Bozhe! Nevzhe nihto ne chekatime ¿¿ nikoli, ne zhadatime nikoli tak ¿¿ poglyadu, ¿¿ movi, ¿¿ podihu, yak Sasha? Nikoli? Nihto? 2 A na ne¿ chekali, ¿¿ zhadali dvoº lyudej... ¯j i na dumku ne spadalo, i uyaviti sobi ne mogla, yak chekaº na ne¿, dumaº, yak, mozhe, nikoli ne dumav, - Opanas Vasil'ovich. Vin hvoriv u CHernigovi, kudi vzhe slabim pere¿hav, i zhiv "na kvartiri" v domi Melani¿ Ovdi¿vni Zagors'ko¿. Vlasne, ¿¿ cholovika. ¿¿ cholovik - zlij nevdaha, p'yanicya, gorban' - zhiv tezh tut. I ¿hni diti - jogo, Opanasa Markovicha i Melani¿ Ovdi¿vni. A vin, Opanas Markovich, chekav na svoyu druzhinu Mariyu Markovichku, kolishn'ogo svogo lyubogo Vovchka, i najduzhche, do nesterpnogo bolyu, chekav svogo sina Bogdasya. Illya Petrovich Doroshenko znav use. Vin znav, shcho Mariya Oleksandrivna povertaºt'sya do Peterburga, mozhlivo, vzhe povernulasya z sinom, shcho nevdovzi do togo vona pri¿zdila, privezla trunu z tilom togo nevidomogo jomu Passeka, z yakim prozhila shist' rokiv za kordonom. - Vona povernet'sya do mene? - spitav, diznavshis' pro ce, Opanas Vasil'ovich Doroshenka. - Vona zh teper povernet'sya do mene? - povtoryuvav vin z yakoyus' nezrozumiloyu Doroshenkovi nadiºyu. - Kudi zh vona povernet'sya? Syudi? - peresmiknuv plechima Doroshenko. Melani¿ Ovdi¿vni ne bulo v kimnati. Nemov ¿¿ zovsim ne bulo na sviti zaraz dlya Opanasa. - Hocha b hlopchika pobachiti, - proshepotiv Opanas, - Bogdasya mogo, mogo sina ºdinogo. Nemov tam, za stinoyu, buli ne jogo diti... - Il'ko, napishi ¿j, haj ¿de shvidshe. A yak odrazu nemozhlivo, ya pochekayu, pochekayu... Nehaj til'ki hlopchika odrazu nadishle. Mozhe, jogo vzhe na sviti nemaº? - SHCHo ti verzesh? Adzhe ti listi vid n'ogo oderzhuºsh. - I vona zh pishe. Pisala, - popravivsya, zithnuvshi, Opanas. - Dovgo pisala. Prosila - to pro Karmelyuka nadishli, to pidpisku na pisni zberi. Vona zh nikoli zla na mene ne mala Marusya. Pam'yataºsh Nemiriv, Il'ko? Ot i ti ne dochekavsya... To b vona pri¿hala i u tebe zupinilasya b, poki b ya znovu kvartiru pidshukav. A ti ne dochekavsya! - z dokorom kazav Opanas. Doroshenkovi zdalosya - vin marit'. ...Ale zh spravdi. Vin ne dochekavsya. Odruzhivsya. Z gorya. Nihto ne znav, shcho z gorya. Adzhe cilkom prirodno - godi jomu burlakuvati. A vin-to znav: z yako¿s' tako¿ bezvihodi, koli diznavsya, shcho polyubila yakogos' hlopcya i na vse rukoyu mahnula. Ni, u n'ogo nikoli ne bulo niyakih navit' najpotaºmnishih nadij na yakus' vzaºmnist', ale zh poki vona bula z Opanasom, - vin buv ridnij usij sim'¿, ¿¿ drug, brat. I jomu nichogo bil'she nache ne bulo potribno. A teper - yake porozhnº zhittya! Poryad zavzhdi chuzha, zovsim chuzha lyudina, i nihto ne znaº, navit' Opanas, yak vin kartaº sebe ves' chas... A zovni - vse nibi garazd, yak u lyudej. To ne gore, shcho goryuº, bo shche vazhche - yak smiºt'sya. CHi hotiv bi vin teper pobachiti Mariyu Oleksandrivnu? Vin ne znav. Boyavsya c'ogo pitannya. I ne listuvalisya bil'she. Vin perestav pisati. - Il'ko, ti napishi ¿j, shvidshe napishi, shchob hlopchika negajno nadislala. YA ne mozhu vmerti, ne pobachivshi jogo. - Nu, take vigadav, chogo ce ti vmiratimesh? Ti shcho, starij uzhe takij? - Ne starij, a durnij, - sprobuvav pozhartuvati Opanas. - Napishi, mozhe, j vona pri¿de. Poproshchatisya. Naviki poproshchatisya. Todi proshchalisya - hiba znali? I vona ne znala, moya bidolaga, adzhe j vona bidolaga, Il'ko. Hiba ¿j z takimi, yak mi? Ne vmili mi ¿¿ ciniti... I toj, shcho vmer. SHCHo vin pered neyu? YA na n'ogo zla ne mayu. Pobachiv - i zbozhevoliv... A zi mnoyu ¿j neperelivki bulo... I movchala, nikoli ne dorikala. Vin use shepotiv, shepotiv, pered ochima virinali daleki kartini, i bil'she prikri, yaki nikoli j ne zgaduvav. - Ti sluhaj, sluhaj, Il'ko, ta ti sam znaºsh, ta ce shche koli v Kiºvi... Biduvali duzhe, na Kurenivku perebralisya, u hatu pid solomoyu... Nichogo, ani slivcya ne kazala, nemov tak i nalezhit'. A v chomu hodila! CHereviki latani, plattyachko shche orlovs'ke, pereshivala, zashivala, perelic'ovuvala, i - nichogo, ani slivcya, shche j bad'orit'sya i mene pidbad'oryuº, smiºt'sya: "Vse garazd bude, ti sobi shche frak spravish i cilindr kupish". ¯j-bogu! Tak i kazala - cilindra kupish. Ce vona zhartuvala, a mi j za tu hatu pid solom'yanim dahom hazyajci zavinili. Ot til'ki raz i skazala sumno: "Tak uzhe Bogdasevi chobitki potribni". Ti ne znaºsh... U Nemirovi tak ne bulo, yak todi v Kiºvi... Niyako¿ roboti... I raptom rozshu.kuº nas CHalij, ti zh znaºsh CHalogo? Ege zh. CHalij. I bachit', u mene neprodani mo¿ knizhki, kazhe: "Davajte, ya ¿h shviden'ko pristroyu, ot prihod'te pozavtra - i vzhe groshi matimete". Ti podumaj, spravdi, navidavsya ya za dva dni, i vin meni shchos' chi tridcyat', chi iNavit' p'yatdesyat karbovanciv viruchiv i dav. Ti dumaºsh, ya ¿h dodoimu vidnis? Mariºchci viddav? Ayakzhe! Otak z dobrogo duru dumayu - igreba na radoshchah i Manechci, i Bogdasiku yakihos' lasoshchiv. Kazala vona yakos', shcho tak uzhe, nu nad use, ki¿vs'ke suhe varennya lyu.bit', ti znaºsh, frukti rizni u cukri, taki, spravdi, til'ki u nas u Kiºvi v Balabuhi roblyat', i popryamuvav ya odrazu do Balabuhi... Nu, krim suhogo togo varennya, plyashechku shampans'kogo, zakusok yakihos'. A tam Hreshchatikom chorti mene ponesli. Prohodzhu povz Kramnicyu z kapelyuhami, a na vitrini - cilindri, i bis mene z gluzdu zviv - zgadav ¿¿ zhart: kupish sobi cilindra. Zajshov i taki kupiv, ta shche najdorozhchij. Na mene divlyat'sya z podivom prikazhchiki, a ya, shchob ne duzhe divuvalisya, shche j rukavichki modni, pravda, ne til'ki sobi, a j Marusi tezh kupiv. SHCHe yakus' durnicyu, dribnicyu nepotribnu. Vijshov z povnimi rukami, odrazu faeton uzyav, ta shche j parokinnij. Idu j uyavlyayu - oto zradiº, oto zdivuºt'sya! Po dorozi shche CHalogo pobachiv, vin azh ochi viryachiv, a ya pomahav jomu rukoyu v novij rukavichci - znaj, movlyav, nashih; guknuv, shchob u gosti prihodiv, ta, mabut', ne pochuv... Ta ot sluhaj. Vibigaº moya Manechka j spravdi zdivuvalas', nemov i ne mene pobachila. YA ¿j i korobku z lasoshchami, i shampans'ke, i rukavichki modni, a vona zblidla, a gubenyata smikayut'sya, nache ot-ot zaplache, i ochi z dokorom divlyat'sya, yak ya karbovancya tomu viznikovi nedbalo, yak velikij pan, dav. I znovu - ani slivcya, a ya shche j obrazivsya, shcho ne zradila podarunkam, hotiv vzhe ¿¿ rozraditi. "Nichim tobi ne vgodish", - burknuv, jolop takij, adzhe ni na hatu, ni na chobitki Bogdasikovi vzhe ne vistachilo... A ¿j na chereviki j pogotiv... Vin shlipnuv. Tak uzhe zgadalasya chitko ta bezzhal'na scena, hoch bi vilayala dobre - legshe bulo b! - Il'ko, a mozhe, vona use zabula, use prostila? Mozhe, pri¿de? Vin use shepotiv, shepotiv... SHCHos' znovu zgaduvav te, shcho nikoli nache ne pam'yatav, a teper splivalo u pam'yati - doshkul'ne, nepopravne. To ves' chas usi ci roki namagavsya nanizuvati vsi ¿¿ ogrihi proti n'ogo, shchob sebe vipravdati, hocha nihto vid n'ogo c'ogo ne vimagav, usi bil'she ¿¿ zasudzhuvali, hto znav pro ¿¿ zhittya teper, a jomu nibi tak i nalezhalo - zijtisya z inshoyu zhinkoyu. A zaraz, zaraz use v glibini prihovane, lyudyam ne znane, splivalo, i dorikalo, i obvinuvachuvalo. Vin zgaduvav tu yasnu, shchiru, viddanu divchinu, yaka tak vrazila jogo, a potim yak uzyavsya vin ¿¿ "vihovuvati", v yaki shori zabrav, yaki umovi stvoriv! I nikoli dokoru, remstvuvannya... A potim... potim use porvalosya... i kraj... Vin i zaraz ne hotiv dumati, ne pripuskav, shcho nikoli vona jogo ne lyubila, nikoli ne pripuskav, shcho kogos' vona lyubit', use namagavsya poyasniti yakimis' obstavinami, timchasovimi neporozuminnyami, material'nim stanovishchem, ne tomu, boroi' bozhe, shcho ¿j tam chogos' ne vistachalo, a tim, shcho ci borgi, nestatki, mizerni rozrahunki primusili nadovgo rozluchitisya... Ale zh divilisya na n'ogo z dokorom v uyavi ¿¿ ochi, tak yak nikoli ne divilis' u dijsnosti - mozhe, lishe todi, odnen'kij razochok, koli v cilindri, z shampans'kim i lasoshchami vid Balabuhi pri¿hav na tu kurenivs'ku "dachu"... I vin shepotiv... shepotiv... ta vzhe nichogo ne mig rozibrati Doroshenko, to vin pidvishchuvav golos, i Doroshenko pochuv, yak za stinoyu shchos' zasharudilo, shchos' ripnulo: - Tihshe... - mimovoli virvalosya u Illi Petrovicha, - Melaniya Ovdi¿vna. - Bo¿t'sya. I dosi bo¿t'sya, shcho pri¿de Mariechka, i ya ¿¿ pokinu. Pokinu, ta ne dlya Mariechki. SHkoda meni ¿¿, Melasi, - ne zaznala shchastya. Bula zi mnoyu - ves' chas boyalasya, revnuvala: a shcho, yak povernet'sya Marusinka nasha? A ya zh ¿j listi pokazuvav: "Melani¿ Ovdi¿vni nizen'ko klanyayus'", "Usih vitayu, a Melaniyu Ovdi¿vnu najduzhche". Ni, ne lyubila vona mene... Mozhe, j radila, shcho kolo mene Melasya - ¿j spokijnishe tam bulo. Ta shcho ya? Lyubila. Virila. Pisala: "Prishli vse pro Karmelyuka... Obijmaºmo tebe, nash druzhe..." Zoren'ka nasha... Marko Vovchok... Mij Vovchok... Vin mariv, yavno mariv. Zakashlyavsya, azh zajshovsya. - Na vodi, vipij vodi, Opanase, tobi krashche bude. Do kimnati vbigla Melaniya Ovdi¿vna. - Opanase Vasil'ovichu, vam pogano? Ot klyata ta Mariºchka, Marusinka, Marko Vovchok, ne daº jomu spokoyu vse zhittya! Ta til'ki vbigla - cholovichij grubij golos zalunav z inshih poko¿v: - Melaniº! A nu shvidshe syudi! - Znaºte shcho, Melaniº Ovdi¿vno? Treba Opanasa Vasil'ovicha mershchij do likarni. Jomu duzhe keps'ko, - skazav Doroshenko. Melaniya Ovdi¿vna zaridala. 3 A drugij, hto chekav na ne¿, -ni, ne Doroshenko. Ce buv ¿¿ troyuridnij brat, Mitya Pisarºv. Vona zustrilasya z nim pislya semi rokiv zhittya za kordonom, pislya pohoronu Sashi v Moskvi, koli ¿hala znovu do Parizha za Bogdasem ta rechami, ¿hala cherez Peterburg. Vona nikogo ne hotila, ne mogla bachiti v Peterburzi. Vona ne mogla ni z kim rozmovlyati. Pro shcho vona b rozmovlyala? Vona ne mogla dati sobi radi. Vona vsote perezhivala ostannij den' u Nicci, vse do kraplinki, kozhne slovo, poglyad, ruh. Nache v tumani postavala cya zhahliva podorozh - Parizh, Vil'na, kil'ka godin u Peterburzi, Moskva, Tetyana Petrivna Passek, i cya yama kolo stini Simonovogo monastirya, kudi opustili Sashu. I vona znovu todi po¿hala mershchij do Peterburga, shchob znovu ¿hati do Parizha. ¯j strashno bulo samij, i ¿j strashno bulo buti z lyud'mi. Raptom tam, u Peterburzi, ¿j spalo na dumku, shcho godilosya b vidvidati Varvaru Dmitrivnu j Mityu Pisarºvih. Adzhe Mitya neshchodavno vijshov z forteci, vin perezhiv taki strashni roki! A ulyublena ¿¿ titka - shcho vona perenesla za cej chas! Do nih mozhna zajti. Do nih treba zajti. Dveri vidchiniv Mitya, i oboº zupinilisya. Voni ne bachilisya z vid'¿zdu Mari¿ u 1859 roci. Sim rokiv! I yakih rokiv! Vik za nih prozhito i v ne¿, i v n'ogo! Ne hovayuchi svogo zahoplennya, Mitya divivsya na ne¿, molodu 'shche zhinku, taku neshozhu na vsih znajomih i rodichok, na vsih peterburz'kih i provincijnih dam. Mariya zavzhdi odyagalasya zi smakom, ale teper mozhna bulo dodati - z pariz'kim smakom, til'ki zaraz, koli b vin rozumivsya na c'omu, - yakos' nedbalo. Nache nadyagla ce temne plattya, shite pariz'koyu kravchihoyu, i v dzerkalo ne poglyanula - bajduzhe bulo, yak lezhit'. Merezhivna tonka chorna kosinka, nakinuta na plechi, vidtinyala rusyave hvilyaste volossya, nedbalo zakolote na potilici. Vin pam'yatav ¿¿ dovgi kosi, spushcheni dolu abo vinkom, yak koronoyu, na golovi. Zaraz - zvichajnisin'ka zachiska, nemov takozh - rozchesala, zakolola bud'-yak i ani volosinki ne popravila. Ta odnakovo - ni na kogo ne bula vona shozha, ne bula zvichajna! Ochi glyanuli jomu v zhivi ochi j nagadali davnyu milu i dobru kuzinu M.chniu, Mari. Ta zaraz ochi ¿¿ buli zovsim inshimi, nache voni vzhe nabachilis' nevblaganno¿ dijsnosti, i ne bulo vzhe v nih to¿ spovneno¿ zhittºlyubstva cikavosti do vs'ogo, stremlinnya odrazu bagato pobachiti j zrozumiti, a kolo povnih, shche rum'yanih ch takim vablivim risunkom vust poznachilisya girki ### vidsutni storinki 452-453 ### rozstalisya druzyami, z velicheznoyu vzaºmnoyu povagoyu - starij nash Pirogov i starij Garibal'di. - Mari, - perebiv Mitya, - ya pisav u statti pro roman CHer nishevs'kogo "CHto delat'?", shcho dlya takih lyudej, yak Ouen, yak Garibal'di, starosti, davnini ne isnuº - taki lyudi budut' novimi dlya vsih vikiv i narodiv! Varvara Dmitrivna, spochatku shvil'ovana spogadami pro Gercena, a dlya ne¿, znachit', i pro prichinu areshtu Miti, teper radila - yak vin zahopivsya rozmovoyu z Mari! Bidna Mari. Ne vona, maman, ¿j suddya! Mati ¿j vdyachna, shcho ta rozradila Miten'ku. Mitya z zahoplennyam divivsya na svoyu troyuridnu sestru. Same taka zhinka - samostijna, rozumna - bula jogo idealom, pro taku vin mriyav, koli pisav pro svogo Bazarova, tako¿ zhadali Bazarov i vin. Voni obidva pomililisya - toj iz svoºyu velikopans'koyu holodnoyu Odincovoyu, a vin - iz svoºyu lyubov'yu do kuzini Ra¿si Korenevo¿, teper Gardner. YAke porivnyannya! Cya talanovita samostijna lyudina, drug SHevchenka, Gercena, Turgeneva, i ta pigalica, zvichajnisin'ka pannochka - Ra¿sa! YAk ce vin mig kolis' kazati, shcho ¿¿, Ra¿si, sentimental'ni, soloden'ki, yak desheven'ke kupovane pechivo, shcho zaraz mati podala do stolu, romani mozhut' zat'mariti zhivi sokoviti tvori drugo¿ "simejno¿ znamenitosti"? Ce bula spravzhnya "emansipovana lyudina". Ne lishe zhinka, a lyudina! A zhinka... Use v cij zhinci charuvalo jogo, i mimovoli pochuttya zazdrosti j revnoshchiv vorushilisya v grudyah. Cya zhinka pristrasno kohala yakogos' yunaka, zadlya n'ogo pokinula cholovika, ne zvertala uvagi na pogovir, na nepevne stanovishche, ves' chas sama pracyuvala. YAkij vin buv shchaslivij - toj yunak! Stil'ki rokiv iz neyu!.. A ot teper pohovala jogo... Bidna! Poruch iz pochuttyam zazdrosti roslo shche j spivchuttya, bazhannya chimos' dopomogti, ¿j, pevne, tak tyazhko zaraz! Adzhe vona i sestra jogo, ridna Masha, mila Mari, yaku vin zavzhdi tak neterplyache chekav u ditinstvi! Vona tak shchiro, nevimushene, po-sestrins'komu pociluvala jogo, i vidchuttya ¿¿ gub ne znikalo. Hotilosya divitisya u ci sumni ochi, yaki lishe pri zgadci pro London ta Italiyu trohi pozhvavishali, hotilosya trimati ci malen'ki ruki v svo¿h, i shchob ci gubi shche pociluvali jogo, - mozhe, j ne po-sestrins'komu! Mariya divilas' na n'ogo uvazhno j laskavo. - YA vse govoryu, a ya b tebe hotila, Mityusho, posluhati, shchob ti, koli ti mozhesh, zvichajno, rozpoviv pro sebe. - Zvichajno, ya tobi vse mozhu rozpovisti, absolyutno vse, - z takoyu gotovnistyu virvalosya u Miti, shcho u materi mimovoli zavorushilosya pochuttya revnoshchiv. - Ale haj potim, - skazav Mitya, nache sam zupiniv sebe. - Znaºsh, pravdu kazhuchi, ya shche ne otyamivsya yak slid pislya chotiririchnogo samotn'ogo perebuvannya v ravelini, pislya tiº¿ tishi, movchannya. ZHittya zovsim perevernulosya, i ya shche niyak ne prizvichayus' do vs'ogo togo, chogo vi j ne pomichaºte. YA shche niyak ne znajdu sebe. Mariya zdivovano glyanula na n'ogo. - Ti ne znajdesh sebe? A hiba ti koli gubiv sebe? Znaºsh, Gercen kazav, ta j pisav, shcho Petropavlovs'ka fortecya - velikij vselens'kij sobor. CHernishevs'kij napisav tam "CHto delat'?", a ti... Bozhe mij, gospodi! Ta ya shilyayus' pered toboyu! Use, shcho ya prochitala, same te, shcho ti ostanni roki tam pisav, viyavlyalo lyudinu, yaka znajshla sebe, znaº, pro shcho hoche i musit' skazati sobi ta inshim. - Tak, ya znayu, shcho skazati. Ale zrozumij, mozhe, ce smishno, ya prosto niyak ne mozhu prizvicha¿tis', pristosuvatisya pislya svogo stanovishcha kazenno¿ tyuremno¿ rechi do zvichajnih umov. Meni shche chasto buvaº niyakovo, vazhko z lyud'mi, ya til'ki c'ogo ¿m ne pokazuyu. A tobi ya spravdi mozhu vse skazati. Nache vpershe pislya v'yaznici svizhogo povitrya kovtnuv. Divno bulo materi chuti ce. Ta j Mari¿ takozh. - A meni samij, koli chitala tvo¿ statti, zdavalosya - svizhij viter vrivaºt'sya v moº zhittya i vsi dumki perepoloshuº, hoch inkoli hotilosya zakrichati: "Mityu! SHCHo ti! YA ne zgodna!" - Miti zaproponuvali vidati povne zibrannya tvoriv, - z gordistyu skazala mati j trohi z ostrahu, shchob Mariya ne pochala teoretichnih sperechan', z chim vona ne zgodna. - Hiba hto mav taku chest' u dvadcyat' shist' rokiv! - Meni vzhe dvadcyat' sim, i proshu stavitis' do mene z povagoyu, - zasmiyavsya Mitya. - Ta zaraz shchos' zastoporilosya z vidannyam, - sturbovano vela dali Varvara Dmitrivna. - Znovu cenzura prisikuºt'sya. Nam treba povertatisya dodomu, mi zh tut shche j z Virochkoyu, dochkoyu. Nam ne po zubah zaraz zhittya u Peterburzi, ale prosto dumok ne prikladu, yak ya lishu Mityu samogo. - Taku bidnu bezporadnu ditinu, yaku chotiri roki pil'no doglyadali, - komichno zakivav golovoyu Mitya. Mari¿ hotilosya skazati: ne bidnu, ne bezporadnu (to ya zaraz bidna i bezporadna!), a lyudinu virvanu raptovo, brutal'no z zhittya i zaraz shche ne pristosovanu do zvichajnih umov, vzaºmin, do pobutovogo klopotu. Mariya ce vse odrazu zrozumila. - Maman, - skazala vona, zvernuvshis' tak, yak u dityachi roki vsi, i ridni diti, i prijmachki-pleminnici, i daleki rodichi nazivali Varvaru Dmitrivnu, zavzhdi rozvazhlivu i spravedlivu do vsih "maman". - YA zh til'ki ¿du za Bogdasem, a potim na deyakij chas, ne znayu shche na skil'ki, ale zh lishusya v Peterburzi. YA vzhe doglyane malen'kogo mogo bratika Miten'ku z radistyu. - Vona polyaskala jogo po plechu. - I mi zh ne til'ki rodichi po krovi, mi zh i po roboti rodich-i, zhurnali nas oboh poyat' i goduyut'. - SHCHo zh, ya, yak dobrij remisnik, gordzhusya svo¿m remeslom, tak samo, yak za kordonom, kazhut', - ta ti ce, pevne, bachila na vlasni ochi, - kozhen shvec', kozhen pekar chi kravec' pishaºt'sya svoºyu majsternistyu. -SHCHe j yak! Ti b podivivsya na kogos' iz nih! Dobrij majster trimaº sebe yak korol'! I taki vmiº viziskuvati svo¿h pidmajstriv ta uchniv. - YAk nash Blagosvºtlov u zhurnali, - pidmorgnuv materi Mitya. - A pid tvo¿m doglyadom ya radij buti, navit' koli vin bude suvorishim, nizh u ravelini! - zvernuvsya vin do Mashi. - Nu, shcho ti! YA dam tobi povnu volyu, krim chasu snidankiv, obidiv ta vecheri, - usmihnulas' Mariya. Dlya Varvari Dmitrivni ce buv vihid. Proshchayuchis' z Mariºyu, ciluyuchi ¿¿, vona skazala: - Teper ya budu spokijnishoyu. Povertajsya shvidshe. Mitya tobi takozh u vs'omu dopomozhe, vse zh taki cholovichi ruki. A ti berezhi jogo. Mitya pishov ¿¿ provodzhati. Voni rozmovlyali, yak bliz'ki rodichi, tovarishi. - Spravdi, Mashen'ko, ti meni davaj rizni doruchennya, ya z takoyu ohotoyu vikonayu vse, poki ti pri¿desh. YA vidchuv - mi budemo druzyami, spravzhnimi velikimi druzyami. YA chekatimu na tebe neterplyache. I vin raptom dodav takim tonom, shcho Mariya zrozumila - vin use znaº, pered nim nema chogo kritisya: - YA vse zroblyu, shchob tobi bulo legshe... Napishi meni obov'yazkovo, - i pritisnuv ¿¿ ruku do sebe micnishe, nache hotiv, shchob vidchula - vona mozhe na n'ogo spertisya. ...A mimovoli vin dumav usyu dorogu - pociluº vona jogo na proshchannya? Vona pociluvala. Po-sestrins'komu. - Dyakuyu tobi, Miten'ko. Koli b ti znav, yak meni vazhko. Til'ki jomu tak skazala. Navit' z Etcelem movchala. - YA znayu! - tiho skazav Mitya. Ale hiba vin mig znati vsyu bezodnyu ¿¿ bolyu? * * * YAkij nespriyatlivij chas dlya povernennya na bat'kivshchinu! Ta hiba vona jogo obirala? A vtim, hiba legshe bulo na Rusi velikij i rik tomu, i dva, i tri? I koli b mala vona- silu teper zamislitis' ta okinuti poglyadom, shcho diyalosya tut za ti roki, shcho vona zhila za kordonom, - hiba mozhna bulo b skazati: ot krashche vona b povernulasya todi, Otodi bulo ne tak vazhko. Pravda, pershij chas pislya reformi nemov zabuyali svizhi vitri, prokinulis' novi sili, nova molod' rosla po vsih usyudah, tyaglasya do znannya, do praci, do borot'bi za prava i lyuds'ke zhittya znedolenih. Palki shistdesyati roki! Voni uvijshli v istoriyu rosijs'kogo narodu bad'orim vesnyanim svitankom, slavnimi imenami... Ale zh, ale zh... YAk shvidko zrozumili vsi, krim tih, hto ne hotiv rozumiti, shcho razom z nevelichkimi podachkami, yaki davala liva ruka uryadu, prava zatiskuvala shche zhorstokishe i nevblaganno virivala z kogorti odchajdushnih bijciv to odnogo po odnomu, a to j cilimi kupami. Kozhen rik poznachavsya vrazlivoyu biloyu. 1861 rik. Smert' Tarasa Grigorovicha SHevchenka. SHCHo zh, shcho formal'no - vid hvorobi? Ta chi ne vse zloshchasne zhittya, zaslannya, znushchannya, poneviryannya doveli jogo do mogili u sorok sim rokiv? Usim ce bulo zrozumilo. A voseni togo zh roku - smert' Dobrolyubova. Uves' cej rik po vsij imperi¿ - selyans'ki zakoloti. Students'ki hvilyuvannya po vsih universitets'kih mistah. Areshti. Zaslannya. Kari. 1862 rik. Aresht CHernishevs'kogo. Krasovs'kogo. Mihajlova. Pisarºva. Timchasova zaborona progresivnih ruporiv - "Sovremennika" ta "Russkogo slova". Areshti. Zaslannya. Kari. 1863 rik. Vzhe j "Osnova", pershij ukra¿ns'kij zhurnal, pripiniv svoº isnuvannya. A ministr vnutrishnih sprav gorezvisnij Valuev vidav cirkulyar pro zaboronu vidannya knizhok ukra¿ns'koyu movoyu, yakshcho ce ne hudozhnya literatura, ta j dlya hudozhn'o¿ literaturi buli stvoreni posileni cenzurni rogatki. U taºmnomu zh listi do ministerstva narodno¿ osviti cej "liberal'nij", yak vin sebe vvazhav, ministr Valuev pisav: "...niyako¿ malorosijs'ko¿ movi nemaº i buti ne mozhe". Use "tajne" staº "yavnim". Ne til'ki yavnij cirkulyar, ale j pro list znali vsi, i uvijshli voni v istoriyu ukra¿ns'ko¿ literaturi ganebnimi vihami. A todi, v ti roki, vidchuli na sobi ci rozporyadzhennya usi ukra¿ns'ki pis'menniki, usi vidavci, usi vchiteli, uves' narod. I, zvichajno, osoblivo gostro vidchula ce ukra¿ns'ka pis'mennicya - Marko Vovchok. (Bidna Mariya! Vona ce vidchula ne lishe yak social'ne liho, a yak i svoº osobiste: adzhe pered tim zaproponuvali ¿j ukra¿ns'ki diyachi, pro cs z neyu govoriv Vasil' Bilozsrs'kij, koli bula vona v Peterburzi naprikinci shistdesyat drugogo roku, - shchob zahodilasya vona pracyuvati nad istoriºyu Ukra¿ni dlya ditej; i skil'ki planiv uzhe viniklo todi u ne¿ z privodu populyarnih knizhok ukra¿ns'koyu movoyu dlya shkil, dlya prostogo narodu). Toj zhe shistdesyat tretij rik. "Ruhavka" - nevdale, prirechene na strashnij kinec' pol's'ke povstannya. Zagibel' soten' molodih zhittiv. Rozprava Muravjova, poslanogo na pridushennya povstannya, yakij skazav: "YA ne z tih, kogo vishayut', ya z tih, hto vishaº!" Skil'koh zhe vin perevishav! A sered povishenih, sered zakatovanih, zaslanih, zagiblih u sutichkah - skil'ki znajomih i druziv Mari¿! Areshti. Zaslannya. Kari. 1864, 1865 roki. SHCHe duzhchi utiski cenzuri. Areshti. Zaslannya. Kari. 1866 rik. Postril Karakozova v imperatora Oleksandra II. YAka strashna rozprava z usima prichetnimi i neprichetnimi! Nedarma na rozsliduvannya i vedennya spravi buv viklikanij do Peterburga Muravjov-vishatel'. Nu, vzhe vin i rozpravivsya! Usih, prityagnutih do spravi, nasampered obvinuvatili v tomu, shcho voni "osobi, viddani zlochinnomu vchennyu socializmu ta komunizmu". Bagato iz zabranih ne krilisya, shcho voni stali na shlyah borot'bi za narod pid vplivom socialistichnih idej CHernishevs'kogo, pid vplivom jogo romanu "CHto delat'?". "Sovremennik" zaboronili zovsim. Areshti. Zaslannya. Kari. Strashnij Mari¿n rik. Vona navit' ne mogla stezhiti, dosluhatisya, shcho robit'sya na bat'kivshchini. Navit' postril Karakozova i vsi podi¿, zv'yazani z nim, odrazu ne viklikali znachimo¿ reakci¿, - vona borolasya za zhittya Sashi, i vse-vse vidijshlo na drugij plan, use inshe bulo yak u tumannij dalini. I til'ki teper diznavalasya, shcho diyalosya, til'ki teper dohodilo, i treba bulo dumati, shcho robiti. "Sovremennika" nema, "Osnovi" davno nema, Bilozers'kij i Kulish, "osnov'yans'ki" redaktori, vlashtuvalisya u Varshavi i vidijshli vid ukra¿ns'kih sprav. Ta, pravda, v ne¿ zv'yazki z "Russkim slovom", inshimi rosijs'kimi zhurnalami ta gazetami, kudi vona nadsilala svo¿ narisi - "Listi z Parizha", zv'yazki z vidavcyami. Treba pracyuvati. Persh za vse pracyuvati. ZHurba sorochki ne dast'. I ne dumati, shcho nihto ¿¿ ne chekaº. 4 "Druzhe mij Masho! S'ogodni ya mig uzhe chekati vid tebe lista, ale j dosi jogo shche nema. YA shche ne pochav nepoko¿tisya z privodu tebe i, pevne, pochnu ne skoro, ale vvazhayu svoºchasnim napisati tobi i potim spokijno i terplyache chekati tvoº¿ vidpovidi. Meni teper ne te shchob sumno, a yakos' mlyavo zhivet'sya, ya takogo stanovishcha i nastroyu ne terplyu, hotilosya b sisti za pracyu, zrobiti yaknajbil'she, pochasti dlya togo, shchob ochistiti sobi kil'ka vil'nih dniv do chasu tvogo povernennya, ale dosi riznij dribnij i storonnij klopit postijno vidtyagali mene vid dila, primushuvali mene ¿zditi po mistu, i chas vitrachavsya najdurnishim chinom bez praci j bez zadovolennya". A klopit u Dmitra Ivanovicha Pisarºva trapivsya nepriºmnij. Klasna dama v gimnazi¿, de vchilasya jogo molodsha sestrichka Katya, dala lyapasa po shchoci divchinci v prisutnosti ¿¿ podrug. Dmitro Ivanovich vvazhav, shcho ne mozhna zalishiti tak cyu istoriyu - divchinka ne povinna bula primiritisya z nezasluzhenoyu obrazoyu, ce moglo zlomiti ¿¿ volelyubnij chesnij harakter. Vin lyubiv svo¿h sester, osoblivo turbuvavsya pro cyu, molodshu, "Kakas", yak zvali ¿¿ doma, pidlitka trohi svavil'nogo j nervovogo. A vona jogo obozhnyuvala, i ¿j uzhe teper hotilosya prikladati v zhitti, zaprovadzhuvati vsi ti ide¿ spravedlivogo zhittya, pro yaki vichitala v jogo stattyah. Ta hiba til'ki dlya ridnih sester jogo statti vidkrivali novi obri¿, rujnuvali ustaleni ponyattya lyuds'kih vzaºmin u rodini, v suspil'stvi i razom z svoºridnim gimnom praci, trudu, znannyu, nauci, - o, yak pislya chitannya ¿h hotilosya vchitisya, chitati, pracyuvati, shchob ne buti trutnem u zhitti, - yak razom z cim vihovuvali jogo dumki pragnennya do "emansipaci¿ osobi"! YAk chasto teper lunali sered molodi virazi z jogo statej: "emansipaciya osobi", "virno zrozumili vigodi", "rozumnij ego¿zm". Cej "rozumnij" pisarºvs'kij "ego¿zm", pro yakij vin pisav: "Lyudi, yaki mislyat', osvicheni, vil'ni vid zaboboniv, keruyuchis' lishe velinnyam svogo ego¿zmu, neodminno dijdut' do zagal'nogo dobra". Zvichajno, vin ne mig pominuti bajduzhe takij vipadok znushchannya haj i ne z doroslo¿ lyudini. U gimnazi¿ hotili zaterti cej incident. Bat'ki divchatok-podrug, yaki buli svidkami, suvoro zaboronili svo¿m dochkam rozpovidati, shcho voni bachili. Dlya Dmitra Ivanovicha pislya forteci cya istoriya bula osoblivo nesterpnoyu i principovoyu. Vin virishiv dovesti vse do vidoma popechitelya zhinochih gimnazij princa Ol'denburz'kogo, yakij buv i golovnim upravitelem IV viddilu vlasno¿ ¿¿ velichnosti kancelyari¿, shcho vidala vsima ustanovami imperatrici Mari¿. Oh, cej vizit! Adzhe treba buti strimanim, bo jomu hotilosya vryatuvati Katyu i vid dal'shih peresliduvan' i pomsti. Vin, yak i do forteci (i v forteci!), pracyuvav dlya Blagosvºtlova. Blagosvºtlov teper vidavav "Delo". Tak usi spivrobitniki n kazali: "Pracyuºmo u Blagosvºtlova" - nache u hazya¿na, bo vin i trimavsya yak "hazya¿n" i z Pisarºvim, i z inshimi molodimi ta j nemolodimi pracivnikami. Navit' nezrozumile bulo, yak v odnij lyudini poºdnuyut'sya revolyucijni ide¿, prinalezhnist' do radikal'nogo taboru zhurnalistiv, i - odverta ekspluataciya svo¿h spivrobitnikiv, samovpevnenij bezzaperechnij ton, i prosto smihotvornij potyag u vlasnomu pobuti zhiti pishno, bagato. Ne mozhna skazati, shcho vin z rozkritimi obijmami zustriv Pisarºva pislya zvil'nennya z forteci, Pisarºva, yakij pidnis jogo zhurnal, zapaliv jogo vognem svo¿h dumok, nache nadihnuv u n'ogo dushu. Blagosvºtlov teper ne raz prohoplyuvavsya pered spivrobitnikami i vzagali v zhurnal'nih kolah, shcho Pisarºv "vidohsya", shcho vin zminivsya, shcho ce zovsim uzhe ne ta lyudina, yaka bula do forteci. Posluzhlivi"druzi" zalyubki perekazuvali ce Pisarºvu, ce jogo bolyache vrazhalo, jogo chasom ohoplyuvalo znevir'ya u svo¿ sili - a shcho, yak Blagosvºtlov maº raciyu?.. YAk znevazhlivo dozvoliv Blagosvºtlov vzyati redakcijnij frak dlya vizitu do princa! Frak buv vlasnistyu redakci¿ i zavzhdi visiv u redakci¿ na vipadok pobachen' z povazhnimi osobami - najchastishe, koli virushali na bitvi z cenzorami. Primirka fraka trohi rozveselila. - Vam duzhe lichit', Dmitre Ivanovichu! - smiyalisya tovarishi. - YA b na vashomu misci nadyagav bi chastishe frak, osoblivo, koli zhadaºte peremogi nad yakimos' zhinochim sercem! - Ale poskil'ki vam treba vplinuti ne na zhinoche serce, golovne, ne viyavlyajte niyako¿ iniciativi, bil'she sluhajte i pidtakujte. - Te, shcho pogodivsya prijnyati vas z sestroyu, - i to vzhe ne abishcho! - A to shche skazhut': "movchat'" - i kraj! - YA j sam virishiv trimatisya tako¿ metodi u princa, - priznavsya Pisarºv, zavzhdi odvertij iz tovarishami, - a to j spravdi, koli viyavlyusya nadto zapovzyatlivim ta energijnim, skazhut' raptom: "Movchat'!", - i vzhe nichim todi spravi ne zaradish. Postarayusya ne vidstupati vid programi c'ogo vizitu, yak ya nakresliv sobi. Z dobrimi naputnimi slovami tovarishiv, - dyaka bogovi, Blagosvºtlova ne bulo, - vin po¿hav za Kateyu. Potim vin sam kartav sebe, chi ne nadto "pasivno" vin trimavsya, - prote z drugogo roku cya klasna dama v cij gimnazi¿ vzhe ne pracyuvala, a Katyu spokijno pereveli do insho¿. V ochah podrug vona lishilasya "gero¿neyu". Ta ce vzhe stalosya potim, a teper Mitya Pisarºv na samoti, pishuchi lista sestri Mashi Markovich, buv nezadovolenij soboyu, i jomu hotilosya usim-usim podilitisya z neyu. "Vsyu scenu rozglyadu ya rozpovim tobi dokladno, dotrimuyuchis' us'ogo koloritu v slovah, koli mi pobachimosya..." Koli zh vin ¿¿ pobachit'? Vin raptom shvidko-shvidko napisav: "Meni duzhe hochet'sya Vas bachiti, tak hochet'sya, shcho navit' pogano virit'sya v ce". Vin zupinivsya, perechitav, ale ne zakresliv, ni, vin sam poyasnit' ce nespodivane zvernennya: "Tobi divnim zdaºt'sya, shcho ya raptom napisav tobi "Vi". Ce u mene taka zvichka. Koli ya pochinayu buti nizhnim z lyud'mi, yakim ya zvichajno kazhu "ti", todi u mene obov'yazkovo z'yavlyaºt'sya "Vi". Ce "Vi" zaminyaº u mene bezlich golublivih epitetiv, na yaki ya vzagali ne majster". Cej list rozminuvsya z Mariºyu. Vin buv napisanij naperedodni ¿¿ pri¿zdu do Peterburga. Vona, zvichajno, zgaduvala Mityu, ale tak, ne duzhe. Zupinilasya znovu u Pf'oliv, mayuchi namir mershchij pidshukati sobi kvartirku. "Treba bude zajti do Miti, - podumala vona. - YA zh obicyala maman. Tak, ya zh obicyala znajti primishchennya v odnomu domi zi mnoyu i jomu! Mozhe, poshchastit'? Ce bulo b dobre!" - navit' zradila vona takij mozhlivosti. Vona boyalasya samotnosti. * * * Voni oboº shche ne znali, do chogo buli potribni odne odnomu! Same teper. Same zaraz. Oboº pislya takih zhittºvih shkvaliv, ale oboº shche molodi. Varvara Dmitrivna, maman, pisala Mari¿: "Priznayusya, boyusya ya za Mityu, shchob ne duzhe vtomivsya vid svo¿h prac', nadto vin uzhe zarobivsya. Skazhi, mila, pravdu - yak ti vvazhaºsh jogo praci: chi zhvavo voni jdut', chi krashche, nizh pri meni, - pam'yataºsh, koli vin use rvav i takij buv soboyu nezadovolenij. Golubon'ko, Masho, ti kazhesh, shcho pidesh i podivishsya, yak u n'ogo v kimnati, tak vlashtuj ti u n'ogo, shchob jomu bulo zruchno. Zanadto bagato mebliv u n'ogo, a ot koli vi pere¿dete na inshu kvartiru, vam potribni budut' rizni mebli, a teper, ya gadayu, v n'ogo duzhe tisno". Vona ne boyalasya ¿¿, Mitina mati, vona kazala: "Berezhi jogo", vona radila, shcho Mariya znajshla i perebralasya na "svoyu" kvartiru i v tomu zh budinku poverhom nizhche oselivsya Mitya. Vona musila jogo beregti. Spochatku Mitya vidchuv pozhvavlennya, nibi sil jomu pribulo. i spravdi pochinalosya zhittya. Pid odnim dahom z Masheyu. Za odnim stolom z Masheyu. Tak, pracyuvati vin prihodiv do ne¿. V nih buv spil'nij pereklad. Kozhen, pravda, mav svo¿ rozdili, ale voni odrazu radilisya, dopomagali odne odnomu. Ta koli ce buv i ne "spil'nij" pereklad, a Masha pisala svij novij roman, a Mitya stattyu, - ¿m bulo yakos' legshe pracyuvati, koli voni sidili za tim zhe velikim stolom - odne navproti odnogo. Ce ne til'ki ne zavazhalo, a navpaki - nemov dodavalo sili. Glyanut', zvedut' ochi, usmihnut'sya - i pracyuyut' dali. Ranishe, mabut', i ne povirila b, shcho take mozhlive. "Ta ce zh Mitya, brat, tomu tak prosto", - spochatku dumala vona. Nu j dobre, shcho prosto. Vona jogo opikaº. A jomu tak priºmno, koli Mari turbuºt'sya, shchob vin vipiv kavi z vershkami, shchob z'¿v bulku z maslom. O, spokonvichna nespravedlivist' ditej! Ce zovsim ne dratuº, yak dratuvala zavzhdi materins'ka opika, i navit' koli Mariya pereviryaº svo¿mi vpravnimi pal'cyami, chi dobre vin zamotav sharf navkolo shi¿, - vin ne krivit'sya, vin lovit' gubami j ciluº ci pal'ci. SHCHo vona dumaº pro ce? Koli vin ide z domu, Mariya nakazuº svoºchasno prijti obidati, i vin pospishaº dodomu, shchob shvidshe, shvidshe buti poryad iz neyu. A koli jde vona j kazhe, shchob vin ne perevtomlyuvavsya, spochivav, i zhartoma dodaº - i ne nud'guvav bez ne¿, - vin vikonuº vse, krim ostann'ogo. Najkrashche, koli voni oboº "vdoma" - sebto u Mari¿. U svo¿j malen'kij kimnatci na odin poverh nizhche Mitya, vlasne, til'ki nochuº. Koli vona vdoma, todi jogo ne bentezhat' niyaki dumki pro ¿¿ nevidome jomu zhinoche zhittya - de vona buvaº, z kim strichaºt'sya, komu nadsilaº listi do Parizha, komu do Moskvi (koli vona ¿h pishe? Ne todi, koli voni sidyat' za robochim spil'nim stolom, odne navproti odnogo!), vid kogo oderzhuº. Vona ne rozkazuº. Vin ne rozpituº. Navit', koli vona duzhe sumna pislya listiv, - vin ne rozpituº, til'ki namagaºt'sya rozvazhiti. Najbil'she jomu shchastit' vidvolikti vid nevidomogo sumu, koli vin dilit'sya svo¿mi zadumami, pro shcho vin hoche shche napisati, mozhe, ne zaraz. Vona nikoli ne kazhe: "Tak pishi shvidshe! Tak robi zh te, shcho zamisliv". Mila, rozumna Mari! Vona tak uvazhno, zacikavleno sluhaº jogo, inkoli perepituº, prosit' poyasniti, ale vona sama nikoli ne pochinaº rozpituvati: "SHCHo ti robish? SHCHo ti robitimesh? Koli ti ce zrobish? Koli zakinchish?" - usi ti pitannya, shcho dratuyut' togo, hto pishe. Vona rozumiº - jomu shche vazhko zibratisya z dumkami... Vin odverto pisav pro svij stan Turgenevu. Tak, Ivanu Sergijovichu Turgenevu. Ale spochatku voni zustrilisya. Pro svoyu zustrich z Turgenºvim vin dokladno rozpoviv Mari¿, i ¿j yakos' divno bulo, - vona sluhala Mitinu rozpovid' pro kolishn'ogo svogo bliz'kogo druga Turgeneva, yak pro chuzhu dlya sebe lyudinu. ¿j kortilo spitati - a pro ne¿ vin ne zgadav? A vin znaº, shcho voni meshkayut' razom? Ta, pevne, vin i ne zgaduvav, Ivan Sergijovich, pevne, vin prosto ne znav i ne zdogaduvavsya, ne zv'yazuvav ¿h - Mariyu Oleksandrivnu Markovich i "nigilista" Pisarºva, hocha vin znav, shcho voni rodichi. Nevzhe vin zovsim uzhe ne cikavit'sya neyu? Vona Mityu nichogo pro ce ne spitala. A Mitya buv i zadovolenij, i zdivovanij, i trohi zbentezhenij ciºyu zustrichchyu. * * * Zdivovanij buv i sam Turgenev. Do togo vin nikoli ne bachiv Pisarºva. Ivan Sergijovich chitav jogo statti, i koli pislya vihodu jogo romanu Turgeneva layali i "bat'ki", i "diti", vin buv vrazhenij, shcho same cej najradikal'nishij u svo¿h tverdzhennyah molodij kritik, shcho nehtuvav chistim mistectvom, dokoryav Pushkinu, sperechavsya z Dobrolyubovim z privodu Katerini, vzagali nestrimno kidavsya u bij z usima i z usim, v azarti pomilyavsya, v azarti ne shilyavsya ni pered yakimi avtoritetami, same cej kritik najvirnishe zrozumiv i vidchuv jogo Bazarova i z azartom i energiºyu kinuvsya zahishchati jogo Bazarova. Teper Turgenev viz svij novij roman "Dym" do Moskvi v zhurnal Katkova. Ta v Peterburzi znovu "stara znajoma" - podagra - zupinila Ivana Sergijovicha na kil'ka dniv. Vin zhiv u davn'ogo priyatelya - literatora Vasilya Botkina - "Velikogo Mogola", yak zvali jogo tovarishi. Do kimnati, de spochivav u krisli Ivan Sergijovich, vbig Velikij Mogol, serditij i zbentezhenij. - Tam Pisarºv prijshov. Navishcho cej shche zayavivsya? Nevzhe ti jogo prijmesh? - Zvichajno, prijmu! - spokijno moviv Turgenev. - Adzhe ya hotiv jogo bachiti, a koli vzhe sam zavitav u spravah, tim krashche. YAkshcho tobi nepriºmno, ti b pishov do sebe. - Ni, ya lishusya! - uperto moviv Velikij Mogol. Ivanu Sergijovichu, navpaki, hotilosya, shchob Botkin pishov. Priºmnishe bulo b poznajomitisya, pogovoriti z kritikom, yakij polyubiv Bazarova duzhche, nizh sam nogo tvorec', naodinci. Ale Botkin sidiv u krisli z upertim, prosto-taki bridlivim viglyadom. Ivan Sergijovich mig spodivatisya na bud'-yakij vibrik z boku Velikogo Mogola. Ta shcho porobish? Adzhe ne mig vin vignati gospodarya z jogo gospodi! Uvijshov yunak. CHemno, strimano privitavsya, yak nalezhit' dobre vihovanij lyudini. "Il a l'air d'un enfant de bonne maison, yak kazhut', - odrazu podumav Turgenev, potisnuvshi tonku j micnu ruku Pisarºva. - A ruchki - ach yaki, kozhen nigot' obtochenij, - ot tobi j nigilist!" Botkin led' kivnuv golovoyu. "Buti bidi" - majnula z ostrahom dumka u Turgeneva. I dijsno: til'ki skazav shchos' Pisarºv pro zhurnal "Delo", pro stattyu, yaku voni zbirayut'sya nadrukuvati, navit' ne duzhe rozibravshis' u chomu pitannya, Botkin, nache vzhalenij, shopivsya i majzhe zakrichav: - Ta yak vi smiºte, hlopchis'ka, molokososi, neviglasi... Pisarºv navit' ne pochervoniv, navit' ne zdrignuvsya. Vin strimano moviv: - Pevne, dobrodij Botkin ne duzhe znaº suchasnu molod', yakshcho ogulom nazivaº ¿¿ neviglasami, a shchodo dokoru v "molodosti" nashij - tak ce zh shche ne provina, prijde chas - i molod' viroste, vizriº. Hiba ne tak? Botkin chervoniv, pihtiv. YAk bulo nepriºmno Ivanu Sergijovichu! Ale zdavalosya - Pisarºv ne duzhe zbentezhivsya takim vibuhom Botkina. Vin spokijno peredavav Ivanu Sergijovichu prohannya redaktora - mati ¿hnij zhurnal na uvazi i shchos' napisati dlya n'ogo. U Turgeneva vidlyaglo na serci. Vin skazav, shcho zaraz priviz novij roman, yakij drukuvatimet'sya v "Russkom vestnike", i jomu bude duzhe cikavo diznatisya potim pro dumku shchodo c'ogo romanu jogo, Dmitra Ivanovicha Pisarºva. - YA neterplyache chekatimu jogo vihodu, - shchiro skazav Pisarºv. Vin vidklanyavsya, takij zhe chemnij, spokijnij, z privitnoyu usmishkoyu Turgenevu, z absolyutnoyu bajduzhistyu do Botkina, nache ce vzhe bula yakas' taka zastarila rich, na yaku j uvagi zvertati ne varto, i pishov, lishivshi v Turgeneva vrazhennya chogos' yasnogo, chesnogo z soboyu i z zhittyam. Ni, Ivan Sergijovich ne chekav, shcho cej "bliznyuk" Bazarova taka vihovana priºmna lyudina, a shcho rozumna - pro te Turgenev uzhe znav iz jogo prac'. - Tobi ne soromno? - smiyuchis', moviv Turgenev Botkinu, koli Pisarºv pishov. - Ti - najpalkishij prihil'nik vs'ogo prekrasnogo, vishukanogo, vitonchenogo, ti povodivsya yak brutal'nij zabiyaka, a cej "nigilist" i "cinik", yak ti jogo obzivaºsh, - yak spravzhnij dzhentl'men! - YA ne mozhu ¿h perenositi, - pihtiv Botkin. - Na mistectvo ruku zdijmaº! Tomu i tvogo Bazarova tak rozpisav! - Cikavo, shcho vin skazhe z privodu "Dyma", - zamisleno moviv Turgenev. Navit' samomu divno bulo. Znachit', dumka c'ogo yunaka dlya n'ogo bagato vazhila. Ivanu Sergijovichu hotilosya blizhche poznajomitisya z nim. 5 YAk zavzhdi, kozhen novij roman Turgeneva - nache bomba, shcho nespodivano rozrivaºt'sya, i gurkit vid ne¿ dovgo ne zatihaº. Otzhe, i "Dym" - til'ki-no vijshov u "Russkom vestnike", oburilisya "generali", - ayakzhe, voni piznali sebe! Oburilasya molod', vvazhayuchi, shcho roman - paskvil' na ne¿. - Tobi podobaºt'sya? - spitala Mariya Mityu. - YAke v tebe vrazhennya vid c'ogo romanu? - Meni hochet'sya spitati pislya chitannya jogo: "Ka¿n, de brat tvij Avel'? SHanovnij Ivane Sergijovichu, kudi vi podili Bazarova? Nevzhe vi spravdi dumaºte, shcho ºdinij Bazarov pomer vid zarazhennya krovi j bil'she nema nikogo na jogo misci?" - A sceni u Gubar'ova? Ti ne oburyuºshsya proti nih? Navishcho vin tak viviv revolyucijne nastroºnih lyudej? - Nu, znaºsh, durniv i v oltari b'yut'! Ne sprijmaj tak pryamolinijno. Meni zdaºt'sya, vin viviv takih durnih, shchob jogo ne zapidozrili v tomu, shcho vin nadto pochervoniv, poliviv sebto, zmalyuvavshi tak bliskuche Ratmirovih. Adzhe osnovnij udar pravoruch, proti nih! Togo zh dnya Mariya podala jomu lista z Baden-Badena. Tam perebuvav teper Turgenev. Mitya zhadibno prochitav jogo. Spochatku zadovolennya zasvitilosya v jogo ochah, yaki nichogo, nichogisin'ko ne vmili nikoli prihovati. Ta za yakus' hvil'ku vin yavno zazhurivsya. Vin prostyagnuv lista Mari¿, vid ne¿ u n'ogo ne bulo taºmnic'. Mariya tak samo, yak i vin, neterplyache pochala chitati: "SHanovnij pane Dmitre Ivanovichu! YA probuv u Peterburzi tak malo chasu na zvorotnomu shlyahu z Moskvi, shcho ne vstig pobachitisya z Vami. YA shkoduyu z c'ogo - po roztoplenni togo, shcho francuzi zvut' pershoyu krigoyu, mi b, ya pevnij, koli b i ne zijshlisya b, to pogovorili b odverto. YA cinuyu Vash talant, povazhayu Vash harakter..." Ruka Mari¿ mimovoli pidvelasya i rozkujovdila Mitine hvilyaste volossya. - Bach. yak pishe! YA tezh - "cinuyu Vash talant i povazhayu Vash harakter", - usmihnulas' vona jomu j chitala pro sebe dali: "...i, ne podilyayuchi deyakih Vashih perekonan', postaravsya b viklasti Vam prichinu moº¿ nezgodi - ne vid nadi¿ povernuti Vas, a mayuchi na meti skeruvati Vashu uvagu na deyaki naslidki Vasho¿ diyal'nosti. YA ne znayu, koli ya potraplyu do Peterburga, ale yakshcho Vam trapit'sya vi¿hati za kordon i distatisya Badena, ya z istinnim zadovolennyam pobachivsya b z Vami". Zvichajno. Miti treba za kordon. Vidpochiti. Pobachiti svit. I odnakovo serce Mari¿ zashchemilo. Ne mozhe, ne mozhe vona ¿hati navit' iz nim tudi, de bula z Sasheyu. Ne mozhe. Ne treba pro ce dumati zaraz. SHCHo vin pishe dali, Ivan Sergijovich? "YA postaviv sobi cimi dnyami pitannya: yake vrazhennya s