- Vin, bachite, buv v aparatnij... - Bilya mashini, znachit'... - Bilya mashini, - kazhe Malanka. - Derzhav maslyanku, a shesternya raptom i togo... i povernulas'... - I povernulas', - kazhe Malanka. - Vin todi pravoyu lap, shchob shopiti maslyanku, a jomu chotiri pal'ci tak i vidtyalo. - Pri samij doloni. - ZHivij? - pitaº Malanka. - ZHivij... tam fershal. Doli svitit'sya svitlo, a shcho tam roblyat', yakij Andrij - Malanka ne znaº. Til'ki teper pochula, shcho stogne. Znachit', zhivij. Vreshti toj samij serditij golos gukaº: - Tut zhinka? Nu, babo, jdi... Robochi dayut' ¿j dorogu. Vona bachit' shchos' bile, nache podushku, i til'ki zbliz'ka pomichaº zhovte, yak visk, oblichchya, yakes' zsohle, malen'ke, chorne, skrivlenij rot. - Andrijku, shcho ti zrobiv z soboyu? Movchit' i stogne. - SHCHo z toboyu, Andriyu? - Hiba ya znayu?.. Kalikoyu stav... Zberi mo¿ pal'ci.... - SHCHo ti kazhesh Andrijku? - Zberi mo¿ pal'ci, zakopaj v zemlyu... YA nimi hlib zaroblyav... Oj... bozhe mij, bozhe... Pidijshli dvoº robochih i zabrali Andriya. Ne dali Malanci pogolositi. V aparatnij Malanka shukala Andriºvih pal'civ. Tri zhovtih, v oli¿, curpalki valyalis' doli, bilya mashini, chetvertogo tak i ne znajshla. Vona zagornula znahidku v hustinu i vzyala z soboyu. Vranci Andriya odvezli v likarnyu, v gorod, a Malanku poklikav sam panich L'ol'o. Vin dovgo serdivs', krichav na ne¿, yak na Andriya, ale, spasibi, dav p'yat' rubliv. Za tri tizhni Andrij povernuvsya. Hudij, zhovtij, posiviv, ruka v cherezplichniku. - Bolyat' v mene pal'ci, - zhalivsya Malanci. - Ta de ti pal'ci? - YAk voruhnu ¿mi - a vse kortit' - tak i bolyat'. Ti ¿h pohovala? - Avzhezh. Na gorodi. - SHCHo zh budem robiti? - zhurilas' Malanka. - YAk shcho? Pidu na gural'nyu, nehaj postavlyat' na inshu robotu. Ale v kontori skazali, shcho kalik ne prijmayut'. Do panicha L'ol'o i ne pustili. - Se dobra sprava,krichav Andrij.Robiv, pane dobrodzeyu, na saharni dvanadcyat' lit - ne chuzha zh vona bula, a tvogo testya - teper u tebe ruku pri mashini skalichiv, a ti mene vikidaºsh, yak shchos' nepotribne... Toli hodila Malanka. Prosila, blagala - ne pomoglosya. I tak, kazhut', veliki vtrati: za likarnyu platili, p'yat' rubliv dali, a skil'ki moroki... - Ot i maºsh, Andrijku, gural'nyu! - shipila Malanka, zganyayuchi zlist'. * * * - Mamo... shcho ya vam skazhu.. - A shcho tam, Gafijko? Gafijka nerishuche movchala. - Ta kazhi vzhe, kazhi... - Pidu ya v najmi. Malanka pidnyala ruki. Vona znov za svoº! Vsi ¿¿ serdyat', dratuyut', hoch zabirajsya z svita. - Vi ne zhurit'sya, mamo. Tak bulo b krashche. Tato ne zmozhut' vzhe zaroblyati - kudi ¿m? A nastane zima... - Movchi! CHogo ti vchepilas' dushi moº¿! YA vzhe j tak stala nenache tin'. Gafijka zamovkla. ¯j bulo dosadno. Mati hlipa, a hto zna chogo. Dovgo Malanka syakala nosa ta utirala sl'ozi. Gafijka podumala vgolos: - YAkraz Pidpara shukaº divki. Malanka uperto movchala. Tak vono i rozplivlosya, yak zavzhdi. A Andrij lyutuvav. Golos stav v n'ogo shche bil'she pisklivij, zhinochij. Koli vin serdivs', kraska zalivala jomu lice, vid chogo vusi bilili, nache molochni. - Bagachi! fabrikanti! zrobili z mene kaliku, a todi i nagnali. Zabrali silu, vipili krov, ta j stav nepotribnij. Kozhnomu strichnomu Andrij ticyav skalichenu ruku. - Os' podivit'sya, shcho z mene zrobili. Dvanadcyat' lit sotali zhili, dvanadcyat' lit paslisya mnoyu... To taka maº buti pravda na sviti? A, sto sot krot... Andrij vid Homi perejnyav lajku. Vin nahvalyavsya: - Ce ¿m tak ne minet'sya, chuzha krivda vilize bokom. Nahvalki ti dijshli do pana, i vin perestav posilati Andriya na poshtu. Teper na poshtu hodiv vzhe inshij. - SHCHo ti zrobish jomu, gladkomu?-dumav Andrij.- U kogo sila, u togo j pravda. Mi yak hudoba v pana. Ta de! Vin hudobu pozhaluº shvidshe, bo oddav groshi za ne¿. Pravdu kazav toj Gushcha... Gafijka pozirnula na bat'ka prihil'nim okom. Azh os' koli zgadav pro Gushchu... Pro najmi ne bulo bil'she rozmovi, prote nishkom vsi znali, shcho dovedet'sya Gafijci sluzhiti. Malanka bula neduzha, osunulas' zrazu i ne shchodnya vihodila z hati. Gafijka hodila na robotu sama. Davnya bida znov povernulas'. Girko bulo Malanci. Ot, zrostila ditinu, beregla, doglyadala, rada bula neba ¿j prihiliti ta zoryami vkriti, a teper oddaj mizh lyudi na poneviryannya. Bona znala, shcho znachit' sluzhiti. Ce dobre znali ¿¿ sprac'ovani ruki, ¿¿ dusha, zaglushena v najmah, yak bur'yanami kvitka. Odno til'ki potishalo Malanku: os'-os' ne vidko - budut' diliti zemlyu. Todi Gafijka pokine sluzhbu i znov poverne dodomu. A yak prijshlosya odvodit' do Pidpari Gafijku, Malanka bula mov z hresta znyata. Klanyalas' i prohala, shchob ne robili krivdi ditini. U Pidpari Gafijku zhdala cilodenna robota. Hazyajka bula slaba, nemichna zhinka, shcho vse stognala i ledve chovgala po pomosti shkarbunami na bosu nogu. Usya hatnya robota pripala Gafijci, a najbil'she moroki zavdavali ¿j svini. Kabani lezhali po sazhah, a knurci, l'ohi i porosyata rili podvir'ya. Vranci, poki Gafijka gotuvala ¿m ¿zhu, vse ce vishchalo, kuvikalo, hryukalo i tovklo mordami v dveri. A nad golovoyu dokuchlivo stognala hazyajka, ripiv ¿¿ golos i chovgali shkarbuni po pomosti. Gafijka rada bula, shcho popadala nareshti mizh svini. Svinyachij gurt, u¿dlivij i pazherlivij, zrazu nakidavsya na ne¿, rvav z ruk, glushiv ¿¿ krikom i malo ne valiv z nig. Vona ne mogla dati sobi radi i til'ki divilas', yak svini perekidali pijlo, misili nogami ¿zhu ta gidili. Sazhovi povodilis' krashche. CHisti, vazhki, voni ne hotili turbuvati svij zad i stavali lish na peredni nogi. ¯h treba bulo prohati ¿sti. Voni ne hotili. ZHmurili sonni malen'ki ochi, zdijmali vgoru chisti kruglen'ki rijki i tak nizhno stognali: oh! o-oh!.. nache hazyajka. Gafijka chuhala ¿m zhivoti, taki rozhevi, povni; todi voni odstavlyali shche zadnyu nogu, a zakuc'orblenij hvostik, nache zhivij kalachik, ves' chas tremtiv... Oh!.. o-oh!.. Syudi lyubiv zahodit' i sam Pidpara. Koli jogo visoka postat' z'yavlyalas' u dveryah, a na sazhi padala tin', Gafijka zdrigalas'. Vona boyalas' Pidpari. Vij buv nelaskavij, suvorij; vichna turbota hovalas' u n'ogo pid volohati brovi, blishchala sriblom v chornih volossyah. Vin shturhav cipkom kabaniv, zdijmav ¿h na nogi i macav hrebti. Ne divlyachis' na Gafijku, govoriv do ne¿ suvoro: - Glyadi meni, divko, shchob chisto hodila bilya svinej. Bozha tvarina lyubit', shchob dbali za ne¿. Oprich Gafijki, bulo shche dva najmiti. Pidpara variv z chelyadi vodu. Jomu vse bulo malo roboti. Vin sam robiv za dvoh. Koli najmiti ¿li, golodni, bagato, vin burchav zhinci: "yak ¿st', to vpriº, a yak robit', to zmerzne... Stuk-gryuk, abi z ruk..." Koli zh strava bula nedobra i najmit klav lozhku, Pidpara serdivs': "zlidni! shcho vono ¿lo udoma? YUshku z kartopli". Gafijci zdavalos', shcho to vin pro ne¿ govorit'. Osoblivo Pidpara nenavidiv bidnih. Zsuvav gusti brovi i z prezirstvom cidiv kriz' zubi: "golota! shcho vono maº... YAkbi robiv, ledashcho, to mav bi. A vono na chuzhe zazihaº". Hoch te bulo dobre, shcho hazya¿n ridko sidiv u hati. Vin vichno buv v poli, na sinozhati, v kluni, bilya svinej. Skriz' od visoko¿ postati padala tin' - i tam, de vona vpala, robota, zdavalos', jshla shvidshe. CHasom, v nedilyu, Pidpara zdijmav z zherdki zhupan i nadyagav na sebe shirokij poyas. Po vidhodi Pidpari hazyajka mlila, nache vmirala: - Pishov na shod... oh, oh... shchos' kolit' u grudyah... Mogo lyudi sluhayut' duzhe... shcho skazhe, tak vzhe j bude.., Strah - povazhayut'. Hotili za starshinu obrati, ta mij ne hoche. SHCHob ne rozteklosya dobro bez hazyajs'kogo oka... Oh, moº lishen'ko... oh!.. Ale shchos' vono bulo tak, ta ne tak. Pidpara povertavsya serditij. - CHort jogo znaº, shcho stalos' z narodom,zhalivsya zhinci.Pershe, shcho skazhesh, vsyak tebe sluha, a teper hoch movchi... taka rozpusta. Vzhe meni ti verhovodi... Golota! t'hu!.. Pid brovami u n'ogo lyagala tin'. CHasom zbiralis' gosti. Holodkom, v svyato, prihodiv Skorobagat'ko Maksim, starosta sil's'kij, yakogo drazhnili "vovchkom", i test' Pidpari, Gavrilo. Voni sidali nadvori, na vil'nim povitri, a Gafijka vinosila z hati salo ta ribu. Hazyajka, hoch bulo teplo, napinala na plechi kozhuh i tezh pristavala do gurtu. Voni ¿li i mirkuvali, de shcho vigodnishe prodati, hto skil'ki chogo zibrav, hto kogo j yak pidduriv. Rudij Maksim mav zvichku zgortati z stolu vsi krishki u zhmenyu ta kidati v rot, a pislya sala oblizuvav pal'ci. I ne tomu, shcho buv golodnij, a shchob ne propalo. Vin nespokijno klipav ochima, vichno smiyavsya i povertav na vsi boki shirokij vid z gustim lastovinnyam. Vin zavzhdi na sliz'ke zvodiv spokijnu rozmovu. - Ot skoro pochne golota zemlyu diliti... Ha-ha! Pashcho bagatim stil'ki zemli? SHCHob, znachit', "usim po sim"... Ha-ha!.. Ti skil'ki maºsh? Tridcyat'? Ot dvadcyat' tri i odrizhut'. Ha-ha!.. Pidpara ne lyubiv zhartiv. Ale Maksima ne legko bulo spiniti. Vin vzhe morgav do Gavrila. - A vam, kume, ne grih i bil'she oddati. Nashcho vam, spravdi, vi vzhe stari, nehaj golota u palki vb'ºt'sya, pokushaº papki. - Atozh! SHCHo gromadi, te j babi,posmihavsya krivo Gavrilo.SHe dovedet'sya na starist' za snip zaroblyati. - Oj-oj! SHCHe j yak! Hiba zabuli vzhe zhati? Pidpara serdivs'. CHorta lisogo viz'mut'. Vin i upruga ne dast'. SHCHo didi ta bat'ki krov'yu zdobuli, te nerushime. A shcho nadbav, to jogo pracya, i vsyakim nerobam zas'. - Poklav bi na misci, yak psa, nehaj bi zvazhivs' kotrij, ne poboyavsya b griha! Pidpariha zagortalas' v kozhuh i stognala. - Ti hoch bi krashchu rushnicyu kupiv... Oh, oh, bozhe mij milij!.. Tvoya negodyashcha, motuzkom zv'yazuºsh... - Bude j taka... nashcho groshi vtrachati... "Nu, cej i klaptya ne vipustit' z ruk, poki zhivij", - hitala golovoyu Gafijka. Po tih rozmovah Pidpara stavav shche pohmurnishim. Oblyagayuchis' na nich, vin popravlyav na stinci rushnicyu i klav bilya sebe sokiru. Gafijci robilos' strashno. * * * Nebo siº dribnen'kij doshchik na guste sito, a Mazhuga nakriv plechi mishkom i hodit' selom. Zginaºt'sya i rozginaºt'sya, yak skladanij nozhik. - CHuli, pan ne hoche nabavit' cinu... - Zvidki ti znaºsh? - Til'ki shcho Prokip z lyud'mi buv v pana. - SHCHo zh pan? - YAk bulo dosi, tak, kazhe, bude j nadali. Dorozhche ne dast'. - Tak. SHCHo zh nam teper? Mazhuga pidijmaº ruku, nache goloblyu, stiskaº kulak i vikidaº z zapalih grudej, nache z bezodni: - Bastuvat' budem. - Ne shochemo mi, najmut' yamishchan. - YAmishchani ne pidut'. Voni tezh pidnyali cinu. Oleksa Bezik vihodit' z svogo podvir'ya, za nim po boloti skache ditvora, yak ciganchata. Vin na vse zgoden. YAk zabastovka, to zabastovka. Girshe ne bude. Mazhuga jde dali. Jogo postat' u sitci doshchu to staº dovsha, to znov korotsha, nache riba v nevodi b'ºt'sya. Malanka shovala ruki pid hvartuhom i zlisno bliska ochima. - Tak, lyudon'ki, tak. Liz'te v yarmo, zhnit' za trinadcyatij snip. Posluzhit' panovi. I zatisnula suhi, ziv'yali gubi. - Ne dizhde. Haj sam sobi zhne. - Koli zh sternya kole... Oleksandr Dejneka pogano laº. Vazhki lajki gupayut' skriz', yak cip na toku. Vin mokne, a v hatu ne jde. V gurti jomu legshe. - Zatyavsya pan, derzhimos' i mi. - Proti gromadi nichogo ne zrobit'. - Ne prisiluº zhati. - Avzhezh. - Bastujmo i kraj,rishaº Pivtora Liha. A Mazhuga vzhe na drugim kutku lyudej pidijmaº. - CHuli? - Ta chuli. - Nu, shcho zh? - YAk lyudi. - Bastuyut'. - Koli bastuyut', to j mi pristanem. A pans'ka niva drimaº, yak more, u sirozelenij mryaci snit'sya ¿j serp. * * * Homa sidit' na gorbku. Andrij bilya n'ogo. Sonce peche. Kotit'sya marevo ponad selom ta nivami i tancyuyut' u n'omu - livoruch gural'nya, pravoruch - dvir. Golos v Andriya tonkij, plaksivij. Nache milostini prosit' z ochej Homi. - Bachite, Homo, shcho z mene zrobili. Ale Homini ochi kalamutni, yak voda z milom. Vperlis' kudis' v prostori i til'ki zridka, yak na milyanij ban'ci, migne v nih zeleno-chervonij vognik. - Kudi ya teper? Do chogo, yak nema ruk? - H-ha! - ¯m taki ne potribni. Mayut' zdorovih. Homa movchit'. - SHCHo zh meni - propadati? - A propadesh. - De zh pravda na sviti? - Movchi, Andriyu. Movchi ta gin'. - ZHivij ne hoche ginut'. - Teper vin plache, a pershe radiv: gural'nya! Divo yake!.. SHCHob tomu ochi grali ta tancyuvali zubi, hto ¿¿ staviv. Andrij gasne vidrazu i vzhe bil'she do sebe govorit': - Z'¿li mene, pane dobrodzeyu... Vzyali ta j z'¿li... - A ti dumav - voni pozhaliyut'? Glyadi syudi! Homa torkaº Andriya v pleche i povertaº nalivo. - Bachish otih, shcho tam! - Potomu povertaº jogo napravo: - i tih, shcho tam, bagachiv, dukiv... Voni na lyudej kapkani stavlyat', yak na vovka. Spijmavs',zderut' iz tebe shkuru, obbiluyut' dochista, a te, shcho ¿m nepotribne, vikinut' v gnij. - Pravdu vi kazhete, Homo, oj, pravdu... - Ti sobi dumaºsh - fabriku stavlyat', fil'varok buduyut'. A voni puta kuyut' na lyudej, stavlyat' sil'ce, shchob lyuds'ku silu spijmati v n'ogo, krov lyuds'ku stochiti, bodaj vas stochilo, yak shashil' svolok... Andriºvi dushno. Stari slova govorit' Gudz', a voni krayut' s'ogodni, yak nagostrenij nizh, nache bil'ma z ochej stinayut'. Na hvilinu ochi probili muri gural'ni, stini pans'kogo dvoru i divlyat'sya vglib, po-novomu. - Zapoganili zemlyu, nache korosta,chuº Andrij.Skil'ki ¯h - zhmin'ka. a glyadi, yak nasili zemli na grudi, yak prostyagayut' daleko ruki. Zdushili sela svo¿mi lanami, nache zashmorgom shiyu, zagnali v shparku - bach, on lezhat' sela, yak kupi gnoyu na pans'komu poli, a nad nimi dimlyat' saharni j gural'ni ta lyuds'ku silu pereganyayut' na groshi... Andriºvi divno, shcho vin vpershe s'ogodni pobachiv, yaki spravdi malen'ki, zagubleni sela. Nache hto roztrusiv po majdani troshki solomi z voza. I tezh jomu divno, shcho pans'kij pastuh nache viris odrazu otut pered nim. Sidit' poplich, nache dub vris u zemlyu, a pid nogi jomu pokirno kotyat' zhovti hvili lani i navit' sonce v pokori stelet'sya dolom. Andrij zabuv zhalitis'. Vin til'ki divit'sya j sluha. - Poglyan' na mene, a ya na tebe. Ti meni sivij volos pokazhesh, svoº kalictvo, a ya tobi shcho? Mozhe, dushu svoyu, shcho zakopav u gno¿, yak glyadiv pans'ku hudobu! YA tam vse zakopav, chim gorila dusha, a ti odin z drugim divivs' ta movchav, bodaj vi ponimili naviki vsi dogola, kroti slipi... Ovva! A shcho zmig bi Andrij? CHim vinni lyudi? Homa vstromlyaº v Andriºvi ochi svo¿, kalamutni. Gostrij kolyuchij smih kreshe z nih iskri, a naspodi sirozhovto¿ gushchi pochina vzhe kipiti. Andrij ne mozhe zmignuti, jomu motoroshno. Homa movchit', ta Andrij chuº, shcho smih klekoche v Homi, mov voda v kazani. Smih virvavsya vreshti, i prizhmurilos' sonce. I raptom velike, garyache oblichchya prisunulos' blizhche, do samogo vuha Andriya, vijnulo zharom. Slova poletili tak shvidko, shcho vin ¿h ledve loviv. - Ne mig? Ni, breshesh, mig. Bachish - lani... pshenicya, yak more... pans'ke bagatstvo... A ti uzyav sirnik - odin z korobki sirnik - i poletili v nebo dimi, a na zemli lishivsya sam popilec'... Bachish - budinki, palaci, povno hudobi, dobra... a ti prijshov malen'kij, sirij, yak mishacha tin', - i za toboyu til'ki vugillya... Homa govorit' vse shvidshe i shvidshe, rve slovo, svistit' i klekoche. - Od pana do pana... z gural'ni v saharnyu... z kubla v kublo. Skriz', de lyuds'ka krivda gnizdo sobi zvila, azh poki ne stane gola zemlya... Andriºvi ochi lizut' na lob, a za plechima - murahi. - CHuºsh? - svistit' Homa, - til'ki gola zemlya ta sonce. Homa bozhevil'nij... SHCHo vin govorit'? Andriºvi treba shchos' odpovisti, ta yazik, polohlivij, yak zaºc', tika kudis' v gorlo. Povernuvsya nareshti, ale vihodit' zovsim ne te, shcho treba. - Bog z vami, Homo. Hiba take mozhna robiti? Homa divit'sya movchki, potomu cidit' do n'ogo zgori vdolinu, nache mezhi ochi plyuº: - Ham ti... CHervak... Gnij, propadaj, shchob i slid tvij zaginuv, tak nache nikoli tebe ne bulo... - Ovva! YAki zh bo vi, Homo... Ale Homa ne sluha. Vstaº visokij, lyutij i jde v pshenicyu, yak v vodu, a Andrij prilip do zemli, nenache torishnij zognilij listok. * * * Ekonom svitit' do pana cholom, a na bronzovim oblichchi, de zavzhdi blukalo sonce, pan bachit' yakijs' nespokij. - A shcho tam, YAnº? - Proshu pana, s'ogodni ne mozhna pochati zhniva. - A to chomu? Hiba YAn ne zagaduvav vchora? - Cile selo obbigav, proshu laskavogo pana, ta nihto na robotu ne vijshov. Ne hochut' zhati po nashij cini. -YAk to ne hochut'? Pan strepenuvsya. Zabastovka? U n'ogo? Pan chuº obrazu. Vin znaº, shcho po selah buli zabastovki, ale shchob v n'ogo, koli vin zavzhdi buv dobrij dlya hlopa, ne raz daruvav spash, a jogo zhinka nikoli ne odmovlyala horim v poroshkah hini, olijku i arnikovij primochci... Vin shche raz hoche pochuti: - YAk kazhe - ne hochut'? - Tak, proshu pana. Zvichajna sprava. Masti hlopa hoch medom, vin vkusit', nache gadyuka. Pan zaziraº v vikno. Sonce til'ki shcho vstalo. - Nu dobre. Ot shcho... zaraz meni na konya i duhom do YAmishch. Nanyat' yamishchan. Koli ne shochut', nabav cinu. - Sluhayu pana. - Lajdaki! Ale ne vstigla ranishnya tisha kovtnuti shche tupit kins'kih kopit, yak znadvoru vlitaº v hatu priglushenij gomin i til'ki visokij zhinochij golos rizhe jogo, yak polomin' dim. SHCHo tam? Pan odchinyaº vikno. Vsya chelyad' na dvori. Pastuhi navit'. Najmichki z kuhni na bigu lopotyat' spidnicyami... YAkis' chuzhi lyudi. - SHCHo tam za krik? YAki tam lyudi? Pan zagortaº rozhristani grudi i hoche shchos' zrozumiti, ale na n'ogo ne zvertayut' uvagi. - Maksime! Hto tam? Maksime! Maksim vreshti bizhit', yakijs' nepevnij, nalyakani ochi, a za nim drugi. - Ce, proshu pana, ne nasha vina... ZHittya milishe za sluzhbu... Skalichat', shcho todi diti budut' robiti... - SHCHo take? Nu! Govori! V odpovid' chelyad' krichit' gurtom: - YAk shcho? Zabastovka. Ne pokinem roboti, pob'yut'... CHogo tut, hodim... Gej, hlopci, gajda... Ce, pane, ne nasha volya... Krov zalivaº panovi mozok. - Kudi vi! Sto-yat'!.. Skregnuv rozlyuchenij golos, yak zalizo ob kamin', i raptom zirvavsya. Pan chuº, shcho vpav jogo golos, rozbivsya i ne sila pidnyati. Daremne. CHelyad' vzhe bilya brami, zbilas' v vorotyah, yak sira otara, yaku zhenut' na pashu. Z budinku vibigayut' divchata i til'ki migtyat' chervonim do soncya. Vid obori, spiznivshis', pospishaº odin sered pustki malen'kij gusij. Pidnyav rukami poli, kartuz nasunuv, batig v'ºt'sya za nim po zemli, nache gadyuchka, i lisha za soboyu krivul'koyu slid. - Kudi ti? Guncvot! - tupa nogoyu pan. - Nazad!.. Gusij til'ki piddaº hodu. Sto¿t' pan hvilinu i divit'sya v pustku. - Besti¿! hlopi!.. Natyagaº spishno shtani i vibiga na podvir'ya. Pusto. Jde vzdovzh budinkiv. CHudno. Ne jogo dvir. Nache chuzhij. Zahodit' u chornu pekarnyu, phaº nogoyu dveri j krichit': - Marino! Nikogo. - Oleno! Tiho. V chornij pekarni, yak u kuzni. Zakopcheni stini, dolivka v yamah, a kislij duh potu i roshchini, yak kit linivij na pechi, micno zalig v pekarni. Oberemok drov bilya pechi, rozchato chistit' kartoplyu. I vse pokinuto zhuzhmom. Pan ide dali. Po podvir'¿ rozteklis' gusi: gusenyata kolivayut' z nogi na nogu, nache viter morizhkom gonit' zhovti pushinki. Ne vignav, znachit', na pashu. Pan hita golovoyu. Korovi tak i lishilis' v obori. Dveri v vozovnyu stoyat' otvorom, i chorna pustka viglyada zvidti, yak z bezzubogo rota. Brichka sto¿t' nadvori, a kolo ne¿ valyayut'sya shori. Ah ti, skotina, bidlo! Pan bere shori, shchob zanesti na misce, ale zaraz i kida. Nevzhe nikogo i bilya konej? - Musiyu, gej!! Znovu tiho. - Musiyu! Ti tam? CHudno padaº golos v okolishnyu pustku i bez odpovidi gine. Pan zgortaº na cherevi ruki i oziraº podvir'ya... SHCHo zh se take? Snit'sya, chi spravdi? Os' til'ki dvir buv yak serce, shcho b'ºt'sya i rozganyaº po tili krov, a teper vse zavmerlo, spinilos', i kozhni zachineni dveri, kozhna chorna dira otvoru - nache zagadka. Psi pobachili pana i vzhe skiglyat' jomu pid nogi, skachut' na grudi. Get'! A besti¿, hlopi! Vertaº v dim. I tam skriz' pustka. ZHinka shche spit'. Vin prohodit' cherez porozhni kimnati, zaziraº v stolovu, shuka poko¿vki - ani dushi. Zlist' jogo dushit'. Grima dverima, perekidaº stil'ci i hoche tak kriknut', shchob po vsih hatah zaskakala staºnna lajka. A, besti¿, bidlo! De YAn? Staº i sluha. CHerez te slovo vraz zashumili krug jogo lani, zahvilyuvalas' stigla pshenicya. A zhati ne mozhna! De YAn? Vin sam poslav YAna do YAmishch zhenciv najmati. YAmishchani pribudut', i vse skinchit'sya. Ale ti hlopi! Pan ne mozhe siditi v hati. Jogo tyagne na dvir. V tim dvori-trupi yakas' prinada. Vin shche raz prohodit' jogo od kincya do kincya, samotnij i bezpomichnij, povz zamkneni brami stodol, chorni otvori staºn', vogki j bliskuchi ochi korov. A YAn, stikayuchi potom, ves' v hmari pilu, zhene nazad. Kin' sapa - sapa ekonom, tryasuchis' na stremenah. Jogo strichayut' krikom: - SHCHo, pans'kij priplichniku, najnyav yamishchan? - Maºsh zhenciv dovoli? ha-ha! YAn skache ne ozirnuvshis' i til'ki zdijmaº z nagaºm ruku ta movchki kiva pozad sebe. Selo zamknulos', chekaº. Ochi u vsih vidyushchi, vuha chujni. Dvir - nache mrec' u seli, hoch tihij i neruhomij, a budit' trivogu. Zvistka, shcho yamishchani ne hochut' najmatis', mchit' selom shvidshe, nizh ekonomiv kin'. Hoch den' robochij, a usi vdoma. Pid vorit'mi kupkami lyudi, po hatah dveri otvorom. Na gorodah spinilas' robota. Stoyat' mizh gryadkami, zaklavshi ruki, i rozmovlyayut' cherez susids'ki ploti. - CHuli? Hoch bi dushechka v dvori. Pokinuli vsi. - Voni davno vzhe pristali, chekali til'ki, azh lyudi pochnut'. - SHCHo zh vono bude? - Pochne sipatis' zerno, nabavit' cinu. - Glyadit' shche, shchob ne najnyav storonnih. - De tam, ne pustyat'. Nashi ne pustyat' chuzhih. Prokip vmovlyaº: - Derzhit'sya. YAk budemo razom stoyati, nash bude verh. Jomu lovlyat' slova iz rota. - Ayakzhe. Gurtom, movlyali, i bat'ka bit' dobre. Bagatshi burchat'. Voni po kolina zagruzli u zemlyu, ¿m vazhko. - Zabastovka! Bude vam zabastovka... ne odin zzadu pochuha... et, chort zna shcho. Ale ne duzhe boyat'sya. Molod' smiºt'sya. - Lovko? - A lovko. U poludnº diti roznosyat': pan pishov na gural'nyu. Kriz' shibki vikon, z gorodiv i z-za plotiv jdut' za panom sotni ochej. Pan jde mizh ochima, yak pid zoryanim nebom. - Pishov na gural'nyu do zyatya. - Obidat' podavsya, bo doma nichim. - Ne navarilos'. Navit' Panas Kandzyuba smachno chmoka gubami: - Ozut' bi tebe u postoli... Nezabarom znov novina: panich L'ol'o poslav do dvoru robochih z gural'ni. - Nashi pobili robochih. - Brehnya. Nihto ¿h ne biv. Ne pustili ta j godi. - Haj pan sam bilya hudobi pohodit'. - Mi jomu ne boronimo. Prokip prosit' Dejneku ta dvoh parubkiv stati na _varti i ne puskati do dvoru. Zgodom vi¿zdit' pani z dvoru na konyah, shcho vislav z gural'ni L'ol'o. Den' tyagnet'sya dovgo, nenache rik. Zdaºt'sya, shcho pshenicya siplet'sya v poli, shcho pan ne viderzhit' bil'she, os'-os' pokliche zhati, pristane na te, chogo bazhayut' lyudi. Po poludni znov skache selom ekonom, yak navizhenij. Perishchit' konya i pligaº v stremenah, nemov hoche konya obignati. Lyudi vstigali pobachiti zad kins'kij ta ekonomovu spinu. - Poneslo des' u Piski. - Ne pozhivit'sya tam. Ne najmut'sya. - A shcho? - Bastuyut'. Vechir vzhe bliz'ko, a zmin niyakih. Til'ki na pans'komu dvori revut' korovi. Tiho sidaº sonce chervone na zelenomu nebi, pevno, na viter. SHCHos' gnityuche, trivozhne roste na zemli nepomitno. ZHevriyut' vikna po hatah ta revinnya hudobi bore guste povitrya. Hich bi nagoduvav hto skotinu... - SHCHo zh vona vinna... Sto¿t', bidna, ne ¿vshi, ne pivshi... Pans'kij dvir vse golosnishe reve. Korovi ne mukayut' vzhe, a hriplim, skripuchim rikom, povnim odchayu i muki, klichut' ryatunku. Koni serdito irzhut'. Voni des' buntuyut' u stajni, b'yut' zemlyu nogami i rozduvayut' od gnivu nizdri. ZHinki z nud'goyu vibigayut' iz hat. - Oj, chuti ne mozhu, yak plache hudoba. - ¯j-bogu, sama pobizhu goduvati... - Sumno yak, gospodi... Mo¿ diti azh plachut'. Smerkaº. Tini vilazyat' z svo¿h zakamarkiv i nishkom, pidlo, nalyagayut' zemli na grudi. A z pans'kogo dvoru uperto i nesterpuche b'yut' v selo hvili dikogo revishcha, nache korabel' gine na mori i v ostannij rozpuci rozrivaº gorla siren. Todi Prokip posilaº hlopciv na pans'kij dvir. Hudoba nichogo ne vinna. * * * Pan sidiv movchki - i lyudi nichogo. Hodili v pole, zhali svij hlib i posmihalis' zlorade, koli pans'kij ekonom z nichim povertavsya z susidnih sil. Sonce peklo, pshenicya sohla, ot-ot bude tekti. Pribigav stanovij. Poshtovi dzvinki, valuvannya sobak, grubi lajki i kriki - vse se proplilo, yak hmara na litnim nebi. Tak i po¿hav ni z chim. Til'ki Homu zabrali, bo stanovogo nalyakav. A pshenicya tekla. Todi ekonom pom'yakshav. Staviv gorilku ta vse vmovlyav. Inshij nalaº, a inshij vip'º. Pili gorilku - chomu ne piti? A na robotu ne jshli. Mozhe, komu j kortilo, ta boyavsya. A pshenicya tekla. Malanka pishla na pole. Pripala vuhom do bezberezhno¿ nivi, yak chajka grud'mi do morya, i sluha, yak stiha lushchit'sya zerno z perestiglogo kolosa, m'yako pada na zemlyu, yak plache niva zolotimi sl'ozami. ¯j zhalko, nemov ditinu, hoch vono j pans'ke. Staº na kolina, rozgortaº steblo i zbiraº chervoni zerna tak oberezhno, nizhno, lyubovno, nache nemovlyatko vijmaº z kupeli Hlibec' svyatij!.. Dehto z misyachnih povernulis' do pana. A zhniva ne pochinalis'. Nareshti za tizhden' pan nabaviv cinu. Ne taku, yak lyudi hotili, a vse zh daleko krashchu, nizh bula. - Stavati? - Stavajmo. Prokip tezh radiv: - Dijshli do krayu. Lyudi zrazu pripali do pans'kogo polya, yak do vodi u speku, ponagortali kopi, stizhki. A Homu Gudzya skoro pustili. Vin vertavsya yakraz povz pans'ke pole. Zirknuv na zhenciv i til'ki krivo vsmihnuvsya. * * * Niz'ko stelyat'sya hmari, rostut', zbivayut'sya v kupu i opadayut'. Viter nache pokosi gromadit' na nichnim nebi, skladaº v kopici. Na luci vazhko drimayut' chorni stogi, nache siti voli na pashi. Voni rozplivlisya i ginut' u pit'mi, a Homa chuº ¿h skriz': otut, i z pravogo boku, i zzadu, i zliva, nad golovoyu. Sino take sliz'ke, gladen'ke, tak garno pahne, shcho kortit' zastromiti vseredinu ruku, zvorushiti mertve steblo i pustiti z nevoli pridushenij tam duh materinki, goroshku ta burkun-zIllya. Gostrij kolyuchij smishok vorushit'sya u grudyah u Homi, pidstupaº pid gorlo. Ha-ha!.. Popracyuvali ruki i pohodili nogi, poki zibrali take bagatstvo. A os' odna mit'... I ne kinchaº. Vin nache bachit' - gromadyat' sino. Pan pohodzhaº, yak chornoguz. Nagnuvsya, tknuv v pokis nosom. "Dobre since, proshu pana?" - YAk zoloto chiste,.. - -Skladajte zh, lyudi, skladajte, shchob doshch ne zaskochiv, - i poziraº na nebo. Zaklav ruki v kisheni, shtani na jomu chorni, a kurtka bila - i znov zacibav po luci, yak chornoguz. A smih tancyuº v grudyah. Homa linivo zasuvaº ruku v kishenyu i ne vijmaº. SHCHe vstigne. Viter shumit' pomizh stogami, p'yanij od duhu sina, hmari lyagayut' v pokosi, nich - nache ozero v beregah neba, a Homa znov bachit': sto¿t' pered panom ekonom, nagaj pri boci. - Sej rik bil'she maºmo sina. - "Tak, proshu pana, stane na zimu, stane j prodati". - Stane j prodati, - govorit' do sebe Homa. Vin oberezhno nasmikav sina i potrusiv. Potomu vijnyav z kisheni sirnik. Viter gasit' vogon', ale Homa nagnuvsya, postaviv dashkom doloni j zadivivsya, yak pelyustkami troyandi zarozhevili u n'ogo ruki. Sino ne hoche goriti. Trishchit' i skache do ochej dimom. Ce serdit' Homu. Odnak sino pochinaº goriti. Todi dilovito, spokijno Homa vidhodit' dali, pid drugij stig. Blimne na mit' blishchakom i znovu zgine u pit'mi. Skinchiv nareshti. Teper vin hoche divitis'. Lyaga zhivotom na otavu, klade golovu na doloni j chekaº. Skirti chorniyut' virazno, navit' zaplyushchivshi ochi, Homa ¿h bachit'. Koli zh rozplyushchuº ochi, stogi vzhe ne ti: vkrilis' dimami, i taki legki, ruhlivi. Dribni vogni pochinayut' gratis' pid nimi, yak diti v chervonih spidnichkah. Voni skachut' po bokah i lizut' nagoru, a chorna masa to gnet'sya pid nimi, to viroste raptom, nache namagaºt'sya znyatis' i poletiti. Golova Homi vazhko lezhit' na dolonyah. Divnij spokij llºt'sya po jogo zhilah, til'ki gliboko des', na samomu spodi u grudyah, hrobachkom korchit'sya smih. Stogi timchasom rostut'. Dim rozgortaº krila i porivaº z soboyu vogon'. Ce vzhe ne diti v chervonih spidnichkah, a shchos' velike, zavzyate, yak zvir, shcho namagaºt'sya skinuti z grudej vagu. Prostyagaº spidspodu ruki z sinimi zhilami, dushit' i pidgortaº pid sebe, nache vedmid'. Rozzyavlyaº krivavu pashchu j zhere. Rve zubom j lyutuº. Stogi vzhe v'yanut', osidayut', a vin vse pirska zirkami, yak slinoyu kit, vse diha sinim vognem, hlyupaº polum'yam v bereg chorno¿ nochi. Homa smiºt'sya. Smishok dobuvs' jomu z gorla i pokotivsya po zmorshkah oblichchya, a vid togo Homi legshe na serci. Prijshov vogon' i nache vipik u grudyah bolyuche misce. Vogon'! CHervonij, veselij, chistij. SHCHe nedavno lezhav vin u temnij korobci, holodnij i nepomitnij, nache Homa na sviti, a teper mstit'sya za lyuds'ku krivdu. Gori, gori... Kalamutni Homini ochi tezh mechut' iskri. YAkbi mogli, voni b use spalili, use spopelili, - sino, hlib pans'kij, budinki, samu zemlyu obnyali b vognem... Bo vono grishne... Vse grishne na proklyatij zemli... Vse grishne, til'ki vogon' svyatij. Ayakzhe. Sam bog u gnivu kida vogon' na zemlyu. Ti zbiraºsh svoº dobro z lyuds'kogo potu ta sliz, z lyuds'ko¿ krivdi, poganish zemlyu, a vogon' vpav - i de te vse? SHukaj u hmari, porpajsya v popeli... Ha-ha!.. Liha radist' nalivaº Homine serce. Jomu hochet'sya vstati, kriknut', zaregotatis', zillyati regit z vognem. Ale shchos' jogo derzhit', shchos' v'yazhe z vognem - i zdaºt'sya, shcho koli vstane abo perestane divitis', stogi pogasnut' i ne budut' goriti. Stogi nareshti skorilis'. Pokirni, tihi, voni rivno palayut', yak svichi u cerkvi. Hmari rozheviyut' na nebi, a dalechin' tripa chornimi krilami nache kazhan. Na osyayane pole vpali od kopic' tini i polohlivo tremtyat'. Navkrugi tiho. Sino dotlivaº povoli, i lish chasom buhne z triskom snip iskor, abo viter zirve napivzotlilij vihot' ta rozmeche zirkami. Raptom dalekij gomin dolitaº do Homi. Pevno, bizhat' ryatuvati. Homa osmihaºt'sya krivo. Bizhit', pospishajte. Jomu ne hochet'sya vstati. Bajduzhe. Spijmayut'? Nehaj. Golosi vse blizhche. Vzhe chutno, yak gejkayut' lyudi, yak odkidayut' zemlyu pozad sebe kopita. Todi Homa zvodit'sya vreshti. Rozminaº zalezhane tilo i linivo, povoli, ves' kostrubatij I chornij, vidhodit' u pit'mu. * * * Zbirali pizni grechki, koli v seli nespodivano z'yavivsya Gushcha. Jogo ne zrazu vpiznali. Vin obris borodoyu, stav starshij i nache trohi chuzhij. Gushchu prijnyali dobre. Micno i dovgo parubki tryasli jomu ruku, yakos' po-novomu divilis' v ochi. Navit' Andrij vzhe buv ne toj. Potripav po plechah, pidmorgnuv hitro i zasmiyavsya. - SHCHo, poposidiv? Movlyav, znaºm, za shcho. YAkos' inakshe, nizh pershe, lyudi govorili slovo "poposidiv v tyurmi, bil'she znaº, nizh mi". Jogo pitali - yak? shcho? SHCHo chuti pro zemlyu, shcho po svitah govoryat', i t. inshe. Vin buv bazhanij gist'. Gafijka pochula pro Marka vid Pidpari. Vin serdito zhalivsya: i tak od goloti zhittya ne stalo, a tut shche Gushchu pustili. Gushchu? V Gafijki spinilos' serce. CHi dobre pochula? Ledve dizhdalas', yak smerkne, i pobigla dodomu. Ale po dorozi natknulas' na Gushchu. - Marko! Ne tyamila, shcho prostyagaº do n'ogo ruki. Voni shchiro obnyalis'. Tak vse stalosya nespodivano j prosto, nemov til'ki vchora rozstalis'. Gafijka smiyalas' dzvinkim, urivanim smihom, mov namisto nizala - sama ne znala, chogo. Ruka Markova teplo lezhala na ¿¿ stani. Boroda loskotala cholo. - Divit'sya, a vin z borodoyu, yak did... Voni odijshli popid verbi. Gafijka bula yakas' nova, prozora, starsha - Ti mene ne zabula? - Ni, ne zabula. - ZHdala? - ZHdala. - A timchasom rozkidala listochki? Golos u n'ogo tremtiv. - Ti zvidki znaºsh? Avzhezh pidkidala. Znaºsh, Marku, ne ti teper lyudi, shcho pershe. I v nas bula zaba-stovka. - Ov! Gafijka strashenno gorda. - Ayakzhe. Bagachi tak nalyakalis', tak nalyakalis'. Mij hazya¿n hodiv, yak nich, navit' ¿sti pokinuv. Poklade lozhku - ne mozhu, kazhe. I vse bo¿t'sya. - A bat'kovi tvomiu i dosi dosadno, shcho ya ne v Sibiri? Gafijka vsya strepenulas'. - De tam! YAk stalos' z tatom neshchastya - zminilisya zovsim. "Pravdu, kazhut', govoriv Gushcha"... Dobre, shcho ti prijshov. Teper nam legshe bude.... - Komu se nam? Todi Gafijka rozkazala Markovi, yak voni cilu zimu zbiralis', yak Prokip prinosiv z mista knizhki i listochki, skil'ki do nih pristalo narodu. Navit' Prokopiv dyad'ko, Panas. "Rozkazhit', kazhe, pro tih demokrativ"... Gafijka rozsipalas' smihom na zgadku pro dyad'ka Panasa. - Takij kumednij!.. Marko vzyav ¿¿ ruku v svoyu. - Horosha ti. Gafijka pochervonila, navit' ponochi vidko. - SHCHo - ya... Kolo Gushchi skoro skupchilas' molod'. Vin use znaº, sidiv u tyurmi. Od n'ogo vpershe pochuli, shcho sela skriz' gurtuyut'sya v spilki. Dovgimi osinnimi vechorami velis' bezkonechni rozmovi ta superechki. Z svo¿m nevelikim gurtochkom vin zaviv novinu - gurtovu pracyu. Razom orali i molotili - i vse vihodilo krashche ta shvidshe u nih, nizh u lyudej. YAkos' samo soboyu perevelas' na seli p'yana parubocha svavolya, bijki ta nichnij galas. Ti, shcho nedavno robili beshket, teper vtyaglis' v robotu, u gurtove chitannya. Navit' stari hvalili Gushchu. Voni hodili rozpitat' v n'ogo, chi skoro bude narizka. Vin pevno znaº. Marko smiyavsya. Nihto z dobro¿ voli zemli ne dast'. YAk! ne budut' zemlyu diliti? SHCHo zh todi bude? SHCHo ¿m robiti? Til'ki pans'kij pastuh Homa mav zavzhdi gotovu odpovid': - YAk shcho robiti? Biti. Ne lishiti i na nasinnya. Andrij z-za plechej Homi zdijmav skalichenu ruku, svarivsya neyu i vereshchav: - Biti j paliti. YAk hochesh, pane dobrodzeyu, pokushat' medu, vikuri bdzhil... Kogo ¿m sluhat'? Gushcha govorit' pro spilku. Prokip pro volyu, a Homa radit' biti j paliti. Panas Kandzyuba, vazhkij i sirij u svo¿j sviti, yak skiba, odvalena plugom, siyav ochami nud'gu pitannya: kudoyu jti? de pravdi shukati? Vin nikomu ne viriv. - Hiba muzhik znaº? YAkbi prijshov htos' inshij, vidyushchij, prostyagnuv ruku, pokazav shlyah. A muzhik? SHCHo znaº muzhik? Odna jomu shkura, ta j v latkah. * * * SHCHonochi teper pozhezhi. YAk til'ki smerkne, i chorne nebo shchil'no ukriº zemlyu, dalekij obrij vraz rozcvitaº chervonim syajvom i do samogo rannya osinni hmari nache troyandi. Inkoli syajvo daleke, ledve pomitne, chuzhe, nache misyac' tam shodit', a chasom spahne pid samim selom, azh hati rozheviyut' i zhevriyut' vikna. Vijde Malanka z hati, shovaº ruki pid hvartushinu j zadivit'sya na pozhezhu. SHCHo gorit'? De? Lyudi ne splyat', hoch pora b vzhe ¿m spati. Stoyat' pid vorot'mi, chitayut' nebesni znaki. Plivut' golosi z pit'mi, hto znaº - chi¿, i ginut' u pit'mi. - Pan v Pereorkah gorit'. - De tam! Des' blizhche - tam u Mlinishchah, abo u Rudci. - Pidpaleno, vidko. Sobaki viyut' skriz' po dvorah, - i sumno i motoroshno osinn'o¿ nochi. - Vchora gorila ekonomiya v Guti. - A pozavchora kluni htos' pidpaliv... - Zgorila, kazhut', doshchentu sam popilec'. Traplyalos', vogon' podavav zvistku vognyu. YAk til'ki zajmet'sya des' nebo - z drugogo boku vstaº zaraz chervonij tuman i rozgortaº krila. Todi chorne selo, yak ostriv na vognyanomu mori. Viter chasom prinosit' chad, daleki dzvoni, trivogu. SHCHo diºt'sya, gospodi bozhe!.. Goryat' vse pani, generali, veliki "chleni", shcho j dostupit'sya do nih ne mozhna bulo, i nihto spiniti ne mozhe... Blukali ponochi lyudi. yak tini, plakali diti, i hudoba obzivalas' v hlivah. A vogon' to zdijmavsya, to padav, nenache dihali grudi, rozkidavsya snopom, rozplivavsya tumanom, i cvili hmari na nebi, nemov troyandi. Malanka tremtila. - Jdi spati, - serdivs' Andrij. - Strashno, Andriyu... - CHogo tam strashno. Tak ¿m i treba. Ale Malanka ne mogla spati. SHCHe dovgo tupali nogi popidvikonnyu, litali chi¿s' slova, svitilis' malen'ki vikna i sumno vili sobaki. Uranci dimi snuvalis' ponad selom i loskotali nizdri. Lyudi nyuhali chad i pozirali na pans'kij dvir. Luk'yan Pidpara azh pochorniv. Kozhno¿ nochi zdijmaº z stini rushnicyu ta jde na pole, pid kluni. Hodit' strashnij, visokij, volochit' tin' za soboyu, shcho oddilili vid n'ogo vogni pozhezhi, i vse nasluhaº. Z-pId volohatih briv kidayut' ochi dalekij poglyad, a vuha chujno vbirayut' v sebe najmenshij zvuk. Os' obijshov vin navkrugi kluni i raptom staº: shchos' chorniº na poli. - Hto tam? Pole nimuº, znesilene litom, spit' mertvim snom, rude, obderte. Pidpara znov hodit'. Zvidti, z vognyanogo morya, jdut' na n'ogo vsi strahi i vsi turboti, a vin micnishe stiskaº rushnicyu i kida u pashchu nochi: - Hto jde? Budu strilyati! - Sto¿t' micnij, yak z krici, i cilit'sya v pit'mu. Nema nichogo, chi pricha¿los'? Strilyaº. "Oh-oh-oh!!" stogne pit'ma nad polem, i golosnishe zavivayut' sobaki v seli... A Pidpara znov hodit', sterezhe kluni, suvorij, bezstrashnij, gotovij oboroniti svoº ne rushniceyu til'ki, a i zubami. * * * Doshchi vipadali shchodenno. Viskochit' sonce na mit' na blakitnu polyanku, shchob obsushitis', glyane na sebe v kalyuzhu, i znovu lizut' na n'ogo vazhki, roztripani hmari. YAkis' zhovti i kalamutni dni rodilis' po nespokijnih nochah, a lyudi hovalis' pid sviti ta ryadna, vivertali shapki naverh kozyachim hutrom i vse misili boloto. Pershe negoda zaganyala ¿h v hatu, teper shchos' gnalo ¿h zvidti mizh lyudi. Kozhnij hotiv bachiti lyuds'ke oblichchya i chuti golos. Malo spali po nochah. Odni ne mogli odirvati ochej od dalekih pozhariv, drugi viganyali hudobu na pans'ke pole i ne spali, shchob buti napogotovi. Pravda, pislya togo yak ekonom ledve vtik z polya v podertij odezhi, nihto vzhe ne vazhivs' zajmati koni, i voni smachno grizli molode runo, zmite doshchami. Lyudi nache zabuli svoyu shchodennu robotu. Ruh u seli buv nezvichajnij. Svoº pole cikavilo malo. Vono zdavalos' takim malen'kim, mizernim, ne vartim uvagi i lezhalo oblogom neorane, nezasiyane navit'. Na zborni vse bulo povno: sviti tak tisno tulilis' do svit, shcho mokra odezha azh paruvala. CHutki i pogoloski, nevidomo zvidki uzyati, misilisya vkupi, rosli na ochah, yak tisto v dizhi. Suhi bezsonni ochi divilisya kozhnomu v rot, vuho uvazhno lovilo kinute slovo. SHCHo bude? yak bude? Skriz' vstav narod, buntuº, hoche chogos', robochi bastuyut', pokidayut' zavodi, chagunka ne hodit'. SHCHo zh ¿m siditi, zgornuvshi ruki, chekati, shchob za nih hto podbav? Bilya zborni tovpilis' ti, shcho nadijshli piznishe, i phalis' u dveri. - Pro shcho voni tam gomonyat'? Treba, shchob usi chuli. - Bachite zh - tisno. Ne potovplyat'sya vsi... Koli prohodiv kotrijs' z bagachiv, Mandrika abo Pidpara, ti, shcho mokli pid gankom zborni, brali jogo na zubi. - Zahod', pochuºsh, yak tvoyu zemlyu tam dilyat'. - Ne sluhaj, bo salo potonsha z dosadi. - Nichogo jomu ne bude. Bidnij z praci azh rvet'sya, a bagatomu cherevo dmet'sya. - Bidnij rozkidaº, a bagatij zbiraº. - Nichogo. Minet'sya. Dovedet'sya i svini glyanut' na nebo... - YAk budut' smaliti. Mandrika smiyavsya na kutni i dribno perebirav nogami. Pidpara nasuvav brovi na ochi i layavs'. Gushcha chasto des' propadav. Povertavsya zabolochenij ves', mokrij, ale veselij. Gafijka strichala jogo za gorodom Pidpari. - Na stanci¿ buv. Bastuyut'. Vzhe drugij den' mashina ne hodit'. Robochi zibralis' i radyat'. Treba i nam sklikat' lyudej. - I Prokip tako¿ dumki. - Ne mozhna gayati chasu. - A de? - Mozhe, u lisi, po toj bik balki. - YAmishchan klichte. - Poklichemo vsih. Marko hotiv odijti. - Postij, ya shchos' pokazhu... Gafijka raptom pochervonila i nerishuche stoyala. - SHCHo tam? Pokazuj. Gafijka odvernulas' od Gushchi i shchos' vityagla z-pid karsetki. - Derzhi. Vin vzyav kinec', a vona rozgornula chervonu kitajku. - "Zemlya i vol..." - SHCHe ne doshila. Vona zasoromilas' vsya, azh sl'ozi zablishchali na ochah. - YA tak... YAk bude treba... Marijka poderla novu spidnicyu i vishila drugu, shche krashchu. I zamovkla. Vinuvati ochi nesmilo shukali Markovih. * * * Teplij tuman slavsya po polyu i naliv balku po sami vincya, tak shcho dereva potopali v n'omu. Stovbur chorniv u lisi, chi manyachila lyudina, trudno bulo vgadati. Til'ki tam, de pleche torkalos' plecha, abo chulos' zzadu teple dihannya, lyudi napevne znali, shcho voni ne sami. Lish pochuvalos', shcho z tumanu llºt'sya v lis zhiva techiya lyudu, yak voda v dolinu, shcho lava roste j zbivaºt'sya v kupu. - Hto tam prijshov? - Se mi, yamishchani. I znov teklo ta m'yako sharudilo v lisi. - Hto tam? - Ne bijtes'. Svo¿... Vzhe pochuvalos', shcho j daleko tak samo, yak tut, dihayut' grudi, tilo torkaºt'sya tila i shchos' zhive ºdnaº z dalekimi bliz'kih, yak hvilya ºdnaº okremi kraplini. CHerkne hto sirnik, - i na mit' vitknet'sya z pit'mi z desyatok sirih oblich, zdrignet'sya molochnij tuman i zagraº, yak riza v cerkvi, zhovta osinnya galuzka. - CHogo movchat'? Nehaj govoryat'... - Govorit'... govorit'... Velike tilo kolihalos' u tumani, i od krayu do krayu odna krov perelivalas' u zhilah. Bajduzhe, hto govoriv. Abi pochuti take shchos', shcho b zv'yazalo dokupi zaporosheni dumki, zillyalo nadi¿ v odin potik i pokazalo, kudoyu plivti. Zemlya! Bren'knulo slovo, yak visoka struna, i nastro¿lo serce. Davnº, znajome j bliz'ke slovo. Ce ne toj sirij zhorstokij klapot', shcho yak p'yavka tyagne z lyudini si