meni u tverdosti sushchu, idoh u svoº mis-toprebivaniº, i, ne dohodyashchu mi hizhini staro¿ Cim-balihi, vnezapu pid nozi mo¿ verzhesya nichtos'; glava moya zakruzhisya, i az shatahsya i motahsya simo i ovamo i, ne mogushchu mi uderzhatisya, padoh aki klada i uspoh, i spah tamo nedvizhim, aki mertv, dondezhe vozsiya utro. Siº zh bist' ne inoº, yako navozhdeniº preokayanno¿ vid'mi. Podobaºt' ubo ¿h dobre privtyuzhiti, da izliyut' dozhd' iz svo¿h sokrovennostej i da orosyat' zemlyu. - YAk zhe nam, pane Rigorovichu, za nih uzyatis', shchob voni vernuli doshchi i shchob nam ne narobili opislya yako¿ kaposti? - Ne ustrashimsya i ne ubo¿msya! - skazav pan Pistryak. - Blazhenniya i vichniya slavi dostojniya pam'yati, prisnopominaºmij roditel' vash i otec', Ulas Panasovich, velelipnij pan sotnik prehrabro¿ Konotops'ko¿ sotni, ºgo zhe mudromu upravleniyu usya vselennaya divuvasya - i da pochiºt' nad nim zemlya perom, - toj z simi babami ºgipets'kimi, prosto reshchi, vid'mami, upravlyavsya blagochestivomudrenno. Dovliºt' i vam, dobrodiyu, po primiru onomu nevpustitel'no sotvoreniº uchiniti. - A shcho zh pokijnij panotec' z nimi robiv? Kazhi lishen', mozhe, i ya tezh zumiyu zrobiti? - CHastopominaºmij otec' vash ¿h vozhishchashe i u richci toplyashe. Ashche kaya sut' vid'ma, ta ne pogryaznet' na dno richnoº, ashche i kamen' zhernovnij na vi¿ ºya pri-cheplyut'; ashche zhe neprichasna ºst' zlu semu, abiº pogryaznet' u vodi. Povelit', pane sotniku, chi topit' ¿h? - Ta topit' ¿h! Nashcho ledashcho zhaluvat'? - rishiv Ulasovich. - Blago ºst', - kazhe pisar, - utru sushchu povelyu usya ustro¿ti, yako zhe obichaj pri takomu kazusi buvaºt', i use budet' blagolipno; a u CHernigov vzhe ne pidemo? - Ta ni, pane pisaryu, ne pidemo. Til'ki... yak bi vidkrutitis' vid nih? - Ta vidkrutimosya, pane sotniku; i sego radi abiº nemedlinno poshlemo gincya pishki, krivogo Il'ka Hver-lushchenka, da shkandibaºt' do vishshogo nachal'stva z leportom, shcho nam ne mozhna u pohod iti, zanezhe mi obache pogruzhaºmo vid'om u bezdnu nashogo stavka, izhe shchat'sya pogubiti uves' mir, sokrivshe dozhd' u sokro-vennostyah svo¿h. - Dobre, dobre, pane pisaryu, otse mi duzhe mudro pridumali. Idit' zhe ta pishit' leport, a ya shchos', rozgovoryuyuchi z vami, kripko spati zahotiv. Mav bulo rozkazati i pro svoyu bidu, tak ne zduzhayu, tak i kunyayu... - Tak kazav pan sotnik, kripko pozihayuchi. Os' Prokip Rigorovich pishov poryadok davati, yak zavtra vid'om topiti, a Mikita Ulasovich lig spochivat' ta napered troha chi j ne s'kavs'. Na ruku kovin'ka nashomu panu Pistryaku. Zrobiv z panom sotnikom, shcho jomu treba bulo i chogo jomu davno hotilos'. Poshiv u durni, pidviv, shchob ne sluhav predpisaniya nachal'stva, ne jshov u CHernigiv, mozhe, vid tatar abo vid lyahiv vidbivatis'; a poki krivij Hverlushchenko z odnoyu nogoyu doshkandiba i nachal'stvo prochita leport, shcho pan konotops'kij sotnik, zamist' dila, prijnyavs' vid'om topiti, poduma, shcho vin to buv nerozumnij, a to vzhe j zovsim oduriv... "Pevno, jogo zminyat', a sotnikom nastanovlyat'... vzhe zh nikogo bil'sh, yak mene". Tak duma sobi Rigorovich; ta kahiknuvshi, yak pan dyak, zbirayuchis' chitati polunoshchnicyu, duma: "I uragovim babam i molodicyam, hto meni yakus' kapost' robiv, abo... teº-to... ne sotvorisha poslushaniya... znayu takivs'kih... usim viddyachu, pozapoliskuyu ¿h dobre! Spasibi, shcho mij duren' gne shiyu i lize u bidu, yak vil u yarmo. Teper, Prokope, til'ki panyaj!" Dali zdihnuv, ta sam sobi azh golosno skazav: "Zilo dlya nashogo bratchika, hitrogo ta rozumnogo pisarya, lyubeznoº dilo ºst', ºgda nachal'stvuyushchij takij duren', yak nash prisnopominaºmij pan Zabr'oha! Ne oskudiº i desnicya, i shujcya, i vospolnyaºt'sya kishenya i skrinya. Ne vmenshi, bozhe, takivs'kih!" IV Smutno i neveselo bulo raz uranci u slavnomu sotennomu mistechkovi Konotopi. Hoch do shod soncya, poki shche j misyac' ne garazd shovavs', i pidnyavs' bulo po usim vulicyam gomin, bigannya, krik, galas; ta j stihlo, i uves' narod shchez, tak shcho ni po hatam, ni po vulicyam nema nikogisin'ko, mov u shinku na velikden' pered vutreneyu. Til'ki j chuti, shcho korovi skil'ki º duhu revut', zatim hazyajki ne jdut' ¿h do¿ti i ne dumayut' viganyati ¿h do cheredi; telyata po hlivcyam, chuyuchi, shcho ¿h matki revut', mekayut' i podayut' golos, nibi prosyachis', shchob i ¿h shvidshe vipuskali; ovechki mekekayut'; kozi sobi tezh za nimi, ta tupotyat', ta bigayut' po zagorodi, shukayut', kudi b to viskochiti i za soboyu ovechat povesti; koni rzhut' na use selo, azh luna po zori jde; po hlivcyam gusi gegekayut', kachki kahkayut', kvochki kudkudakayut' - bo usyakeº dihaniº bez cholovicho¿ pomoshchi strazhda; a chuyuchi takij gvalt, sobaki to brehali, a to vzhe stali viti; mali ditinyata, taki, shcho shche ne zduzhayut' hoditi, lazyat' krug svoº¿ zaperto¿ hati ta, uchepivshis' ruchenyatami za prispu, silkuyuchis', pidnimet'sya na nozhenyata ta znajde na prispi skipochku, ta, uzyavshi u rot, i smokche zamist' kistki, ta yak stane u rukah ¿¿ povorochuvati, ne vderzhit'sya ta... plyus' vp'yat' na dolivku, ta j zaplache; a tut cucenya, hodyachi bliz'ko, znaºsh, i sobi golodne, pidijde ta j oblizuº slizon'ki i kraj nosa, i v roti yazikom vilizhe, to tut ditina, ne vmiyuchi oboronitisya vid cucenyati, shche j duzhche zagolosit', dumayuchi, shcho hto-nebud' pribizhit' jogo oboroniti i obiterti... Tak shcho zh bo! Hati po us'omu mistechkovi pozapirovani; vozi, plugi, boroni, rala, de buli zvechora ponalagodzhuvani, tak sobi i stoyat'; voli, po¿vshi svoyu solomku i bachachi, shcho nihto ¿h ne napuva i ne zapryaga, pozrinali i pishli sobi po vulicyam i de ne vzryat' kalachiki abo romen i usyakij bur'yanec', to tam i pasut'sya... Bilya dyakovo¿ shkoli - hoch bi tobi odin shkolyar! I pan Simeon, dozhidayuchi ¿h, hodit' bilya shkoli, lagodyachis' na pohoroni i spominayuchi pro kutiyu z medom, ta pil'nen'ko priziraºt'sya na dvir starogo Kirika, shcho vchora vzhe i maslosvyatiº nad nim pravili, tak chi ne kurit'sya v n'ogo z trubi, shcho, mozhe, vzhe i obid varyut', koli vzhe vin vmer; tak ba! i truba ne kurit'sya, i u dvori nihto ne shastaºt'sya. "Ekhe, ekhe! negli vozstanet' od odra bolizni?" - duma pan Simeon i rozsuzhda, hodyachi po nadvir'yu, yaki to lyudi teper tugi na zdorov'ya ta dovgovichni stali; spom'yane pro holeru, yak-to ¿m togdi bulo mudro zhiti, ta zdihne vazhko, uvijde u hatu ta j stane rizki v'yazati na shkolyariv, shchob nad kim-nebud' serce svoº zignati... Po vgorodam bur'yanec' i velichen'kij, ta nihto zh to jogo i ne duma poloti, hoch sapki i lezhat' bilya n'ogo; a promezh gryadok z rozsadoyu ta buryakami ta prochoyu ovoshchoyu dobre spravlyayut'sya, hryukayuchi, svini z porosyatami, i bajduzhe, shchob shcho-nebud' hazyajkam zostaviti: use povi¿dayut' i nosom kopayut' taki novi gryadki, shcho liha materi opislya nih hazyajka i u dva dnya u lad ne dovede; a teper nikomu ¿h i vignati, bo nema nikogo... Ta j shcho to: i u samih shinkah pustisin'ko; shinkar drima i sobi, na lavi, bo nikogisin'ko, ne to shchob gorilku piti, ta j zhinki z nevistkami nema, tak tim-to nihto jomu ne boronit' i drimati; posudina v n'ogo, yak shche zvechora poperespoliskuvav ta porozstavlyav, tak vona i sto¿t', i nihto ne navernet'sya u shinok i nogoyu... Ta chogo zh ce tak u slavnomu sotennomu mistechkovi, u Konotopi, chogo tak stalo tiho i smutno, shcho ne chuti niyakogo ni vid kogo glasu? I ni na odnij vulici ne zostrinesh ni odnogo cholovika, nenache - nehaj bog miluº! - usi lyudi u usim mistechkovi povmirali, abo - i to ne luchche smerti - krims'ki tatari pohapali? De se voni podivalis', shcho povidbigali i hazyajstva svogo, i ditochok manesen'kih? Ta nehaj bi vzhe zhinki: ¿m hoch cilij den', zibravshis' u kuchu, tereveni praviti, a shcho muzhiki ¿h ta diti bez obida, tak to ¿m i darma; a to zh i ni odnogo cholovika u seli nema, ta shcho to: i tako¿ ditini, shcho vzhe biga, i tako¿ ne zostrinesh!.. De zh to voni º? Ege! Azh gen-gen usi zibralisya krug stavka ta j divlyat'sya... A na vishcho divlyat'sya, tak gaj, gaj! Takogo privideniya navryad chi º hto u nashomu seli samij starij, shchob tyamiv, yake teperechka bude v Konotopi... Ta shcho zh tam take? Pesered stavu ubito chotiri pali tovsten'kih, a ugori pozv'yazano vir'ovkami ta vp'yat' yakos'-to hitro ta mudro pereplutuvano; ta u kozhnij pali ugori dirka prodovbana i tudi vir'ovka prosunuta... A po stavku ¿zdyat' lyudi u chovnah, a voni ne ribalki, bo v nih na chovnah ne siti i ne v'yateri, a tezh vir'ovki... A shcho na berezi, tak tam-to otto uves' narod iz slavnogo sotennogo mistechka Konotopa ishche zibravs', yak i sonce ne shodilo, i misyac' negarazd zajshov... Ot tam-to i materi, shcho pokidali i hati, i manen'kih ditochok, i porosyatok, i pticyu, i korovok, i po pecham ne topili. Ot tam-to i choloviki, shcho pokidali doma neduzhih zhinok i skotinu i pozabuvali, shcho treba u pole ¿hati... Usi, usi pozbiralisya divitisya, yaka tut bude proyava... Ta chimalo zh ¿h tut i bulo! I po vs'omu beregu, i krugom po gorbikam, ot yak zerna u mishok nabrati, tak ¿h tam tisno bulo. A hlopci ta pidparubochi, kotrim iz-za lyudej nichogo ne vidko, tak azh na verbi pozlazili i vkrili ¿h, mov ti galki... A krik, a gomin vid togo narodu, batechki! Nenache voda shumit', yak u povid' greblyu prorve: usi, usi razom govoryat', i nihto nikogo ne sluha, a vzhe nihto, yak nashi zhinochki-cokotuhi! Ot tam-to i shinkarka z nevistkami svo¿mi, shcho bez nih til'ki shinkarevi i vispatis'; govoryat', shchebechut', rozkazuyut': hto vchora buv u nih u shinku, na skil'ki vipiv za groshi, na skil'ki hto nabor uzyav, hto shcho zastaviv, hto z kim i yak polayavsya, kogo prijshla zhinka ta zanyala z shinku, hto zhinku u potilicyu pognav i ochipok z ne¿ zbiv, shcho volosom na vsyu vulicyu zasvitila; yak divchata, obmanyuyuchi, zamist' bucimto bat'kovi, dlya sebe kupuyut' gorilku ta po vgorodam nishchechkom z parubkami p'yut', ta, ponapivavshisya, perekidalisya ta borolisya ta... "Godi-bo! Ne use rozkazuj!" - zagomonila shinkarka na nevistku, tak ta j zamovkla; a shchos', mabut', dobre hotila kazati... A tam, z drugogo kincya, kraj verb, shkolyari zamist' togo, shchob u shkolu jti ta komu z chaslovcya, komu z psaltirya stihi tverditi, a komu mno-tlo skladati, voni, zibravshis' u kupku, ta skonponovali virshu na svogo dyaka, ta nishchechkom na shostij glas i vispivuyut': Prijdite usi prihozhani, Podivites', nashi vsi dyaki p'yani, A najbil'she Simeon - obache, Od gorilki nichogo ne bache, J na krilasi ne vmiº spivati, I psaltirya zabuv chitati, Til'ki j vmiº shkolyaram subitki davati, Dnes' dyachiha raz jomu golovu mila, A, izmivshi, svitlo pogasila... YAk zhe vrizhe ¿h na sim slovi pan Simeon rizkoyu, shcho z domu prinis; ta yak pozhene ¿h neyu do shkoli, a sam, poganyayuchi ¿h, bozhit'sya, shcho za syuyu prikladku, oprich subitki* (*Karannya shkolyariv po subotah.), shcho po zakonu podoba, bude ¿h shkvariti shcho v boga den' cilij misyac'... A tam, bilya mlinka, ot tam shcho diºt'sya! Gaj, gaj! Azh tridcyat' kozakiv, hto z pikoyu, hto z nagajkoyu, hto z dobrim kiºm, hto z vir'ovkoyu, a hto z kolyakoyu, ta usi zh to derzhut'sya micno za vir'ovki, a timi vir'ovkami zv'yazano azh sim bab... A shcho to za babi, tak ya vam rozkazhu. Persha - zbud'-vik Pris'ka CHiryachka, zmolodu ne raz sidila u kuni* (*Sidila pid areshtom, prikuta do cerkovno¿ stini za nemoral'ni vchinki.), pozvodila na toj svit azh tr'oh muzhikiv i usyu hudobu poperevodila na zillya ta korinci ta na usyaki liki, ta j lichit' lyudej chi vid lihomanki, chi vid grizi i vid zaushnic', bo vona zmolodu davila zins'ke shchenya; znima ostudu, perepoloh viliva, zlizuº vid urokiv, sonyashnici zavaryuº... i chogo-to vona ne znala? I do ne¿ z usih misc', azh verstov za dvadcyat', na¿zhdzhali bolyashchi; to inshomu, komu zhiti, to j pomozhe, a komu vmerti, to zaraz pislya ¿¿ vodi i vmre; to Pris'ka i kazhe: "Ne tak vin neduzhav, shchob jomu zhivotiti!" Raz pan Pistryak ta poprosiv ¿¿, shchob dala jomu lyuboshchiv, shchob jogo usyaka chi divka, chi molodicya, na yaku okom nakine, shchob jogo polyubila; otzhe zh to vipiv tih lyuboshchiv ta j pishov na vechornici, ta til'ki bulo shcho rozhodivs'... yak zhe jomu zavadit'! tak i dodomu ne dobig. Ot z togo chasu i stav na ne¿ gonitel'! Druga bula Himka Ryabokobiliha, star cholovik, zamirala na svo¿m viku; i vzhe koli v kogo shcho propade, to j ne dumaj iti do vorozhki; vona samij umilij brehnyu zadast', a skazhe na togo, na kogo hoche ta na kogo serdita. A ¿j yak ne viriti, koli vona, zamiravshi, bachila, yake na tim sviti º mucheniº i zlodiyakam, i tabashnikam, i brehunam, i mandr'oham; tak bulo kogo i do ratushi privedut', pijmavshi na bakshi z ogirkami abo u komori z salom, ta koli Himka skazhe, shcho ne vin vkrav, to bulo zaraz i pustyat' ta prin'mayut'sya za togo, na kogo Himka skazhe, hoch jogo togdi i u seli ne bulo. Ottak bulo skazala raz i na pana Pistryaka - shcho to! i starshini ne minula! - shcho bucimto vin u cholovika bdzholi pidrizav. Vono jomu tak i minulosya, zvisno, yak pisaryu, til'ki vzhe vin na ne¿ z ti¿ pori naciliv. Tretya - YAvdoha Zubiha, stara-stara ta prestarenna! Ale stari didi, shcho vzhe nasilu nogi volochut', ta rozkazuyut', shcho shche yak buli voni pidparubochimi, tak vona i togdi taka stara bula, yak i teperechki; tak shcho, koli b ne zbrehati, bulo ¿j lit p'yatdesyat zrodu. I kazhut' pro ne¿ lyudi, shcho vona yak uden', to i stara, a yak sonce zahodit', tak vona i molodiº; a u samu glupu pivnich stane moloden'koyu divchinkoyu, a tam i stane starit'sya i do shod soncya vp'yate stane stara, yak bula uchora. Tak vona yak pomolodiº, to j nadine bilu sorochku i kosi rozpustit', yak divka, ta j pide do¿ti po selu korov, ovechat, kiz, kobil, sobak, kishok, a po bolotam zhab, yashcheric', gadyuk... Uzhe pak taka ne zdo¿t', kogo zaduma! Hoch i ni za shcho i nichogo nema, to vona taki voz'me svoº. Raz pan pisar Rigorovich chitav pered gromadoyu yakes'-to predpisanie vid nachal'stva, i hoch pered tim dniv z p'yat' kripko kuriv, a tut skladav dobre i vzhe bulo po verham uzyavs', yak os' i jde Zubiha, ta j glyanula na n'ogo, i til'ki i vs'ogo, shcho vsmihnulas'; tak shcho zh? Vin zaraz bumagu ob zemlyu, pidtikavsya ta j davaj vegeri* (*Rid tancyu.) skakati pered gromadoyu. Smihu bulo takogo, shcho ne to shcho! Ta z togo chasu i stav pan Pistryak, til'ki hoch troshki pogulya, to zaraz i pozhene himeri. Ottaka-to bula sya YAvdoha. CHetverta - Paz'ka Psyuchiha, ne z tak stara. Tak ta use nishkom, ne hvalyachis', chakluº. Til'ki i bachat' ¿¿, shcho yak usi polyagayut' spati, a vona i vijde nadvir ta j mahne rukoyu. To kudi mahnula, tudi i hmari pidut'. A hto b to do ne¿ ne prijshov, shchob abo povorozhila, abo dala yakih likiv, abo hoch shcho-nebud' take, tak hoch shcho b ¿j poklonu ne prinis, nichogo i ne oz'me i kazhe: "YA nichogo ne znayu; idit' sobi get'!" Nu, nu! Taka to j ne zna! P'yata bula Domaha Karlyuchkivna. YAk shche zmolodu divuvala, tak taka bula horosha, shcho j rozkazati ne mozhna. Zrostom sobi nevelichka: hoch u yaku hatu vvijde, to golovoyu steli dostane; suha ta cibata; na golovi volossya, yak na kuzheli vovna, a koli rozzyavit' rot, tak i lopata ulize; nisochok, yak u ryabcya; a yak divit'sya z Konotopa ochicyami, tak odnim u Ki¿v, a drugim u Bilagorod, ta j ti mov smetanoyu zalipleni; a lichkom bilen'ka, yak chumac'ka sorochka, ta shche k tomu mov grablyami usya tvar ¿¿ podryapana. Ot z takoyu-to krasoyu divuvala vona, divuvala; persh zhadala popovichiv, dali spustila na pisariv z ratushi, zabazhala opislya vzhe i hliboroba, tak ba! i lichman ne divit'sya. Nichogo robit'! pov'yazala sidu golovu, perejshla zhiti u pustku, shcho na levadi, nad bolotom, ta j stala chakluvati ta lyudyam kaposti robiti. Vzhe i ne dumaj ¿¿ nihto zanyati! Os' til'ki ne poklonis' ¿j zvichajnen'ko, abo phni ne bachachi, abo shcho-nebud', to zaraz i zalyashchit': "Budesh meni, pes'kij sinu, tyamiti; trivaj lishen'!" To tak i º: abo, hodyachi, spitkneshsya, abo za obidom podavishsya, abo p'yanij shcho-nebud' zagubish, a vzhe ne minet'sya! tak tobi: hoch - yak tam kazhut' - ne teper, a v chetver, hoch cherez god, til'ki vzhe ne projde tobi darom. Azh strashno bil'sh pro ne¿ i rozkazuvati. Cur ¿j! SHCHe shchob ne prisnilas'... SHosta bula Vekla, starogo SHtiri nevistka, a s'oma Ustya ZHolobiha; tak nehaj vzhe hto inshij rozkazuº, a meni nikoli: chogos' konotops'kij narod zagomoniv i zakoposhivs', i komus' rozstupayut'sya i dayut' do stavka dorogu, tak vzhe pak ne do porosyat, koli svinyu smalyat'. V Smutnij i neveselij, naduvshis', yak toj indik pered indichkami, hvabro¿ Konotops'ko¿ sotni pan sotnik, Mikita Ulasovich Zabr'oha, ide do konotops'kogo stavka. Hoch na n'omu i cherkeska sinya z pozakiduvanimi nazad vil'otami i tatars'kim poyasom pidperezana, i nozhik na lancyuzhku za n'ogo zastromlenij, i pika vmita, i boroda vigolena, i na golovi shapka, ta yak jomu buli ochi zaspani i naduti, to j vidno bulo, shcho vin cilu nich gulyav. Ta j pravda zh bula: z zhurbi cilisin'ku nich smoktav nosatku, a Paz'ka, nan'michka jogo, znaj dolivala. Tak pislya tako¿ roboti koli ne vispishsya, to j budesh dovgo chmeliv sluhati; ya vzhe se znayu. Tak kudi zh jomu ne buti smutnomu i neveselomu? Hoch i pidijshov do lyudej, shcho pered nim usi shapki poznimali i poklonyayut'sya jomu, a vin ide sobi, naduvshis', i ni na kogo i ne divit'sya, til'ki shchoki rozduva, shchob usi znali, shcho vin tut-zdes' º starshij. Ot pidijshov do stavka, kinuv okom syudi-tudi ta j kriknuv grizno: - A shcho? - Soversheniº ugotovasya, - vidizvavs' do Konotops'ko¿ sotni pisar, Prokip Rigorovich Pistryak, stoyachi bilya kalavurnih, shcho steregli nizku vid'om, i pridivlyayuchis' pil'no, shchob kotra z nih, perekinuvshis' abo sorokoyu, abo svineyu, ta ne dala b d'oru; a yak pochuv gomin svogo nachal'nika, tak zaraz, znyavshi shapochku, i pidijshov do n'ogo, i poklonivs' jomu nizen'ko, i kazhe: - Vozhdelinnogo umoizstupleniya, z dnevnim mistoprebivaniem, vam, pane sotniku, utresugublyaºmo! - Spasibi! - skazav golosno Ulasovich, ne rozchuhavshis', shcho jomu nagovoriv pan Pistryak, tezh ne vmivshij do ladu slova skazati, a tak, shcho na um zbrede; ta pri tim slovi til'ki trohi pidnyav shapku z golovi ta mershchij ¿¿ naplyusnuv vp'yat' na golovu ta j skazav povagom, usih ozirayuchi i ni na kogo ne divlyachis': - Zdorovi! - A se vzhe zvisno, i usyudi tak povodit'sya, shcho chim nachal'nik durnishij, tim vin gordishij, i znaj dmet'sya, mov shkuratok na vogni. - Zdorov buv, bat'ku, vel'mozhnij pane sotniku! - zaklekotila gromada, zaguli choloviki, zalyashchalo zhinoctvo, zapishchala ditvora, ta j poklonilis' jomu nizen'ko... Ot Rigorovich i shepche panu Mikitovi na vuho: - Sotvoryajte zh dilonachinaniº, ugobzite u nashij Palestini poryadok... - Cur durnya, ta masla grudka! - shepnuv jomu na vidvit pan Ulasovich, - yak meni ukobziti, chi yak tam, koli nichogo i ne vtoropayu, shcho se take i º. - Tak ne tvorite zh meni vozkloneniya ni u ºdnim dili! - skazav pisar ta j pishov do svogo dila. Ege! ta hoch nash pan sotnik, Mikita Ulasovich, i ne mav dev'yato¿ klepki, ta shche taki stil'ki gluzdu stalo, shchob rozibrati, shcho koli, kazhe, ne pip, to j ne mikajsya v rizi. Zovsim ne tyamiv dila, tak i ne vereduvav vzhe nichogo, ne tak, yak nash general'nij suddya, nehaj carstvuº! Toj bulo - i ne dumaj jogo zopiniti: chi do dila, chi ne do dila, znaj pidpisuº, shcho popada. Pisar bulo zopinyae, - tak de! "Ne hochu, - kazhe, - shchob dilo valyalosya; pidpishu, ot jomu i kinec'!" To, bulo, pisar, koli til'ki pobachit', shcho suddya u kolegiyu jde, zaraz i hova usi bumazhki, a to vin ¿h usi zaraz i popidpishuº. Raz - o, smihu bulo! (ya shche sluzhiv todi u kolegi¿ i vchivs' skladi pisati, bo buv shche hlop'ya po dev'yatnadcyatomu godu) - pisarchata uzyali ta j spisali taku bumagu, shchob suddevi u chenci postrigtis', a jogo zhinku viddati zamizh za pana oboznogo, shcho z neyu bulo chasten'ko u lisok za gubami hodili. Nu, ta j polozhili toj list pered suddeyu; til'ki taki shcho vvijshov, siv, pobachiv toj list, potyag do sebe, perehrestivs' ta j kazhe: "SHCHob nedovgo moriti! Nehaj meni dyakuyut', shcho shvidko dilo rishiv; a vinuvatij nehaj zhalkuº na sebe". Ta chirk! i pidpisav "rukoyu vlasnoyu". A hlopci - kih, kih, kih, kih! Nasilu pisar ¿h u potilicyu poprogonyuvav i, roztolkuvavshi suddevi toj list, porvav jogo na shmatki... Ta darma; budemo svoº dogovoryuvati. . Ot pan Ulasovich sto¿t', sobi, uzyavshis' u boki, yak toj hvert, shcho u ki¿vs'kij gramatci, azh os' i pidijshov do n'ogo Homa Kaliberda, star cholovik, ta, znyavshi, shapku, poklonivs' jomu raziv z p'yat', a dali osmilivs' i kazhe: - Spasibi vam, pane Ulasovichu, shcho kohaºtes' u starovini. SHCHe pokijnij vash didus', pan Opanas,.taki Zabr'oha, nehaj nad nim zemlya perom! i toj ne davav nas zobizhdati. Hoch trohi bulo zasuha uhvate, to vin zaraz za pogans'kih vid'om; ta yak tr'oh-chotir'oh vtopit', to de toj i doshch oz'met'sya! I use bulo garazd! SHCHo to starovina! Lyubezne dilo!.. - Bude j novina nepogana, - skazav povagom pan Zabr'oha ta j vidstupivs' vid Kaliberdi, shchob toj ne duzhe nalaziv na n'ogo i shchob chasom ne pozapanibratavs' z nim; ta shchob shvidshe vid n'ogo vidchepitis', guknuv na Rigorovicha i kazhe: - A shcho? A toj, uporavshis' zovsim, ide do n'ogo i kahikaº, i usi zakruchuº - se vzhe taka zvistka, shcho z pis'ma stane govoriti - ta j kazhe: - Prispi urem'ya sovokupleniº sotvoriti i pogruziti nechistotu vo istochniki vodniya. Anute, bratiº, derzajte! Kalavurne kozactvo, yak pochuli pisars'ke poveliniº, zaraz i vidchepili z vid'oms'ko¿ nizki Veklu SHtirihu; uhopili ¿¿ mershchij za ruki i za nogi cupko, shchob ne vikrutilas', ta, regochuchi, i pomchali do chovniv... Vona krichit': "Probi!" Ditochki bizhat' za neyu ta golosyat', nenache vzhe vona i nezhiva; starij SHtirya tudi zh za nimi shkandiba, ta plache, ta laº i kozakiv, i sotnika, a najpushche pcsarya... Tak nihto ¿h i ne vvazha, a shche deyaki z kuchi krichat': "Derzhi-bo, Josipe, duzhche! bach, pruchaºt'sya..." A inshij kazhe "Popalas'? A shcho? Se tobi ne korov u pivnich do¿ti..." Ta j bagato dechogo prikladuvali, azh poki ¿¿ do chovna donesli, uterebili u choven, i tut shche pushch derzhali. YAk zhe donesli do pal', tut skrutili ¿j vir'ovkami ruki i nogi garnen'ko; ta vir'ovki i poprodivali u petli, shcho na palyah, ta, pidsunuvshi ¿¿ vir'ovkami ugoru, yak plyusnuli razom u vodu... Ta, yak kamenyuka, pishla na dno, azh til'ki bul'bashki zabul'kotili!.. - Tyagnit' nazad, tyagnit'!.. Ne vid'ma vona, ne vid'ma! - zagula gromada uv odin golos, a hto molodshij ta blizhche stoyav, tak azh kinulis' pomich dati tim, shcho bilya vir'ovok... - Pogruzhajte, pogruzhajte pache i pache tresugubo okayarnuyu dshcher' hananejs'kuyu! - yak vil reviv Prokip Rigorovich i spinyav lyudej, shchob ne vitaskuvali nazad Vekli. - Sluhajte mene, - na usi zavodi krichav Ulasovich. - Adzhe ya sotnik. YA povelivayu: tyagnit' nazad! Adzhe ne znirnula, tak vona i ne vid'ma. - Ne vid'ma, ne vid'ma; ne znirnula, ne vid'ma; tyagnit' nazad! - krichav uves' narod, i vzhe pisarya nihto ne posluhav, i vityagli Veklu zovsim mertvu, vidchepili vid vir'ovok i, ne kladovivshi na zemlyu, stali na rukah vidkachuvati. Poki seº diyalos', pan sotnik, vidpochivshi opislya kriku ta turbaci¿, pidklikav do sebe Rigorovicha ta j spitavs': - Skazhi meni na milost': za shcho ¿¿ poveliv topiti? ZHinka shche ne stara i bagatogo i chesnogo rodu; ne chuti bulo za neyu niyako¿ primhi. - Sudzhu po pravoti i bez usyakogo vozkloneniya divstvuyu, - skazav Rigorovich, - ona sut' hocha ishche i bez starosti zhona, no imat' pinyazej* (*Groshej.) do bisa. Prosih - i ne dala; pozichah - i ne povirila; strazhi predah - i ne vidkupalasya, yakozhe drugi¿ prochi¿. S'ogo radi rozmis-lih yu pogruziti i ne iztorgnuti ottoli, dondezhe ne dast' meni, chogo i koliko proshu. ZHivushcha, materi ¿¿ dulya, tresugubo zhivushcha. Zryu, shcho vzhe ¿¿ vidtrusili. Nehaj blagodenstvuºt' do yakogo chasu. A vozdajte syudi Ustyu Vecherihu! - guknuv Rcgorovich na kalavurnih. Pritaskali Ustyu, i te zh use bulo, shcho z Vekloyu, til'ki Ustya, yak plyusnuli ¿¿ u vodu, tak tut ¿j i amin'! Hoch i trusili, tak i ne vidkachali, tak i zostalas'. Pitavs' pan sotnik u pisarya i pro syu, tak nishchechkom jomu prizjavs': "SHCHo, - kazhe, - zhelah sovokupitisya z ¿¿ dshcheriºyu Odariºyu, duzhe lipoobraznoyu, i vona, tresugubo nechestivaya, zamist' zhelaºmo¿ divici, vozklonila u kishenyu moyu tisyashcheklyatij garbuz i pokri prednyaya i zadnyaya moya sramotoyu, yako rubishchem. Tak se ¿j za onoº dilo takovaya pinhva..." Azh os' i peremishav ¿m Talimin Levurda, klanyayuchis' nizen'ko, i prosit': - Bud'te laskavi, pane sotniku Ulasovichu, mozhe b, spoloskali i moyu zhinku trohi, bo trohi vona chi ne vid'muº... - Davaj ¿¿ syudi! - nenache prospivav, tak zagovoriv pan Zabr'oha. - U nas ne popadajs', zaraz provchimo, a najbil'sh tih, shcho dobrih lyudej zamist' rushnikiv ta goduyut' garbuzami. - Ta zdumav svoº liho, zdihnuv vazhko ta golovu ponuriv i sto¿t'. A Prokip Rigorovich shche til'ki pochuv, ob chim Levurda stav prohati, ta tak i zatrusivs', nenache cigan na morozi; ochi jomu tak i zabliskali, pika pochervonila, gubi zadrizhali i ledve-ledve mozhe slovo promoviti: - A yak ti... a za shcho... tvoyu zhinku potoplyati?.. hiba zh vona volshebstvuº? - A yak zhe ne volshebstsvuº? - kazav Talimin Levurda Ulasovichu. - Os' sluhajte syudi, dobrodiyu! Raziv z desyatok take meni . privideniº bulo, shcho u samu glupu pivnich htos' i stuka u vikno; stuka, stuka, azh poki moya Steha, znaºte, zhinka, prokinet'sya; prokinet'sya ta j vijde z hati, a ya j zasnu; ta vzhe pered svitom vernet'sya; to ya j pitayu: "De ti, kazhu, bula?" Ta vona j kazhe: "Hodila do korov, tak otse zmerzla, ta j lyazhu". A ya kazhu: "Lyagaj", a vona i lyazhe ta, kazhe, zmerzla, a sama, yak vogon'. Tak se, bachite, dobrodiyu, vona ne do korov ustavala, a chakluvati, pevne, chakluvati. A to na tij nedili, tak ya vzhe imenno bachiv chorta zhivisin'kogo, ot yak ya vas, pane sotniku, bodaj bi zdorovi buli. Os' bachite yak: po¿hav ya na yarmarok ta mav tam probuti tri dni, ta yak meni zavadilo, tak ya u toj zhe den' i vernuvs' pizno unochi. Stuk-stuk u hatu - zhinka ne vidchinya i z kimtos' rozmovlya ta regochet'sya, i svitlo º v nih. YA yak rvonuv dveri, tak zashchipka i vidskochila, a ya vvijshov; divlyus'... azh v ne¿ v gostyah chort, ta ot, yak bachite, slovnisin'ko yak pan pisar Prokip Rigorovich, nehaj zdorov bude; taka jomu i pika, i odezha, i use take. YA do chorta, ta vin vid mene; ya za nim, a proklyatij chortyaka ta u sini (a sineshni dveri zasunuv ya taki); vin bachit', shcho neperelivki, ta u trubu; ya yak zlyakayus', yak vernus' u hatu, ta na pil, ta shcho to: j kozhuhom ukrivs', a sam drizhu z perelyaku, shcho bachiv chorta i moya zhinka z nim druzhit'. Ot ya vam i kazhu: nepevna moya zhinka, zovsim nepevna, spoloshchit' ¿¿ hoch trohi, mozhe, togdi doshch pide. - A shcho zh? Tak i spolosnuti. Pane pisaryu! anu! - tak-to skazav pan sotnik Rigorovichu. YAk zhe toj krikne na n'ogo, tak shcho nu! - CHi vi obuyali? - zakrichav na n'ogo, - CHi vi taki poprostu odurili? Vam ne dovliº niyakogo rishennya ispuskati bez potrebnosti moº¿, zatim, shcho treba usyakeº dilo ugobziti i zakonneº prisovokuplenie soºdiniti. A ti, gaspids'ka Levurda! ot shcho kasatel'no tebe zakon poveliva: onogo neklyuchimogo Talimona Levurdu, navazhdeniem svo¿m privedshego sozhitiº svoº, sirich zhinku, do druzhelyubiya, z satanoyu, - duh svyat pri vas, pane Ulasovich! - ubo podobaºt' zabiti syakomu-takomu sinu nozi u kladu. Agov, hlopci! Pojmite jogo i vodvorite u ratushu i prisovokupite nozi jogo do kladi, bo sam soznaniº uchiniv, shcho vidiv i osyazav zhivogo chorta; ubo vin º koldun, chaklun; voutriº izbiyu kiyami s'ogo grishnika. Poki se Pistryak rozkazuvav, a serdeshnogo Levurdu vzhe j pomchali do ratushi, a Rigorovich poviv okom ta z yakoyus' molodiceyu chornyaven'koyu zzirnuvs', usmihnuvs', pokrutiv us ta j guknuv na kalavurnih kozakiv: "Anute, vodvoryajte u preispodni¿ vodi Domahu Karlyuchkivnu!" I pislya Karlyuchkivnj til'ki zabul'kotilo... A gromada, bachachi, shcho vona ne virina, zagomonila: "Ni, vona ne bula vid'ma, ne bula!" I Pris'ku CHiryachku, i Himku Ryabokobilihu, i Paz'ku Psyuchihu topili, i kotru vtopili, a kotru vidvolodali, shcho narod azh ob poli rukami b'º ta divuºt'sya, shcho, kazhe: "De zh taya vid'ma? Ot usih topili i usyaka porina, a vid'ma ne znahodit'sya". Mikita Ulasovich vzhe j drimati stav; po jogo, tak vzhe b pora i dodomu: chi budut' doshchi jti, chi ni, jomu nuzhdi malo; ne stane svogo hliba, jomu prinesut': Konotop ne male selo; bez svarki i lajki i bez pozivannya ne obijdet'sya. Use znaj poziha ta poglyada na svogo Pistryaka, shcho zadumavs' ta pal'cem znaj shtrika to u lob, to u nis, dumav-dumav ta j kriknuv: "Davaj ostanki vo yazicyah. Vodvori-ke syudi YAvdohu Zubihu!" Priperli j tu, vidophali chovnom do pal', pidv'yazali vir'ovkami, pidnyali dogori... plyus'! YAk ob doshku, tak nasha YAvdoha ob vodu, i ne porina, a yak ribon'ka poverh vodi, tak i lezhit', i zbovtaºt'sya zv'yazanimi rukami ta nogami, vihilya cherevom i poperekom i prigovoryuº: "Kupochki-kupusi, kupochki-kupon'ki!" Uves' narod tak i zhahnuvs'! "Ot vid'ma, tak, tak!" -zakrichali usi; a Mikita Ulasovich yak pozihav, ta pobachiv seº divo, ta tak jomu rot rozzyavlenij i zostavs'; a Prokip Rigorovich tak azh tancyuº ponad beregom ta znaj na trudyashchih krichit': "Voztyagnite shche! Verzite vo t'mu vodnuyu!" Tak shcho zh bo? yak ne pashchikuº, a YAvdosi nichogo ne zrobit'. Pidtyagnut', gepnut' ¿¿ skil'ki sili u vodu... tak ne porina ta j ne porina, ta shche j gluzuº nad usima, ta use znaj tovche: "Kupochki-kupon'ki". - A voznesit' simo kameniya i plinhvodilaniya! - zdumav pan Pistryak, i tak i narodilasya cilisin'ka kucha cegli i kamenyuk usyakih, shcho hlopci, pochuvshi prikaz, zrazu motnulis' i nanesli. - Vozlozhite kameniya na nechestivuyu viyu. ¿¿, i na ruci, i na nozi ¿¿ i paki potoplyajte ¿¿, - tak kumanduvav Rigorovich, azh pidskochuyuchi krug stavka, ta z sercya azh zubami skregoche. Nav'yazali motornishi cilisin'ku nizku kamenyuk na vir'ovku, i, pidvizshi na chovnah, azh nasilu tri choloviki pidnyali tuyu nizku ta j nakinuli YAvdosi Zubisi na shiyu i dumayut': ot pirne! A vona, uragova baba, i ne duma; plava poverh vodi, ta shcho oslobonili ¿j ruku iz vir'ovki, tak vona neyu poloshchet'sya ta j zhartuº: "A shcho zh? Namistechko meni na shiyu pochepili, a persniv i nema? Ege! Bach, yaki dobri! kete i persniv na ruki i zamist' cherevichkiv chogo na nogi". - Sokrushajte tresugubo okayannuyu koshchunku hanaans'kuyu, dshcher' haldejs'kuyu! - krichav, yak opechenij, Prokip Rigorovich ta azh zapinivs', yak skazhenij, bachachi, shcho nichogo vid'mi ne zrobit' i shcho vona nad nim kepkuº. Nav'yazali ¿j na ruki i nogi kamenyuchchya - bozhivs' toj cholovik, shcho meni pro se rozkazuvav; a hto j kazav, koli znaºte, Johim Hvajda, shcho pozatorik vmer, - tak bozhivs', shcho pudiv dvadcyat' nav'yazali j na shiyu, na ruki i na nogi, ta, vidchepivshi vid vir'ovok, tak ¿¿ j pustili u vodu... Tak shcho zh bo budesh z suchoyu-presuchoyu baboyu robiti? Tak i plava poverh vodi, i rukami i nogami bovtaºt'sya ta znaj prigovoryuº: "Kupochki-kupusi!" A dali uragova baba obizvalasya i do pisarya ta j pochala jogo klikati: "A hodi, Prokipochku, syudi! Numo ukupci kupatis'. Hodi-bo, ne soroms'! Os' nadinu na tebe namistechko i persniv tobi dam..." A Rigorovich azh uves' chub obirvav sobi z sercya, shcho j poganen'ka b to baba, ta nad nim gluzuº; dali kinuvs' do Ulasovicha ta j kazhe: - Nesumnitel'no siya baba sut' ot bab ºgipets'kih. Vona ºhidna prelyuta, pohitila dozhdevie kapli i skri u sebe u chvanci abo u inomu miscevi. Poveli, pane sotniku, vozmutiti ¿¿ rozanami, de proterpit' do nesterpimosti i da rozpustit' hlyabi vodni¿, i da orosit'sya zemlya. - Ne vtoropayu, pane pisaryu, shcho vi govorite; a ya kazhu vam, robit', shcho znaºte, til'ki shvidshe, bo vzhe obidnya pora. YA b vzhe davno dav d'oru, tak hochet'sya divitis' na syuyu kumediyu, shcho na babi cilisin'kij viz kaminnya, a vona ne tone, a plava poverh vodi. Robit' sobi, shcho znaºte, a ya budu na gotove divitis'; ya na te u Konotopi sotnik. Poveliv Rigorovich pijmati u vodi vid'mu YAvdohu, tak de! Hlopci chovnami ¿¿ i ne zdozhenut', i vir'ovkami nakidayut', tak use nichogo; tak prudko plava, yak taya shchuka, til'ki poperedu i pozadu hvilya ustaº, bo zvisno, yak vid'ma plava: vzhe pak ne po-nashomu! Plavala-plavala, shniryala-shniryala, ta yak bachit', shcho usih potomila, tak i piddalas'... SHCHo zh to zraduvavsya narod, yak zlapali vid'mu YAvdohu Zubihu! Usi krichat', gomonyat', bizhat' do ne¿, proti ne¿; usyak hoche tusana abo zapotilishnika ¿j dati... ta j º za shcho! Nehaj ne krade z neba hmar, ne hova doshchu u sebe na misniku... Os', yak usi bizhat' krug ne¿, to za neyu, a ¿¿ azh na rukah nesut', boyachis', shchob ne virvalas' ta ne vtekla, a vona j bajduzhe! Vona spiva vesil'no¿ pisen'ki, yak moloda z druzhkami hodit'. A nash Rigorovich pered vede ta azh bizhit' z radoshchiv, shcho taki napav na vid'mu i shcho vin ¿¿ teper skrutit' i vimuchit' z ne¿, shchob viddala doshchi nazad, shcho pokrala, ta z radoshchiv taki balyasi tochit', shcho ne til'ki hto, ta j sam sebe ne rozbere, shcho vin i govorit'. Dali zakrichav: "A dadite simo verbovih i udvojte lozovih i vozglumite ¿¿, eliko sili vasho¿ bude!" De vzyalis' i rizki. Skrutili Zubihu YAvdohu; til'ki shcho klasti ¿¿, vona yak-to ruku vipruchala ta j povela neyu krugom po narodu; otzhe zh sluhajte, shcho z togo bude. Ot i polozhili ¿¿; po dva parubka silo na ruki i na nogi, a dva uzyalo zdorovenni puchki rizok ta j pochali chistiti: dzhe-dzhe! dzhe-dzhe! azh zasapalis'! b'yuchi, b'yut'-b'yut', i vzhe curpalki letyat'... A shcho YAvdoha? Lezhachi pid rizkami, kazku kazhe: "Buv sobi cholovik Sazhka, na n'omu sira sirm'yazhka, povstyana shapochka, na spini latochka; chi horosha moya kazochka?" - Ta bijte okayannuyu hanaanku! - azh zareviv Pistryak. Hlopci derut' shchomoga, a YAvdoha svoº: "I vi kazhete: ta bijte okayannuyu hanaanku, i ya kazhu: ta bijte okayannuyu hanaanku; buv sobi cholovik Sazhka, na n'omu sira sirm'yazhka, povstyana shapochka, na spini latochka; chi horosha moya kazochka? " - Ta derit' duzhche! - kriknuv shcho º mochi sam pan sotnik konotops'kij, Mikita Ulasovich Zabr'oha, shcho vzhe jomu duzhe bralo za zhivit i pechinki pid serce pidstupali, bo ne obidav i dosi. Hlopci pereminilis', uzyali puchki i stali poroti, a Zubiha znaj svoº tovche: "I vi kazhete: ta derit' duzhche, i ya kazhu: ta derit' duzhche; buv sobi cholovik Sazhka, na n'omu sira sirm'yazhka, povstyana shapochka i na spini latochka, chi horosha moya kazochka?" ^ - Soplitite rozonaciyu z terniya i udvojte ¿j poruganiya na lyadvi¿! - skumanduvav pan Pistryak, dovgo dumavshi, shcho b to ¿j shche pridumat'. Hlopci cheshut' YAvdohu ternovimi, a YAvdoha svoº tovche: "I vi kazhete: soplitite rozonaciyu z terniya i udvojte poruganiya na lyadvi¿, i ya kazhu: soplitite rozonaciyu z terniya i udvojte poruganiya na lyadvi¿; buv sobi cholovik Sazhka, na n'omu sira sirm'yazhka, povstyani shapochka, na spini latochka, chi horosha moya kazozkka?.." Ta j do vechora ne peregovorish us'ogo, shcho tam bulo! Vzhe ne til'ki Rigorovich Pistryak, ta j sam sotnik Zabr'oha pochav serditis', shcho nema kincya dilu; b'yut'-b'yut' bisovs'ku babu, skil'ki hlopciv pereminilosya, skil'ki rizok perebrali: i verbovih, i berezovih, i ternovih; a ¿j ne poznachilos' nichogo, nenache til'ki shcho lyagla i ni trishechki i ne bita, a vona sobi znaj tovche cholovika Sazhku... Otzhe zh to yak seº diºt'sya, i gaspids'ku, katolikovu YAvdohu b'yut', proliz skriz' narod, shcho tak i obstupili YAvdohu, ta j ne nadivuyut'sya, Demko SHvandyura, star cholovik i nepevnij. Podivivs'-podivivs', pomotav golovoyu ta j kazhe: - A shcho se vam za igrashki dalisya! CHi to panu sotnikovi znat' skuchno stalo, tak vi jogo zabavlyaºte, yak malu ditinu, shcho rizkami porete, nenache kogo putn'ogo, verbovu kolodu? - YAk kolodu? SHCHo se vin kazhe? De tam kolodu b'yut'? - zagula gromada i, divuyuchis', rozpituº. - De koloda? Ne bachite? Divit'sya zh! - skazav SHvandyura ta j povir rukoyu po narodu navpaki soncya... Tak shcho zh? Udivleniº ta j godi! Togdi usi pobachili, shcho lezhit' tovsta verbova koloda, popereputovana vir'ovkami, i sidyat' na nij chotiri hlopcya zdorovennih i derzhut' ¿¿ yakomoga, shchob ne pruchalas', a chotiri b'yut' tuyu kolodu zo vsiº¿ sili dobrimi rizkami, nenache kogo putn'ogo. A bilya tiº¿ kolodi lezhit' sama po sobi YAvdoha Zubiha i ne zv'yazana, i regochet'sj, divlyachis', yak pracyuyut'sya lyudi zamist' ¿¿ ta nad kolodoyu. Tak, skazhete, se i ne udivleniº? Se vona, yak ¿¿ pokladali pariti, tak vona rukoyu povela ta j napustila na usih, hto tut buv, maru, a Demko z svizhimi ochima prijshov i bachiv, shcho tvorit'sya, i yak deshcho znav i vmiv proti chogo shcho-nebud' zrobiti, to vin i vidviv maru vid lyudej. Ot togdi til'ki pobachili, shcho bili ne YAvdohu, a verbovu kolodu. - Kih, kih, kih, kih!.. - zaregotavsya narod. Vzhe nashcho pan pisar, shcho serdivs' kripko, a tut i sam rozregotavs', yak uzdriv taku kumediyu. I shcho zh budesh robiti? Zvisno, shcho protiv nasilki nichogo ne zrobish, koli ne vmiºsh yak ¿¿ vidvesti. Nu, posmiyavshis', prijnyalis' raditis', shcho z YAvdohoyu robiti. Toj te, drugij druge kazhe, a Demko SHvandyura, toj garazd navchiv: - Taki, - kazhe-nichogo ne dumajte, a polozhivshi, dajte dobru hlostu, poki verne doshchi ta rosi, shcho, znayu, v ne¿ na misnikah ta na polici. Ta ne bijtes' nichogo. Pri meni ne zduzha navesti. Koli zh i navede, to ya vidvedu. Hoch vona i vid'ma, ta j mi, hoch ne use, a shcho-nebud' taki znaºmo. Nehaj vona i prirodzhena, a ya; til'ki vchenij, ta darma! Pobachimo! - Tak vozklonit' zhe ¿¿ paki! - zakrichav Rigorovich, - i sotvorit' ¿j shkolyars'ku sikuciyu, yako zhe i nam vo onoº urem'ya subitki tvorisha... - SHCHe dobre i ne vimoviv, a hlopci vzhe i motnulis': rozperezali, polozhili, sichut'... i vzhe nashij YAvdosi ne do kazki; vzhe i v i ne¿ u samo¿ na spini... latok z simdesyat, yak u cholovika Sazhki... Movchala-movchala, hotila vidterpitis'... tak shche ne rodivs' toj cholovik, shchob uterpiv pid rizkami! Dali yak zaskavuchit', yak zaskiglit'... a dali yak stane krichati: "Ne budu do sudu, do viku!... batechki, golubchiki!.. pustit', pustit'!.. vernu j doshchi, vernu j rosi... I budu tobi, pane sotniku... i tobi, Rigorovichu... u velikij prigodi... til'ki pustit'..." - Godi, - poviv Mikita Ulasovich golosom povazhno. A Pistryak znaj svoº: - Usugublyajte pache i pache! Hlopci ne znayut', kogo j sluhati: polovina b'º, a druga zhde. - A bodaj vas, pane sotniku! - tak zagarchav na n'ogo pan Rigorovich. - Ishche bulo up'yaterit' podobalo za takovoº zlodiyaniº... Se vona meni zrobila, shcho ya pislya perepoyu himeri pognav. Ottake zlodiyaniº... ; - Ale! zlodiyaniº! - skazav pan Zabr'oha, - tobi b use til'ki zlodiyaniº i robiti. Tut til'ki trihi ta mnihi, a vzhe obidati pora. SHCHe chi bude pislya takogo parla doshch, chi ni, hto jogo zna, a shcho mi goloduºmo, tak se pevno. A shcho nam sucha baba z sercya utnet' yakij beshket, tak i togo treba boyatisya? Zveli lishen' pokinuti YAvdohu, nehaj vidpochine pislya tako¿ bani. Nehaj teper han'ki mne, mi shche doberemosya do ne¿. Hodimo, Prokope Rigorovichu, do mene. Paz'ka navarila mudrogo borshchu. A pislya obid ne budu s'katis' ta rozkazhu tobi, yakij meni beshket zrobili pozavchora u Bezverhim hutori. Ti shche s'ogo ne znaºsh. Skazavshi seº, potyag pan Ulasovich dodomu. Prokip Rigorovich nash zostavs' i sto¿t', mov obpechenij. Uzyali jogo dumki ta gadki, yakij-to tam beshket zrobili panu sotniku na Bezverhim hutori? Dumav- dumav, a YAvdohu za tim znaj cheshut', azh curpalki letyat'! Dali pidnyav palec' dogori i kazhe: "Dogadave'! e, e, e, e! S'ogo meni i treba bulo! A pokin'te, hlopci bidnu babu pozaprasno muchiti. Pan sotnik zveliv bulo ¿¿ pariti do vechora, a ya ¿¿ pomiluyu". Pidveli YAvdohu i ledve-ledve zhivu povolokli ¿¿ dodomu. Narod tak zaklekotiv za neyu, use krichachi: "Vid'ma, vid'ma! Pokrala z neba doshchi!" A Rigorovich ide sobi ta shchos' duma, dali i kazhe: "Tako¿ meni i treba!.. Piddobryus' do ne¿, vona pomozhe jogo vtopiti, a meni vinirnuti z pisarstva ta na panstvo..." Ta j potyag do pana Mikiti Ulasovicha obidati. VI Smutna i nevesela hodila po svo¿j hati, provodivshi kogos' vid sebe i zachinivshi dveri, konotops'ka vid'ma YAvdoha Zubiha pislya prochuhanki, shcho ¿j dali kraj stavka pri usij gromadi za chakluvannya. Hto zh to buv u ne¿ togdi, yak usyak ¿¿ curavsya, bachivshi, shcho vona º prirodzhena vid'ma, shcho i u vodi z kamenyukami ne tone, i doshchi z neba krade, i maru na lyudej nasila? Ale! hto? Ne hto, yak nash Prokip Rigorovich Pistryak, konotops'kij pan pisar. Vin-to, pochuvshi vid pana sotnika Ulasovicha, shcho jomu bulo u Bezverhim hutori vid pannochki Oleni, vin zaraz uzyav na dumku, yak bi to jomu svogo sotnika zovsim z'¿sti. Ot vid obid prijshov do YAvdohi, prinis ¿j usyakih gostinciv i pomirivs' z neyu, shcho bucim se ne sam vin zveliv ¿¿ i topiti, i pariti, a shcho se pan sotnik vigadav i shcho bucimto hotiv vin ¿¿ do vechora pariti, a vin zhe vzyav na svoyu golovu; i stav ¿¿ pil'no prohati, shchob yak bi togo pana Mikitu zovsim u durni poshiti: shcho vin otse uvecheri prijde ¿¿ prohati, shchob YAvdoha tak zrobila, shchob Josipovna jogo polyubila i za n'ogo zamizh pishla; a vin yak piddast'sya u chakluvannya, tak tut jogo i nachiniti durnem, shchob i sotenstva vidcuravsya; a namist' jogo ta nastanoviti sotnikom jogo - Pistryaka; i obishchavs', shcho togdi YAvdosi svoya volya bude chakluvati, yak i skil'ki hoche. Hitra YAvdoha nenache i piddalasya. Podarunki zabrala i obicyala vse zrobiti, chogo Rigorovich bazhav, i provodila jogo otse z hati. Dovgo vona pislya n'ogo hodila po hati ta shchos' dumala; vzhe b to ¿j i sisti hochet'sya, tak ne zmozhe pritul