhit' na lavi. _ V odnu mit' shopivsya, _ Til'ki-no zagrali (pol's'k.)_ - Bravo, Tedziku! - legen'ko zapleskala v doloni Mariya Oleksandrivna. - YA ne znala, shcho vi spivaºte, ya pam'yatayu, vi grali na skripochci v orkestri starogo Landvera. U masura taka dusza, Gdy mu zagrac, To sie rusza. - (U hlop'yachi taka vdacha:_ Muziku pochuº - _ U tanok zaskache (pol's'k.) _ u vidpovid' prospivav dali Tedzik. - Pochuºsh ridnu staru pisnyu i nache znovu na bat'kivshchini, - zhurlivo skazav ZHeligovs'kii. "Ot i vesillya spraviv, - podumala Mariya, - a yakij use smutnij". - Koli ya chuyu narodnu pisnyu, ya ne til'ki bachu znovu vse pered ochima, ya nache dihayu pahoshchami tamteshnih derev i kvitiv, - skazav zamriyano Frich. - YA chuyu v nih dzyurkit nashih rucha¿v. Vin duzhe lyubiv muziku, spivi. Ot i zaraz do ZHeligovs'kih prijshov iz svo¿m znajomim kompozitorom - nimcem Mertke, yakij pri¿hav na kil'ka dniv iz SHvejcari¿. Nache vesela j na¿vna pisen'ka Tedzika skolihnula u kozhnogo daleki najnizhnishi spogadi, a voni zh buli zv'yazani z ridnimi pisnyami, pochutimi z pershih krokiv zhittya. I s'ogodni, zavdyaki ¿m, vechir u ZHeligovs'kogo peretvorivsya na muzichnij, nache hotilosya kozhnomu hoch trohi ne zabuti, ni, pro vse te vazhke i strashne, shcho sko¿losya i ko¿t'sya, a vtishiti, zaspoko¿ti dushu j serce sobi j druzyam, yak mati ditinu, shcho zabilasya, vidvolikti vid bolyu, prigolubiti nizhnimi, prostimi slovami. I cilkom prirodnim bulo, shcho Jozef Frich pidsiv do royalya i, usmihayuchis', prospivav upivgolosa: Pod nasima okny Tese vodicka, Napoj mni, ma mila, Meho konicka! (Pid nashim vikoncem _ Teche richen'ka, _ Napij meni, mila, _ Mogo konichen'ka! (ches'k.)_ Jogo znajomij, chisten'kij, gladen'kij, nache ves' viprasuvanij, panok, divivsya tak uvazhno j zoseredzheno, shcho Mari¿ zdalosya, vin vidbivaº podumki takti i trohi supit'sya, koli, yak u kozhnij narodnij pisni, vikonavec' dopuskaº yakis' vol'nosti. Mozhe, j ne divno, shcho pislya vsih rozpovidej pribul'civ iz miscya krivavih podij, pislya postijnih sperechan', shcho dohodili do svarok mizh moloddyu z "Molodo¿ Pol'shchi" ta "centrom" Meroslavs'kogo, uzgodzhen' ta nepogodzhen' z predstavnikami "Zemli i voli" raptom tak usi potyaglisya ne do vojovnichih abo skorbotnih pisen', shcho shche duzhche b roz'yatryuvali rani, a do milih, prostih i navit' veselih, yak usmishka bezturbotno¿ yunosti. - Teper cherga za vami, Mariº Oleksandrivno, - skazav Tedzik. - Tut uzhe prolunali i pol's'ka, i ches'ka pisni. YA zh pam'yatayu, vi tak dobre spivali vashi ukra¿ns'ki. Mariya ne peresila do royalya, vona til'ki vstala j pidijshla do vikna, glyanula na dahi j vulici Parizha - a shcho inshe vona mogla pobachiti? Potim povernulasya do tovaristva, i kimnatu zapovnili sokoviti zvuki ¿¿ golosu. Lugom idu, konya vedu - Rozvivajsya, luzhe! Svataj mene, kozachen'ko, Lyublyu tebe duzhe! I vsi mimovoli pochali vsmihatisya, a oblichchya pana Mertke azh vityaglosya, i vin zablimav ochima, yak lyudina, shcho namagaºt'sya shchos' zbagnuti, shopiti, vpijmati i - ne mozhe. - Nache znovu v Nemirovi, - proshepotiv Tedzik. - Pani Mariº, ya vzhe nichogo ne mozhu, ne hochu, krim cih pisen', vashogo spivu. - Ne zarikajtes', - zasmiyalasya Mariya. - Nas tut shche prigostyat' vashimi ridnimi plyacekami. - Ale zh vi shche pospivaºte? - spitav i Frich. - Podivit'sya na pana Mertke, vin osheleshenij. - YA duzhe proshu frau Mariyu, - vklonivsya kompozitor. - Spivajte shche, Mariº, - vzyav ¿¿ za ruki ZHeligovs'kii. I vona spivala shche j shche i veseli, i sumni, i rozpachlivi pisni Ukra¿ni. Za skromnoyu vechereyu, shcho zibrala priyazna moloda druzhina ZHeligovs'kogo, dochka Adama Mickevicha, Mariya pomitila, yak serjozno pro shchos' shepochut'sya Frich i Mertke. I, vzhe proshchayuchis', Frich skazav ¿j: - Mila pani Mariº, mij priyatel' pan Mertke duzhe vas prosit' pridiliti jomu yakus' godinku i naspivati vashi ukra¿ns'ki pisni. Vin poklade ¿h na noti, napishe akompanement. Rozumiºte, yaka ce bude chudova j korisna sprava! Vin domovit'sya z vami j special'no dlya c'ogo znovu pri¿de z SHvejcari¿. Ne poshkodujte svogo chasu! Vona ne poshkoduvala... * * * Opanas znav z ¿¿ listiv pro cyu spravu. Mariya pisala jomu: "Vzhe nimec' toj chepurnij poklav 167 na golos. - Sto shistdesyat sim - ege. Dovodimo do 2OO nomera. Ta j zaraz bi vidavati treba, shchob uzhe privezti z soboyu drukovani". Tak vona i v c'omu listi pisala, shcho zbiraºt'sya ¿hati, til'ki pidlikuºt'sya i pisni do ladu dovede, ¿j treba bulo po¿hati. Mozhlivo, do Peterburga vona po¿de z Sasheyu? Pro ce vona ne pisala. Vona ne pisala nichogo pro Melaniyu Ovdi¿vnu. Vona ne pisala, de zhitime. Til'ki bulo v tomu listi: "Vzhe zh ya pri¿du ne za pichkoyu siditi ta vareniki ¿sti, a hochu - ne ¿zditi, - hoditi iz sela v selo. Tak meni duzhe bazhalosya na¿hati tudi u svizhomu, misyaci ma¿, todi, yak "pid goru. zelenen'ko, po misyacyu vidnen'ko, serden'ko!". Vona znala, shchob pisati po-novomu, ¿j treba dobuvati tam, vdoma, pobachiti otih lyudej, pochuti dzyurkit ridnih potochkiv, vmitisya vodoyu z ridnih krinic'. "Duzhe j duzhe bagato º v mene roboti u golovi mo¿j bidnij, ta zdaleku ya nichogo ne mozhu robiti. Vzhe dozhidatimu. Tozh proshu vas, znajte, shcho ya ne ne hochu, a ne m