iya mahnula til'ki rukoyu, pokazuyuchi, shcho vona pide tudi, kudi j voni. Ciganki pogergali trohi ta j -zaspoko¿lis'. Solomiya jshla povz plavni. Zboku, uden', voni vidavalis' ne strashnimi i navit' garnimi: cupki j visoki ocheretini blishchali na sonci, yak zoloti; kunya stelilas' za vitrom ta privitno shumila, yak lan stiglo¿ visoko¿ pshenici. Hoch pogoda bula sonyachna j suha, ta duv holodnij osinnij viter i taki dobre produvav kriz' lihu Solomi¿nu odezhu. "Zima os'-os' potisne,- dumala vona,- a ni ya, ni Ostap ne maºmo chim zagornutis' - treba zaroblyati..." Solomi¿ poshchastilo. Ciganki, pevno, domirkuvalisya, chogo vona pishla za nimi, bo v pershomu zh taki seli voni odveli ¿¿ do zamozhnogo bolgarina, yakij najnyav Solomiyu peremivati vovnu. Z togo dnya Solomiya prinosila z soboyu trohi groshej ta kupuvala Ostapovi krashchu stravu. Odnak starij Gica rozibrav, de raki zimuyut'. Pomitivshi, shcho Solomiya prinosit' groshi, vin yakos' pristupiv do ne¿, prostyag ruku, zakrutiv grizno ban'kami i kriknuv: - Davaj groshi! CHi ya durno tebe goduvatimu?.. Solomiya ne rozumila movi, ta dogadalas', chogo vin hoche. Odnak Gica dlya bil'sho¿ yasnosti vijnyav iz kisheni monetu, poklav ¿¿ na dolonyu i, tikayuchi v ne¿ chornim pal'cem drugo¿ ruki, uperto j serdito provadiv svoº: - Para! Para!..[9] Solomiya oddala jomu, shcho mala. Nadali tak bulo z kozhnim ¿¿ zarobitkom: vin shchezav u glibokij Gicinij kisheni. Z kozhnim dnem zhittya v cigans'kij hatci robilos' tyazhchim ta tyazhchim. Raz stalasya taka prigoda. Ostapovi zsunulas' pov'yazka z rani, i vin niyak ne mig dati sobi radi z neyu, jomu niyak ne vdavalosya zav'yazati ¿¿. Mariuca na toj chas bula v hati. Vona pomitila se i pomogla Ostapovi zav'yazati hustku. Same v toj ment, yak Mariuca shililas' nad Ostapom, Radu vvijshov do hati. Cigan zrazu zbiliv, a jogo boroda j volossya z chornih stali sinimi. - Abrde! Vin grimnuv na zhinku zlim, zdushenim, hriplim golosom. Ruki samohit' stisnulis' u kulaki. Mariuca, ne hapayuchis', zav'yazala hustku i stala pered Radu prosta, visoka, vityagnena, yak struna, iz spokijnim, ale griznim oblichchyam, ¿¿ ochi, ne zmigayuchi, divilis' v jogo ochi, nemov govorili: "Zachepi". Z hvilinu voni stoyali tak odno proti odnogo, yak statu¿. Radu ozhiv pershij: vin pidnyav ruku i vazhko spustiv na ¿¿ pleche. Potim ruka roztulilas' i sharpnula za kosi. Mariuca zignulas', nache vklonilas' Radu, ta zaraz pidskochila i vsima desyat'ma pazurami povela po jogo blidomu vidu. Vin riknuv iz bolyu j prityag ¿¿ do sebe, obnyav. Vona zabilas' j zakrutilas' v jogo obijmah, yak v'yun, a ii sinij plashch trimavsya na odnomu plechi, yak perebite krilo. Bijka rozpalyuvala ¿h. Voni nalitali odno na odnogo, bilis' grud'mi, yak roz'yusheni pivni, kusalis' i dryapalis', yak koti, richali zi zlosti i terebili odno odnogo tak zavzyato, shcho volossya v nih na¿zhilos' i stirchalo, yak vata z ¿h diryavih lahmaniv. Vreshti voni rozskochilis' iz chudovo-bliskuchimi ochima, zi shvil'ovanimi grud'mi, z dihayuchimi vognem nizdryami na blidih gordih oblichchyah... Ostap tremtiv iz dosadi, shcho ne maº sil pobiti cigana. "YA b tobi uter maku,- dumav vin,- koli b moskal' ne vitochiv iz mene krovi". Krovi to¿ viteklo chimalo, bo zdorov'ya povergalo do Ostapa povoli, sili pribuvali yu^kraplini, a bili usta dovgo ne hotili rozheviti. Do togo, vin buv u nevoli. More komishu zvidusyudi kotilos' na n'ogo rudimi hvilyami j ne puskalo, mov svogo brancya. Lishayuchis' po cilih dnyah na samoti, Ostap probuvav svo¿ tremtyachi nogi, yak mala ptashina krila, i nudivsya, i sumuvav, shcho ne pochuvav u sobi shche sili pokinuti skoro cigans'ku oselyu. Pridivlyayuchis' do zhittya to¿ oseli, Ostap pomichav bagato nezvichajnogo, trivozhnogo navit'. Gica z Radu po cilih dnyah spali, a na nich kudis' shchezali. CHasto sered nochi, pererivayuchi spokijnij son hatinki, rozlyagavsya raptovij gryukit u vikonce, i hatu spovnyala cila banda yakogos' nepevnogo lyudu, shcho piv, krichav, bliskav zhadnimi ochima i svarivsya, yak vovcha gichka. Raz yakos' Ostapovi ne spalosya. Vin vidhiliv nadvirni dveri, shchob dihnuti svizhim povitryam, i pobachiv, yak Radu prignav chi¿s' koni, sputav ¿h i vidviv u komishi. - "Ege,podumav Ostap,- dak os' vono shchoi.." I chim bil'sh Ostap pridivlyavsya, tim bil'sh pomichav i vse bil'she zapevnyavsya, shcho popav u zlodijs'ke gnizdo. Plavni buli dobrim miscem do shovanki kradenogo, a starij i molodij cigani zhili z nimi dusha v dushu ta smilivo zviryalis' ¿m iz usih taºmnic' nebezpechnogo remestva. - Treba tikati zvidsi I - govoriv Ostap Solomi¿, opovidayuchi ¿j svo¿ sposterezhennya.- A to shche vskochish vishche halyavi. Radu na mene peklom dishe za svoyu - cur ¿ji - nosatu ciganku ta golomshit' molodicyu ni za shcho ni pro shcho. Odnak Radu ne zavzhdi svarivsya z zhinkoyu. Traplyalis' taki dni, koli vsya sim'ya, mov zmovivshis', lishalas' udoma, spochivala. Vsi razom obidali, pili vino i buli veseli. Koli chasom vibuh gnivu abo lihovisnij polisk pidsinenogo bilka kalamutiv spokij, to lish na hvilinu. Zaraz pislya togo znov rozlyagavsya smih, i radist' bula takoyu zh dikoyu, yak i svarka. Po obidi Gica znimav zi stini svoyu skripku. Vsya sim'ya znala vzhe, chogo mav spodivatisya, i roztashovuvalas' pid hatoyu. Stara ciganka nakladala chervonu lyul'ku svizhim tyutyunom i vigidno mostilasya na priz'bi. Gica nasuvav na cholo podertij bril', stavav u poziciyu kolo dverej i pochinav. Spochatku Mariuca til'ki svitila na Radu bilkami, a vin zlegka pidmorguvav ¿j garyachim okom ta chornim vusom, ale koli skripka pochinala pidsipati zharu i loskotati tancyuristi zhili, molodicya ne vitrimuvala, zrivalasya z priz'bi, yak chornij ptah, i kidalas' u tanec' tak prudko, shcho sinij plashch ¿¿ naduvavsya i lopotiv na vitri. Radu buv napogotovi. Vsi ruhi jogo, vazhkuvati zvichajno, stavali u tanci legkimi j povabnimi, nogi ledve torkalis' zemli, ruki gnulis', yak gumovi, vsya figura jogo nagaduvala tonku j gnuchku lozinu. Spochatku tancyuvali povil'no, plavko, mov hitalis' vid vitru. Ta os' Gica zignuvsya i nalig na skripku. Vin pidnyav odnu notu i vse vikochuvav i vikochuvav ¿¿ nagoru, vse vishche j vishche, azh mlo¿lo, azh duh zahoplyuvalo v grudyah. Vreshti nota zirvalas' iz visokosti i pokotilas' uniz. Spochatku vona kotilas' odna, pidskakuyuchi j rozganyayuchis', ta os' nenarokom zachepili drugu, tretyu. Bren'knuli ti noti i pokotilis' razom uniz, yak kaminci z gori, vse shvidshe i shvidshe, vse bil'sh rozganyayuchis', use bil'she zahoplyuyuchi not, zrostayuchi v lavinu zgukiv, u griznij muzikal'nij vodospad, v yakomu chulas' dika energiya ruhu. Toj vodospad cilkom zahopiv tancyuyuchih, strepenuv usi ¿h zhilki. Voni use priskoryuvali temp, vabili odno odnogo rukami j ochima, priplivali j vidplivali, solodko omlivali, zruchnim ruhom uhilyalis' iz obijmiv i znov gojdalis' u tanci, yak chorni lebedi na hvilyah. Navit' u ti momenti, koli voni, zdavalos', stoyali, kozhen muskul ¿h chornogo tila tremtiv pid odezheyu, grudi vazhko zdijmalisya, bili zubi blishchali kriz' rozhileni usta, i z grudej vilitav korotkij rik zhagi. Stara ciganka, ledve pomitna z-za dimu vid lyul'ki, pleskala z priz'bi v doloni, a z drugogo boku stoyala bila koza i pridivlyalas', ne zmigayuchi, do hazya¿v, nemov zacharovana melodiºyu cigans'kogo tancyu. Ostap tezh vilaziv iz hati podivitis' na tanci. "CHort zna, yak gulyayut', nemov p'yani", - dumav vin ta zgaduvav muziki u svo¿m seli, shcho najmav kolis' Solomi¿. * * * Nespodivano trapilas' prigoda, shcho skoloshkala use cigans'ke kodlo. YAkos' pered svitom Radu unis u hatu pobitogo, skrivavlenogo Gicu. Starij cigan stiha postognuvav i lishiv za soboyu, vid poroga do lavi, krivavu stezhku. ZHinki spolohalis'. Stara klyala i sikalas' do Radu, a toj, pohmurij i sturbovanij, poyasniv ¿j shchos' poshepki, nemov boyavsya, shchob storonni lyudi ne pochuli togo. Stara ciganka zbila buchu, rozvorushila vsih. Solomiya musila zatopiti v pechi, Mariuca z matir'yu obdivlyalis' pobitogo, a Radu pospishivs' ukinuti v vogon' skrivavlenu G¿cinu odezhu ta zistrugati z dolivki slidi krovi. Vin buv nespokijnij, use to vihodiv, to vhodiv u hatu, kudis' shchezav i znov z'yavlyavsya, shchob taºmno poraditis' iz zhinkami. ZHinki ne po¿hali na zhebri. Oblizla shkapina blukala cilij den' kolo domu, pidstavlyala suhi rebra vitrovi ta skubla ostannyu, pozhovklu j posohlu travicyu. Stara ciganka, vidimo, zhurilas', krichala, plakala i ne vidhodila vid Gici. Mariuca bula spokijna, ale zadumana. Gica movchki lezhav u kutku, ale chasom sklikav usih, i todi nad nim navisali tri chorni golovi - i velis' taºmni poradi. SHCHos' musilo statisya nezvichajne. SHCHo same, Ostap ne znav, hoch dogaduvavsya. Prigoda z Gicoyu tubruvala i jogo, i Solomiyu, i voni navazhilis' pokinuti nebezpechne misce, nevvazhayuchi na te, shcho Ostapovi trudno bulo puskatis' pishki v dorogu. Zavtra Solomiya mala poprohati svogo bolgarina prituliti poki shcho Ostapa i, koli vin zgodit'sya, zaraz zhe vibratis' iz plavniv. Ta stalos' inakshe. Na drugij den', kolo poludnya, nabigli na cigans'ku hatinu turec'ki zhovniri, zrobili trus, poznahodili v plavnyah yakes' manattya i pov'yazali vsih, hto buv u hati, navit' slabogo Gicu. Nadaremne Ostap zapevnyav, shcho vin chuzhij tut, nadaremne opovidav, yak vin opinivsya u plavnyah, jogo ne sluhali, yak ne sluhali lementu zhinok, prokl'oniv Radu. Voni poklali Gicu na vizok, zapryazhenij oblizlogo shkapinoyu, pidperli dveri kilkom i, allahkayuchi ta layuchis', pignali branciv po dorozi v Galac. Sered plavniv kolo hatki lishilas' na hazyajstvi lishe koza i zhalibno mekala, koli osinnij viter kujovdiv ¿¿ bilu sherst'... V_ Solomi¿ s'ogodni shchastilo. V bolgarina ne robili, bo bulo yakes' misceve svyato, i vona pishla v gornici do hazya¿na prohati za Ostapa. Bolgarin buv zadlya svyata trohi napidpitku, veselij. Vin ohoche dozvoliv Ostapovi nochuvati vkupi z jogo chelyadnikami i navit' dav Solomi¿ napered trohi groshej. Solomiya rishila pokoristuvatis' vil'nim dnem ta groshima i zabigti v Galac - kupiti Ostapovi teplu odezhinku, ¿j bulo yakos' osoblivo veselo i legko s'ogodni na dushi, tak zdorovo dihalos' morozni¿ya povitryam, use pogane, shcho bulo v zhitti, vidsuvalos' nazad, blidlo. Zrostala pevnist', shcho vse skinchit'sya dobre,- i vona zaznaº shche shchaslivogo zhittya. Solomiya ne pomitila, yak opinilas' na bazari. Ochi v ne¿ rozbigalis' pomizh dovgimi ryadami yatok i' rundukiv iz kupami rizno¿ odezhi, z gorami bilih ta rudih "kachul"[10], shcho lezhali na rundukah, nemov na nih spochivala otara, z cilimi stosami kozlovih cherevikiv, legkih i zapashnih na ves' bazar. Vona ne znala, kudi pershe potknutisya, i dovgo, mozhe, stoyala b, koli b htos' ne smiknuv ¿¿ zzadu za rukav. - Solomiº! - obizvavsya rivnochasno kozyachij golos.- CHi ce vi, chi vasha tin'?.. He-he-he... Solomiya ozirnulas': pered neyu stoyav Kotigoroshok. - Ivane¿ A vi zvidki tut uzyalisya? - skriknula vona, zradivshi jomu, yak ridnomu. - A shcho? Vi dumali - propav?.. De zh Ostap? - Ostap... ta hodim krashche zvidsi, syademo de, ya vzhe potim kuplyu shcho treba...- I Solomiya vivela z yurmi zradilogo takoyu laskoyu Ivana. - He-he-he! Gora z goroyu ne zijdut'sya, a mi...- smiyavsya vin, ledve postigayuchi korotkimi nogami za Solomiºyu, i jogo site tilo gojdalos' vid smihu. Ivan za cej chas pogladshav, vilyudniv nache i viglyadav ne najmitom, a skorish hazya¿nom. Korotku sukonnu chuga¿nku vin shiroko pidperezav zelenim poyasom, shirochenni sharovari pustiv poverh halyav, vid chogo stav ishche korotshim, a capinu boridku zapustiv, i vona povazhno lezhala na jogo grudyah, mov u statechno¿ groshovito¿ lyudini. Voni primostilis' na shodah pid kramniceyu. - Oce ale! - divuvavsya Ivan.- Nache meni son snig'sya, shcho vas bachu... Rozkazhit' hoch, yakim chudom vi tut opinilisya? Solomiya pochala opovidati, ta Ivan raz u raz perebivav ¿¿. - He-he! YA gukayu: "Ostape! Solomiº!" - azh koli glyanu, a navkrugi voda... til'ki bul'-bul' pid veslami, bul'-bul'... a bereg tak i propav u temryavi... ...Oh, lishko! - ohkav Ivan, nache baba.- Pid same serce vluchiv, bach... Ivan vitrishchiv na Solomiyu ochi i- krutiv, zdivovanij, capinoyu boridkoyu. ...Ayakzhe, ayakzhe, tazhe obsmalili b, yak kabana.. propala b dusha hristiyans'ka ni za ponyushku tabaki... he-he!.. ...Vi dumaºte - tochnisin'ko tak i meni bulo: oto pristali mi do berega... ...Oce ale! Nu j bisova ciganka!.. vin ¿¿ lupcyus, a vona jomu ochi z loba dere, tak yakIvan perebivav Solomi¿ne opovidannya ta vse porivavsya rozpovisti pro svo¿ prigodi. Vreshti vin taki dip'yav svogo. - Vilizli mi z chovniv, stali na turec'ku zemlyu, a meni j svit ne milij, ij-bogu!.. De! CHolovik dumav pri Pkupi z garnimi lyud'mi, a tut... til'ki klunok vash u ^rukah... Jdemo na drugij den' u konak[11] zapisuvatis', c meni vse vi na dumci z Ostapom, malo ne plachu z zhalyu... Zapisali nas - kazhut', vil'ni... Nu, zhivij zhive , j gadaº - he-he-he!.. Odni z nasho¿ valki podalis' na Tul'chu, na Isakchu, do rodichiv, a ya bachu, shcho j tut nashi lyudi, ta j lishivs'. Mozhe, dumayu, yaku zvistku pro vas pochuyu - ¿j-bogu!.. Ta chekajte zh bo, ne perebivajte... Ot vijshov ya na bazar - stav kolo nashih... oglyadayu tih, shcho najmayut'... Prohodyat' turki - gal-galgal! YAk zhidi nashi... CHorni greki tak i shpayut', tak i shpayut'... Pidijshov do mene odin cholovik, rumunami ¿h tut zvut'... "Jdi, kazhe, do mene za "argata"... Argat - ce po-¿hn'omu, a po-nashomu - najmit... A ya j ne znav, pro shcho vin... CHogo hochesh, pitayu? A vin - argat, argat... Nasilu roztolkuvali lyudi... CHomu ni? - kazhu, ta j pishov za nim. Lyudyanij cholovik, spasibi jomu, harchi dobri... Oce yak molodicya jogo pochne na.mene grimati, to vin i piddobryuºt'sya, shchob ya ne pokinuv: "Bun[12] argat,- kazhe,- bun", shche j po plechu pleshche... Ta shcho vin sobi mislit', shcho ya doviku budu molotiti jomu na garmani!.. Ayakzhe, spodivajsya, he-he-he!.. Ot Savka - pam'yataºte Savku - takij visokij, suhij?.. E, yaki zh bo vi, otoj Savka... shcho... shcho takij suhij, visokij, verstoyu drazhnili... ta vin kliche pid Tul'chu... Jdi, kazhe, tudi, tam zemli ne miryani, beri zajmaj, skil'ki sili tvoº¿, rubaj lis, stav hatu, hazya¿nom budesh... Znaºte shcho, Solomiº... oj, znaºte shcho: rushajmo usi tudi-¿j-bogu!.. I Ostap iz nami... Ot bude dobre! Hodim zaraz do vas, poradimosya shche z Ostapom... odnak s'ogodni svyato... Nu, ce ale! Nu, ce tak!.. I ne gadav, i ne sniv navit'... Pravdu kazhut': gora z goroyu... he-he-he!.. Ivan krutiv golovoyu; vid shchaslivo¿ gadki sitij vid jogo i krugli ochi blishchali, mov pomazani maslom. Vin, ne vgavayuchi, zheboniv svo¿m kozyachim goloskom, hvaliv, spodivavsya, bozhivsya i prohav. Solomiya j sama dumala pro ti storoni, kudi zaklikav Ivan. Roblyachi u bolgarina, vona chula pro selit'bi vtikachiv i til'ki zhdala, shchob Ostap trohi ochunyav. Teper, razom iz Ivanom i z otim Savkoyu - yakij ce Savka? - ohitnishe bude virushati u novi miscya. - Nu, dobre. Vi vzhe til'ki zazhdit', poki ya zroblyu pokupki... - I ya z vami pidu... ya vzhe budu trimatisya vas, yak slipij plota, a to znov zagublyu de... he-he-he... Nezabarom Solomiya z Ivanom prostuvali povz plavni do cigans'ko¿ oseli. Ivan buv radisnij, veselij, drobcyuvav korotkimi nogami i vse govoriv ta j govoriv, mov gorohom sipav. Nasampered voni pobachili bilu kozu. Vona terlas' ob stovbur suho¿ verbi i zhalibno mekala. Nablizhayuchis' do hati, Solomiya pochuvala neviraznu trivogu. CHogo, cherez vishcho - vona ne znala, hoch ta trivoga otru¿la ¿j krov. Solomiya, ne sluhayuchi vzhe Ivanovo¿ besidi, pobigla do dverej. Dveri buli pidperti kilkom iznadvoru. SHCHo stalosya? Nashcho zachinili Ostapa? Vona sharpnula kilok i vbigla do hati. Tam buv nelad: perekinuti osloni lezhali dogori nogami, lahmani valyalis' doli, v hati bulo chorno i pusto. Nikogo. De zh usi podilisya? Kudi podivsya Ostap? Mozhe, vona pomililas' i popala ne v tu hatu? Solomiya viskochila nadvir. Ni, ta sama hata, on i rozkolina na stini, i ti zh verbi, i koza... Mozhe, Ostap vijshov iz hati ta pidper dveri? Solomiya guknula Ostapa. Nihto ne obizvavsya. Ta chogo zh u hati takij nelad, vse perekinuto, lezhit' zhuzhmom?.. De zh slabij Gica? Vin ne mig rushitisya, yak vona vihodila z domu, vin ledve dihav. SHCHo zh stalosya? Solomiya obbigla navkrugi hatu, zaglyanula v povitku - konya j voza nema. Vona pobigla do drugih hat, zaglyanula v povibivani vikna - nikogo j nichogo. Nogi v ne¿ tremtili. Vse tilo tremtilo. Trivoga dushila grudi i gorlo. De Ostap? - Oce ale! - divuvavsya Ivan, bigav za Solomiºyu, chudno vitrishchav na ne¿ ochi ta dokuchav usyakimi durnimi radami. - Kudi jogo podili? - pitala sama v sebe molodicya, divlyachis' na Ivana i ne bachachi jogo. Vona nichogo ne mogla zrozumiti: dumki j gadki skakali u ne¿ v golovi i rozkochuvalis', yak namisto. - Ga¿ Hto zh jogo znaº!.. Hodim u konak,- radiv Ivan,- tak i tak, rozkazhemo, buv cholovik ta propav. Pobachite, voni vzhe znajdut' jogo... Solomiya ladna bula za shcho-nebud' uchepitisya, abi napasti na Ostapovi slidi. Ta j nichogo inshogo ne lishalosya, yak posluhati Ivanovo¿ radi. Dlya pevnosti vona shcho raz obdivilas' kozhen zakamarok u hati, guknula kil'ka raziv Ostapa u plavnyah. Ivan dopomagav ¿j svo¿m pisklivim goloskom. Use bulo nadaremno. Todi voni chimduzh pospishili nazad u Galac, bo vzhe pochalo smerkati. Nich stoyala nadvori, koli voni dobilis' do konaku. Tut ¿m dovelos' chekati, bo starshij pishov do mechetu i dovgo ne vertavsya, a turec'ki zhovniri ne rozumili ¿h. Vreshti ¿h poklikano. Tovstij, dobrodushnij turok iz gorbatim nosom ta z chornimi bliskuchimi vusami na svizhomu vidu spokijno visluhav ¿h cherez dragomana. Vin perekinuvsya kil'koma slovami z drugim turkom i znov cherez dragomana spokijno viv rich: - Nema chogo shukati daleko, vin tut, u nas, u dobromu shovku. Popalas' ptashka... Davno vzhe nastavlyali sil'ce na gorobciv, ta os' pijmalisya... Cile gnizdo nakrili. CHuzhu dushu poslali u raj, a sami opinilis' u pekli. Skazhi nam, molodice, koli tvij cholovik distav kul'ku mizh rebra? Adzhe ne todi, yak Gica, mabut', pri drugij okazi¿, bo rana go¿t'sya vzhe... Od moskalya, kazhesh, na perevozi... ya tak i znav, shcho vin rus, vtikach... Ot mi j vidishlemo jogo nazad, u nas i svo¿h shibenikiv dovoli, haj tam pogladyat' jogo po spini... I ne prohaj, i ne blagaj, nichogo ne pomozhu... Nu, chogo sto¿sh? Ajda!.. - A ti shcho za odin? - pomitiv turok Ivana.- Tezh, vidno, z cigans'kogo taboru? - YA... ya nichogo... ya tak... Oce vigadali - ya tut sluzhu, u gradinarya, Todoraki prozivaºt'sya - hiba ne znaºte?.. Oce ale!.. Solomiya azh poholola, koli pochula pro taku napast' na Ostapa. Vona z oburennyam vidkidala ti obvinuvachennya, rozpovidala vsyu svoyu istoriyu, blagala, malo ne plakala. Turok ne shotiv sluhati, obernuvsya i zabalakav iz inshim. Dragoman zamahav na ne¿ rukami i malo ne viphav za dveri. Vona vijshla z konaku. SHCHo bulo robiti, de shukati ryatunku? Voni movchki jshli temnoyu vuliceyu neznajomogo goroda. Pered nimi visiv tuman, a v jomu virazno vidnilis' lish zhovti, mokri gillyachki derev, osyayani viknami z verhnih poverhiv kam'yanic'. Prohozhi strichalis' ridko, zate pid vorit'mi, po lavkah, sidili ryadami, yak gorobci na ploti, veseli j gominki rumuni. Vse ce bulo take chuzhe, take bajduzhe do Solomi¿nogo gorya, shche bajduzhishe, yak plavni. I chogo voni z Ostapom zabilis' syudi? Nashcho voni stil'ki terpili, stil'ki nabiduvalisya na Bessarabi¿, malo ne pozhili smerti u plavnyah? CHi ne krashche bulo b zigniti u pans'kij nevoli sered svo¿h lyudej? - Ne zhurit'sya,- potishav ¿¿ Ivan,- tazhe tam, u konaci, rozsudyat'... Ne ¿la dusha chasniku, ne bude j smerditi... Pobachite, shcho jogo pustyat'... A mi zavtra poradimos' iz lyud'mi... YA pidu do hazya¿na svogo, vin tuteshnij, znaº poryadki... Ne zhurit'sya, zhura ne pomozhe... Gej, smutku mij, de b meni vas perenochuvati?.. CHi ne znaº Savka?.. Pidemo do Savki, v n'ogo dobryacha hazyajka... Po dovgij blukanini brudnimi j temnimi vulicyami voni dobilis' vreshti do Savki. Jogo ne bulo vdoma, ta hazyajka Savchina pustila Solomiyu na nich. - Zabizhu do vas zavtra, tak iz poludnya... mozhe, viproshus' u hazya¿na...- poproshchavsya z neyu Kotigoroshok. Solomiya cilu nich proplakala i vranci ne pishla na robotu. Vona neterplyache chekala Ivana. I spravdi, Ivan z'yavivsya yak obicyav, iz poludnya. - Nu, shcho? - nakinulas' na n'ogo Solomiya. - Bakshish treba dati... Vi ne znaºte, shcho to bakshish? Kuku v ruku... habar... yak ne damo, vidvezut' raba bozhogo u Reni, do moskaliv... A ti ne pogladyat' po golovci, oj ni... Rozkazuvav Savka,- vi zh pam'yataºte Savku? - shcho yak jogo vidvezli zvidsi za Dunaj, to tam jomu moskali tak spisali spinu kanchukami, shcho j dosi sini basamani znati... ta shche obgolili polovinu golovi, vipekli na lobi tavro - vi ne bachili, bo vin chuprinoyu zakrivaº,- i vidislali do pana... Vzhe skil'ki po tyurmah povolochili, to vin i lik tomu zagubiv, a shcho pan nagravsya z nim, to, kazhe, j zgaduvati ne hochet'sya. Ta shcho - vtik znov syudi, u Tul'chu, kazhe, pidu... zavzyatij hlopec'... he-he!.. Treba bakshish gotuvati ta vizvolyati Ostapa, a de groshej vzyati? De? Kazhit'! Azh dur golovi beret'sya... Nevvazhayuchi na vsi rozkazani Ivanom strahi, Solomi¿ trohi rozvidnilos'. Koli til'ki rich u groshah,- vona zastavit' sebe, a rozdobude ¿h. Vona vid rota vidrivatime kozhen shmatok, kozhen shelyag skladatime na vikup. Mozhe, j Ivan zapomozhe. - Os' vam use, shcho sklav, haj 1 moº dokupi...- nache vgadav ¿¿ dumku Ivan, rozvivayuchi z hustinki kupku sribla. Vin zasoromivsya i klipav ochima.- Ta shche tam u vashomu klunku shchos' º... mozhe, prodaste shu plattya... [13] Solomiya vzyala groshi. V ¯¿ klunkovi buli korali ta deyaka odezhina. Vona te vse pozbuvala - ¿j pomogla Savchina hazyajka,- ta groshej bulo malo. Odnak Solomiya na drugij den' uranci pobigla u konak. Tam ¿¿ ne dopustili do starshogo, dragomana vona ne bachila, a zhovniri skalili do ne¿ zubi i zachipali. Solomiya gorila vid soromu i zlosti. - 1-i, busurmeni... tak bi j porizala vas, tak bi j poskruchuvala golovi, yak galchenyatam... Vzyali bezvinnogo - ta shche j znushchayut'sya...- malo ne plakala Solomiya i pokazuvala svo¿mi duzhimi rukami, yak bi vona poskruchuvala zhovniram golovi. Prote ne bulo inshogo sposobu, yak hoditi v konak, de mozhna bulo pobachiti dragomana, a na n'ogo Solomiya pokladala nadiyu. Dragoman, odnak, nebagato obicyav. - Ne pustyat' tvogo cholovika, i ne spodivajsya. Utik do nas - sidi tiho, a robish shkodu - ajda nazad... Ne klopochis' durno, j ne pobachish jogo teper... - Zmilujtes', vizvolyajte, bezvinno cholovik pogibaº.- Solomiya tknula dragomanovi groshi. Dragoman uzyav, polichiv i pokrutiv golovoyu: - Malo... - Bil'sh nema... Otut use, shcho rozdobula... - Nu, dobre... prihod' za tri dni... ni, krashche za tizhden'... mozhe, shcho skazhu... Solomiya shchodnya blukala kolo konaku - liha, rozdratovana, mov golodna vovchicya. Vona ne znala, chogo vona tudi hodit', ale shchos' nesvidomo tyaglo ¿¿ u toj bik. Vona hodila do vtomi i merzla. Mokrij snig, legko padayuchi, yak cvit vishni vid vitru, lyagav na zemlyu i zasipav Solomiyu, ale vona ne zvertala na te uvagi. Solomiya bula pevna, shcho ne dozvolit' perevezti Ostapa za Dunaj. YAk ce stanet'sya, shcho vona zrobit', vona ne znala, ale pevnist' u tomu zrostala v nij z kozhnim dnem. Vona ladna piti na vidimu smert', koli c'ogo treba. Solrmiya virila, shcho stanet'sya yakas' nezvichajna podiya, yakas' nevidoma sila prijde u potrebi na pomich, i ta vira bula u ne¿ takoyu micnoyu, shcho Solomiya kinula robotu, ne hotila zaroblyati ta skladati groshi, yak poklala spochatku. Navishcho? I bez togo obijdet'sya. Abi dochekatisya, shcho skazhe dragoman. Spokijnoyu, grizno-spokijnoyu prijshla vona v konak u viznachenij dragomanom den'. Vin vijshov do ne¿ bajduzhij. - Nichogo ne bude... Vidvezut'... A shcho ya durno ne hochu tvo¿h groshej, to skazhu tobi, shcho povezut' jogo pozavtra vranci... YAk til'ki svine, prihod' na bereg - pobachish cholovika... Ot!.. Taka zh spokijna, nichogo ne vidpovivshi navit', nemov vona davno pogodilas' iz cim, pokinula Solomiya konak. "Vidvezut'... vidvezut'... vidvezut'..." - stukalo shchos' molotkom v ¿¿ golovi za kozhnim krokom, koli vona pospishalasya do Ivana. Vona zabrala Ivana z garmana i vidvela nabik. - Vidvezut'...- promovila vona, divlyachis' na n'ogo suhimi ochima. - SHCHo vidvezut'? - Ostapa. - Nu? Koli? - Pozavtra... Mi jogo vidib'ºmo... - Hto - mi? - Vi i ya. - Oce ale! Oce skazali! YAk zhe mi jogo vidib'ºmo? Tazhe jogo turki veztimut', gej! - nalyakavsya Kotigoroshok. SHCHo turki!.. Vona maº cilij plan. Duzhe prostij plan. Vin distane sobi i ¿j rushnici - kozhen rumun ¿h maº v hati,- voni vijdut' na bereg uranci, vidv'yazhut' chuzhij choven i viplivut' na richku. Tam voni chekatimut', azh veztimut' Ostapa, i napadut' na turkiv. Ostap dopomozhe, koli pobachit' ¿h... SHCHo, vin bo¿t'sya? Vin ne hoche vizvoliti tovarisha, shcho razom iz nim vidbuv daleku dorogu, razom ¿v i piv?.. Vona tak i znala, shcho u s'ogo puhirya z zdorom til'ki j stalo smilivosti, shchob utekti vid zhinki... Os' koli vona znajshla jomu cinu, zrozumila jogo pidleshchuvannya. Obijdet'sya bez n'ogo, vona sama potrapit' zaginuti, ryatuyuchi Ostapa... Ta na proshchannya vona nagadaº jomu jogo zhinku i otut pri lyudyah, na sorom jomu, vidlupcyuº jogo, yak zhidi Gamana... - A shcho zh bo vi... a yaki zh bo vi... nehaj bog sohranit'...- oboronyavsya nalyakanij Ivan vid nastupayucho¿ na n'ogo Solomi¿.- Ta ya z vami hoch u peklo... SHCHo meni strashno vmirati, chi shcho!.. Koli kazhete pozavtra, pro mene, j pozavtra... ya gotovij, abi vi...- Ivan buv chervonij" klipav ochima i boyazko poglyadav na Solomiyu. Solomiya vidijshla, opam'yatalasya. Voni pomirilis' i vzhe tiho, bez svarki, umovilis', yak i shcho. Potomu rozijshlis'. Na drugij den', til'ki pochalo rozvidnyuvatis', Solomiya bula vzhe na berezi. Povna ushchert' richka lezhala pered neyu pomizh vkritimi snigom beregami, yak chorna i tiha bezodnya. Tuman uzhe pidnyavsya - i nebo stalo sirim. V tihomu j teplomu povitri chornili priberezhni verbi i lyagali chornimi tinyami na chornomu dzerkali richki; nabubnyavili mokri gillyachki verb zlegka kurilis', nemov dihali na holodi. Solomiya divilas' na gorod. Vona chekala Ivana. Nevzhe vin ne prijde? Narodu shche bulo malo. Lish de-ne-de perebiralis' cherez gryaz'ku vulicyu zignuti pishohodi. Ta os' pokazalas' korotka i siia figura. Ivan nis na plechah vesla i skidavsya na ribalku, shcho spokijno pochinaº robochu dninu. Ivan skinuv vesla u pershij skrayu choven, vityag iz-za pazuhi starij turec'kij pistol' i podav Solomi¿. Oce vse, shcho vin mig rozdobuti. - Nabitij? - pospitala Solomiya, sidayuchi v choven. - Nabitij,- stiha obizvavsya Ivan, vidpihayuchis' vid berega. Vin buv negovirkij i povazhnij, nache zhaloba zimovogo kraºvidu zminila jomu nastrij. Voni vidplivli na seredinu richki. Prudka techiya znosila ¿h uniz, i vidko bulo, yak tikali vid nih bili beregi z chornimi verbami. Solomiya ne vidrivala ochej vid berega. Tam nad vodoyu kupka lyudej lagodilas' sidati v choven. CHi ¿h troº, chi chetvero? - muchilo Solomiyu pitannya, i vona niyak ne mogla porahuvati. Vona bachila, yak voni sidali i yak choven zagojdavsya na vodi, viddilyayuchis' vid berega. Obidva chovni sunulis' po chornomu dzerkali i lishali za soboyu gorod. Turec'kij choven tezh vipliv na seredinu, pevno, hotiv pokoristuvatisya siloyu techi¿. Tak voni plili daleko odin vid odnogo, ne nablizhayuchis' do sebe. SHvidko gorod zovsim zakrivsya za priberezhnimi verbami. Ivan nalig todi na vesla, i jogo choven pochav naganyati perednij. Vzhe mozhna bulo rozibrati, shcho tam sidilo chetvero - dvoº na veslah, a dvoº - odin proti odnogo. Solomiya vpiznala Ostapa. Treba jogo spovistiti. - Osta-a-pe-e! - viguknula vona na golos pisni, i toj muzikal'nij viguk pokotivsya pomizh bilimi beregami, dolinuv do lyudini na peredn'omu chovni i strepenuv neyu. - Osta-ape! - spivala Solomiya.- Mi ¿demo tebe vizvolyati!.. Ivan b'º odnogo... ya strilyayu drugogo, ti voz'mi sobi tret'ogo... Garnij sil'nij golos spivav na vodi, vse nablizhayuchis', vse zmicnyuyuchis', i turki zasluhalis'. Voni ne pomitili navit', shcho prosto na nih letit' choven i os'-os' stuknet'sya z ¿hnim. Solomi¿n choven povernuv bokom i buv us'ogo na arshin vid turec'kogo, koli turki zagalakali. Ta bulo pizno: chovni cherknulisya, zagojdalis', i same todi, yak turki z lajkoyu nagnulisya, shchob vidiphnutis', Ivan pidnyav veslo i z usiº¿ sili spustiv jogo na chervonij fez '[14]. U toj zhe ment mizh nih blisnuv postril i zvilas' hmarka dimu. - Alla! - skriknuli turki z nespodivanki. Odnogo dushiv Ostap. Toj ment buv takim bliskavichnim, shcho vidavsya hvilshgogo s^. Ivan, spustivshi veslo na golovu turkovi, pidnyav jogo znov i na hvilinu zaklyak, divlyachis' na rozgojdanij, stribayuchij po vodi choven iz perelyakanimi lyud'mi. Solomiyu kriz' serpanok dimu opik lyutij poglyad chervonih ochej, i ¿j zdavalosya, shcho vona strilyaº bezperestanku, hoch mogla vistriliti lishe raz. Raptom Ivan pochuv, shcho jogo vpeklo shchos' u zhivit. Vin mashinal'no spustiv veslo na turka, ale veslo skovznulo i vipalo jomu z ruk: chervonij fez turka yakos' vityagsya pered ochima, nemov viris, vidtak shchez; Ivan rozkinuv ruki, pohitnuvsya, v golovi mignula svidomist', shcho jomu shchos' nedobre. - Oj bozhe zh mij! - skriknuv vin raptom i poletiv navznaki v vodu. Hibkij choven nagnuvs' pid vagoyu jogo tila i vikinuv Solomiyu. L'odova voda golkami projshlas' po Solomi¿nomu tilu, son shchez i svidomist' osvizhila mozok. Namagayuchis' vhopitis' za perekinutij choven, Solomiya pobachila, shcho Ostap b'ºt'sya v rukah dvoh turkiv, a tretij - toj samij, shcho buv pid Ivanovim veslom,- derzhit' u rukah dimuchu shche rushnicyu. Dovgij choven tripavs' pered ¿¿ ochima na vodi, yak velika riba. •^m. Znachit', ni vona, ni Ivan nikogo ne zabili... Znai¯. chit' - use propalo... Ale ¿j ne do togo... Vona chuº, shcho 4^"' mogutnya techiya bere ¿¿ v svo¿ obijmi, a chorna glibin' tyag¯iig^yae za nogi. Prihodit' smert'. Ale vona ne dast'sya. Vo^ya na maº sil'ni ruki, a do berega nedaleko. Vona chuº za { _ soboyu yakis' kriki, Ostapiv golos, ta ¿j ne do nih. Vona " musit' pospishatisya, poki ne zmerzlo tilo... Diki, nevgamovni sili zhittya vstayut', i prut'sya, i rozpirayut' ^ grudi, zrostayut' u lyutist'... Usi sili dobuti... vsyu teplu krov... usyu volyu... Os' blizhche do berega... Os' bereg vidko... a tam tak garno, tam sonce syaº, tam zeleno, tam nebo sinº, tam radist', zhittya... Dusha rvet'sya do soncya, a tilo tyagne do sebe chorna bezodnya. Vona okovuº jogo zalizom, obvishuº kaminnyam, obhoplyuº holodnimi rukami... Vse tyazhchim i tyazhchim staº vono, vse glibshe i glibshe pirnaº u vodu... - Ostape!..- z rozpukoyu kliche dusha. - Solomiº-º!..- donosit'sya do ne¿ krik sercya. - Solomiº!..- chuº vona kriz' holodnu hvilyu, shcho b'º ¿j v ochi, torkaºt'sya chola, rozplutuº kosi... ZHovte, kalamutne svitlo potihu line dogori... zgadki zhittya zajmayut'sya, yak iskri, i gasnut', popeliyut', yak iskri... Po chornij richci pomizh bilimi beregami prudko plive choven, tane vdalini i obertaºt'sya v cyatku... za nim nese voda drugij, porozhnij, hlyupaº v jogo bili boki i farbuº ¿h u chervonij kolir... Tiho v povitri... * * * CHimalo vodi uteklo v Duna¿ z togo chasu. Na visokij bessarabs'kij polovini, de uden' kotit'sya brudna hvilya ovecho¿ otari, a po nochah sumno gude viter, sto¿t' odinoko visokij pam'yatnik, postavlenij na zgadku rozlivu lyuds'ko¿ krovi. Tam kolis' bilis' turec'ki yanichari z moskovs'kim vijs'kom. T'myano svityat'sya vikna u malen'kij hatinci, de storozh varit' sobi ubogu vecheryu. Veselo, z triskom palaº v pechi suhij komish i gugotit' u komini. V pechi shchos' bul'kaº. Sivij did griº svoyu borodu bilya vognyu i sluhaº rozmovu vitru. SHCHo ne kazhit', a vin zhivij, toj viter. Vin letit' izdaleku, ponad tihimi selami i zabiraº po dorozi, vsichuº v sebe i tishu sela, i klekit mista, shemrannya temnogo lisu, dzyurchannya vod i dzvin stiglogo kolosa. Vin nese v sobi ves' gomin zemli, vid tiho-to brininnya mushki do gurkotu gromu, vid skritogo zithannya sercya do kriku smertel'no¿ rozpuki. Treba til'ki umiti sluhati. A did navchivsya. Dovgi roki samitnogo zhittya sered rozlogih prostoriv, u c'omu carstvi vitru, navchili jogo rozumiti taºmnu rozmovu. Os' i teper prinosit' jomu toj virnij tovarish usyaki zvistki svitu i kidaº, mov cinnij darunok, u komin hatinki. Did pidnimaº kudlati brovi i sluhaº. Jogo mutni ochi divlyat'sya v prostir, a usmishka rozsuvaº zmorshki. - CHuyu, chuyu...- shepche vin i vihodit' iz hati. Temryava i pustka obgortayut' jogo. Vin povertaºt'sya u toj bik, de daleko, za selami j lanami, plive Dunaj,- i shepche: - Znov mene klichesh, Solomiº? Pochekaj, shvidko prijdu, ne zabaryusya vzhe... A viter gude, rozvivaº didovi borodu i prinosit' jomu tihij, ledve chutnij, mov iz dna Dunayu, poklik: - Osta-a-pe-e!.. - Otak vona mene chasto kliche,- opovidaº -did lyudyam, shcho inkoli zahodyat' u storozhku.- YAk til'ki viter zagude - tak i kliche do sebe... to v komin gukne, to nadvori pokliche... a chasom sered nochi zbudit'... A ne prihodit', ni... Ta j hvala bogu, bo zasmutilas' bi nebizhka, koli b prochitala moº zhittya, yak vono spisane na spini... I Ostap ohoche pidnimaº sorochku i pokazuº zbasamanenij sinij hrebet, de spisana, yak vin kazhe, jogo zhittºpis'. - Oce zzadu pam'yatka vid pana, a speredu, mizh rebrami, mayu darunok vid moskalya... krugom latanij... z tim i do boga pidu... Dorogo zaplativ ya za volyu, girku cinu dav... Polovina mene lezhit' na dni Dunayu, a druga chekaº j ne dochekaºt'sya, koli zluchit'sya z neyu... Listopad 1901 r. [1] Radu, jdi syudi! - Avt. [2] SHCHo kazhesh? - Avt. [3] Kudi jdesh? - Avt. [4] Garnij.Avt. [5] Dobre! - Avt. [6] CHolovik? CHolovik? - Avt. [7] YAk zvut'? - Avt. [8] Kudi jdesh? - Avt. [9] Groshi! Groshi! - Red. [10] Ovecho¿ vovni.- Red. [11] Policiinu dil'nicyu.- Red. [12] Dobrij.Red. [13] Odyag.-Red. [14] Golovnij ubir.- Red.