Ocenite etot tekst:


 ------------------------------------------------------------------------
 Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
 OCR: Evgenij Vasil'ev
 Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
 ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
 ¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
 I,i (ukr) = I,i (lat)
 ------------------------------------------------------------------------



   I. STRASHNE VESILLYA

   Ne znaºsh rankom,
   SHCHo bude vecherkom.
   Narodna pripovidka

   Bulo to v garyachij litnij vechir 1518 r.
   Zolota velika zvizda dnya pomalu zahodila v najbil'shij stav Podillya, shcho
v bliskuchim ozeri svitla lagidno shelestiv m'yagkimi hvilyami vodi. Vona mov
caricya lagodilasya do snu na svo¿m m'yagkim purpurovim lozhi. Za stavom
vidnili temni okopi j bili stini Rogatina ta spokijna lenta tiho¿ richki
Lipi.
   V takij chas iz-za sin'o¿ smugi lisu pokazalisya chotiri vozi na poroshnim
shlyahu, shcho provadiv zi L'vova do Rogatina. Na nih ¿hali vesil'ni gosti. To
starij Dropan, l'vivs'kij kupec', ¿hav z sim'ºyu v Rogatin zheniti svogo
odinaka Stefana z dochkoyu o. Luki Lisovs'kogo - paroha pri cerkvi sv. Duha,
na peredmistyu Rogatina.
   Molodij Stefan Dropan, shcho vzhe vid dvoh lit lyubivsya v Nastuni
Lisovs'kij, ne pam'yatavsya z vesil'no¿ radosti. Vin bil'shu chast' dorogi
jshov popri vozi, hoch z n'ogo smiyalisya, shcho j tak skorshe ne bude na misci.
   - Ne spishisya, bo j tak ne znati rankom, shcho bude vecherkom,- govoriv jomu
bat'ko, shcho vzhe perenyav cyu ulyublenu pripovidku vid svogo svata, bat'ka
Nastuni, yakij chasom pri¿zdiv do svogo brata, shcho buv svyashchenikom pri cerkvi
sv. YUra u L'vovi. Ale Stefan to viperedzhuvav vozi, to ostavav pozadu, shchobi
svobidnishe viddavatisya svo¿m mriyam pro shchastya. I ne bachiv i ne chuv nichogo,
prich svoº¿ divchini kolo sebe, hoch ¿¿ ne bulo tut. Ne bachiv ni sinyavo¿ shati
shalvij, ni smilok u tinistih miscyah lisiv, yaki pere¿zdili, ne bachiv
zolotisto¿ imli beriz, ni pahucho¿ m'yati, ni gnuchkogo lominosu, ni yaglici,
ni zhovto-chervono¿ divini, ni holodku, ni kopitnika-staroduba, hoch ishov po
nih.
   - Jomu teper cvite paporot'... - govorili pro n'ogo vesil'ni gosti,
prihil'no smiyuchis'.
   A v jogo serci cvila j pahla lyubov.
   Vin raz u raz zgaduvav, yak vona pochinalasya i yak pershij raz pobachiv
Nastunyu na podvir'yu cerkvi sv. YUra u L'vovi. Vidtodi zhittya bulo dlya n'ogo
odnoyu smugoyu svitla, zapahu j muziki. I borot'bi. Bat'ko ne duzhe buv za
cim, shchob vin zhenivsya z popadyankoyu. Mav dlya n'ogo na primiti bagatu dochku
svogo spil'nika v torgovli. A j sim'ya Nastuni, yaka nalezhala do starih
svyashchenichih rodiv, divilasya nerado na ¿¿ podruzhzhya z sinom "kramarya".
Podobalosya ¿j jogo bagatstvo. Vidpihalo te, shcho vin "kramar". Ale, kinec'
kinciv, yakos' pogodilisya.
   YAk zhe daleko bulo molodomu Stefanovi do mista, shcho vzhe vidnilo pered
nim, i do nevelichkogo domu na berezi tiho¿ Lipi bilya cerkovci sv. Duha.

   * * *

   A tam zhdali na nih, bo vse bulo prigotovane do vesillya. Vesil'ni gosti
z'¿halisya vzhe, j gamirno bulo vid molodi i starshih.
   Brat hazya¿na o. Ioan Lisovs'kij najdovshe opiravsya podruzhzhyu Nastuni zi
Stefanom. Bo mizh cerkvoyu sv. YUra j sim'ºyu Dropaniv provadivsya dovgij
sudovij spir za yakijs' grunt, i o. Ioan nedobre dumav pro starogo Dropana.
Ta j teper vi¿hav skorshe zi L'vova, shchob ne ¿hati razom z "bezbozhnim
kramarem", kotrij provadiv sudovi spori z domom Bozhim. I, krim togo,
uryadiv shche odnu demonstraciyu,- vin hotiv buti na vinchannyu svoº¿ bratanici.
Ale ne hotiv, shchob starij Dropan mig chvanitisya, shcho vin, o. Ioan, pri¿hav
narochno na te vesillya! Dlya togo vishukav sobi yakis' cerkovni dila u
l'vivs'kogo vladiki do Kam'yancya na Podilli, shchob til'ki bucimto po dorozi
buti na vesillyu bratanici. Ce rozgolosiv ishche u L'vovi.
   Teper sidiv zi svo¿m bratom i z igumenom nedalekogo vasiliyans'kogo
monastirya v CHernchu, o. Teodoziºm, v sadku bilya parohiyal'nogo domu, pri
derevlyanim stoliku, v tini lip. Pered nimi stoyali tri glinyani gornyatka,
glechik kislogo moloka, hlib i maslo.
   - ¯zh i opovidaj, shcho novogo,- govoriv do n'ogo o. Luka.
   - Vid chogo tut pochinati? - zhurivsya o. Ioan.
   - Vid spravi nasho¿ cerkvi,- skazav povazhno igumen Teodozij.
   - Avzhezh,- vidpoviv o. Ioan.
   Hvilinu podumav, vzyav shmatok zhitn'ogo hliba, nasmaruvav maslom i,
poklavshi jogo znov na derevlyanu tarilku, pochav:
   - Nashu svyatu cerkvu doreshti rozorili i odolili latins'ki giºrarhi ta j
panuyut' nad neyu. A nashi kramari shche j sobi sharpayut' ¿¿,ne sterpiv, shchob ne
dodati:
   - I vrata adovi ne odoliyut' ¿¿,- zamitiv pobozhno igumen Teodozij.
   - Tak, tak,- vidpoviv o. Ioan.- Ale shchoraz bil'she vazhko staº dihati.
Gordist', lakimstvo, nechistotu, obzhirstvo j piyanstvo - vsi bez vinyatku
grihi golovni bachimo u chuzhih. A mimo togo panuyut' voni nad nashoyu cerkvoyu.
I Gospod' ne vivodit' ¿¿ z chuzhogo yarma!..
   L'vivs'kij svyashchenik girko usmihnuvsya. Na se skazav o. Teodozij:
   - Bo j mi ne bez grihiv. Osobenno nishchit' nas oden golovnij grih. Ce
linivstvo. Iz-za n'ogo mi tak pokutuºmo. Buvav ya v sviti, mizh chuzhimi
lyud'mi, buvav u ªrusalimi, i v Antiohi¿, j na Svyatij gori Afons'kij. Ale
nide ne bachiv, shchob inshi lyude tak malo prikladalisya do knig, yak nashi. I
tomu voni ne umiyut' boroniti svoº¿ cerkvi pered napadami vorogiv!
   - Ti vse svoº, otche igumene,- zamitiv o. Luka.- A ya tobi ne raz kazav i
teper kazhu, shcho vono troha tak, a troha inakshe. Bo de tih knig vzyati? I za
shcho kupiti? Ga? Za shcho?! A shche do togo zhonatomu svyashchenikovi v ninishnih
dorogih chasah! Cerkovni zemli zagarbali starosti j ksºndzi. Tatars'ki
napadi dihati ne dayut'. I nihto nimi ne zhurit'sya! YAkos' s'ogo roku shche ne
bulo ¿h tut. Ale sluhi pro nih uzhe jdut'. Selyanin zubozhiv i raz u raz
dal'she ubozhiº. Mishchanstvo tezh, bo shlyahta bere torgovlyu v svo¿ ruki, hoch
krichit', shcho ce ¿j "ne do gonoru". A nashih svyashchenikiv vzhe tut i tam navit'
na panshchinu gonyat'! I de ¿m golova do knig?!
   Nastala prikra movchanka. Otec' Ioan, shcho mav ¿hati do Kam'yancya,
zanepoko¿vsya na vistku, shcho º vzhe sluhi pro nebezpeku. Ale podumav, shcho brat
yak znaº shchos' bil'she pro se. to skazhe jomu pered vid'¿zdom.
   A o. Luka vidithnuv i govoriv dal'she:
   - Ot voz'mit' na priklad mene! Kazhut', shcho viddayu dochku za bagacha. Ale
golo¿ ¿¿ ne mozhu viddati. A kil'ko mene koshtuº ce vesillya? Oden lokot'
atlasu 20 groshej, a falandashu 35. I v shcho ¿¿ odyagti? I za shcho?
   Znov pomovchav i tyagnuv, bo pered bratom i svo¿m priyatelem igumenom ne
mav taºmnic':
   - A shcho koshtuº vesillya! Navit' taka durna shchuka koshtuº 2 groshi, korop shche
bil'she, garnec' vina 40 groshej, funt shafranu 70, kamin' cukru 150, a
kamin' percyu ZOO! A de bajberka, a brokatovi kaftani, a kindyak, a
chinkatori? Bo j ya ta j moya zhinka musimo yakos' zavtra viglyadati bodaj popri
lyudej! Vi, otche igumene, maste odnu reverendu j ne turbuºtesya tim vsim!
   - Ti shchos', yak kramar, rozgovorivsya,- zamitiv brat.Azh tak skoro
vidbilosya na tobi nove posvoyachennya?
   - Vibachajte,- skazav o. Luka.- Ale yakbi vam tak uzhe vid misyacya zhinka
pro nishcho inshe ne govorila, yak pro potribni ¿j adamashki j falandashi, to j
vi tak sim nakipili b, shcho musili b pered kims' pozhalitisya!
   - Ot, dyakuj Bogu, shcho odnu dochku maºsh, ta j to¿ pozbudeshsya zavtra,-
skazav brat.
   - Tazh dyakuyu,- vidpoviv o. Luka.- Ale chogo ti tak zavzyato hotiv ¿¿
viphati za yakogos' ubogogo cholovika? SHCHobi klepala bidu, yak kleple ¿¿
bat'ko? Ga?
   Na te skazav igumen:
   - Gnivajtesya abo yak sobi hochete, a ya vam pravdu skazhu! Ne bud' u nas
rodin - i zhurbi za vesillya, ta pridane, ta falandashi, ta j bajberki, ta
vsyu tu mirs'ku sustu,- to j borot'bu z latinstvom mi viderzhali b! A
zemlen'ki nasha cerkva shche vid knyaziv nashih i narodu maº stil'ki, shcho budut'
shche sotki lit brati - i vistarchit' dlya nas! Tut ne v sim dilo, a v tim, shcho
mi do borot'bi z latinstvom ne maºmo to¿ zbro¿, kotru mae vono! Pravdu
kazhu, yak vse, ale vi ¿¿ ne hochete bachiti!
   Tut igumen zvernuvsya do hazya¿na domu i z zhalem skazav:
   - Nehaj Bog dast' shchastya ditini tvo¿j na tim shlyahu, na yakij voni stupaº.
Ale chi ne bil'she bogougodne dilo zrobila b vona, yakbi tak pishla v
monahini? Oj pridalasya b ta ditina nashij gonenij cerkvi. Bo mae velikij
rozum. Ta vi daºte ¿¿ tomu, kotrogo ne lyubite! Malo maºmo mi monahin' zi
svyashchenichih rodiv nashih ta z pans'kih. A u lyahiv navit' magnati za chest'
sobi mayut', koli z ¿h rodu v monastir pide panna. Os' chim voni nas
pobivayut'! I tomu narod ¿h tak shanuº ¿h kostel, bo poshanu vid verhiv do
kostela bachit'. A mi do sladostej mirs'kih, yak muhi do patoki, lipnemo! Ta
j taka nas i dolya v tih sladostyah zhde. V girkist' obertaºt'sya sladist'
mirs'ka. Porohnyaviº sila nasha, i mirshaviº nash narid, a poratunku nizvidki!
   Situaciya zrobilasya strashno prikra. Ale igumen ne zvertav na se
najmensho¿ uvagi i govoriv dal'she:
   - Davav toj narod na cerkvu nashu, daº i bude davati! Ale ridko ce
trafit'sya, shchob bulo komu praviti tim, shcho vin daº! I narod se bachit', bo shche
zovsim ne oslip. Ta j ne til'ki nash narod bachit', ale j susidi bachat' se.
Ta j berut', shcho hochut'. Bo yak ne brati? Zvalyuvati vsyu vinu na vorogiv - se
pusta pison'ka. Bo pravdoyu ºst', shcho i voni buli b u nashij cerkvi, yakbi mi
sami ta inakshe dbali za ne¿. Os' de pravda! I ne minuti nam Bozho¿ kari za
te, shcho pravdu zakrivaºmo! Nihto ne mine to¿ kari. Prijde, bo mi ¿¿
vzivaºmo ne vidnini!
   Brat o. Luki vzhe otvirav usta, shchob vidpovisti. Ale pered vorit'mi
zaskripili vozi Dropana, j vesil'ne tovaristvo pochalo viskakuvati z nih i
pryamuvati v sad.

   * * *

   Dereva v sadu nemov zanyalisya chervennyu, j nemov chervonij pozhar obnyav sad
i cerkovcyu sv. Duha, shcho j dosi sto¿t' na tim samim misci, i parohiyal'nij
dim pri nij, i tihu lentu Lipi, i velikij stav, i lani zoloto¿ zrilo¿
pshenici, shcho usmihalasya do neba sinimi kvitami voloshki j nemov ochikuvala na
serp. Vsi prisutni podivilisya nespokijno na nebo, lyakayuchis' zagravi. Ale
vona gorila na zahodi.
   V krivavim blesku konayuchogo dnya nadhodiv molodij Stefan Dropan zi svo¿m
shchastyam u dushi. Vin ochima zhivo shukav svoº¿ Nastuni. Znajshov ¿¿ v sadku, v
tovaristvi dvoh podrug, duzhe zacikavlenu rozmovoyu pro shchos'.
   - Nad chim tak radite? - zapitav veselo, pidbigayuchi do svoº¿ sudzheno¿.
   - Ne skazhemo! - vidpovila za ne¿ ¿¿ podruga Irina.
   - Ne mozhemo skazati, - popravila ¿¿ Nastunya.
   - Zavtra dovidaºtes'! - dokinula druga divchina.
   - Ta skazhit', skazhit',- prosiv m'yagkim golosom Stefan.
   Divchata davalisya prositi.
   Nareshti Nastunya, pereglyanuvshis' ochima zi svo¿mi podrugami, vtaºmnichila
Stefana: Irina zamovila vorozhku ciganku, shchob pered tim vinchannyam
vivorozhila ¿j buduchnist'!
   - Til'ki bat'kovi pro ce ni slovechka, bo duzhe gnivalisya b! - skazala
Nastunya. Stefan pririk movchati.

   * * *

   Starij Dropan i jogo zhena privitalisya po zvichayu z panotcyami, j vin
vidrazu pochav:
   - Gospodi! YAk zhe zdirali nas po dorozi! Vsego desyat' mil' u¿hali mi, a
platili i mostove, i grobel'ne, i perevozove, i pashne, i yarmarochne, i
torgove, i pomirne, i shtukove, i vid povnih voziv, i vid porozhnih, i na
obidvi ruki, i na odnu! Dracha j lupezhestvo taki, shcho j pid turkom ne girshe!
   - Hto ¿de na vesillya, toj ne torguº,- ne sterpiv o. Ioan, shchob ne
vkoloti starogo Dropana. Ale toj ne buv z tih, shcho nastavlyayut' i drugu
lanitu. Z miscya vidtyavsya:
   - Ne znati, panotche, shcho bil'she bogougodne: chi po dorozi na vesillya
robiti dilo, yake trapit'sya, chi ¿hati za dilom i po dorozi vstupati na
vesillya...
   Povazhna zhena starogo Dropana podivilasya na n'ogo z zakidom, o. Luka
usmihnuvsya, o. Ioan ne vidpoviv nichogo.
   Starshih vesil'nih gostej zaprosiv o. Luka vidithnuti poki shcho v sadku. A
molodshi shchezli. Najskorshe shchez Stefan Dropan. Pishov shukati za Nastuneyu i
privitatisya z ¿¿ matir'yu.
   Otec' Luka vijshov do konej ne til'ki yak hazya¿n, ale j yak znavec'. V
garnogo konya lyubiv vdivlyatisya yak v obraz. A rozumivsya na konyah tak, shcho
til'ki okom kinuv, i vzhe znav ¿m vartist' i cinu.
   Molodij Stefan znajshov Nastunyu v kruzi podrug, kotri tovpilisya na
drugim kinci podvir'ya bilya molodo¿ ciganki, shcho hotila vorozhiti molodij.
YAkas' titka Nastuni goryacho protivilasya tomu, kazhuchi, shcho pered samim
esillyam ne godit'sya. A Nastunya veselo napiralasya, kazhuchi raz u raz:
   - Titochko! Adzhe Bozya mogutnisha vid vorozhki!
   - Tak, tak! - pidtyagali za neyu ¿¿ podrugi, a najbil'she ¿¿ priyatel'ka
Irina.- SHCHo Bozya dadut', te j bude!
   Stefan syagnuv u karman i znebachki sipnuv na vorozhku zhmenyu dribnih
groshej. Se rishilo spravu. Nastunya kinulasya radisno do n'ogo i vzyala jogo
za ruku. A vorozhka, shcho zaraz vizbirala chast' groshej, vhopila ¿¿ za livu
ruku j pochala vdivlyatisya v ne¿. Titka vzhe ne protivilasya, v napruzhennyu
ochikuyuchi.
   Lamanoyu besidoyu pochala ciganka govoriti, divlyachis' to v oblichchya, to v
dolonyu Nastuni:
   - Tvoya cholovik bagata, ah, yaka bagata. Duzhe bagata!..
   - Oto vivorozhila! - skazala odna z podrug.
   - Ta vse mi vsi znaºmo! - dokinula druga i glyanula na Stefana.
   Vin spustiv ochi j uves' zapaleniv. A vorozhka govorila dal'she:
   - V perlah i fararah hoditi budesh... ¯ adamashki pid nogami budesh, a
goryuchij kamin' u volossyu tvo¿m, a bilen'ki shovki na nizhen'kah tvo¿h, a
chervona krovcya na ruchen'kah tvo¿h... Ladan i kubeba u kimnatah tvo¿h... A
¿sti budesh dorogij cinamon, a piti budesh solodki sorbeti... A mati budesh
dvoh siniv, yak Eva... i dva vesillya, a odnogo muzha!..
   - Ha-ha-ha! - zasmiyalisya podrugi.
   - Titochko, titochko! Azh dva vesillya i odnogo muzha! YAk zhe se?
   Titka Katerina vidpovila: "Ot verze!" Pidnyala pravu ruku nad molodyatami
j povazhno perehrestila ¿h. Stefan ves' chas zhurivsya tim, vidkilya vin voz'me
azh takih bagatstv.
   Ciganka vdivlyalasya dosi spokijno j nemov z nasolodoyu v bilen'ku
ruchen'ku Nastuni. Naraz, nemov zbentezhena smihom divchat, shcho perervali ¿j
vorozhinnya, duzhe spovazhnila j inakshim, suvorishim tonom golosila svoyu
vorozhbu:
   - Daleka doroga bez mostiv, bez shlyahiv... Po chornobillyu, po tverdim
korinnyu... de cvitut' shalvi¿ i bozhi¿ ruchki... de son-trava siniº... de
gorit' goricvit... de povze dur-zillya j perekotipole... perekotipol-le...
perekotipol-l-le!..
   Urvala, nemov v ekstazi, zahlistuyuchis', yak vid vodi, i kinulasya na
zemlyu zbirati reshtu rozsipanih groshej. Potim glyanula gliboko v ochi molodij
i, navit' ne zvernuvshi uvagi na Stefana, pospishno vidijshla. Oglyanulasya shche
kil'ka raziv za Nastuneyu i znikla za vorit'mi.
   Vsim, shcho ostali, zrobilosya po ¿¿ vidhodi yakos' niyakovo. Stara titka
Katerina zagovorila:
   - To, diti, vse tak vorozhat' divchatam pered vinchannyam, shcho bude bagata,
duzhe bagata, shcho po¿de v dorogu, daleku dorogu, shcho matime siniv, shcho bude ¿j
i veselo, i sumno, ot yak u zhittyu buvaº.
   Nastunya na te usmihnulasya j zaspivala:
   On vtoptana dorizhen'ka,
   Posipana makom! Ta chi garazd meni bude
   Za tim odinakom?...
   I neznachno pritulilasya do Stefana. ¯¿ veselist' udililasya j jomu. Vin
zayasniv na oblichchi j vidpoviv ¿j veselim tonom:

   Oj vtoptana dorizhen'ka
   Gori mocharami!
   A hto ¿¿ tak vtoptav,
   Lyubko, vechorami?..

   - Ti, ti, ti! - skazala priyazno Nastunya j povela jogo do materi. Za
nimi barvistoyu struºyu rinula molod' v kimnati, bo nadhodila nich.

   * * *

   A mala se buti ostannya nich Nastuni v ¿¿ ridnim domi i - odna z ostannih
na ridnij zemli.
   Vona nemov prochuvala se. I yakos' dokladno oglyadala svoyu skromnu, divochu
kimnatku, odinoke vikno kotro¿ vihodilo na lug nad Lipoyu. Pereglyanula shche
raz svij slyubnij odyag i svo¿ richi, yaki mala zabrati do L'vova. Deyaki
vidkladala, shchob zabrati ¿h pri sliduyuchim pobuti v Rogatini. Mizh
vidlezhenimi richami buli j dvi povisti, yaki perechitala najmenshe dvadcyat'
raziv: "Povest' o Kitovras'" i "Povist' divna o cari Solomoni".
   Zasnula pizno i til'ki pivsnom. I snilos' ¿j, yak htos' spivav urivki
vesil'nih pisen':

   Blagoslovi, Bozhen'ku
   Pershu dorozhen'ku!
   Mi jdemo na barvinok,
   Nastunenci na vinok...
   Zilen'ka nasadila
   Tonkogo, visokogo,
   Liston'ku shirokogo...

   Hoch Nastya bula veselo¿ vdachi, ale sya perelomova hvilya v ¿¿ zhittyu
nastroyuvala ¿¿ tak povazhno, shcho vstala yak u pamoroci. YAkas' neoznachena drozh
rozkoshi j strahu, divno¿ boyazni pered chims' nevidomim napovnyala vse ¿¿
ºstvo. Ruh vesil'nih gostej shche zbil'shuvav ¿¿ nespokij.
   Uspoko¿lasya azh pered samim vihodom z domu do cerkvi, koli vzhe bula
zovsim odyagnena do slyubu.
   Vinchati molodyat mav o. Ioan, strik Nastuni zi L'vova.
   - Vzhe bulo z poludnya, yak vijshli z domu j popryamuvali do Cerkovci sv.
Duha.
   V hvili, koli Nastunya z druzhbami stanula na pershim derevlyanim shidci
cerkvi, stalosya shchos' strashne. SHCHo same stalosya, v pershij hvili nihto z
uchasnikiv vesillya ne zdavav sobi spravi.
   Voni til'ki pochuli opodalik kriki.
   Urivani, prorazlivi kriki.
   Vsi zanepoko¿lisya j zametushilisya. Ta j pochali instinktivno oglyadatisya
za miscem ukrittya. Vtim skrichav htos':
   - Tatare jdut'!
   - Alla-gu! - zalunali diki kriki vzhe v ulici i z bokiv. Vesillº vmit'
rozletilosya sered strashnogo perepolohu. Kozhdij skakav, kudi mig. Hto v
sad, hto mizh budinkami, hto v shuvari nedaleko¿ richki Lipi.
   Nastunya viskochila z-mizh svo¿h druzhbiv i hopilasya svogo sudzhenogo.
Hvil'ku oboº stoyali pered stvorenoyu j osvitlenoyu cerkvoyu, mov zaderevili.
Na hvil'ku pustilisya jti v cerkvu, mov pid opiku sv. Duha. A potomu
vibigli j pustilisya bigti v sad.
   Ale vulicya bula vzhe zapovnena tatars'kimi ¿zdcyami. Voni z dikim krikom
perli napered. Gusti grivi j hvosti ¿h negarnih konej, "bakemativ",
dosyagali zemli. Bagato vesil'nih gostej bulo vzhe v ¿h rukah - na arkanah.
Na obolonyu za sadom tezh vidno bulo tatar, shcho uganyalisya za poodinokimi
lyud'mi to na konyah, to pishki. Rev hudobi dolitav z cilogo peredmistya. Tut
i tam blimala pozhezha. To tatare pidpalyuvali vigrabovani domi peredmist'
Rogatina.
   Mista shche ne mali v rukah. Tam lagodilisya do oboroni. CHuti bulo grannya
trub i bittya v dzvoni, mov na pozhar.
   Pid navalom zhahu Nastunya zimlila i v svo¿j bilij slyubnij sukni z vinkom
na golovi vpala na poroshnij dorozi. A Stefan priklyak bilya ne¿...
   I svit zat'mivsya obo¿m.



   II. OJ BITIM SHLYAHOM KILI¯MSXKIM, OJ DIKIM POLEM ORDINSXKIM...

   Tam v dolini ogni goryat',
   Tam ta gare polon dilyat'...
   Odin polon z zhinochkami,
   Drugij polon z divochkami...
   Z narodno¿ pisni

   Nastunya pochula, yak hlyupnuli na ne¿ studeno¿ vodi. Probudilasya j
vidkrila ochi.
   Hvilyu ne rozumila zovsim, de vona ta shcho z neyu diºt'sya. Nad neyu
nahililisya dvi postati z chornimi, skisnimi ochima, malimi vusikami j
vistayuchimi kistkami oblich, v ostrih shapkah, z lukami za plechima, v chornih
kozhuhah, vivernenih vovnoyu naverh. Grud' Nastuni stisnuv takij velikij
strah, shcho perehodiv azh u rozpach. YAkijs' divnij, pivsvidomij zhah i
nepriºmnist' rozlivalisya po vsim ¿¿ tili i po ochah, stiskali gortanku,
tamuvali viddih.
   Persha ¿¿ dumka bula, shcho vona v rukah tatar - tatars'ka branka i shcho ti
pivdiki postati z zhovtavo-temnimi oblichchyami mozhut' z neyu zrobiti, shcho
hochut'.
   Vidvernula vid nih ochi. Teper pobachila, shcho lezhala na yakijs' levadi,
nedaleko liska. A bilya ne¿ lezhalo abo kunyalo v otupinnyu bagato molodih
zhinok i divchat. Mizh nimi piznala kil'ka znakomih mishchans'kih divchat. Svoº¿
podrugi Irini z Rogatina ne bachila. Opodalik lezhali j sidili muzhchini,
pov'yazani micnimi motuzami j remenyami. Vidrazu piznala mizh nimi svogo
Stefana. Vin vdivlyavsya v zhinochij polon. CHula, shcho ochima shukaº ¿¿.
   Rivnochasno dumala nad tim, shcho stalosya z ¿¿ bat'kom i matir'yu, z ¿¿
podrugami, z ¿¿ vesillºm... Mala vrazhinnº, shcho vono rozbilosya, yak sklo. ,
SHCHezlo, yak son.
   Rogatina tezh ne bachila. I vin shchez yak son. SHCHo bude z neyu?
   Sya dumka zagorilasya v ¿¿ golovci, yak pozhar, shcho zrivaºt'sya na krishi domu
razom z pershimi luchami novogo dnya.
   Tatare hodili pomizh polonenimi, poryadkuvali ¿h, b'yuchi tut i tam
batogami. Stoni i kriki napovnyali vozduh. Nastunyu uspokoyuvalo trohi te, shcho
mala tak bagato tovarishok i tovarishiv nedoli.

   * * *

   Vecherilo. Nich zatyagalasya nizhnim serpankom taºmnichogo smutku. V
nedalekih korchah zablimali m'yagkim syajvom svyato-ivans'ki mushki-svitlyaniki.
Voni svobidno litali i svitili. A des' daleko gorila pozhezha.
   Tatare rozpalili veliki ogni. Vidno, musili buti v bil'shij sili j
chulisya bezpechno. Svidchiv pro se j chislennij polon, yakij zibrali. V nim
bulo bil'she slyubnih par z druzhkami j druzhbami. Same teper payuvali ¿h.
Nastunya ne rozumila, na chim polyagalo se payuvannº. Bachila til'ki, shcho vono -
pripadkove.
   Po nebi pochali blukati bludni zvizdi, meteori. Hvilyami viglyadali, yak
pravdivij doshch. Vona ves' chas bazhala sobi odnogo: zhiti, zhiti, zhiti - za
vsyaku cinu zhiti, hochbi v bidi j ponizhennyu, v tatars'kij nevoli! Bo svit
buv takij garnij, garnij! A vona bula shche taka moloda, moloda!..
   Tri rodi svitel shcho blimali na zemli i na nebi, nadavali ¿¿ pershij
nevol'nichij nochi yako¿s' taºmnicho¿ krasi. A grizni j diki tatars'ki oblichchya
zi skisnimi ochima j ostrimi shapkami viklikali grozu nevidomogo ¿j,
rozkishnogo zhahu. V korchah chuti bulo kriki divchat i zhinok, nad kotrimi
znushchalisya dikuni. Uzhe tut zrozumila Nastya proklin, yakij chasom chula na
bazari pri svarci perekupok: "A brala b ti slyub na Dikim Poli
ordins'kim!.." I piznala, shcho º shchastya v neshchastyu: ¿j poki shcho ne grozilo take
znushchannya, bo tatars'ki vatazhki zvernuli vzhe na ne¿ uvagu yak na cinnishu
dobichu j lishili ¿¿ poki shcho v spokoyu.

   * * *

   Rankom zi shodom soncya rushiv tatars'kij tabor razom z polonom u shidnim
napryami. Poloneni muzhchini jshli pov'yazani, a zhenshchini til'ki pid sil'noyu
storozheyu. Horih z perelyaku zhinok, yaki ne mogli jti, povkidali v chorni,
obozni mazhi i vezli. Horih muzhchin ubivali na misci. Dlya togo kozhdij navit'
ostankami sil staravsya jti, poki mig.
   Nastunya jshla pishki v gurti molodih divchat. Jshla u svo¿m slyubnim odyazi.
Til'ki vinochok zagubila des'. Rannya molitva do Boga uspoko¿la ¿¿. YAkbi ne
golod i sumni lichka tovarishok, bula b navit' vesela.
   Za plechima chula forkannya konej tatars'ko¿ storozhi, kotra chas do chasu
za¿zdila iz bokiv ta pridivlyalasya divchatam. Pritim robila majzhe pro kozhdu
z nih rizhni golosni uvagi, yakih Nastunya ne rozumila. Osoblivo dokladno
oglyadala storozha divochij polon, koli nablizhavsya do ne¿ yakijs' turok.
   Nastunya mala mizh usima tovarishkami nedoli najspokijnishe oblichchya.
Dodumalasya, shcho se nadavalo ¿j povagi navit' v ochah diko¿ storozhi, yaka,
pokazuyuchi na ne¿ reminnimi nagayami, povtoryala chasto slovo: "Hurrem!"
   Dogaduvalasya, shcho slovo "Hurrem" znachit': abo spokijna, abo bezzhurna,
abo vesela. Ne znala til'ki, chi se po-tatars'ki, chi po-turec'ki.
   I se bulo pershe slovo z movi grabizhnih torgovciv zhivim tovarom, yake
zapam'yatala sobi..
   Tatare dosit' chasto stavali na koroten'kij chas i zlazili z konej, shchob
dati ¿m vidpochiti j perekusiti. V toj sposib prichikuvali takozh na stada
nagrabovano¿ hudobi j otari ovec', shchob tabor ne roztyagavsya zanadto. Todi
vidpochivali j poloneni.

   * * *

   Kolo poludnya, koli speka bula vzhe velika, tatare zrobili dovshij popas.
Prigotovlyalisya do obidu. Nastunya bula duzhe cikava, yak viglyadatime pershij
tatars'kij obid. Vzhe po prigotuvannyah bachila, shcho muzhes'kij polon ne
distane ¿sti, til'ki zhinochij. Duzhe hotila pokormiti svogo Stefana, ale ne
bachila na te sposobu.
   A tatare rozkladali svo¿ kazani j rozpalyuvali ogni. Vijmali z voziv
nagrabovanu muku j mishali ¿¿ z kins'koyu krov'yu, yak na kovbasu, ta kidali
valki z to¿ mishanini v kipuchu vodu. Pokazuvali brankam, yak se robit'sya, i
kil'kanadcyat' z nih zastavili do roboti. Vibirali, smiyuchis', "molodih", u
vesil'nih suknyah. Mizh nimi znajshlasya j Nastunya, j odna pol's'ka
shlyahtyanochka, yaku iz-za ¿¿ bliskucho¿ sukni tatare tezh vzyali za "molodu".
Vona pruchalasya zrazu. Ale po tr'oh reminnih nagayah pochala vitrivalo misiti
muku z konyachoyu krov'yu.
   Opodalik zchinivsya krik. Tam upala yakas' konina i zdohla. Tatare z
radisnim krikom kinulisya na ne¿ j pochali ¿¿ shmatkuvati nozhami. Vsyu
padlinu, oprich m'yasistogo zadka konyaki, dali zaraz zvariti v solenij vodi.
Pinu zaboronyali zdijmati. A m'yasistij zad konini porizali na bil'shi krugi
j poklali pid sidla. Nastuni robilosya nedobre na vid usih tih prigotuvan'
i shche bil'she na dumku, shcho z simi lyud'mi prijdet'sya ¿j zhiti hto znaº yak - i
yak dovgo! Mimo golodu ne mogla j ditknuti ¿h harchiv. A tatare lakomo
za¿dali padlinu i kovbasi z kins'ko¿ krovi ta muki[1].
   Z branok malo kotra ¿la. Tatare smiyalisya z tih, shcho ne ¿li, yak z takih,
shcho ne rozumiyut', v chim smak. Sered regotu ryasno rozdavali udari batogiv
nibi "na shutki".
   Po vidpochinku tabor rushiv u dal'shu dorogu.

   * * *

   Sliduyuchogo dnya Nastunya tezh ne mogla vzyati do ust tatars'kih prismakiv.
Pila til'ki vodu. I tak oslabla, shcho ne mogla vzhe jti. Ale boyalasya, shchob ¿¿
ne posudili, shcho udaº. I tomu ostankami sil derzhalasya na nogah.
   Ta pid vechir upala - na stepah Pantalihi. Movbi zmovilisya z neyu, majzhe
rivnochasno popadali na shlyahu j deyaki inshi branki. ZHara na stepu bula shche
velika. Tatare zderzhali pohid...
   Napivpritomna Nastya chula, yak dali ¿j kil'ka poryadnih batogiv, yak ¿¿
pidnyali j poklali v yakijs' viz, na tverdi doshki. Ochevidno, musili zrazu
dumati, shcho vona udaº perevtomlenu. Batogi z sirivcya, z gudzami, buli duzhe
bolyuchi. Vilasya j korchilasya z bolyu vid ¿h udariv, a tverdi doshki shche bil'she
pridavali terpinnya. Til'ki pid golovoyu pochula shchos' m'yakshe, ale z rubcyami.
Kriz' rozderti shlyubni cherevichki ditknula pal'cyami tezh yako¿s' tverdo¿
materi¿. V garyachci zdavalosya ¿j, shcho se rizi z cerkvi sv. Duha. YAkas'
garyacha cherven' zalivala ¿j ochi. Hotila pozbutisya ¿¿ j nasilu vidkrila ¿h.
I pobachila shchos' take, yak pro se spivalosya v narodnij piski:
   Odnu vzyali popri koni,
   Popri koni na remeni...
   Drugu vzyali popri vozi,
   Popri vozi na motuzi...
   Treiyu vzyali v chorni mazhi...
   Vona bula v chornih skripuchih mazhah. Zdavalosya ¿j, shcho se domovina. I shcho
v tij chornij domovini pohoronena vsya ¿¿ yasna divocha minuvshist'.
   Zapala v pivobmorok. V nim chula, yak shche bolili udari tatars'kih batogiv
na nizhnim tili ¿¿. I prigadala sobi, yak pered kil'koma rokami bula tyazhko
hora. I yak todi tak samo pashila ¿¿ golovka i vse tilo, nemov pobite. I yak
mati ¿¿ klyachala pered obrazom Rozp'yatogo j ofiruvala odinachku svoyu na
monahinyu, koli vizdoroviº. SHCHojno teper prigadala sobi, yak opislya, koli vzhe
Stefan staravsya o ¿¿ ruku, mati protivilasya tomu. I yak prigaduvala
obitnicyu svoyu.
   Krov udarila ¿j do golovi.
   Teper uzhe znala, shcho yakbi bula posluhala materins'ko¿ voli, ne bula b
pishla strashnim shlyahom ordins'kim. Bo navit' diki tatare povazhali monahin'
i z poshanoyu vstupalisya ¿m z dorogi, nazivayuchi ¿h "divchatami divnogo
Proroka dzhavriv, shcho pomer na hresti". Monahini mogli svobidno hoditi do
tatars'kih taboriv i navit' brati dlya branciv moloko vid tatars'kih kobil.
YAkbi bula posluhala materi, bula b teper mogla spokijno jti mizh diku
tatars'ku ordu zi spushchenimi vniz ochima, zi zbankom u ruci. A bashi j agi
tatars'ki buli b iz zabobonnim strahom vstupalisya z dorogi pered
"narechenoyu taºmnichogo Boga dzhavriv, shcho pomer na hresti".
   Zachala plakati najtyazhshim, tihim plachem - u chornih mazhah tatars'kih, shcho
¿hali Dikimi Polyami v nevidome misce i v neznanu buduchnist'... Popala v
stan pivsnu.

   * * *

   YAk dovgo bula v takim stani pivsnu, ne znala. CHula til'ki, shcho kil'ka
raziv zlivali ¿¿ lichko vodoyu. A dvichi probuvali yakis', mabut' zhinochi, ruki
zalivati ¿¿ molokom.
   Koli nareshti vidkrila ochi, pobachila krugom sebe bezmezhnu j diku
rivninu, pokritu polinom i chornobilem, tirsoyu-kovilem, poritu balkami j
yarami. Zrozumila, shcho opustila vzhe galic'ku zemlyu z ¿¿ upravnimi polyami,
gayami j lisami. Opustila - nazavshe, nemov shchos' shepnulo ¿j.
   Gnituchij zhal' stisnuv ¿¿ grud', i serce v nij zashchemilo. YAk okom
syagnuti, bachila krugom til'ki specheni soncem stepovi prostori, yaki vzhe
pochinali zhovtiti vid zhari. Til'ki v balkah i bilya solonchakiv vidnili tut i
tam smugi yako¿s' siro¿ zeleni.
   Bil'she vidchula, chim zrozumila, shcho znahodit'sya na Dikih Polyah, na odnim
zi strashnih tatars'kih shlyahiv. De same bula, ne znala.
   Pripuskala, shcho na CHornim SHlyahu.
   CHornij SHlyah[2] , zvanij takozh Zlim Krokom abo SHlyahom Nezrimim. CHornim
nazivavsya vin z rizhnih prichin. Hodilo nim chorne neshchastya, ubijstvo, grabizh
i chorna smert' - chuma. Jshli nim stolittyami chorni vid brudu ordi
mongol's'ki j pochornili vid nuzhdi branci-nevol'niki. I zemlya tut z prirodi
chorna, a tatars'ki koni, stoptavshi travu, znachili na nij chorne pasmo
perehodu.
   SHlyah sej ishov majzhe po tij samij lini¿, po yakij i segodnya jde
torgovel'nij shlyah do Odesi. Tudi i kolis' davno jshov suhoputtyam
torgovel'nij i voºnnij shlyah staroukra¿ns'kih knyaziv.
   Tatare mali zvichajno tri dorogi, yakimi v svo¿h na¿zdah rozlivalisya po
Ukra¿ni, vibigayuchi spil'no z-nad CHornogo morya. Oden ¿h shlyah ishov volos'kim
pogranichem, drugij seredinoyu Podillya, tretij Ki¿vshchinoyu j Volinnyu. A vsi
voni luchilisya v Shidnij Galichini. V serce ¿¿, u L'viv zmagali vsi navali
tatars'ki, shcho plili yak povin' timi tr'oma shlyahami. Volos'kij ishov proti
L'vova cherez Buchach i Galich, podil's'kij abo kuchmans'kij cherez Terebovlyu j
Zolochiv, volins'kij zakruchuvav na pivnochi i jshov proti L'vova cherez Sokal'
i ZHovkvu. Jduchi z tr'oh rizhnih storin, zmagali voni do odno¿ meti, do
sercya Shidno¿ Galichini i vpivalisya v okolicyu L'vova, mov tri krivavi mechi
v grud' lyudini.
   Kozhdij z tih shlyahiv narod shche segodnya nazivaº chornim i shche segodnya
ospivuº tragedi¿, yaki diyalisya na tih chornih shlyahah tatars'kih.

   Iz gori, z gori, z temnen'kogo lisu
   Tatare ¿dut', volinochku vezut'...
   U volinochki kosa
   Zolotovolosa -
   SHCHirij bir osvitila,
   Zelenu dibrovu i chornu dorogu...

   V takim samim polozhennyu, yak ospivana v narodnij pisni volinyanka, bula j
galichanka Nastunya.

   * * *

   Svidomist', shcho znahodit'sya na strashnim tatars'kim shlyahu, bula dlya
Nastuni chims' ishche strashnishim, nizh sam toj shlyah, nizh svidomist', shcho bula v
rukah torgovciv zhivim tovarom. Zakrila ochi.
   Ale cikavist' muchila ¿¿ j sponukala znov vidkriti ¿h ta j oglyanuti
strashnij shlyah, yakim vezli ¿¿ v neznani zemli j neznanu buduchnist'.
Otvorila ochi j dovgo divilasya.
   Ne buv se vlastivo niyakij shlyah. Polosa stepu, yakoyu posuvavsya tatars'kij
chambul, majzhe ne rizhnilasya vid Dikogo Polya. Til'ki vryadi-godi zustrichavsya
na tij polosi lyuds'kij abo kins'kij kistyak, shche ridshe slidi ognishcha, a bilya
nih porozkidani kosti j pobiti cherepi z gorshkiv i lyudej. Til'ki daleko
poza soboyu bachila chorniyuchu smugu zemli, stoptanu kopitami ordins'kih
konej. Ne rozumila, chomu v pisni spivaºt'sya: "Oj bitim shlyahom
kili¿ms'kim..." Bo se ne buv ni shlyah, ni bitij... Hiba bili jogo svo¿mi
poranenimi nogami bidni branci-poloneni ta kopita nekovanih tatars'kih
konej.
   Onde jshli voni - tatars'ki branci - otocheni tatars'koyu storozheyu.
Pomarnili, pochornili, ledvi na nogah derzhalisya. Zdavalosya ¿j, shcho voni ne
viderzhat' dovshe se¿ podorozhi v bezmirnij odnomanitnosti stepu, vissanogo
zharkim soncem z ostannih sokiv - yak serce ¿¿ bulo vissane z nadi¿.
   Podivilasya na svo¿ nozhenyata, shchob pobachiti, chi ne poraneni. Bo, mozhe,
prijdet'sya i ¿j dal'she jti pishki... SHCHojno teper zaprimitila, shcho maº til'ki
oden slyubnij cherevichok na sobi, i toj podertij. Vidno, musili rozzuvati
¿¿, ale ostavili. A, mozhe, pri vzuvannyu ostavili, podumala.
   Nevzuta nizhka bolila. Pridivilasya ¿j blizhche. Na nij bula krov,
pochornila, zasohla...
   I shche pobachila, shcho v chornih mazhah, yakimi ¿hala, buli bez ladu nakidani
richi, golovno zhinochi, j usyaka materiya, ochevidno, nagrabovana. Girko
usmihnulasya. Bo prigadalosya ¿j proroctvo ciganki. Vono vzhe zdijsnyuvalosya,
ale zovsim inakshe. Bo vpravdi bachila "pid nogami" adamashkovu materiyu, ale
ne bulo ni perliv, ni farariv, ni bilen'kih shovkiv. I krovcyu mala ne na
ruchen'kah, a na nizhen'kah...
   Z trivogoyu poshukala na sobi malen'kogo sribnogo hrestika vid materi, bo
boyalasya, chi ne zabrali jogo. Vin buv. Zasunula jogo nabik. YAk zhe dorogij
vin buv teper dlya ne¿! Ne til'ki yak pam'yatka vid materi, ale j yak pam'yatka
z to¿ kra¿ni, yaku pokidala - mozhe, navse. Pershij raz u zhittyu vidchula
dijsnu bliz'kist' togo, hto pomer na hresti, zamuchenij. Terpinnº nablizhalo
¿¿ do n'ogo. Krugom bachila takozh terpinnya bitih branciv, yaki jshli
prignobleni na svoyu Golgoftu. Micno pritisnula hrestik do sebe j
uspoko¿lasya. Tomu hrestovi sluzhiv ¿¿ bat'ko. Imenem togo hresta borolisya
na stepah nashi kozaki z tatarami. YAkas' neoznachena nadiya na pomich, na
svobodu pochala prozyabati v ¿¿ dumkah.
   Oglyanulasya na vsi boki, shukayuchi ochima Stefana. Ale ne mogla jogo
znajti, hoch obhopila zorom majzhe cilij tatars'kij oboz, shcho yak velikij,
chornij vuzh tyagnuvsya Dikim Polem i viliskuvav tut i tam zbroºyu svoº¿
storozhi.
   I prigadalisya ¿j kazki z ditochih lit pro te, yak strashni smoki j potvori
porivayut' divic' i zabirayut' zi soboyu, yakih opislya osvobodzhuyut' vidvazhni
licari.
   "Kozaki! Kozaki!" - zakrichalo shchos' v ¿¿ dushi. Vdivilasya v dikij step
useyu siloyu svogo moloden'kogo zoru. ¯ pobachila daleko, des' duzhe daleko -
ryadi postatej, yaki skradalisya tiho, yak tini, v napryami taboru. Ne
viglyadali na tatar. CHula se vsim sercem svo¿m. YAkas' bezmezhno gliboka
prihil'nist' i lyubov do nih zasvitila v nutri ¿¿ dushi. Pobachila j kinni
viddili - kozac'ki, pevno kozac'ki! Zirvalasya na chornih mazhah i vityagnula
ramena, yak molenicya do chudotvornogo obrazu. Ale rozzharenij vozduh tak
drozhav-drozhav, shcho vsi koni kozac'kih viddiliv - ne mali nig... Tak... Voni
¿hali na konyah, yaki ne mali - nig...
   Zrozumila, shcho ce buv zludnij privid stepovo¿ pustini, yakij chasto
luchavsya na dikih polyah Ukra¿ni.
   Upala na viz...
   Vidvernula lichko vid materi¿, na kotrij spochivala, i soleni kaplini
zaperlilisya ¿j z ochej. Vitisnula ¿h zavedena nadiya. Probuvala zdaviti v
sobi zhal'. Ale ne mogla.
   A v tim chasi daleko, na Galic'kij Zemli, u Rogatini, hora mati Nastuni,
v tyazhkim goryu svo¿m, na hvilyu zadrimala pri poranenim bat'ku. I mala
spoludnya divno viraznij son.
   Snilosya materi, shcho ¿¿ Nastya, dochka-odinachka, jde CHornim SHlyahom
kili¿ms'kim i Dikim Polem ordins'kim... Jde v svo¿j legkij, slyubnij, bilij
sukni... zelenij vinochok zgubila des' v stepu... Jde popri diki
koni-bakemati, jde pid batogami dikih tatar... Jde sered speki stepom
bezdorizhnim... a pit solenij zaliva ¿j ochi, llºt'sya v usta... I vzhe v ne¿
zhovkne lichen'ko divoche, ta temniyut' ochi sini yak voda... A chervona krovcya z
nizhok ¿¿ splivaº, na tverde korinnya, na stepove son-zillya kraplyami
nakraplyaº...
   Nastunina mati z plachem zi snu zirvalas' i do cerkovci sv. Duha zi
svo¿m tyazhkim bolem poshkandibala i Materi Bozhij svoyu bidnu Nastunyu vseyu
dusheyu v opiku viddavala.
   A v tim samim chasi daleko vid ne¿, na CHornim SHlyahu kili¿ms'kim, na
Dikim Poli ordins'kim moloden'ka Nastya serdem materins'ku zhurbu vidchuvala,
slidi ¿¿ po hati ochima ciluvala, zhal' v sobi zadavlyala. Ale zdaviti ne
mogla.
   I plach potryas neyu, yak nagal'nij viter yablinkoyu v sadi nad Lipoyu, bilya
cerkovci sv. Duha... Viplakavshisya, zithnula do Boga i uspoko¿lasya.

   * * *

   Na odnim z posto¿v zaprimitila Nastunya yakijs' nespokij mizh tatars'koyu
storozheyu. Tatars'ki komandanti raz u raz zbiralisya na naradi, perechilisya
mizh soboyu, visilali gonciv. Vecherom ne rozpaleno ognishch, hoch buli vzhe
daleko v stepah. Ochevidno, tataram grozila yakas' nebezpeka.
   Na cyu dumku radisno zablistili ochi Nastupi, a v serci rozgorilasya
nadiya. Nadiya na svobodu.
   YAk nadijshla nich, ne mogla zasnuti. Bo cilij tabor ne spav. CHuti bulo v
vozdusi, shcho na shchos' zanosit'sya. Zadrimala shchojno po pivnochi, yak Kosari vzhe
visoko pidnyalisya na nebi.
   YAk dovgo drimala, ne znala. Zbudiv ¿¿ tupit kins'kih kopit i strashnij
krik. Nameti tatars'kogo taboru v odnim kinci palahkotili yasnim ognem. V
jogo blesku pobachila kil'ka nevelichkih kozac'kih vatag, shcho vidvazhno
vderlisya v tatars'kij tabor. Piznala kozakiv po ¿h licyah i shapkah, po
chubah. tih, yaki v metushni j boyu vtratili shapki. Serce v ¿¿ grudyah zabilosya
tak, shcho nemov grud' rozsadzhuvalo. .
   V tabori mizh polonenimi pidnyalasya metushnya. Kozaki perli yakraz na tu
chast' taboru, de mistilisya poloneni. Vzhe doperli do muzhes'kogo polonu. Vzhe
chastina polonenih muzhchin poluchilasya z nimi. Vzhe chula virazni okliki v
ridnij movi: "Rizh, bij neviru-bisurmana!"
   I zdavalosya ¿j, shcho mizh polonenimi doglyanula j svogo Stefana, kotrij
napirav na tatar z lyushneyu vid voza. Serce v nij bilosya yak ptashka v klitci.
Vzhe bachila, yak vertaº dodomu, yak kinchit' perervane vesillº i yak
spravdzhuyut'sya slova cigans'ko¿ vorozhki, shcho matime dva vesillya, a odnogo
muzha.
   Ves' zhinochij polon z drozhachim sercem slidiv vislid borot'bi. Poloneni
divchata j zhinki sidili tiho, yak perelyakani ptici, nad yakimi b'yut'sya
shuliki. Til'ki tut i tam yakas' vidvazhnisha vimikalasya v step sered
zamishannya j instinktom kermovana bigla v napryami, vidkilya prijshli kozaki.
Nastunya z zhalem divilasya na svoyu zranenu nizhku.
   Tatare boronilisya zavzyato. Osobenno vitrivalo boronili to¿ chasti
tabora, de buv zhinochij polon.
   Naraz Nastupi pohololo v serci. Kozaki pochali podavatisya... Vona shche ne
rozumila, shcho stalosya. Nevimovnij bil' i zhal' stiskav ¿j serce mov klishchami.
Nevzhe voni ne osvobodyat' ¿¿? Nevzhe j Stefan pokine ¿¿?
   Kozaki i z nimi chastina polonenih buli vzhe za taborami. Ochevidno,
vidhodili pospishno. Tatari chomus' ne gnalisya za nimi. Ne mogla zrozumiti,
shcho bulo prichinoyu togo vsego.
   SHCHojno po dovgim chasi, yak kozac'ki vatagi vzhe ledvi vidnili v blisku
dogoryayuchih chastin tabora, pobachila, yak zdaleka nad'¿zdiv bil'shij
tatars'kij chambul.
   Teper i tatars'ka storozha z tabora kinulasya v znachnij chasti v pogonyu za
vtikachami.
   YAk chorne gaddya, zatemnili na stepu tatars'ki viddili. Kozakiv uzhe ne
vidno bulo.
   "Nehaj ¿h Bog ryatuº!" - podumala Nastunya j hotila molitisya za nih. Ale
uvagu ¿¿ vidvernuv prikrij krik. To ostavsha chastina tatars'ko¿ storozhi
dobivala ranenih kozakiv i deyakih polonenih, pered tim vikolyuyuchi ¿m ochi j
znushchayuchis' nad nimi v strashnij sposib.
   Tak zakinchivsya sered ukra¿ns'kogo Dikogo Polya oden z tih nezlichimih i
strashnih epizodiv, odna z tih nichnih rizanin, v kotrih vid vikiv nihto ne
prosit' ni ne daº pardonu. A krivavi stepi Zaporizhzhya znov merehtili
spokijno v rannij imli, taki zdorovi i svizhi, yakbi ¿h shchojno sotvorila
divna ruka Gospodnya.
   Nastunya v svo¿j gliboko viruyuchij dushi dumala ves' chas nad tim, chomu Bog
dav ¿j na cili dni napered pobachiti kozac'ki viddili, perekineni, mozhe, na
bagato mil' zludnim prividom pustini, a ne dav ¿j osvobodzhennya. Dumala j
ne znahodila vidpovidi.
   I shche na odno ne znahodila vidpovidi, a same na pitannya, chomu diti to¿
zemli, z kotro¿ vijshla, jshli u nevolyu, hoch voni rostom i siloyu bil'shi vid
tatar. CHomu voni ne zhenut' tatar u nevolyu, ale tatare ¿h?

   * * *

   Zi shodom soncya tabor rushiv u dal'shu dorogu. Svist reminnih naga¿v i
kriki bolyu polonenih ne umovkali. Ale zhinochogo polonu ne bili. Navpaki.
SHCHojno teper dali semu polonovi mozhlivij harch: yachmin', prosyanu i grechanu
kashu, pripravlenu kins'kim tovshchem.
   Nastunya zrozumila, shcho kormlyat' ¿h uzhe yak svoyu vlasnist', yaka
predstavlyaº bil'shu cinu na torzi, koli dobre viglyadaº.
   Vzhe chula v serci, shcho ne virvet'sya z nevoli. ¯ pochala spokijno
pridivlyatisya svo¿m vlasnikam prisadkuvatim, z tovstimi cherevami, shirokimi
plechima, korotkimi shiyami j velikimi golovami, z uz'kimi, chornimi ochima,
korotkimi nosami, malimi rotami ta z volossyam, chornim, yak smola, i grubim,
yak konyachi grivi.
   Rozumila, shcho prijdet'sya ¿j stati nevol'niceyu abo, mozhe, zhinkoyu odno¿ z
tih brudnih potvoriv, pro yaki shche vdoma opovidala ¿j babunya, shcho voni
rodyat'sya slipi, yak sobaki[3] .
   Zdavlyuvala v sobi obmerzinnya j divilasya v nevidomu dalechin'. A usta ¿¿
sheptali molitvu do Bogomateri.
   Tatare shchoraz dal'she zapuskalisya v bezmezhni stepi, jduchi v
poludnevo-shidnim napryami. A chim dali posuvalisya u glibinu stepiv, tim
bil'she svobidno pochuvalisya j ¿hali pomalishe. Ale v miru yak nablizhalisya do
svo¿h auliv, shchoraz to chastishe bralisya do tresuri svogo zhinochogo polonu,
shchob zagolyukati do ostanka svo¿h branok i zlamati v nih usyaki proyavi ¿h
voli.
   V tij cili yak lishe kotra prochunyala vid utomi, kazali ¿j zlaziti z voza,
priv'yazuvali za shiyu motuzkom do mazh i tak kazali jti abo j bichi pri vozi.
Zdorovishih, u kotrih mozhna bulo spodivatisya sil'nisho¿ voli, tresuvali shche
bil'she diko: takih brali na remeni za shiyu j popid pahi ta gnali popri
konyah.
   Oj shche ne vse skazav Nastuninij mami ¿¿ viraznij son pro dolyu ¿¿
dochki!.. Koli j vona prijshla trohi do sebe, musila takozh iti shcho drugij
den' na motuzi popri chorni mazhi tatars'ki i musila chasom bichi popri dikih
konyah na remenyah. pid lyaskit batogiv i pid regit ordinciv.
   I tak ¿h tresuvali po cherzi, vsih bez rizhnici pohodzhennya i viri, i
movi, vsih, shcho porodila nasha garna zemlya, kotro¿ ¿¿ meshkanci ne mogli
oboroniti iz-za neladu mizh nimi.
   V odnih ti znushchannya kidali iskru nenavisti, i ti poganili v dushi i na
oblichchyu. Nastya ne nalezhala do nih. Na tatars'kih remenyah prigaduvala sobi,
shcho ne til'ki ¿¿ mati, ale j vona sama zhertvuvala sebe v horobi na sluzhbu
Bogu. A potomu, koli minula horoba, zabula svij obit i znajshla sobi
zemnogo narechenogo. Teper svo¿ terpinnya uvazhala pokutoyu za zlomannya obitu.
Bez slovechka skargi bigla popri koni ordins'ki. A terpinnya, yakih zaznavala
i yaki spokijno znosila, nadavali ¿¿ vzhe pered tim garnomu lichku yakogos' shche
bil'shogo vdohnoveniya. Lichko ¿¿ prodovzhilosya j nabralo tako¿ veliko¿, shcho azh
horoblivo¿ nizhnosti, a ochi v bolyu i terpinnyu nabrali glibini. Duh ¿¿ ris i
kripshav v upokorennyah, yak roste u kozhdo¿ lyudini, kotra svij hrest luchit' z
dumkoyu pro Boga j ochishchennya.
   Tatare znali vzhe z praktiki, kil'ko ¿h diko¿ tresuri mozhe viderzhati
kozhda sorta zhivogo tovaru. Dlya togo zvichajno ne peretyagali struni, bo toj
"tovar" stanoviv ¿h bagatstvo.
   Ale ne odna z tresovanih, oskil'ki ne pogibla, distavala j kil'ka raziv
goryachki, zaki perejshla veliki stepi Ukra¿ni i dijshla do Krimu. Do tih
ostannih nalezhala j Nastunya[4].
   Molitvoyu vtihomiryala svo¿ boli j upokorennya. V uyavi svo¿j bachila todi
nutro cerkovci sv. Duha v Rogatini abo katedri sv. YUra u L'vovi, de vperve
pobachila svogo Stefana.
   Ale chasom goryachka vid stepovo¿ zhari i znushchannya dovodila ¿¿ do mayachennya,
koli vzhe lyagla na tverdij zemli dlya vidpochinku. Todi uperto peresliduvav
¿¿ privid CHornogo SHlyahu, hoch zamikala ochi. V ¿¿ uyavi jshla todi tim shlyahom
chorna smert', chuma. Ishla visoka, azh do hmari, vsya chorna, yak oksamit, z
chornoyu kosoyu u ruci, na bilim kistyanim derzhaku. Jshla i smiyalasya stepami
Zaporizhzhya, a vse jshla vid shodu soncya...
   Nastunya vzhe osvo¿lasya z dumkoyu pro vse, navit' pro chornu smert' na
CHornim SHlyahu.
   Tim chasom ¿¿ Stefanovi udalosya v zamishannyu priluchitisya do odno¿ z
kozac'kih vatag. Nezabarom dobivsya vin do Kam'yancya, de jogo bat'ko mav
spil'nikiv. Z odnim z nih pishov Stefan zaraz do monastirya Trinitari¿v,
kotri zajmalisya vikupom z polonu. Tam yakijs' pol's'kij monah z pobozhnim
viglyadom zayaviv jomu, shcho koli prijme pol's'ku viru, oderzhit' dopomogu pri
vikupi svoº¿ sudzheno¿. Ale koli pochuv vid Stefanovogo tovarisha, shcho bat'ko
sego molodcya nazivaºt'sya Dropan,- vidrazu zm'yak i pochav obchislyati koshti
vikupu. Bo Dropan buv znanij.
   Molodij Stefan lyubiv Nastunyu. Ale vin tverdo lyubiv i svoyu cerkvu, hoch
vona bula v ponizhennyu. Mozhe, yakraz dlya togo lyubiv ¿¿ tak duzhe, shcho bachiv ¿¿
slabist' v porivnyannyu z latins'kim kostelom. Ne rozumiv prichin slabosti
odno¿, ni sili drugo¿, hoch bachiv kripku organizaciyu latins'kih svyashchenikiv,
¿h vsyudiprisutnist' i cipku zv yaz' ¿h samopomochi.
   YAk kozhda sil'na i blagorodna vdacha, tak i Stefan ne davsya b buv vzyati
na niyaki obicyanki ni navit' na spovnennya ¿h - za cinu opushchennya svoº¿
cerkvi. Na predlozheniya chuzhogo monaha ne vidpoviv ni slovechka, hoch chuv zhal'
u dushi, shcho j nasha cerkva ne mala takogo china, yak trinitari¿. Bat'kivs'kij
tovarish vidpoviv za n'ogo:
   - Se sin Dropana, kupcya zi L'vova. Ni vin, ni jogo bat'ko ne shoche
darom vashogo trudu.
   Teper i chuzhij monah ne vidpoviv ni slova, til'ki dal'she rahuvav
priblizni koshti vikupu.
   Vijshovshi z trinitars'kogo monastirya, pishov Stefan podyakuvati Bogu - do
svoº¿ cerkvi bilya samogo rinku v Kam'yanci. Dovgo klyachav na ¿¿ kam'yanih
plitkah i molivsya.
   A koli vijshov, pobachiv na cerkovnim podvir'yu podrugu Nastuni, Irinu,
kotrij takozh udalosya vtechi sered zamishannya, hoch i z inshoyu vatagoyu kozakiv.
Bula duzhe vtomlena i zmarnila. Razom po¿hali v dal'shu put' - dodomu.



   III. V OBLASTI TATARSXKIH AULIV

   Pace tua, si pax ulla est tua, Pontica tellus,
   Finitimus rapido quam terit hostis equo
   Pace tua dixisse velim tu pessima duro
   Pans es in exilio, tu mala nostra gravas.

   A Nastunya mala taku sil'nu goryachku, shcho bula pivpritomna, koli na
tatars'kim shkiryanim mishku, viphanim sinom, perepravlyali ¿¿ cherez Dnipro
kolo Tavani.
   Oj daleko shche vid Tavani do krims'ko¿ shijki Perekopu. A duzhe daleko dlya
tih, shcho musyat' pishki jti z motuzom na shi¿, yak nevol'niki.
   Za Tavannyu zachinalisya vzhe tatars'ki auli. Ale voni buli tut ishche taki
ridki j podvizhni, a Nastunya bula taka peretomlena, shcho v oblasti mizh
Dniprom i Perekopom ne zaprimitila niyakih auliv, hot' chula, yak tatare
chasto povtoryali slovo "aul" i vzhe za kil'ka tizhniv podorozhuvannya z nimi
dogaduvalasya, shcho se znachit'. I domirkovuvalasya, shcho vhodyat' v oblast' ¿h
dvizhimih "osel'" chi radshe posto¿v. Mov zludni prividi stepovo¿ pustini
shchezli kudis' ti auli na vsim prostori mizh Tavannyu i Perekopom - tochno tak,
yak fata-morgana.
   Mabut', pid syu poru tatare boyalisya chogos' v tij oblasti j usunuli svo¿
auli azh za shijku Krimu. A mozhe, Nastunya iz-za tyazhko¿ perevtomi til'ki ne
zaprimitila nichogo.
   Vid nepam'yatnih chasiv peresuvalisya po stepah, mov taºmnichi hmari, rizhni
zavojovniki, plemena, ordi j vatagi dobichnikiv, yakih navit' z imeni ne
znaº istoriya. Odni drugim vidirali v krivavij borot'bi nagrabovanu dobichu.
I shchezali z neyu v bezvistyah bezdorizhnogo stepu, palenogo soncem.
   Odinokij vi¿mok u tim haotichnim stovkovishchi grabizhnikiv stanovili
najdal'shi okra¿ni stepu, nadmors'ki poberezhzhya, peredovsim Krim. U jogo
mistah derzhalasya trivka kul'tura starih grekiv, yaka bez upinu borolasya z
dikim i strashnim stepom, zalivana raz u raz jogo mutnimi hvilyami.
   V Krimu v tim chasi sidila tatars'ka vlada. Sidila yak brudna, ¿dka plyama
na dorogocinnim, polomanim, zaporoshenim klejnodi. A tu brudnu plyamu
sharpali zvidusil' to vnutrishni mizhusobici, to nogajci, to kozaki, to
bezimenni vatagi vsyako¿ zbiranini, yaka po dobichu zaganyalasya azh za Perekop,
u sam Krim.
   Perekop buv nemov toyu zhiloyu, kotroyu plili dvi protivni sobi, krivavi
stru¿ dobichnikiv: odna z Krimu yavno i v znachnij sili na Ukra¿nu, druga z
Ukra¿ni, taºmno, malimi, ale vidvazhnimi vatagami - v Krim. Obi jshli mechem
i ognem, obi lili krov i shirili znishchennya.
   Perekop buv nebezpechnoyu shijkoyu. Tomu tatars'kij zagin zi znachnoyu
dobicheyu postanoviv perenochuvati v stepu i shchojno rankom nablizitisya do
morya, a vidti cherez Perekop posunuti v Krim.
   Tatare rozlozhilisya na nichlig. Vechir na stepu buv duzhe garnij, hoch sam
step buv mertvij. Vin robiv vrazhinnya mertvogo, mimo zhittya, yake na nim i
nad nim metushilosya. Mali zajchiki skakali opodalik. Ptici litali. Onde
drofi dovgim ryadom letili niz'ko nad stepami. A tam visoko v vozdusi
kruzhlyali orli i supi ta bagato yastrubiv.
   Nastunya divilasya na te vse i zaviduvala kozhdij ptichci, shcho mozhe letiti,
kudi hoche.

   * * *

   Rannim rankom nablizilisya tatare do CHornogo morya. Nastunya shche nikoli v
zhitti ne bachila morya. Bula duzhe cikava, yak vono viglyadaº.
   Tut, bliz'ko Perekopu, prigadala sobi, shcho ¿¿ babunya opovidala ¿j pro
more:
   "Na moryu,- govorila ¿j,- ne taki ribi, yak u nas. A veliki-veliki! Vijde
taka riba, pidplive do berega ta j use sobi spivaº. Nihto ne mozhe ¿¿
pidsluhati, bo vona vse vtikaº. Ale buv takij oden, shcho konche hotiv
pidsluhati. Shovavsya za korch. A riba ne bachila, pidplila ta j svoº... A
toj use sobi pishe z kozhdo¿ spivanki odno slovo, abi ne zabuti. Prijshov
drugij raz ta vzhe bil'she zasyag. Pustiv potomu mizh lyudej, i z togo spivanki
teper".
   Bil'she Nastunya nichogo ne znala pro more. Ale j se tak ozhivili ¿¿ molodu
uyavu, shcho azh serden'ko zhivishe bilosya ¿j u grudi.
   Tabor sunuv pomalu. Naraz zaduv priºmnij, holodnij viter vid poludnya j
usih tronuv do glibini tatars'kij oklik:
   "Dengis! Dengis!"
   "More! More!" - proshepotili rivnochasno zmarnili usta polonenih. Bo more
na kozhdogo robit' gliboke vrazhinnya, vse odno, chi vin svobidnij, chi v
kajdanah. I tomu vsi ozhivilisya, hoch ishche ne bachili jogo, til'ki chuli
bliz'kist' togo veletnya.
   Ne dovgo trivalo, a pered ¿h ochima prostyaglasya dovga, rivna poverhnya
vodi v pershij chervonij zagravi dnya. Vei vidithnuli tak, yakbi tut mala
kinchitisya ¿h muka.
   Nezabarom pobachila Nastunya dovgu, bilu vid pini, smugu mors'kogo
priplivu ta pochula jogo grimkij, ozhivlyayuchij shum. i pobigla molodimi ochima
po bezmezhnij zhivij poverhni morya - z rozkishshyu, v yakij mistilosya pochuvannya,
shcho vidkrila shchos' zovsim nove. V tij rozkoshi mistivsya j kazkovij spomin z
ditochih lit. Ochima pochala shukati chudovih rib, vid yakih lyude perenyali
spivanki. Ale ¿h - ne bulo vidno. Til'ki bilogrudi mevi litali nad morem i
skiglili radisno do shodyachogo soncya.

   * * *

   Na Perekopi bulo tiho. Tabor peresunuvsya cherez nuzhdenne mistechko Or i
znajshovsya na Krimu, de vperve bezpechno vidpochav. Zdaleka vidnili bidni
auli krims'kih tatar z masoyu kucheryavih ovechok na pasovis'kah. Zi strunkih
vezh de-revlyanih moshej muedzini krichali svo¿ molitvi. Pomolilasya j Nastunya
do Boga svogo, shcho terpiv na hresti.
   Vzhe na drugij den' pochali v tabor prihoditi gromadi kupciv u rizhnih
odyagah tatars'kih, turec'kih, grec'kih, ºvrejs'kih, arabs'kih,
italijs'kih. Buli mizh nimi stari, j molodi, j seredn'ogo viku lyude,
povazhni j veseli. Voni niz'ko klanyalisya tatars'kim nachal'nikam i prosili
dozvolu oglyanuti privezenij "zhivij tovar".
   Tatars'ka storozha sprovadzhuvala ¿h pomizh ryadami zasoromlenih zhinok i
divchat, kotri rozumili, shcho oglyadayut' ¿h na prodazh,
   Vlastivij podil dobichi shche ne buv perevedenij. Ale kupci vzhe teper
hotili oglyanuti ¿¿, shchobi sliditi za timi zhinkami j divchatami, kotri ¿m
osoblivo pripadut' do vpodobi.



   IV. U KRIMU

   Vzrila korchi vse zeleni
   V sinih gorah Krimu,
   Polonini CHa¿irdagu -
   Mov kvitki kilimu...

   - "Vidkrij svo¿ ochi j divisya. Bo shcho pobachish teper, togo vzhe nikoli ne u
zrish!"
   Simi slovami Koranu vidizvavsya starij turok, kupec' Ibragim do svogo
virmens'kogo spil'nika v misti Bahchisarayu, privivshi do n'ogo shchojno kuplenu
nevol'nicyu.
   Starij virmenin podivivsya na svizhij tovar, i jogo ochi veselo blisnuli.
   - Va, va[5].skazav po hvili, skrivivshisya.- Ti, pevno, zaplativ til'ko,
shcho za ti groshi mozhna b kupiti dim u Kafi, v samij pristani!
   - O, zaplativ ya bagato,- skazav Ibragim.- Ale vart!
   - SHCHo vart? YAk vart? CHomu vart? SHCHo na nij est'? Ledvi na nogah sto¿t'!
Komu ¿¿ prodamo? YA gadav, shcho ti kupish bodaj tri abo chotiri zdorovi divki
za ti groshi, yaki ti vzyav!
   - Sluhaj! - vidpoviv spokijno starij Ibragim, vidkrivayuchi verhnij odyag
i ruki molodo¿ divchini, shcho vsya zapalenila vid soromu.Ti podivisya til'ki!
Vona taka garna, shcho ya radzhu yaknajskorshe vivezti ¿¿ z Bahchisarayu do Kafi.
Tam u gurti lekshe ¿¿ ukriºmo do slushnogo chasu. Bo tut zabere nam ¿¿
kotrij-nebud' zi siniv Mogammed-Gireya, a zaplatit' til'ko, shcho j plyunuti ne
vart!
   - Za ne¿ nihto bagato ne zaplatit'! Vona hora!
   - Ne govori durnic'! YA sam vzyav bi ¿¿ do svogo garemu i mav bi potihu
na stari lita. Ale se zadorogij dlya mene tovar! A hora vona ne est',
til'ki vtomlena dorogoyu i tatars'koyu tresuroyu. A ti ne buv bi vtomlenij,
yakbi tak tebe kil'ka tizhniv gnali, yak konya na remenyah?
   Starij virmenin znav se, a sperechavsya lishe po svo¿j torgovij zvichci. Po
hvili skazav:
   - Mozhe, ¿¿ troha pidhovaºmo i prodamo yakomu bashi.
   - Ni,- vidpoviv Ibragim.- YA vzhe dumav nad tim. Mi ¿¿ ne troha, til'ki
dovshe pidhovaºmo... A potomu ya sam povezu ¿¿ prodavati.
   - CHomu ti sam?
   - Bo ya spodiyusya vkrutiti ¿¿ bodaj na sluzhnicyu do garemu, mozhe, navit'
yakogos' defterdara[6]: se luchshe dlya nas, nizh do bashi. Hto znas, yak vona
nam mozhe stati v prigodi.
   - Lipshe ne mati prigod! A zaki vona zdobude sobi lasku yako¿ zhinki
velikogo pana, nas uzhe mozhe j na sviti ne bude.
   - To diti nashi budut'!
   Na se starij virmenin buv chutkij. Vin podumav hvilyu i skazav:
   - Dobre, povezemo ¿¿ zavtra do Kafi. Ale ya za tim, shchob ¿¿ yaknajskorshe
prodati. Takij tovar nedobre dovgo derzhati!
   - Pobachimo, pobachimo!
   - A kil'ko ti dav za ne¿?
   Starij Ibragim nazvav cinu - i pochalasya svarnya!
   Nastunya ne rozumila ¿h rozmovi, til'ki dogaduvalasya, shcho ne popala v
najgirshi ruki i shcho oba kupci radyat'sya ta perechat'sya nad tim, yak ¿¿
najpoplatnishe uzhiti. Koli divilasya na nih, bula rada, shcho ne popalasya v
ruki napivdikih tatars'kih vatazhkiv i torgovciv zhivim tovarom, yaki
rozibrali pomizh sebe ¿¿ tovarishok.
   Virmens'kij kupec', ne perestayuchi svaritisya z Ibragimom, otvoriv dveri
j zaklikav nevol'nicyu. Ne treba bulo ¿¿ dovgo klikati, bo vona
pidsluhuvala pid dvermi. Vin ruhom ruki pokazav ¿j Nastyu, j obi vijshli.
Nevol'nicya zavela ¿¿ v yakus' kimnatu z zakratovanimi viknami, de kunyali
vzhe inshi nevol'nici. Po ¿h oblichchyah vidno bulo, shcho takozh nedavno priveli
¿h syudi.
   Sluzhnicya, shcho privela Nastyu, skazala do ne¿ til'ki odno slovo:
   - Kafe![7] - i pokazala rukoyu dalechin'.
   Nastunya ostala z tovarishkami nedoli. Porozumitisya z nimi ne mogla.
Strashno vtomlena zasnula pid natovpom dumok z molitvoyu na ustah. Zbudili
¿¿ azh do vecheri.
   Prokovtnula shmatok korzha i troha moloka ta znov zasnula.
   A yak probudilasya rankom, pobachila na podvir'yu zapryazhenu tatars'ku
teligu j oboh svo¿h vlasnikiv, gotovih do podorozhi. ¯¿ zakutali v yakis'
stari lahi j posadili na viz.
   Olivnimi gayami j dubovimi lisami ¿hali voni popid chudovi gori, de na
verhah pishalisya vichnozeleni, chatinni dereva i korchi. Na ¿h uzbichchyah
vidnili vinnici j ogorodi ta sadi z oleyandrami, magnoliyami, tulipanami,
mirtami, mimozami i granatami. Na sinim tli poludnevogo neba kolisalisya
zlegka koroni kiparisiv i derev lavrovih. Dorogoyu minali chudovi lomi
rizhnobarvnogo marmoru j cili valki mazh, shcho vezli bilu sil'. Krasa chudovo¿
krims'ko¿ prirodi vidrivala dumki molodo¿ nevol'nici vid ponuro¿ dijsnosti
j nepevno¿ buduchnosti. Ta krasa prirodi uspokoyuvala ¿¿.
   Pravoruch vidnilo verhiv'ya CHatirdagu, odno¿ z najkrashchih gir na zemli.
Krasa jogo bula taka velika, shcho Nastunya azh pohililasya pid ¿¿ vrazhinnyam. I
prigadalisya ¿j mogutni slova, yakimi zachinaºt'sya Svyate Pis'mo: "Na pochatku
sotvoriv Bog nebo i zemlyu".
   Tut, u stip chudnogo CHatirdagu, vidchula vsim ºstvom svo¿m bezmezhnu velich
Tvorcya. I duh ¿¿, pridavlenij nevoleyu, piznav sil'nishe velich palati-svita,
u kotrim Bog nagromadiv tisyachi krasot i chudot i dav na meshkannya rizhnim
narodam.
   Tut prigadala sobi, yak raz pere¿zdiv cherez Rogatin pol's'kij korol' i
bat'ko Nastupi musiv jogo vitati. Vernuvshi dodomu, skazav:
   - I mi mali b teper svogo gospodarya, yakbi taki nashi kramol'niki ne
stro¿li buli z gordosti ostann'ogo knyazya se¿ zemli, zaki shche mav potomstvo.
Dumali, shcho sami potraflyat' praviti, bez golovi!
   I zithnuv, skladayuchi rizi.
   Tut Nastunya povtorila bat'kivs'ke zithannya, til'ki shche tyazhche. Rozumila,
shcho ne bula b teper provadzhena na torgovicyu, yakbi kolis' kramol'niki nashi
ne rozvalili vladi svoº¿ zemli... Na sinim tli CHatirdagu nemov uzrila chashu
chorno¿ otru¿, kotru nashi kramol'niki pidsunuli molodomu knyazevi YUriºvi -
ostann'omu z rodu Danila.
   U svyashchenichim stani zahovalisya i shche buli v tim chasi usni perekazi pro
muchenichu smert' vid skritoubijstva ostann'ogo potomka Volodimirovo¿ krovi
na Galic'kij zemli, kotrij dlya skriplennya Galic'ko-volins'ko¿ derzhavi
otochuvav sebe nimcyami j inshimi lyud'mi zahidno¿ kul'turi. YAkraz se
viklikalo do n'ogo nenavist' nashih nenavisnikiv, i voni na Visokim Zamku u
L'vovi pidsunuli jomu pomalu dilayuchu otruyu pered samim vi¿zdom jogo u
podorozh na Volin'. Stara babunya Nasti chasto z sumom opovidala, yak molodij
knyaz' YUrij sidav u povozku z otruºyu v nutri, yak ¿hav u bolyah na Volin', yak
do¿hav u smertel'nih potah do svogo zamku u Volodimiri i yak tam vivsya v
peredsmertnih sudorogah na dolivci svoº¿ palati.
   Ni babunya, ni bat'ko, ni mati ne vmili ¿j skazati, koli se bulo. Kazali
til'ki, shcho todi bula prekrasna osin' na nashij garnij zemli, i shcho duzhe
ryasno zarodila bula sadovina. I shcho potomu tri dni biv tyazhkij grad po vsij
zemli Galic'ko-Volins'kij, spochivayuchi hvilyami. I shcho vid togo chasu b'º tu
zemlyu neshchastya azh po sej den'. A bat'ko dodav raz:
   - Garni ptashki ne til'ki nashi, a j lyahi! Ale vse-taki voni poshanuvali
zapovid' Bozhu: "Ne ubij!" bodaj shchodo svogo gospodarya. I tomu mayut' svoº
gospodarstvo po sej den'. YAke mayut', take mayut', ale taki mayut'...
   Nastunya sluhala kolis' tih opovidan', yak bajki. A teper vzhe ne til'ki
rozumila, ale j vidchuvala vse znachinnya togo. Na sobi vidchuvala, shcho
znachit', koli yakas' zemlya stane zhirovishchem i oboroyu chuzhih na¿zdnikiv.
Obrazi ru¿ni i nedoli vse¿ zemli stoyali pered neyu tak virazno, yak bilij
snig naverhu CHatirdagu, yak temni lisi pid nim.

   Oj na gori snig bilen'kij,
   Des' po¿hav mij milen'kij,-

   zabrenila pisnya v ¿¿ molodim serden'ku. Ale usta ne vimovili ¿¿, til'ki
ochi yasnishe zablistili.
   Nastunya ne mogla vidvernuti ochej vid chudovogo CHatirdagu. Vin krasoyu tak
utihomiriv ¿¿, shcho z povnim spokoºm u dushi do¿zdila do veliko¿ torgovici
nevol'nicyami, do pristani Kafi.

   * * *

   Tret'ogo dnya v'¿hala Nastunya zi svo¿mi dvoma vlasnikami v ulici
nadmors'kogo mista, de v odnim dni prodavano na torzi j do Z0 000
nevol'nikiv ta nevol'nic'. Vzhe zdaleka vidnili stari, temni, velichezni
domi genuenciv z zakratovanimi viknami. V nih sidili masi nevol'nikiv i
nevol'nic', priznacheni na prodazh.
   Mizh budinkami pobachila nespodivano hristiyans'ku cerkvu oo. trinitari¿v,
shcho zajmalisya vikupom nevol'nikiv.
   Piznala ¿¿ po rozirvanim lancyuhu, shcho yak simvol prikriplenij buv nad
vhodom do cerkvi. Z cerkovno¿ brami vi¿zdili yakraz dva monahi na oslah.
Vona bachila raz u L'vovi tih "Oslyachih brativ", yak zbirali datki pid
cerkvoyu. Navit' sama dala ¿m raz shchos' na polonenih.
   Skriz' po shidnih torgovicyah nevol'nikiv ¿hali ti "Oslyachi brati",
oblichchyami oberneni do hvostiv oslyachih, bo ne uvazhali sebe dostojnimi
¿zditi tak, yak ¿hav na osli Spasitel' svitu, Car nad terpinnyam jogo.
Skriz' ishli voni, sini rizhnih narodiv, po nakazam z dalekogo Rimu, v
pokori duha svogo jshli - lagoditi strashni terpinnya nevol'nikiv. Nastunya z
vdyachnistyu divilasya na nih.
   Lekshe vidithnula na dumku, shcho j tut º ti, kotri pam'yatayut' imenem
Hrista pro dopomogu bidnim nevol'nikam. I vzhe z lekshim sercem divilasya na
stari, veliki domi genuenciv z zakratovanimi viknami.
   Na podvir'ya odnogo z takih domiv za¿hala teliga z Nastuneyu j ¿¿
vlasnikami. Voni pomalu visili z voza i vzyali z soboyu Nastunyu doseredini.
Po koridorah krutilosya bagato lyudej zi smaglistimi, poludnevimi ochima j
bezlich prislugi.
   Ibragim i virmenin zaderzhali odnogo z nih i shchos' rozpituvali jogo.
   Nastunya vidrazu zmirkuvala, shcho voni tut, yak u sebe vdoma.
   Za hvilyu Ibragim kudis' podivsya, a virmenin zaviv ¿¿ do odno¿ z kimnat,
de sidiv pri stoli yakijs' suhorlyavij cholovichok. Vin govoriv keps'ko
po-nashomu j vipituvav Nastunyu, vidki vona, kil'ko maº lit, hto ¿¿ rodichi,
de zhivut' i yake mayut', majno. Pri tim virmenin ves' chas shchos' govoriv jomu,
rozmahuyuchi rukami. Suhorlyavij cholovichok zapisuvav sobi shchos' u veliku
knigu.
   Potim virmenin distav vid n'ogo yakijs' shkiryanij znachok i zaprovadiv ¿¿
do insho¿, veliko¿ kimnati pri tim samim koridori. V nij stoyali cili ryadi
shaf z rizhnimi odyagami. Bilya nih poralasya zhinocha prisluga.
   Virmenin vruchiv shkiryanij znachok starshij mizh prislugoyu, shcho, ochevidno,
rozporyadzhalasya tam, i vijshov.
   Vona vzyala Nastunyu za ruku, poprovadila do odno¿ z shaf, podivilasya na
Nastunyu raz i drugij i pochala vibirati z shafi yakis' odyagi, dayuchi ¿h
derzhati Nastuni. Vibravshi, kriknula na odnu zi sluzhnic' i skazala do ne¿
kil'ka sliv. Ta povela Nastunyu ryadom napivtemnih, podibnih do sebe,
kimnat. Nastunya nesla richi, dodumuyuchis', shcho voni priznacheni dlya ne¿.
Dorogoyu sprobuvala v pal'cyah materi¿. Bula dosit' dobra.
   Nareshti stala pered odnoyu z kimnat, vidki cherez napivotvoreni dveri
buhala para.
   "Kupil'",- podumala Nastunya j usmihnulasya. Ne kupalasya vid chasu, yak
popala v tatars'ki ruki.
   V kupal'ni ozhivilasya j prijshla do sebe. Vernuv ¿j davnij gumor.
Kupalasya dovgo, azh poki yakas' stara sluzhnicya ne dala ¿j znaku, shcho chas uzhe
odyagatisya. Vona pomogla Nastuni rozchesati ¿¿ zolotiste volossya j
odyagnutisya. Skinchivshi robotu, poprovadila ¿¿ pered yakes' nadlomane
zerkalo, shcho stoyalo v kutku susidno¿ kimnati, i plyasnula yazikom. Nastunya
glyanula v zerkalo: bula majzhe zadovolena soboyu i svo¿m odyagom.
   Stara poprovadila ¿¿ znov timi samimi napivtemnimi kimnatami, nesuchi
stari richi Nastusi. V kimnati, de stoyali odyagi, viddala ¿¿ v ruki
kerovnici i pishla. Ta dokladno oglyanula Nastunyu vid golovi do stip i shchos'
popravlyala na nij.
   Nastunya zmirkuvala, shcho teper zaprovadyat' ¿¿ do kogos', hto rishatime pro
¿¿ dolyu. Dodumuvalasya, chomu vzhe teper: mabut', Ibragim i virmenin hochut'
zaraz vertati abo mayut' yakis' inshi dila. Rozumila, shcho vona ostane tut, u
sim budinku, til'ki ne mogla dogadatisya, do chogo ¿¿ priznachat'.
   Kerovnicya shatni zaklikala odnu zi slug i skazala shchos' do ne¿. Ta
poprovadila Nastusyu dovgimi koridorami do kimnati, pered dvermi yako¿
stoyali posil'ni. Skazala shchos' odnomu z nih. Vin vstupiv doseredini, i za
hvilinu vijshov virmenin. Sluzhnicya vkazala jomu Nastunyu.
   Virmenin podavsya: ne piznav ¿¿ v novim odyazi. Potomu vzyav ¿¿ za ruku i
vprovadiv do kimnati.
   Bula ce velika, garna salya, z kolirovimi venec'kimi shibami u viknah.
Dolivka ¿¿ vistelena bula matami. Pered viknom stoyav stil, na nim
opravleni v shkiru knigi j dva triramenni svichniki. Pered stolom sidiv na
podushci Ibragim, a bilya n'ogo starij uzhe muzhchina, suhij, seredn'ogo rostu
bryunet, mabut', starshij brat togo, shcho zapisuvav u pershij kimnati, bo buli
duzhe podibni.
   Ibragim, pobachivshi Nastunyu, vstav i pidijshov do ne¿ z ochevidnim
zadovolennyam, pridivlyayuchis', yak vona pokrashchala v novim odyazi. Vzyav ¿¿ za
ruku j poprovadiv azh do gospodarya kimnati, shcho vdivivsya v ne¿.
   Nastunya mimohit' sklonila golovu. Ibragim ves' chas govoriv, virmenin
pritakuvav jomu. Hoch Nastunya na dumku, shcho zaraz pichnut' ¿¿ znov oglyadati,
vzhe zmishalasya, odnache zaprimitila, shcho teper uzhe ne til'ki Ibragim, ale j
virmenin govorit' te same, a gospodar kimnati movchit'.
   Oba ¿¿ "opikuni" pochali rivnochasno oglyadati ¿¿. Vona tak zmishalasya, shcho
krov pochula azh v ochah. Koli nastupiv vidpliv krovi, zaprimitila, shcho
gospodar kimnati oglyadaº ¿¿ zovsim takimi samimi ochima, yak ¿¿ bat'ko konya,
yakij jomu spodobavsya.
   Sej spomin ozhiviv ¿¿, j vona usmihnulasya sama do sebe. Gospodar kimnati
skazav shchos'. Oglyadini buli skincheni, i to korisno dlya ne¿, bo oba ¿¿
doteperishni opikuni buli, ochevidno, zadovoleni. Gospodar kimnati pidijshov
do odno¿ z shaf, vinyav vidtam yakus' sharfu chervono¿ kraski i zalozhiv ¿¿ sam
na ram'ya Nastuni.
   Ibragim i virmenin poprashchalisya z nim, vzyali z soboyu Nastunyu i poveli do
zovsim inshogo krila budinku. Perejshli z neyu dva veliki podvir'ya j ogorod,
u yakim buli dereva. Potomu vprovadili ¿¿ v novij budinok i peredali v ruki
insho¿ kerovnici. Poprashali ruhom ruki i pishli.

   * * *

   Nastunya znajshlasya u velikij kimnati, de bulo bagato molodih nevil'nic'.
Voni zaraz obskochili ¿¿ j rizhnimi movami pochali pitati, hto vona, z yakogo
krayu, koli i yak popala v polon.
   Buli mizh nimi i branki z ukra¿ns'ko¿ zemli. Nastunya zaraz prisusidilas'
do nih.
   Pobachivshi svo¿h, poveselishala j opovidala majzhe radisno. Tut vidchula
bliz'kist' lyudej, urodzhenih na odnim shmatku zemli, de sonce tak samo
svitit'.
   - Ti taka vesela! - skazala z podivom odna z ¿¿ novih tovarishok nedoli.
   - A chomu ne maº buti vesela? - vidpovila druga.- Adzhe pide do shkoli, a
za toj chas, mozhe, rodichi dovidayut'sya, de vona, j vikuplyat' ¿¿.
   - Do yako¿ shkoli? - zapitala Nastunya.
   - To ti ne znaºsh? Mi tobi skazhemo,- posipalosya zi vsih bokiv. A odna z
nih, shcho mala na ruci taku, yak Nastunya, chervonu sharfu, til'ki vzhe staranno
prishitu, pochala tak:
   - Otsya chervona lenta znachit', shcho tebe zaraz ne prodadut'...
   - Oj chomu ni! - perervala druga.- Abo ne prodali tomu tizhden' odno¿ z
nas, hoch mala chervonij znak?
   - E-e, tu spodobav sobi yakijs' velikij pan i dav bil'shi groshi!
   - Takozh i ¿¿ mozhe htos' spodobati sobi.
   - E-e-e, za toyu vzhe shukav! A sih, shcho priznacheni do shkoli, pokazuyut'
til'ki duzhe bagatim kupcyam, i to ridko.
   - Ale skazhit' uzhe raz, do yako¿ shkoli pidu,- prosila Nastunya.
   - Vlastivo, to mi vsi v shkoli, i to v yakij shkoli! Treba sluhati j
uchitis', bo b'yut'. Ah, yak b'yut'! Onde lezhit' na svo¿j lezhanci lyashka z-pid
L'vova, pobita za neposluh tak, shcho ni sisti, ni lezhati ne mozhe.
   Nastunya glyanula v toj bik, de ¿j pokazali horu. Na dolivci lezhala bokom
u kutku na lezhanci moloda divchina j ne ruhalas'. Nastunya pidijshla do ne¿
zi spochuttyam. Vsi razom z neyu zvernulisya v toj bik i obstupili horu.
   Lezhacha bolisno usmihnulas' i skazala do Nastuni:
   - Tut b'yut' duzhe bolyucho, ale neshkidlivo - batogami po obvitim tili.
   Vtim uvijshla kerovnicya, a za neyu vnesli obid.
   Pochavsya ruh. Vsi sidali na svo¿h miscyah. Til'ki horij podali harch.
Nastuni takozh priznacheno ¿¿ misce.
   Po obidi, yakij buv duzhe sitij, branki pochali proshchatisya z Nastuneyu,
kazhuchi:
   - Kozhda z nas musit' iti do svoº¿ roboti. Vecherom opovimo tobi vse. A
ti poki shcho pogovori sobi z horoyu, bo tebe shche s'ogodnya ne zaberut' do
shkoli.
   Koli vsi opustili kimnatu, Nastunya prisila do horo¿ j zapitala ¿¿
lagidno, vidkoli vona v poloni.
   - YA,- vidpovila hora,- popala v tatars'kij polon uzhe rik tomu. Bat'ko
mij, Vºlºzhins'kij, maº selo i, mozhe, mig bi vikupiti mene, yakbi znav, de
ya. Ale ti genuenci ukrivayut' lipshih branok...
   - CHomu ukrivayut'?
   - Bo spodivayut'sya abo tim bil'shogo okupu vid rodichiv, chim dovshe voni
tuzhitimut', abo veliko¿ cini vid chuzhih, yakim raz u raz pokazuyut' nas,
vivchivshi napered, chogo ¿m treba.
   - A chogo ¿m treba?
   - YAk vid kotro¿. Voni dilyat' nas, branok, na rizhni rodi. Odnih, prostih
i negarnih, priznachuyut' do tyazhkih robit i do praci vdoma. Inshih berut' do
shkil.
   Lyashka usmihnulasya z prikristyu i skazala:
   - Do tako¿, yak tebe priznachili, shche dobre distatisya.
   - A do yako¿ shkoli mene priznachili?
   - Tebe priznachili taki do dijsno¿ nauki. Navchat' tebe chitati j pisati
posvomu ta, mozhe, svo¿h rahunkiv i sprobuyut' prodati yak sluzhnicyu do garemu
yakogos' mogutn'ogo bashi abo defterdara, shcho maº lasku v hana.
   - Nashcho zh ¿m s'ogo?
   - Abi mati cherez tebe znakomstva i pomich v rizhnih spravah.
   - A shcho zh sluzhnicya mozhe zrobiti?
   - YAk de, yak kotra, yak koli. Ne odno vishpionuvati mozhna. Ti hitri
genuenci vzhe vse obmirkuvali.
   - A do yako¿ shkoli priznachili tebe?
   -- Mene do zovsim inaksho¿. Garnih divchat priznachuyut' voni do garemiv
svo¿h bagatih paniv i vel'mozh ta vidpovidno kormlyat' i vihovuyut'. Ti
bachila, kil'ko harchiv prinesli meni?
   - Bachila. Duzhe bagato.
   - I ya vse musila z'¿sti. Bo yakbi ng z'¿la, to znov distala b
kil'kanadcyat' batogiv, hoch ya vzhe taka zbita, shcho siditi ne mozhu.
   - Za shcho?
   - Za neposluh, kazhu. Ot mene visikli za take. Pri¿hav z Trapezunta
yakijs' starij basha, shcho hotiv vibrati sobi mizh divchatami nashogo pana, - chi
paniv, bo voni spilku mayut',- yakus' garnu divchinu do garemu. Priveli mene,
garno odyagnenu, j nakazali meni vikonati pri nim use, chogo mene vchili v
mo¿j shkoli.
   - A chogo zh tebe vchili v tvo¿j shkoli?
   - Se ne taka shkola, yak ti dumaºsh. V tij shkoli, de ya bula. malo vchat',
ale osnovno Vchat' ¿sti, tancyuvati ¿h tanci j inakshe povoditisya suproti
starih, a inakshe suproti molodih.
   - YAk zhe?
   Moloda lyashka Vanda trohi zasoromilas'. Ale skazala:
   - YAk pri¿de molodij, shcho hoche kupiti divchinu, to vona maº zahovuvatisya
duzhe nesmilo, spuskati ochi vniz, zakrivati ¿h stidlivo rukami i tak
zainteresuvati jogo.
   - A starogo yak?
   - Starogo zovsim inakshe. Jomu maº divitis' prosto v ochi, robiti do
n'ogo garyache, ogniste oko j ochima nemov pririkati jomu rozkish, abi
kupiv[8] .Otozh pri¿hav tut do nashogo pana starij yak svit basha z
Trapezunta. Kil'kadesyat' najkrashchih divchat ustaviv jomu nash pan u ryadi, a
mizh nimi j mene. Vsim nam ostro prigadali, yak povoditisya. Basha, opirayuchis'
na palici, pereliz popri nas i kozhdu oglyanuv. YA yak podivilasya na n'ogo, to
malo ne zimlila: starij, zgorblenij, kapravij, golos maº, yak suhe, lomane
derevo. A vin yakraz pokazav - na mene! Viveli mene z ryadu ni zhivu ni
mertvu, j sam pan zaprovadiv mene do okremo¿ kimnati zi starim bashoyu, de
toj pri nim mav mene dokladnishe oglyanuti. Nash pan shche po dorozi davav meni
ochima znaki, yak povoditisya. Ale ya postanovila sobi povoditisya yakraz
inakshe, nizh mene vchili.
   - I dokonala svogo?
   - Tak. Starij basha pristupav do mene kil'ka raziv, a ya ni okom na n'ogo
ne glyanula, hoch mij pan azh kashlyav z gnivu. I basha skazav jomu pri meni:
"SHCHo zh! Vona garna, ale bez zhittya. Ne hochu!" Ta j po¿hav, ne kupivshi
nikogo!..
   - YA tak samo zrobila b.
   - A ya vzhe ni, nehaj diºt'sya, shcho hoche. Bo cherez tizhden' bili mene trichi
na den' tak, shcho ya vid pam'yati vidhodila. Bil'she ne hochu togo. Kobi til'ki
toj sam basha ne pri¿hav udruge.
   Drozh potryasla neyu.
   Nastunya potishala ¿¿.
   - Adzhe vin uzhe tebe ne shoche.
   - Aga! Nibi vin pam'yatatime, shcho vzhe raz oglyadav mene. Priberut' mene
zovsim inakshe, volossya opustyat' na grudi, ne nazad,- o, bachish, yake garne
volossya viplekali v mene! Voni znayut', yak se robiti!
   Pokazala svoº dijsno garne i bujne volossya ta j, vidithnuvshi, dodala:
   - Mayu take prochuttya, shcho toj starij trup taki kupit' mene! Pochala
plakati tyazhko.
   - A shcho zh vin tobi zrobit', yak ti ne lyubitimesh jogo, navit' koli vzhe
tebe kupit'?
   - Eh, yak zhe ti nichogo ne znaºsh pro se, shcho voni viroblyayut' z nepokirnimi
nevol'nicyami, yaki ne piddayut'sya vsim ¿h zabagannyam! Pozhivesh, to pochuºsh. I
tut mizh nami º taki, shcho buli vzhe v garemah u Cargorodi, i Smirni, i
ªgipti. Opovidayut' strashni richi.
   Nastunya zadumalasya.
   Pered ¿¿ ochima stoyav rozirvanij lancuh na Trinitars'kij cerkvi monahiv
yak simvol us'ogo najkrashchogo. SHCHojno teper zrozumila, shcho znachit' nevol'nicya,
a shcho svobidna lyudina. Rozirvanij lancuh na Trinitars'kij cerkvi vidavsya ¿j
zolotim simvolom, dorogim nad use. Naraz prijshlo ¿j na dumku, shcho koli
s'ogodnya vchuº golos dzvonu z to¿ cerkvi, to vidziskaº svobodu.
   Prigadalosya ¿j, shcho bat'ko ¿¿ duzhe ne lyubiv takih zabobonnih povirok.
Ale ne mogla opertisya tomu, shcho teper urodilosya v ¿¿ dushi, hoch voyuvala z
sim. "Mozhe, s'ogodnya nedilya?" - podumala. Bo v dorozi vtratila rahubu
dniv. A boyalasya zapitati tovarishku nedoli chi vona ne znaº, shcho s'ogodnya za
den': hotila yaknajdovshe duritisya, shcho s'ogodnya nedilya i shcho zaraz zadzvonyat'
na vechirnyu molitvu v Trinitars'kij cerkvi. Toj golos mav dlya ne¿ buti
znakom, shcho bude shche svobidna. na voli, vdoma, v ridnim krayu. Ti dva
ponyattya: ridnij kraj i svoboda - luchilisya v ¿¿ dumkah i mriyah nerozrivno.
   "Ne mav slushnosti bat'ko, koli govoriv, shcho zdorovlya najbil'she dobro
lyudini,- podumala.- Bo shche bil'she dobro svoboda".
   Ale ne davala po sobi piznati togo, shcho diyalosya v ¿¿ dushi. Instinktom
chula, shcho veselist' i gliboke pochuttya radosti z zhittya - odinoka ¿¿ oborona.
   - Ne zhuris',- skazala do lyashki.- SHCHo maº buti, te bude!
   I zatyagnula taku veselu pison'ku, shcho j Vanda poveselishala. Tak
perebalakali azh do vechera, a - dzvin ne zadzvoniv... Prijshli z robit inshi
tovarishki. Vid to¿, shcho mala chervonu sharfu, dovidalas' Nastunya, shcho vzhe
zavtra povedut' ¿¿ v shkolu i shcho tam º vzhe dvadcyat' divchat, krim ne¿. Vona
ºvrejka z Ki¿vshchini, a º tam shche dvi grekini i inshi z rizhnih zemel'.
Golovnih uchiteliv mayut' dvoh: oden turok, oden italiºc'...
   Po vecheri divchata znov pochali vihoditi.
   - Kudi zh vi znov idete? - zapitala Nastunya.
   - Znov do shkoli, ale vzhe do leksho¿,- vidpovila ¿j lyashka.
   - Tam uchat' zhinki,- dopovila druga.
   - I ti tudi zavtra pidesh,- dokinula tretya.- Musish piti, hoch, pevno,
trohi umiºsh robiti te, chogo tam uchat'.
   Nastunya bula duzhe cikava pobachiti tu shkolu nevol'nic'. Ne spala to¿
nochi majzhe zovsim.



   V. V SHKOLI NEVOLXNICX V STRASHNIM GORODI KAFI

   Kozhda shkola vchit' ne dlya sebe, ale dlya zhittya.
   "I am miserable and in a manner imprisoned and
   weighed down with fetters till with the light of Thy
   presence Thou comforlesi me, givest me liberty and
   showest me Thy friendly countenance.. "

   Zbentezheno vibiralasya Nastunya do shkoli nevol'nic'. Ale um ¿¿ pracyuvav
zhivo. Rozumila yasno, shcho v sij shkoli mozhe buti pobudovana pidvalina ¿¿
dal'sho¿ doli - dobro¿ abo zlo¿. CHi do utechi, chi do dal'shogo zhittya tut -
vse treba piznati tuteshnº zhittya i te, chogo vono vimagaº. Rozumila se tak
yasno, yak Otchenash, kotrij raz u raz povtoryala.
   Dovgo dumala nad soboyu. I tverdo postanovila pil'no prisvoyuvati sobi
vse, chogo v tij shkoli vchitimut'. I rozdumuvala shche nad odnim, hoch
soromilasya togo sama pered soboyu...
   Rozdumuvala, yak spodobatis' uchitelyam. Rozbirala dokladno natyaki
tovarishok nevoli pro te, yak povoditisya suproti molodih muzhchin, a yak
suproti starih. Ale stidalasya dokladnishe rozpituvati pro te.
   Koli pershij raz perehodila ogorodom z inshimi nevol'nicyami do susidn'ogo
budinku, de bula shkola dlya nevol'nic', pobachila cherez zaliznu ogorozhu,
nedokladne zabitu doshkami, strashnij vid: na vulici vivsya v lancyugah i
bolyah nagij nevol'nik z tavrom na oblichchi, vistognuyuchi til'ki dva slovechka
v nashij movi: "O Bozhe!.. O Gospodi!.." Kosti v rukah i nogah mav
potovcheni, j oblomki ¿h vistavali kriz' porozdiranu shkiru. YAkraz spuskali
na n'ogo velikih, narochno golodzhenih sobak, shchobi rvali tu zhertvu... Pri
nim stoyala storozha, shchob jogo z miloserdya ne dorizali hristiyane, bo vin mav
skonati z golodu i spragi ta uplivu krovi, rvanij sobakami dvichi na
den'[9].
   Buli se zvichajni sposobi, uzhivani musul'manami proti nevol'nikiv, kotri
uperto vtikali. A vzhivano ¿h publichno na te, shchob inshih vidstrashiti vid
utechi.
   Na toj strashnij vid Nastuni zakrutilosya v golovi, vona pobilila yak
stina, hlipnula vozduha j upala na gryadku kvitiv, sama yak skoshena kvitka.
Padala takozh zi slovami: "O Bozhe, o Gospodi!"
   V sinih ochah Nastuni znov mignula chasha chorno¿ otru¿ na tli CHatirdagu...
i zazvenili v dushi strashni, ale pravdivi slova Svyatogo Pis'ma: "Na
potomkah potomkiv vashih vidib'yu zlobu vashu".
   Dumki bliskavkami shibali ¿j po golovi.
   Katovanij nevol'nik buv garno zbudovanij, i legko mig buti potomkom
odnogo z tih zlochinciv, shcho pidsuvali chashu z otruºyu na Visokim Zamku u
L'vovi, pam'yatno¿ oseni, koli ryasno zarodili sadi po vsij zemli
Galic'ko-volins'kij...
   Dovkrugi na vulici lunali zojki kil'koh inshih katovanih knutami
nevol'nikiv: to publichno vikonuvano na nih rizhni kari za najmenshij
neposluh. Nastya, lezhachi, zatulyuvala vuha rukami.
   Po yakims' chasi pidneslasya pri pomochi tovarishok i blida yak smert' pishla
dal'she, podibna do lunatichki. Molilasya vsyu dorogu z velikoyu viroyu, kazhuchi
v dusi:
   "O Bozhe, o Gospodi! Ti, pevno, spravedlivo karaºsh narid nash za jogo
grihi veliki. Ale zmiloserdisya nad nim i nadi mnoyu v sim strashnim gorodi
kari. Pokazhi meni priyazne oblichchya svoº, i stane leksha nevolya moya... Voz'mi
opiku nadi mnoyu..."
   Z takimi dumkami vstupila v shkil'nu kimnatu j usila, yak inshi, na
pletenu matu, pidibgavshi nogi pid sebe.
   O, yakzhe se bolilo!
   Tovarishki, shcho vzhe do vsego privikli, smiyalisya z ne¿ j potishali ¿¿,
kazhuchi:
   - Priviknesh! Ne bijsya!
   Staralasya teper vsimi silami zabuti te, shcho bachila na vulici. Molilasya i
divilasya v dveri.
   Do kimnati povagom vstupiv uchitel' v zavoyu na golovi. "Ni molodij, ni
starij",- mignula Nastuni dumka kriz' golovku i zbentezhila ¿¿ tak, azh
pokrasnila. Ne znala, yak suproti nego povoditisya.
   Povazhnij turok Abdullag vidrazu zaprimitiv novu uchenicyu j ¿¿
zbentezhennya. Po jogo oblichchyu perebiglo shchos' nibi uvaga, nibi zadovolennya:
mozhe, podumav, shcho to vin yak muzhchina zrobiv take vrazhinnya na garnij
nevol'nici. Ale staravsya ne dati piznati s'ogo po sobi. Usiv na podushci i
pochav povazhno, yak shchodnya, svoyu nauku slovami:
   - Nema Boga, til'ki Bog[10], a prorok jogo Magomet!
   Trichi povtoriv si slova z takim pritiskom, yak bi dobuvav ¿h iz glibini
svogo sercya.
   Nastunya rozumila ¿h, bo zustrichalasya z nimi majzhe vid pershogo dnya svoº¿
nevoli.
   Slova Koranu, chitanki proroka, navodiv uchitel' Abdullag til'ki v
arabs'kij movi. Poyasnyuvav ¿h divnoyu mishaninoyu -
turec'ko-pers'ko-tatars'ko-slov'yans'koyu. Pri tim nadroblyav gestikulyaciºyu j
pokazuvav rukami predmeti, pro kotri govoriv.
   YAk gubka vodu, tak Nastunya vtyagala v sebe pravil'nu vimovu arabs'kih
sliv. Ale zi zmistom ¿h ne godilasya v dushi, protivilas' jomu, hoch bula
vdyachna uchitelevi, shcho tak uvazhno povtoryav si slova. Bula perekonana, shcho
robit' se dlya ne¿. Vdivlyalasya v n'ogo, yak v obraz.
   Z dal'sho¿ jogo nauki ne rozumila nichogo. I chulasya najmenshoyu z usih
uchenic'. Ale tim tverdshe postanovlyala sobi v dushi zrivnyatisya z nimi j
navit' viperediti ¿h. Uvazhno vsluhuvalasya v chuzhi zvuki movi uchitelya. Vsya
pereminilasya v sluh.
   SHCHojno pri kinci nauki zapitav povazhnij Abdullag, chi kotra z uchenic' ne
znaº movi Nastuni. Zgolosilas' ºvrejka. Abdullag nakazav ¿j peredati
Nastuni vse, shcho chutime vid n'ogo, i vzagali pomagati v nauci. ªvrejka
perepovila se Nastuni. Vona poglyadom podyakuvala uchitelevi. Po skinchenni
lekci¿ Koranu Abdullag uchiv rahunkiv.
   Koli Abdullag vijshov, bulo poludnº. Uchenici pishli na obid. Nastunya sila
bilya svoº¿ opikunki Klyari (tak nazivalasya ºvrejka) i zibrala v dumci
vrazhinnya,- yak robiv golosno ¿¿ bat'ko, koli rishavsya na yakes' bil'she kupno
abo inshij vazhnij krok. CHula, shcho v Abdullagu matime priyatelya, bo
spodobalasya jomu: vdivlyavsya v ne¿ ves' chas. Vpravdi nezamitno, ale
chastishe. nizh v inshih. CHastishe j inakshe. Zovsim tak, yak vdivlyayut'sya,
napriklad, zhinki v garnu, dorogu materiyu, yako¿ iz-za cini ne mozhut'
kupiti. Vin ne zrobiv na nij niyakogo vrazhinnya yak muzhchina, yak zrobiv
Stefan, koli vperve pobachila jogo. Ale mimo togo vidchula smak u tim, shcho
spodobalasya jomu.
   Rozdumuyuchi nad tim, ne zabula pro svoyu opikunku. Pitala ¿¿, yak
nazivaºt'sya po-turec'ki kozhnij predmet, yakij bachila na stoli. Klyara rado
govorila ¿j i zhivo poyasnyuvala vse. shcho znala. Klyara bula tipova
predstavnicya svogo ruhlivogo plemeni, kotre z potrebi priviklo buti u
chinnim mizh chuzhimi. Opislya ta uchinnist' perejshla v kist' i krov jogo ta
stala organichnoyu potreboyu zhidivs'ko¿ rasi v dobrim i zlim.
   Prihil'nist' Klyari bula dlya Nastuni poki shcho bil'she potribna, nizh
priyazn' Abdullaga. Vid Klyari dovidalasya, shcho z drugim uchitelem, italijcem
Richchi, sama mogtime porozumitisya, bo vin buv u Lehistani ta j navit' troha
govorit' tak, shcho vona zrozumiº jogo. Bula tim duzhe vraduvana ta j uzhe
majzhe zovsim vesela jshla na nauku po obidi.
   Z poludnya prijshov Richchi. Hudij, zhilavij muzhchina, z yakims' divnim ognem
v ochah. Mav pans'ki, aristokratichni maneri. Takih lyudej bachila Nastunya
til'ki na mit', yak pere¿zdili raz cherez L'viv. Otec' Ioan kazav ¿j, shcho se
buli nenec'ki posli, kotri ¿hali v Moskvu.
   Bula duzhe cikava, yakim chinom takij cholovik opinivsya na sluzhbi u lyudej,
shcho torguvali zhinkami. Ochevidno, musiv mati yakis' taºmnichi prigodi v zhittyu,
kotri zagnali jogo azh syudi i prinevolili do takogo zanyattya u takih
lyudej...
   Richchi rivno zhivo zacikavivsya svoºyu novoyu ucheniceyu. Vin zaraz-taki, zaki
pristupiv do nauki, vipitav ¿¿ doklad no, vidki vona, chim ¿¿ bat'ko, yak i
koli distalasya v polon i shcho vmiº.
   Buv zadovolenij z inteligentnih vidpovidej Nastuni, hoch pri deyakih
neznachno usmihavsya. Osoblivo virazno usmihavsya, koli Nastunya tverdo
pidcherknula svoyu viru ta krasu ¿¿ obryadiv i cerkov.
   Se vkololo ¿¿ tak, shcho vona vidvazhilasya zamititi:
   - Vi, pevno, latins'ko¿ viri... Richchi znov usmihnuvsya i vidpoviv:
   - Mo¿ bat'ki viznavali tu viru.
   - YAk to - bat'ki? A vi prinyali inshu? - zapitala z ledvi zamitnim
oburennyam v toni. Bo vzhe z domu vinesla pogordu do tih, yaki pokidayut' viru
bat'kiv.
   - Ni,- vidpoviv Richchi, smiyuchis'.- Ale pro se, yakshcho vi cikavites' timi
spravami, pogovorimo kolis' dokladnishe, i pro krasu rizhnih obryadiv ta
svyatin' u rizhnih krayah pogovorimo takozh. YA rado govoryu pro se, osoblivo z
molodimi j cikavimi lyud'mi...
   Vzyavsya do nauki. Pri tim kozhde rechennya perekladav takoyu mishaninoyu, shcho j
Nastunya jogo rozumila. Govoriv pro rizhni narodi, pro zhittya na dvorah
pans'kih i korolivs'kih i pro te, yak tam pishut' listi, yak buduyut', yak
odyagayut'sya. Cikavo govoriv.
   Nastunya tak zacikavilasya jogo naukoyu, shcho pri vecheri navit' ne mala chasu
podumati pro s'ogo uchitelya. Til'ki vipituvala Klyaru, shcho vin govoriv dosi,
zaki vona prijshla do shkoli. I Richchi pri kinci lekci¿ vchiv rahunkiv.
   Po vecheri poprovadili ¿¿ tovarishki do tih kimnat, kotri bachila, yak
til'ki prijshla do s'ogo budinku. Na pitannya, chogo shche ¿h tut uchat',
vidpovili ¿j:
   - Durnic'! Zaraz pobachish...
   Tut vchili vzhe zhinki pid provodom to¿ kerovnici, yaka pereodyagala
Nastunyu.
   Vchili - zalicyatisya, sidati na kolina, nizhno i goryacho ciluvati, plavno
hoditi po kimnati, odyagati j rozdivati muzhchin (odyagi stoyali na derevlyanih
modelyah), obijmati, robiti ¿m garni zavo¿ j turbani. Vse - na modelyah.
   Nastuni sya nauka zovsim ne spodobalasya. Vona prosto ne mogla sobi
uyaviti, yak mozhna ciluvati kogos' inshogo, krim Stefana. Ale prigadala sobi
slova Vandi j zadumalasya.
   I se¿ nochi dovgo ne mogla zasnuti. Dumala pro vse, shcho bachila j chula v
tij divnij shkoli. Z odnogo bula vdovolena: z pripushchennya, shcho vona sama
provaditime nauku v napryami, yakij cikavitime ¿¿. Bula spritna. Vzhe pershogo
dnya zmirkuvala po povedeniyu uchiteliv, shcho se mozhe ¿j udatisya. Uspokoºna
tim, zasnula tverdim snom.
   Skoro pomitila Nastunya osnovnu rizhnicyu mizh svo¿mi oboma uchitelyami. U
Abdullaga ne bulo inshogo Boga, krim Allaga, ne bulo insho¿ vladi, krim
sultana, ne bulo inshogo svitu, krim musul'mans'kogo. Vin buv dobrij i
navit' priºmnij cholovik. Ale prigaduvav ¿j vola v kerati, shcho krutivsya vse
v oden krug, hoch chasom toj krug buv dovoli shirokij i garnij. Abdullag z
zahoplennyam opovidav pro velich sultans'ko¿ vladi, pro krasu stolici i
palat padishaha, pro jogo sadi cvituchi, pro pishni odyagi jogo dvoru, pro
silu jogo vijs'k, pro daleki kra¿ni, yaki pidlyagayut' jogo vladi, pro ¿h
bagatstva i krasu, pro vsyu velichnist' Shodu. Ale vs'omu osnova bulo u
n'ogo priznachinnya. Vse bude, yak mas buti, yak Allag priznachiv. I v tim
osnovne rizhnivsya vin vid italijcya. Tak osnovno, yak rizhnit'sya Shid vid
Zahodu.
   Richchi v usim pidcherkuvav vagu i znachinnya lyuds'ko¿ dumki,
pidprismchivosti i praci. Navit' u tim, shcho ochevidno musit' buti,govoriv,-
mozhe lyudina robiti vazhni zmini.
   Lyubila jogo za syu dumku. Bo ni na mit' ne pokidala svoº¿ mri¿ pro
utechu, pro te, shcho kolis' virvet'sya z s'ogo chuzhogo ¿j svitu, kudi ¿¿
nasil'stvom zaprotorili j uchili, krim potribnih rechej, pocilunkiv i
zalicyan'. Nenavidila syu nauku rivno sil'no, yak lyubila tu nauku, yaku ¿j
podavav Richchi. Z perenyattyam sluhala jogo opovidan' pro chudovi budivli
italijs'ki, pro caricyu morya - Veneciyu na 122 ostrovah, pro zolotu knigu ¿¿
rodiv, pro ¿¿ Veliku Radu, pro mogutnist' Dozhi, pro olov'yani tyurmi v
pidzemellyah, pro visoki shkoli u Florenci¿, pro Vatikan u Rimi ta pro vsi
diva epohi Vidrodzhennya.
   Napered spodobalos' ¿j u tij nauci ce, shcho Richchi govoriv pro
pidpriemchivogo duhu tamoshnih lyudej. Potomu peremoglo v nij zahoplennya
zovnishnim bliskom tamoshn'ogo zhittya. Ta vkinci znov bil'she zacikavilas'
lyud'mi, yakih ¿j predstavlyav italiºc'. Osoblivo velike vrazhinnya zrobilo na
ne¿ opovidannya pro te, shcho na Zahodi j zhinki zajmayut'sya vsim tim, shcho j
muzhchini: i torgovleyu, j naukoyu, i navit' derzhavnimi spravami! I divnim
divom,hoch bula v nevoli,- pershij raz pochula tut u sobi - lyudinu. Vpravdi,
i vdoma znala, shcho buli j u nas zhinki, yaki pravili derzhavoyu, ot yak velika
knyaginya Ol'ga. Ale se znannya bulo yakes' zaporoshene i neyasne, nemov
kazkove. To bulo tak davno, tak duzhe davno, yak u bajci. A tut use te
dijsno teper vidbuvalosya, zhilo. Na samu dumku pro te ramena ¿j pruzhilisya,
mov stalevi pruzhini, i grud' pidijmalasya visoko.
   Tut vpershe prijshlo ¿j na dumku, chomu zhinka ne mala b zajmatisya
derzhavnimi spravami?
   "CHi ya ne taka sama lyudina, yak muzhchina?" - podumala. I yakas' iskra
divno¿ ambici¿ zaiskrilasya v ¿¿ serci - tim divnisha dlya ne¿ samo¿, shcho vona
dobre rozumila, shcho bula v nevoli, i rozumila takozh, shcho i tam, u starim
krayu,- tak jogo v dumci nazivala, bo sej buv dlya ne¿ zovsim novij,-
vlastivo, til'ki odni monahini zi vsih zhinok kermuvali svo¿mi publichnimi
spravami. Znala, shcho voni mali svo¿ naradi, shcho sami viznachuvali chleniv
svo¿h monastiriv do rizhnih sprav i po¿zdok. A vsi inshi zhinki podibnim ne
zajmalisya. I tim bil'shu vdyachnist' vidchuvala suproti cerkvi, kotra
dopuskala j pidnosila zhinok do tako¿ praci. I tim bil'she gnivalasya v dushi
na uchitelya Richchi, shcho vin yakos' tak z usmihom govoriv pro cerkvu.
   Nastuni ani ne snilosya, shcho Richchi buv odnim z politichnih rozviduniv
Veneci¿, najbagatshogo todi mista ªvropi. Jogo zavdannyam bulo sliditi
vsyakimi sposobami vidnosini na Shodi ta prichinyatisya do vihovuvannya takih
inteligentnih nevol'nic', yakih opislya mozhna bulo b uzhiti do zviduns'ko¿
sluzhbi na dvorah musul'mans'kih namisnikiv, admiraliv, generaliv,
veziriv[11] i vel'mozh.
   SHCHob ne zvertati na sebe uvagi turec'ko¿ vladi, kotra osoblivo ne
terpila veneciyan, Richchi bucimto buv na sluzhbi u genuenciv, vorogiv i
konkurentiv Veneci¿, kotri mali rozmirno bil'she simpati¿ u turkiv, nizh
veneciyane... Velika genuens'ka kupec'ka firma, u kotrij sluzhiv pid syu poru
Richchi, mala spilku z kupcyami virmens'kimi, grec'kimi, turec'kimi ta
arabs'kimi. Interes i politika buli v nij tak majsterno pov'yazani j
zakriti, shcho navit' daleko ne vsi uchasniki to¿ spilki znali, v chim rich.
Golovna centralya spilki narochno bula primishchena v Kafi, a ne v Cargorodi,
de mala til'ki svoyu filiyu z najbil'sh dovirenimi lyud'mi.
   Nastunya bil'she vidchuvala sercem, nizh rozumila rozumom, shcho v ogorodi ¿¿
dumok nastupaº yakas' zmina. Viglyadalo ¿j, nemovbi toj ¿¿ vnutrishnij ogorod
podilivsya na tri rizhni gryadki z rizhnimi kvitami.
   Persha gryadka bula ta, kotru zasadili v ¿¿ dushu shche vdoma. Vona bula ¿j
najmilisha, mov vasil'ok, pahucha, hoch najmenshe zrozumila.
   Druga gryadka bula ta, yaku zasadzhuvav v nij turec'kij uchitel' Abdullag.
Vona ne lyubila jogo nauki. Ale vin sam buv ¿j simpatichnij, bo vidchuvala v
nim chesnogo j viruyuchogo cholovika.
   A tretya gryadka bula ta, yaku zasadzhuvav v nij italijs'kij uchitel' Richchi.
Instinktom vidchuvala, shcho vin girshij vid turka. Ale nauka jogo tak ¿¿
potyagala svo¿m solodkim bliskom, mov grih. Mov tepla, yasna vodicya v kupeli
obijmala ¿¿ divna nauka todishn'ogo metkogo Zahodu. Bil'she vidchuvala, nizh
rozumila, shcho ta nauka vizvolyaº nutro lyudini, ale strashno vizvolyaº. Daº
chashu otru¿ v ruku i kinzhal u drugu j govorit':
   "Tobi vse vil'no robiti, shcho til'ko hochesh!" A stroga nauka Shodu
govorila: "Ti maºsh sluhati Allaga na nebi j sultana na zemli!" Vona
v'yazala - shche tyazhche, nizh tatars'ke reminnya. Ale v tim zv'yazannyu chuti bulo
silu. Vidchuvala ¿¿ Nastunya v Abdullagu, shcho buv sil'no zv'yazanij toyu naukoyu
na vsi boki.
   Pered chistoyu, yak kvitka, dusheyu Nastuni stoyav todishnij Zahid renesansu,
zarazhenij uzhe bezvirstvom i zlochinom,- i chuzhij Shid, povnij zhorstokostej,
ale sil'nishij viroyu v Boga na nebi, kotrij vibrav toj Shid na karu dlya
zemli.
   Boronilasya v svo¿m nutri, yak boronit'sya metelik, kinenij u vodu.
Odinokoyu ¿¿ vnutrishn'oyu oporoyu buv hrest. Ale jogo shchoraz bil'she nemov
zalivali dvi novi stru¿. SHCHe virinav vin u ¿¿ dushi - navit' yasnishij, nizh
pered tim. I derzhalasya jogo tak, yak derzhit'sya murashka na malij trisochci,
kotru vzhe nese povin'.
   O. strashna º vnutrishnya povin' rozhvil'ovano¿ dushi lyudini! A taka povin'
shchojno zachinala pribuvati v nevinnu dushu Nastuni...

   * * *

   Hoch Nastunya ne lyubila Richchi, ale z zapertim viddihom sluhala jogo
lekcij, osoblivo pro bezoglyadni vchinki zhinok v itali¿. YAk zhe vin cikavo
opovidav! Pro ¿h intrigi j zagovori abo pro rizhni otru¿, yakimi pryatali zi
svitu vorogiv.
   U nutri krichalo shchos' u nij, shcho tak ne vil'no robiti. Ale rivnochasno
zaglushuvala toj krik nova svidomist', shcho tak roblyat'... I moral'nij krik
¿¿ dushi buv shchoraz tihishij i tihishij. Prosto osvoyuvalasya z tim, hoch terpila
vid togo.
   Odnogo dnya prijshlo ¿j na dumku, shcho ¿¿ uchitel' maº yakijs' oznachenij i
dobre obdumanij plan, koli opovidaº ¿m pro te vse. Vlastivo vid persho¿
godini, yaku perebula razom z nim u shkoli, vidchuvala, shcho se yakijs'
taºmnichij cholovik, kotrij chogos' ne dogovoryuº. Kil'ka raziv zdavalosya ¿j,
shcho lovit' kinec' nitki jogo duzhe taºmnichogo klubka. Vzhe pal'chik prikladala
do chola na znak, shcho vidgadala. Ale po hvili spuskala ruchku... Ne mogla
vidgadati.
   Vse te ¿¿ cikavilo j zahoplyuvalo, ale j muchilo. Tomu viditknula, koli
Richchi perejshov do zovsim novih sprav. Nastunya shchos' chula pro se vzhe vdoma -
pershi gluhi visti. Ale tut dovidalasya dokladnishe pro novi diva-divenni,
yaki italijs'kij zemlyak ¿¿ uchitelya vidkriv za velikim morem, u kotre
zahodit' sonce. Dovidalasya pro chervonih lyudej, shcho letyat' yak vihor stepami
i zdirayut' shkiru z golov pobidzhenih, pro ¿h shkiryani vigvami j kam'yani
svyatini na taºmnichih ozerah, pro zoloti palati ¿h cariv u Meksici i Peru
ta pro strashnu, zavzyatu borot'bu z bilimi na¿zdnikami.
   Z togo povernuv Richchi na opovidannya pro chudovi prigodi Odisseya. Pomalu
perejshov do ellins'ko¿ filosofi¿, vtyagala v svo¿ dumki jogo nauku, yak
vtyagaº kvitka rosu v nizhni listochki. I dozrivala na ochah, yak chereshnya.
   Vse, shcho vchula, obgovoryuvala potomu zi svoºyu tovarishkoyu ºvrejkoyu, kotra
bil'she znala, bo dovshe vzhe bula v rukah sih torgovciv, kotri staranno
pidgotovlyali svo¿ zhertvi.
   Raz zapitala ¿¿ Nastunya:
   - Skazhi meni, Klyaro, na shcho voni nas vchat' pro ti otru¿ i pro zhinok, shcho
take roblyat'?
   - To ti, Nastunyu, shche ne znaºsh? Voni mirkuyut' sobi tak: anu zh kotra z ¿h
nevil'nic' distanet'sya do yakogos' visokogo domu, de ¿m treba bude spryatati
kogos'. Todi pririkayut' zoloti gori, i ne odna take robit'. Vse te spilka,
kotra syagaº Bog znaº, yak daleko! YA ne znayu, ale zdaet'sya meni, shcho ta
pilka syagaº navit' u ti zovsim novi zemli, pro kotri opovidaº Richchi.
   Nastunya zdrignulasya, yak vid porushennya gadini: ta strashna dumka tak ¿¿
zanepoko¿la, shcho nikoli ne lyubila zachipati v rozmovi to¿ spravi.
   Ale raz znov zapitala Klyaru:
   - CHi ti gadaºsh, shcho j Abdullag º u tij spilci? - Abdullag? Ni! Se chesnij
turok, vin sluhaº Koranu. Ale vin ne znaº, shcho robit'sya.
   Raz, koli sama jshla koridorom i spiznilasya trohi do shkoli, zustriv ¿¿
Richchi, zaderzhav i nespodivano zapitav:
   - CHi Vi po¿hali b zi mnoyu v zahidni kra¿?
   - YAk to? - vidpovila zbentezhena i cila zapalenila.Adzhe ya v nevoli...
   - Vtechemo razom.
   Ne znala, shcho vidpovisti. Hotila vidertisya vidsi. Ale pam'yatala pro
svogo Stefana. A shcho znachit' utechi z Richchi, rozumila. Ta ne hotila vidmovoyu
naraziti sobi jogo. I vidpovila po hvili skoro, yakbi spishilasya:
   - YA... ya... nadumayusya...
   Htos' nadijshov, oboº pospishno pishli do shkoli.
   Richchi pochav ishche krashche opovidati pro diva zahidnih kra¿v, pro ¿h visoki
shkoli i nauki v nih.
   Tak minav chas. A spodivanij vikup ne prihodiv... I navit' chutki ne bulo
ni vid Stefana, ni vid bat'ka. A mozhe, ne dopuskali do ne¿ niyako¿ vistki?
CHasom sidila j nishkom plakala. Ale skoro zrivalasya j bralasya do pil'no¿
nauki.
   Vlastiteli Nastuni tishilisya, shcho mayut' taku pil'nu uchenicyu.
   A tim chasom Stefan Dropan, narechenij Nastuni, zi znachnimi grishmi ¿hav z
pol's'kim posol'stvom slidami svoº¿ lyubki. Buv u Bahchisarayu i dobivsya do
Kafi. I molivsya v cerkvi oo. Trinitari¿v, lish cherez ulicyu vid svoº¿
Nastuni.
   Skriz' rozpituvav i po¿hav dal'she azh do Cargorodu. Ale navit' niyako¿
vistki pro ne¿ ne zdobuv. I ne vidziskav Nastuni, i vona ne vidziskala
jogo. I hitrim torgovcyam ne vdalosya uzhiti ¿¿ do svo¿h cilej. Bo nezbagnuta
ruka Gospodnya kermuº doleyu lyudej i narodiv na stezhkah, yaki voni sami sobi
vibirayut' vol'noyu voleyu, iduchi do dobra chi zla.



   VI. V NEVIDOMU BUDUCHNISTX

   "Ambula ubi vis, quaere quodcumque volueris:
   et non invenies altiorem viam supra,
   nec securiorem viam infra, nisi viam sanctae crucis".

   Ponad morem sumno line
   Klyuch vidletnih zhuravliv.
   Hto z nih verne? Hto zagine?
   CHuti ¿h proshchal'nij spiv.

   Bagato dniv minulo u shkoli nevol'nic', i nad strashnoyu Kafoyu vzhe drugij
raz na pivnich letili zhuravli. Nastala garna vesna, i zemlya zapahla. Odnogo
vchasnogo vechera, koli do pristani prichaliv ryad turec'kih galer, pobachila
Nastunya z vikna svoº¿ kimnati, yak vijs'kova storozha u pristani zachala
kidati svo¿ shapki na zemlyu i zrivati nameti! Golosni okliki voyakiv
donosilisya azh do ne¿.
   Mittyu stalo vidomo vsim, shcho v misti Ograshkej pomer u dorozi starij
sultan Selim[12] i shcho tilo jogo chornimi volami vezut' do Stambula.
   YAkes' nebuvale zavorushennya zavolodilo musul'manami.
   Na ustah usih bulo im'ya prestolonaslidnika, shcho dosi buv namisnikom
Magnezi¿.
   - Na prestol vstupaº molodij Sulejman!
   Si slova vimovlyali musul'mani z yakims' osoblivshim pritiskom i
taºmnichistyu v ochah.
   Po vulicyah mista yakos' inakshe jshli vijs'kovi viddili: inakshe stupali,
inakshe nesli mushketi, inakshe pidnosili golovi. Krok ¿h stav tverdij, a
litki yanichariv mov stal' napruzhalisya... U starih, chornih ulicyah Kafi
zbiralisya tovpi moslemiv i,golosno krichali do neba:
   "Allagu Akbar[13]! Nehaj sto lit zhive sultan Sulejman!" ...Desyatij
sultan Osmaniv! A z tim oklikom yakas' divna legenda viri i nadi¿ jshla vid
CHornogo morya i vid gir CHatirdagu mizh narod moslemiv. Jshla i kripila jogo
na dusi i na tili.
   Navit' na podvir'yah garemiv pobozhni zhinki moslemiv pidnimali svo¿h
ditej vgoru i z zavzyattyam sheptali:
   "Nashu krov i majno - na prikaz padishaha!"
   I vsi moshe¿ stanuli otvorom, a narod moslemiv hvilyami naplivav molitisya
za molodogo sultana. Iz verhiv minaretiv krichali muedzini divnimi golosami
svo¿ molitvi. Mov drozh gromovini jshla po krayu moslemiv. CHuti bulo v
vozdusi, shcho nadhodit' velika doba derzhavi Osmaniv, pidgotovana tverdistyu
pokijnogo sultana. YAkas' azh nejmovirna ºdnist' opanuvala musul'man vsih
plemen i staniv - vid bagacha do zhebroti. Vid ne¿ tim viraznishe vidbivali
posolovili oblichchya chuzhinciv, hristiyan i zhidiv.
   Nastunya z cikavistyu ochikuvala dnya, shchob rozpitati svogo uchitelya
Abdullaga pro molodogo sultana.
   YAk til'ki na drugij den' uvijshov u kimnatu Abdullag, zapitala jogo:
   - CHogo musul'mani spodiyut'sya vid novogo sultana? Abdullag podivivsya
uvazhno na ne¿, skloniv golovu, shrestiv ruki na grudyah i skazav glibokim
taºmnichim golosom:
   - Sultan Sulejman bude najbil'shij zi vsih sultaniv nashih!
   - CHomu? - zapitala moloda nevol'nicya, kotra vzhe ubulasya v shkoli i
privikla do uchiteliv.
   - Bo tak predskazano,- vidpoviv z glibokoyu viroyu povazhnij Abdullag.
   - Ale shcho same predskazano? - zapitala cikavo Nastya.
   - Predskazano, shcho z pochatkom kozhdogo stolittya rodit'sya velikij muzh,
yakij obhopit' te stolittya, yak bika za rogi i pobore jogo. A sultan
Sulejman urodivsya v pershim roci desyatogo stolittya Gedzhri.
   - Ale zh u tim roci urodilosya bil'she lyudej,- zamitila Nastunya.
   - Ne govori tak, o, Hurrem,- vidpoviv povazhno Abdullag,- bo sultan
Sulejman lyubimec' Allaga, i svyata rizka v ruci jogo maº za soboyu shche oden
znak na te, shcho bude najbil'shij zi vsih sultaniv nashih.
   - YAkij znak? - zapitala shche cikavishe.
   - Takij, shcho vin desyatij z chergi sultaniv! A chislo desyat' se najbil'sh
doskonale chislo! Bo vono kinchit' i zavershuº pershij krug chisel. Pro
doskonalist' s'ogo chisla svidchit' te, shcho maºmo desyat' pal'civ na rukah i
desyat' na nogah,- maºmo desyat' zmisliv: zir, sluh, nyuh, dotik i smak i
p'yat' takih u nutri, maºmo desyat' chastej svyato¿ knigi Koranu i desyat'
sposobiv chitannya ¿¿, maºmo desyat' uchniv Proroka i desyat' zapovidej, i
desyat' chastej neba, i desyat' geni¿v nad nimi, i z desyatkiv skladaºt'sya vse
vijs'ko padishaha. Desyatij sultan tyazhko pob'º vorogiv islamu. CHi ne chuºsh,
yak inakshe pereklikaºt'sya storozha u pristani? Vona vzhe chuº, shcho velika ruka
vzyala nad zemleyu znak vladi Proroka, shche bil'sha, nizh bula ruka jogo
griznogo bat'ka, nehaj Allag bude milostivij dushi jogo![14]
   A vijs'kova storozha dijsno inakshe pereklikalasya u kafs'kij pristani.
Inakshe na vezhah spivali muedzini. Inakshe nosili golovi navit' prosti
moslemi: ¿h uyavoyu zavolodila vzhe micna vira v velikogo sultana, shcho vse
peremozhe i vse uporyadkuº. I divni legendi pochali opovidati pro molodogo
Sulejmana.
   Nastunya vse neterpelivo zhdala na Abdullaga, shchob rozpituvati jogo
dokladnijshe pro novogo sultana. Teper Abdullag, a ne Richchi, cikaviv ¿¿
peredovsim.
   Na drugij den' pochala znov rozpituvati Abdullaga pro molodogo sultana.
I tak zacikavilasya tim, shcho govorila vzhe dovoli dobre z Abdullagom, navit'
bez dopomogi tovarishok.
   Abdullag, uradovanij ¿¿ zacikavlennyam, opovidav z najvishchim zahoplennyam,
govoriv pro veliki dila, yakih napevno dokonaº sej molodij sultan.
   Nastunya dovgo sluhala jogo z zacikavlennyam. Nareshti perervala jogo
slovami:
   - Govorish pro jogo dila tak, yakbi sultan Sulejman mav vichno zhiti.
   - Ni. Vichno zhiti ne bude j vin. Ale stare peredannya kazhe, shcho vin i po
smerti pravitime svitom shche yakijs' chas.
   - A se yak?
   - Os' tak. Desyatij sultan Osmaniv umre na l'vinim stoli sidyachi. A shcho
vin u hvili smerti svoº¿ otochenij bude vsimi oznakami vladi, to lyude i
zviryata, geni¿ j zli duhi boyatimut'sya jogo i sluhatimut', dumayuchi, shcho vin
zhivij. I nihto ne vidvazhit'sya nablizhitisya do Velikogo halifa. A vin nikogo
ne zakliche, bo bude nezhivij. I tak siditime, azh poki malij chervak ne
roztochit' palici, na yakij velikij sultan opirati bude obi ruki svo¿. Todi
razom z roztochenim patikom upade trup Velikogo Volodarya. I smert' jogo
stane vidoma vsim. I pichnet'sya nebuvalij nelad v derzhavi Osmaniv. Mishkami
zav'yazhut' sobi shi¿ agi i vel'mozhi i nastane strashne panuvannya
Kapu-Kuliv[15]. Arpalik[16] i Pashmaklik[17] znishchat' veliku skarbnicyu
sultaniv, a perekupstva i zlochini, yak chervi, roztochat' silu zakoniv
desyatogo j najbil'shogo sultana Osmaniv. SHCHe z togo boku morya, z pustin'
dalekih taki peredannya prinis mij narid pro desyatogo j najbil'shogo sultana
Osmaniv. Po hvili dodav:
   - A ti, nizhna kvitko, ne bijsya strashnogo chasu Kapu-Kuliv. Bo
predskazano, shcho hto matime lit bil'she nizh desyat', koli vperve pochuº si
peredannya pro Sulejmana, toj ne pobachit' smerti desyatogo sultana. Bo duzhe
bagato mors'kih hvil' udarit' do beregiv zemli, zaki zmorshchit'sya molode
oblichchya Velikogo halifa i yak moloko pobiliº kare volossya jogo.
   Uchitel' Abdullag govoriv se spokijnim golosom. I ni oden nerv ne
zadrizhav na jogo oblichchi.
   Z zapertim viddihom sluhala Nastya starogo povir'ya turkiv pro ¿h
najbil'shogo muzha. Nemov v ekstazi, zapitala:
   - A ne predskazano nichogo pro zhadnu z zhinok desyatogo sultana?
   - Vse, shcho priznachene, ºst' i predskazane. Najlyubisha zhinka desyatogo
sultana bude Misafir[18]. Zijde yak yasna fedzher[19] u serci padishaha, a
zajde krivavo nad carstvom jogo. Zrobit' bagato dobra i bagato liha v usih
zemlyah halifa vid tihogo Dunayu do Bazri i Bagdadu i do kam'yanih mogil
faraoniv!
   Navit' v carstvi movchannya, u strashnij pustini, de vik vikiv chorniº
Mekam - Ibragim[20], sered zhari zasvitit' chistij klyuch vodici za stopoyu ¿¿.
Bo dast' ¿j Allag z visokogo neba veliku lasku svoyu i rozum velikij. Ale
shajtan zasiº v ¿¿ serden'ko rivno veliku gordist'...
   V shkoli nevol'nic' bulo tiho, hoch mak sij. Uchitel' Abdullag vidithnuv i
govoriv dal'she:
   - Dovgo i zavzyato postom i molitvoyu bude borotisya Velika Sultanka zi
svo¿m grihom, poki ne piddast'sya sili shajtana - u svyatu nich Ramazanu... I
zatermosit' vihor bramami serayu i viknami garemu, a v serci sultanki zijde
grih gordosti, i zasmiºt'sya shajtan u sadah sultans'kih i v marmurovih
palatah padishaha. A potim kara Bozha tak pevno nadijde, yak jde pustineyu
napoºnij verblyud. Bo Allag lyudini bagato pozichaº i dovgo chekaº i nichogo ne
daruº, darom ne daº...
   Nastunya zadumalasya, ale ne nad zhinkami padishaha. Um ¿¿, kotrij Richchi
zacikaviv derzhavnimi spravami, zvernuv uvagu na shchos' zovsim inshe, i vona
skazala:
   - SHCHe odno! CHi ne predskazano, shcho bude dal'she z derzhavoyu velikogo
sultana?
   - Vse... shcho priznachene... ºst' i predskazane drozhachoyu dusheyu vishchih
lyudej,- vidpoviv Abdullag. I dodav yakbi z sumom:
   - Koli dopovnit'sya krug vikiv na povikah vichnih ochej Allaga, todi narid
Osmaniv poverne vidki prijshov, spovnivshi po nakazu Bozhim svoº priznachinnya
na bezbozhnih nessarag[21]. A vertati bude znov na shid soncya pid provodom
krivavih vatazhkiv svo¿h bez rodu i bez plodu, lishe z ognem v zubah...
   Pomovchav hvilyu i zakinchiv:
   - YAk kozhda lyudina, tak i kozhde plem'ya maº svij kismet[22], tverdij i
nevmolimij, kotrogo ne ob'¿de ni konem na zemli, ni sudnom na moryu...
   Govoriv tak pevno, movbi chitav zi svyato¿ knigi Koranu. Ni na odnu mit'
ne proyavivsya nespokij v ochah jogo. Vseyu postavoyu i vsim virazom oblichchya
govoriv, shcho bude te, shcho maº buti. i navit' Sulejman Velikij ne zderzhit'
krokiv Priznachinnya. "Kismet" ishov...

   * * *

   Ruh, viklikanij vistkoyu pro smert' starogo sultana i vstuplennya na
prestol novogo, ne vgavav, a kripshav dnya na den'. Ruh v pristani stav
velikans'kij. Z glibin Krimu priganyali na torg veliki masi konej, hudobi i
nevol'nic'. Popit za nimi buv sil'nij. Bo vsyaki dostojniki zaosmotryuvalisya
v sej tovar, shchob robiti darunki shche vishchim dostojnikam: zapopadali ¿h laski
pri spodivanih zmina; hotili vderzhatisya na svo¿h stanovishchah abo oderzhati
pri tij nagodi vishchi.
   Nauka v shkoli nevol'nic' majzhe zovsim perervalasya, bo shchodnya prihodili
vel'mozhi j bagati kupci, yakim u rizhnih odyagah abo j napivnago pokazuvano
ves' zhinochij tovar. Raz malo ne kupiv Nastuni yakijs' anatol's'kij basha.
Kupno rozbilosya til'ki iz-za visoko¿ cini, z yako¿ ne hotiv genuenec'
opustiti ni shelyaga.
   Ne pererivano til'ki nauki, yako¿ vchili zhinki. Syu nauku vbivano v golovi
nevol'nic' z ishche bil'shim natiskom. Skoro povtoryuvano z nimi osoblivo nauku
gustovnogo odyagannya j dobirannya krasok v odyagah ta v uryadzhuvannyu kimnat, v
ukladannyu kashmirs'kih shaliv ta dorogih serpankiv z Mossulyu j Damasku.
Povedennya z nevol'nicyami stalo nadzichajno suvore: za najmenshu netochnist'
bili ¿h batogami, dokladne obvivayuchi tilo pered bittyam, shchob ne poraniti.
Harch buv bagatij, yak nikoli.
   Sered takogo ruhu, de kozhda kozhdo¿ hvili mogla spodivatisya zmini svoº¿
doli na girshu, majzhe bez vrazhinnya zdijsnilosya prochuttya lyac'ko¿ shlyahtyanki.
Vsi ¿¿ tovarishki divilisya yakos' bezuchasno na te yak ¿¿ odyagali.
   Vsi vzhe znali, shcho pri¿hav starij, znemoshchilij basha. Nastunya pri prashchannyu
shepnula ¿j na potihu:
   - Vin kupuº tebe ne dlya sebe, a na dar dlya kogos' Mozhe, j molodomu
muzhchini distaneshsya.
   - Oj ni,- vidpovila zhertva.- Vin uzhe nad grbom i v nikogo laski ne
zapopadaº. Dlya sebe kupit' mene! A mozhe zhiti shche dovgo...
   Z'yavilisya i virmenin, i starij Ibragim ta j razom z genuencem prijshli,
shche raz upimnuli svoyu zhertvu, shchob staralasya spodobatisya staromu bashi.
   - Bo inakshe bude duzhe zle,- skazali ¿j torgovci, shchob zalyakati j inshih.
   Neshchasna zhertva, pam'yatayuchi poperedni znushchannya, zaraz pidnesla golovu j
pochala kriz' sl'ozi kidati ognisti poglyadi ta zhivo ruhatisya tak, yak ¿¿
vchili. Za godinu ¿hala v kritij kolyasi zi starim trupom do pristani yak
jogo vlasnist'.
   Nastunya z zhalem prashchala ochima svoyu zemlyachku, bo sama ne znala, shcho z neyu
bude zavtra.
   - Bidna Vanda Vºlºzhins'ka vzhe maº cholovika,- shepnula Nastunya do svoe¿
tovarishki Klyari. Ta ne vidpovila ni slovechka, taka bula sturbovana.
   Klyaru priznachili v oden ryad z Nastuneyu - nevidomo, kudi...

   * * *

   Genuenec', Ibragim i virmenin hodili po ogorodi j nad chims' radili.
Nevol'nici z zapertim viddihom slidili z vikon kozhdij ¿h ruh, kozhdij viraz
¿h oblich. Znali, shcho ti torgovci rishayut' teper pro ¿h dolyu, ale ne znali,
shcho rishat'.
   SHCHe togo vechera povidomili ¿h, shcho zavtra rano povezut' na prodazh cilu
shkolu. Kudi, ne skazav nihto. Ale vsi dodumuvalisya, shcho morem i
pravdopodibno v Cargorod, bo tam najbil'shij popit. Sam Ibragim poveze ¿h,
opovidali. Vse odno - opinyat'sya na avretbazari[23] . Se znali.
   Nastunya ne spala majzhe cilu nich. Ne spali j ¿¿ tovarishki. Spominali
minuvshist', vgaduvali buduchnist'.
   Rannim rankom prinesli ¿m garni odyagi j nakazali staranno odyagnutisya.
Nedovgo trivalo - i cilu shkolu ryadami povedeno do pristani ta chovnami
perevezeno na veliku galeru. Doglyadav ¿h chemno starij Ibragim i to razom z
virmeninom. Nastunya zgadala pershi hvili svogo polonu. Oba buli laskavi dlya
svo¿h zhertv. Ochevidno, ne znali shche, de kotra z nih popade i chi ne
prigodit'sya koli v zhittyu. Z oboma torgovcyami ¿hav takozh brat genuencya.
   Galera dovgo stoyala. Mabut', zhdala shche na kogos'. Rushila shchojno pid
vechir.
   Nastunya z zhalem podivilasya na misto j budivlyu, de perezhila stil'ki
novih dlya ne¿ dumok, mrij i pochuvan'.
   YAkijs' holodnij sutinok klav svo¿ nizhni pal'ci na tihi vodi morya, na
jogo legki hvili j na zaplakani ochi molodih nevol'nic'.
   YAka dolya zhdala kozhdu z nih? Odnu zhdala luchsha, drugu girsha - azh do
strashnih domiv rozkoshi u Smirni ta Damasku, v Marokku j Samarkandi... Ale
bolyu dush ne mozhna porivnyati. I tomu odnakovo klav svo¿ nizhni pal'ci
vechirnij sutinok na zaplakani ochi nevol'nic'. Naraz - nevol'nici sumno
zaspivali na prashchannya... Zaspivali, yak ptici zaskiglili... Beregi Krimu i
strashnij gorod Kafu z zhalem prashchali. Taka vzhe vdacha lyudej: voni zhaluyut'
togo, shcho bulo, hoch vono bulo b nedobre, bo boyat'sya togo, shcho bude -
nevidomogo.
   Hoch voni buli duzhe vtomleni, bo ne spali minuvsho¿ nochi, ale j se¿
zasnuti ne mogli. A yak temna nich pokrila chornim oksamitom bezmezhnu
poverhnyu morya, zhah pochav hoditi po chornij galeri i ne dav zasnuti ni
vezenim na torg nevol'nicyam, ni ¿h vlastitelyam. Opovidali sobi pro napadi
mors'kih rozbishak, pro strashnogo Hajreddina z rudoyu borodoyu, kotrij ne
shanuº navit' galer visokih dostojnikiv. Opovidali pro chajki kozac'ki, shcho
nespodivano napadayut' na moryu j pidpalyuyut' turec'ki galeri.
   Nastunya mrila pro takij napad, hoch duzhe boyalasya vognyu na vodi.
   A yak pivnich naspila i nebo ta CHorne more stali chorni, mov najchornijshij
aksamit i ni odna zirka ne blistila na nebesnim zvodi, - pobachili bidni
nevol'nici, yak daleko-daleko zasvitili na mori tri chervoni ogni. Voni
skoro zblizhalisya. Nespokij zapanuvav na galeri torgovciv.
   Hto se mozhe nadplivati?
   V tih chasah morya buli rivno nebezpechni, yak suhoputni shlyahi.
   Nespokij perejshov u trivogu, bo vzhe virazno vidnili taºmnichi sudna - ne
to kupec'ki, ne to voºnni. Naraz pronissya po galeri shepit:
   - To plive Hajreddin z rudoyu borodoyu!
   Hto sheptav? Vsi sheptali. Hto zachav? Voni ne znali. Ale ni odna dusha ne
sumnivalasya, shcho nadplivaº Hajreddin, "postrah p'yati moriv" - vid Al'giru
po Aden, vid Kafi po Kairo, skriz' strashnij i skriz' prisutnij... ZHah
sparalizhuvav usyakij ruh na galeri torgovciv. A tri temni sudna Hajreddina,
najstrashnishogo pirata tih chasiv, shchoraz blizhche svitili chervonimi ognyami. U
svitli ¿h CHorne more stavalo shche chornishe. I yakas' tyazhka zaduha lyagla na
vozduh, i na vodu, i na sercya vsih lyudej na galeri,- taka tyazhka, yakbi duhi
vsih pomordovanih griznim sultanom Selimom hmarami letili zi vsih usyudiv
na sud spravedlivogo Allaga. Navit' nevol'nici, kotri nichogo ne mogli
stratiti, vidchuvali, shcho mozhe buti shche girsha dolya vid to¿, yaku mali: popasti
v ruki zakam'yanilih zlochinciv yak dobicha, zherebom tyagnena.
   A temni sudna Hajreddina pidplivali vse blizhche i blizhche. Vzhe na nih
virazno vidnili chorni tula garmat i bliskuchi gakivnici i zalizni drabini z
gakami, yaki rozbishaki perekidali na kupec'ki korabli i tak distavalisya na
nih z mechami v rukah i nozhami v zubah. Onde stoyali voni dovgimi ryadami,
zhduchi nakazu vatazhka.
   Galera torgovciv stala - yak kurka, na kotru nalitayut' shuliki. A na
odnim z pirats'kih suden vijshov z kayuti Hajreddin z rudoyu borodoyu, postrah
vsih lyudej, shcho plili mors'kimi shlyahami, bez rizhnici viroispovidan'.
Oblichchya oprishka bulo porizane glibokimi bliznami. Kriz' legkij prozrachnij
kaftan z chervonogo shovku vidnila staleva kol'chuga. Za poyasom mav dva ostri
yatagani, pri boci krivu shablyu, v ruci zvichajnu palicyu-kavulyu. Borodu mav
rudu, azh chervonu, nemov pomal'ovanu.
   Nastya na toj vid zachala tiho tremtyachimi ustami sheptati psalom:
   - Pomiluj mya, Bozhe, po velikij milosti tvo¿j i po mnozhestvu shchedrot
tvo¿h...
   Klyara, na vsim tili drozhachi, sheptala do Nastuni:
   - Zaraz bude napad...
   Hajreddin glumlivo j uperto vdivlyavsya v galeru torgovciv, ne kazhuchi ni
slova. Nad jogo golovoyu pomalu pidnosili chervene polotno na dvoh zherdkah.
Na nim zvichajno vidnilo odno-odinoke slovo: "Piddajtesya!"
   Ale teper na velike zdivuvannya vsih, shcho vlipili ochi v polotno, buv
bil'shij nadpis: "Desyat' dniv i desyat' nochej ne beru dobichi ni na mori ni
na sushi ni vid moslemiv ni vid nessarag, vidkoli vuha mo¿ vchuli vistku, shcho
na prestol moslemiv vstupiv desyatij padishah Osmaniv".
   Vsi vidithnuli, hoch strah ne ustupiv vidrazu: i svobidni, i nevol'ni
napivpritomnimi ochima glyadili na tri pirats'ki sudna Hajreddina, shcho tiho
sunuli popri nih.
   Voni vzhe znikali na chornim tli, a zhah nevol'nic' shche bil'shav na dumku
pro v'¿zd u stolicyu togo cholovika, kotrogo hoch na desyat' dniv poshanuvav
strashnij Hajreddin z rudoyu borodoyu.
   Nastunya zbililimi ustami raz u raz vidmovlyala "Pomiluj mya Bozhe" - vzhe
zi strahu pered Cargorodom, stoliceyu Halifa.
   Vsi nevol'nici vzhe Bog znaº kotrij raz opovidali sobi, yak pered
viladovuvannyam ¿h u pristani pokuyut' ¿h chvirkami v lancyuzhki, bo v natovpi
mogla b ne odna vtechi i propasti.
   Klyara, kotra vidkis' dokladno znala majzhe pro vse, shcho robili z
nevol'nicyamn, poyasnyuvala Nastuni, shcho koli chasom ne staº lancyuzhkiv, to
skorshe navit' muzhchin pov'yazhut' zvichajnimi putami, nizh molodih zhinok i
divchat.
   - Ta chomu? - pitala Nastya.
   - YA zh tobi vzhe govorila! Bo musul'mane kazhut', shcho najdurnisha zhinka
hitrisha vid najrozumnishogo muzhchini. Zreshtoyu, mi v nashim vici dorozhchij
tovar, nizh najsil'nishi muzhchini.
   Bili ruchki Nastuni zlegka zadrozhali, a v ¿¿ sinih ochah zaperlilisya
sl'ozi.
   Nad rankom zasnula nespokijnim snom. I snilosya ¿j, shcho na galeru taki
napav Hajreddin-rozbishaka tr'oma sudnami i shcho zdaleka nadletili mali chajki
kozac'ki... I shcho bula zavzyata bitva, i shcho galera pochala goriti, i pekla
yasna polumin'. Probudilasya z krikom. Bulo shche temno krugom. Til'ki ochenyata
¿¿ pekli vid nedospanih nochej. Sila na lezhanci j ochikuvala dnini. Ranen'ko
pochula v nebi tuzhni golosi. Taki tuzhni, shcho zdavalosya ¿j na hvilinku, shcho to
¿¿ ridna mati j bat'ko klichut' za neyu: "Nastunyu! Nastunyu!"
   A to klyuch pereletnih zhuravliv letiv z Malo¿ Azi¿ ponad CHornim morem, na
pivnich, v ridnij kraj Nastuni. Mozhe, j vin prashchav ¿¿...
   Pered ¿¿ ochima stav Rogatin i veliki lugi nad stavishchem, de chasto
spochivali zhuravli.
   "Tam, pevno, vse shche v ru¿ni," - podumala, i sl'ozi zaperlilisya v ¿¿
ochah. A chorna galera torgovciv zhivim tovarom plila i plila na zahid soncya
- v nevidomu buduchnist'.



   VII. V CARGORODI NA AVRET-BAZARI

   "Viel dunkle Wege fuehren
   Vor unbekannte Tuegep,
   Wer keine Heimat hat..."
   "Zal z oczu lzy wyciskal tym, so tain patrzyli,
   Co z Bahramen w niewoli w Carigrodzie byli,
   Widzac, ano tuteczne ludzie przedawano,
   Xiedza, cylopa, szlachcica, - nic nie brakowano.
   Jednych kijmi na bazar jak bydlo pedzono
   Drugich w petach, a drugich w lancuchach wiedziono",

   SHCHojno perestali padati ryasni doshchi nad garnim Cargorodom[24] , i vesnyane
sonce usmihalosya do n'ogo bliskom i teplom. Zazelenili sadi j ogorodi. I
micnishe pritulivsya povij do strunkih kiparisiv u parkah Il'diz-Kiosku. I
zacvili bili j sini bozi, i chervonij kvit breskvi pokriv gillya ¿¿. Z
velicheznih muriv rezidenci¿ padishaha pozvisali sini, micno pahuchi kitici
kvitiv glicini¿. Zapah ¿h dohodiv azh do pristani, de viladovuvali dovgi
ryadi molodih nevol'nic'. ...Jshli skovani, po chotiri, zlucheni micnimi
podvijnimi lancyuzhkami, z kajdankami na rukah. A dlya chvirki, v kotrij bula
Nastya, yakos' ne stalo legkih, zhinochih lancyuzhkiv. I na berezi Zolotogo Roga
stolici padishaha zalozhili na ¿¿ ruchki tyazhki lancyuhi, priznacheni dlya
molodih muzhchin-hlopciv, stisnuvshi ¿h na tri ogniva, bo dribni ruchki mala.
   Bula b tut, mozhe, revno zaplakala, yakbi j uvagu ne vidvernuli diki
sceni, shcho diyalisya tut pri viladovuvannyu muzhes'kih nevol'nikiv. Vid CHornogo
morya, vid beregiv Skutari j vid morya Marmara tisnulisya do Zolotogo Roga
rizhni-prerizhsh sudna, galeri, bajdaki i karaveli[25] . A z nih viganyali na
berig pristani masi nevol'nic' i nevol'nikiv. Z nevol'nicyami povodilisya shche
syak-tak, ale nevol'nikiv gnali yak hudobu: bili bukami i rizkami,
drotyanimi-nagajkami i kincyami lancyuhiv, azh do krovi.
   Tut uzrila rozgornenu v samij seredini "knigu istori¿ nashih najbil'shih
strazhdan' i muk". Vid hvili, koli pobachila svo¿mi ochima, shcho navit'
najstrashnishij oprishok turec'kij umiv poshanuvati pravnu vladu svoº¿ zemli,
vzhe ne sumnivalasya v rozvinenij bolem golovci svo¿j, shcho kozhdomu narodovi
daº Bog spravedlivij taku dolyu, na yaku zasluguº. V sinih ochah Nastuni znov
mignula chasha chorno¿ otru¿ - na tli Visokogo Zamku u L'vovi. I dlya togo ne
zaridala vgolos na berezi Stambulu i zoloto¿ pristani jogo. Til'ki dvi
tihi slezi skotilisya z ochej ¿¿ na lancyuhi-kajdani i zasvitili, yak perli. I
prigadali ¿j vorozhbu ciganki, kotro¿ vzhe davno ne zgaduvala: "V perlah i
farapah hoditi budesh i adamashki pid nogami budesh, a goryuchij kamin' u
volossyu tvo¿m..."
   Ne v perlah, a v lancah ishla, ne po adamashku, a po porosi, skroplenim
sliz'mi nevol'nic'. U volossyu ne mala dorogogo "goriyuchogo kamenya", ale
zate nemov palahkotiv goriyuchij kamin' u golovi: hvilyami vidchuvala takij
pekuchij bil' u golovci, shcho zdavalosya ¿j, nemov ¿¿ vlasni ochi zapadayut'sya v
nutro golovi. Koli bil' ustavav, viddihala, movbi na svit shchojno vrodilasya.
   A vid Peri j Galyati, velikans'kih peredmist' Istambula, gnali
suhoputtyam v lancyugah i putah novi tovpi vzhe prodanih nevol'nikiv! Kogo
mizh nimi ne bulo! Robitnij narod, selyane i mishchane, shlyahtichi j duhovni, shcho
vidno bulo po ¿h odyagah: musili ¿h nedavno prignati z ridnogo krayu
krims'ki ordinci abo diki nogajci. Branci jshli skovani j pov'yazani, yak
hudoba, biti j katovani. A turec'ki psi lizali krov, shcho kapala z ¿h ran
vid pobo¿v.
   Nastunya zakrila ochi z vnutrishnogo bolyu. Buli se, ochevidno, branci z ¿¿
ridnih storin, bo perevazhali mizh nimi zithannya do Boga v ¿¿ ridnij movi,
hoch chula takozh tut i tam urivani slova pol's'ko¿ molitvi: "Zdrovas' Marjo,
laskis' pelna... mudl' sºn za nami gzheshnimi... teraz i v godzinº s'mºrci
nashej... amen..."
   Pol's'ku movu chula mizh neshchasnimi ridshe nizh nashu. Prigadalisya ¿j
bat'kivs'ki slova, shcho j lyahi garni ptashki, ale taki ne taki garni, yak
nashi. I dlya togo menshe ¿h popadalo v otsyu strashnu katorgu-pokutu. Dumala:
"YAk vimiriv Bozhoyu miroyu spravedlivosti..."
   Rozumila, shcho j nashi, j polyaki buli tut duzhe neshchasni, bo vtratili svoyu
Bat'kivshchinu, cinnishu navit' vid zdorovlya. ¿ teper ne znali, kudi ¿h
pozhenut' ta pered chi¿mi dvermi opinyat'sya. A yak ne chula vzhe ni ridno¿, ni
pol's'ko¿ movi, zachala rozglyadatisya po misti, shchob zabuti strashnij vid,
yakij nedavno bachila. Vona zi stisnenim sercem divilasya na marmorni palati
i strunki minareti chudovo¿, yak mriya, stolici Osmaniv sered kvitiv i zeleni
pid sinim nebom poludnya.

   * * *

   YAkraz vipravlyali v Mekku svyatu vesnyanu karavanu, shcho vezla dari j
prohannya sultana do grobu Proroka. Bo buv se pripisanij den' pered
pochatkom Ramazanu[26].
   Vzhe vid ranku glitno bulo na shirokij vulici, shcho z pivnichnogo kincya
pristani provadit' do Il'diz-Kiosku, polozhenogo nad Bosforom, na visochini
Beshiktashu.
   Nezlichimi povozki sunuli v barvistij tovpi naroda... A vid Beshiktashu azh
do gori Il'diz stoyalo shpalirami vijs'ko padishaha. I vse shche vihodili
sultans'ki sili strojnimi ryadami z dovgo¿ na milyu kazarmi yanichariv, kotru
skoro kinchiv desyatij sultan Osmaniv. Vsi dahi kam'yanic' buli bitkom
zapovneni glyadachami. Z kozhdogo vikna divilisya cikavi ochi tisno stisnenih
golov. A vsi muri po oboh bokah vulici obsadzheni buli vidcyami do
ostann'ogo miscya. Dovzheznimi ryadami sidili na nih turec'ki zhinki i divchata
v zavoyah. Kozhda z nih ochikuvala neterpelivo, shchob pobachiti molodogo
sultana.
   Te same bazhannya mali j molodi nevol'nici, yakih ulozheno daleko pozadu -
prosto dlya togo, shcho dal'she v natovpi ne mozhna bulo ni jti vpered, ni
vernuti do pristani.
   Z moshe¿ vijshov dovgij ryad musul'mans'kih duhovnih: stari, borodati
muzhi, povazhnogo viglyadu, v dovgih odyagah z zelenogo shovku, z shirokimi,
zolotom gaptovanimi kovnirami. Na golovah mali zeleni turbani z shirokimi
zolotimi lentami. Jshli movchki i povazhno - v napryami do sultans'ko¿ palati.
Tam, pered viknami velikogo padishaha, v ukrittyu pered tovpoyu,
navantazhuvali sultans'kimi darami svyatu, vesnyanu karavanu do grobu
Proroka.
   Nastunya vsya zaminilasya v zir. Ale ne mogla bachiti, shcho diyalosya tam, kudi
pishov dovgij ryad duhovnih.
   Peremogla v sobi vnutrishnº prignoblennya, yake mala iz-za nalozhenih na
rukah lancyuhiv.
   I vzhe z veselim usmihom zvernulasya do starogo "opikuna" svogo i skazala
lagidnim, yak oksamit, tonom:
   - Skazhi nam, dobrij Ibragime, kudi jdut' ti duhovni? Ibragim laskavo
podivivsya na ne¿ j vidpoviv:
   - Skazhu tobi, o Hurrem, hoch ti j ne viznaºsh svyatogo imeni Proroka. Bo ya
ne trachu nadi¿, shcho svitlo nauki jogo osinit' kolis' tvo¿ veseli ochi.
Pravdu skazhu tobi. A shcho se pravda, perekonaºshsya, yak Allag bude laskav dlya
tebe i zrobit' tebe sluzhniceyu odno¿ z zhinok padishaha, nehaj zhive vichno!..
   Pokazav rukoyu i govoriv dal'she:
   - Ti duhovniki jdut' na velike podvir'ya palati padishaha, de pid viknami
sultana vsih sultaniv navantazhuyut' svyatu karavanu sultans'kimi darami.
Viznachni palomniki, shcho pidut' z neyu do grobu Proroka, i ti duhovni, shcho
tovarishat' ¿j, vstupayut' u velikij namet, de dlya nih prigotovana spil'na
vecherya. Po vecheri vhodit' mizh nih sam SHejh-Ul'-Islyam, Zastupnik Halifa u
spravah Islyamu i blagoslovit' ¿h na put'. Opislya vihodyat' z nametu i
stayut' pered viknami sultana. SHCHaslivij toj, chi¿ ochi mozhut' hoch raz v zhittyu
pobachiti desyatogo j najbil'shogo sultana Osmaniv!..
   Tut starij Ibragim zithnuv i govoriv dal'she:
   - Vin staº v odnim z vikon i znakom ruki prashchaºt'sya z palomnikami. A
voni klanyayut'sya jomu do zemli. Zaraz potim vihodit' tridcyat' vislanciv
sultana j peredayut' providnikam karavani zoloti groshi v shkatulah z bilo¿
shkiri, zav'yazanih zelenimi shnurami. Za nimi vihodit' bagato nosil'nikiv zi
skrin'kami, v yakih º sultans'ki dari dlya Mekki. Napered navantazhuyut' dvoh
verblyudiv, potomu tridcyat' muliv. Opislya tih dvoh verblyudiv provadyat' po
velikih kupah pisku, nasipanih na toj chas v podvir'yu sultans'ko¿ palati,
shchob pokazati, yak svyata karavana jtime vazhkim shlyahom pustini.
   V tim misci Nastupi zadrozhalo serden'ko v grudi. Ale vona shche ne znala
chomu. SHCHojno po hvili dodumalasya prichini svogo zvorushennya: musul'mans'kij
simvol prigadav ¿j inshij simvol inakshogo svyata, v ridnim domi bat'kiv, de
na svyatij vechir vnosili diduha i stelili na dolivci pshenichnu abo zhitnu
solomu. Nadvori smerkalo, i persha zirka blimala na nebi. I zvichajno
potryasav snizhok. YAk son, yak son, yak daleka mriya risuvavsya ¿j u dushi sej
svyatochnij spomin. I Nastunya pohilila na hvilyu golovku.
   A starij Ibragim opovidav dal'she:
   - Po tij ceremoni¿ zaderzhuyut' oboh verblyudiv na misci j rozstelyayut'
pered nimi molitovni kilimi. Duhovniki zvertayut' lice do Mekki, a
SHejh-Ul'-Islyam shche raz blagoslovit' ¿h. I todi svyata karavana opuskaº
palatu sultana i vhodit' mizh narod. Os' zaraz nadijde...
   Dijsno. Po zvorushennyu naroda vidno bulo, shcho nadhodit' svyata karavana.
Ochi vsih zvernulisya v toj bik. Na choli karavani posuvalisya ti sami
duhovniki, shcho jshli nedavno do sultans'ko¿ palati. Til'ki teper ¿hali na
bilih konyah; sidla ¿h buli bagato vibivani zolotom. SHpaliri vijs'ka z
trudom zderzhuvali tovpu, shcho perlasya, abi yaknajblizhche stati bilya svyato¿
karavani. Vijs'ko tupimi kincyami kopij i udarami batogiv zaganyali tih, shcho
vipihalisya iz ryadiv. Dva peredni verblyudi vistavali visoko svo¿mi golovami
ponad tovpu. Dorogi metalevi vudila zvisali z ¿h piskiv, a shovkovi kutasi
z ¿h zolotom tkanih nakrival. Na hrebti pershogo verblyuda kolisavsya na
dorogocinnim kilimi namet, skarbami napovnenij, pokritij kilimami veliko¿
vartosti, grubo zolotom i sriblom tkanimi. Drugij verblyud mav na hrebti na
shovkovih kilimah divnu vezhu z pavinimi viyalami j chudovimi strausinimi
perami, shcho mali vidganyati zlih duhiv vid karavani. Za verblyudami jshla
vijs'kova storozha pid takt gluhih udariv barabaniv.
   Naraz pohid stav. Dva arabi, ozbroºni krivimi shablyami j metalevimi
plitami, malimi, yak tarilka, skochili proti sebe v dikim dvoboyu. Skorimi,
naprasnimi udarami bili sebe vzaimno po svo¿h metalevih shchitah i shablyah,
spravno grayuchi kin'mi. Se vidovishche predstavlyalo napad rozbishak na karavanu
j oboronu ¿¿: palomniki, zaosmotreni v dovgi palici, vidganyali napasnikiv.
I pohid vzhe spokijno posuvavsya dal'she.
   V seredini karavani, pid ohoronoyu sil'no¿ storozhi vijs'ka, nesli dva
micni muli garnu, yak pavil'jon riz'blenu, lektiku z temnogo dereva. Dah
to¿ lektiki buv na zolochenih stovpah. Na verhu ¿¿ blistiv zolotij
pivmisyac'. Po oboh bokah mala lektika po tri vidchineni vikna, a speredu i
zzadu po odnomu. Vsi voni zaosmotreni buli zanavisami. Na puhkih podushkah
chudovo¿ lektiki sidiv malij sinok sultana, shcho predstavlyav bat'ka: sam
sultan til'ki duhom ishov z karavanoyu.
   Na vid prestolonaslidnika velike odushevleniya opanuvalo narod. Ale vin
til'ki ruhami ochej i ruk, a ne krikom, davav visliv svo¿m pochuvannyam, shchob
golosnim krikom ne zlyakati malogo princa z krovi padishaha.
   I til'ki tihij shepit ishov v narodi moslemiv: "Se Mustafa, pervenec'
sultana Sulejmana..."
   Buv se pershij chlen sem'¿ padishaha, yakoyu Nastya pobachila v stolici
sultaniv. Garne, zhive ditya.
   Za lektikoyu jshov dovgij ryad tyazhko navantazhenih muliv. Kozhdij z nih
dvigav krim dvoh skrin' shche yakijs' divoglyadnij, chotirigrannij prilad z
pavinimi i strusinimi perami. Vsi ti tyagari pokriti buli dorogocinnimi
shalyami.
   Za mulami znov ¿hala sil'na vijs'kova storozha. A za neyu inshi chleni
svyato¿ karavani i masa narodu.
   Ves' toj mal'ovnichij pohid sunuv u napryami do pristani, de mav
perepravitisya na azijs'kij bereg, do Skutari.

   * * *

   Za toj chas virmenin i genuenec' kudis' hodili. Mabut', shukali nichligu
dlya sebe i dlya svogo zhinochogo tovaru. A mozhe, shukali pokupciv, bo filiya ¿h
firmi musila vzhe davno prigotoviti nichlig dlya svogo "tovaru". Mozhe, j
vidpovidnih pokupciv znajshla, i virmenin ta genuenec' til'ki dlya
perekonannya hodili kudis'.
   Nastunyu yakos' sil'nishe zabolilo serce na dumku pro tyazhku dolyu, yaka zhde
nevol'nic'. Ne zhurilasya chomus' soboyu, til'ki nimi. Vrodzhena ¿j veselist'
nemov govorila do ne¿:
   "Ti dash sobi vsyudi radu".
   Ale yak den' pochav umirati v ulicyah Cargorodu, zakravsya nespokij i v
serce Nasti. Zrazu shchemiv u nim tiho, mov drozhannya malen'ko¿ rani. Potomu
shchoraz duzhche i duzhche. Vzhe t'ohkalo serden'ko v grudi. Spochatku - mov
cvirkun v zhiti - vrivano, neznachno. Nareshti rozt'ohkalosya, yak solovejko v
kalini, v sadu nad Lipoyu.
   Vzhe sumerk pochav tiho blukati v ulicyah Stambula. Muedzini kinchili
spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv, yak nadijshli virmenin z
genuencem. Buli zadovoleni zi svoº¿ progulki po mistu. Virmenin shepnuv
shchos' Ibragimovi, i toj takozh poveselishav.
   Zvernuvsya do divchat i skazav:
   - Hodit'! Maºmo vzhe nichlig bilya Avretbazaru.
   Rushili.
   ªvrejka Klyara, shcho jshla kolo Nastupi, shepnula do ne¿:
   - Matimemo zavtra bagatih kupciv.
   - Ta shcho z togo?
   - YAk to shcho z togo? Vse luchshe popasti v bagatshij dim, nizh v ubogij.
   - A zvidki znaºsh, shcho tak bude?
   - YAk to, vidki? Ti gadaºsh, shcho voni vernuli b taki zadovoleni, yakbi ne
pidkupili slug yakogos' bagatogo domu, kotri zavtra kupuvatimut'
nevol'nic'? No, ya ¿h duzhe dobre znayu! A ne zabudesh za mene, yak tobi bude
luchshe, nizh meni?
   - Ni. Ale j ti ne zabuvaj!
   - A chi ya tebe zabuvala v Krimu?
   - Ni, ni. YA tobi dijsno vdyachna! - kazala Nastunya do Klyari. Ta rozmova
trohi uspoko¿la ¿¿.
   Vzhe zovsim bulo temno, yak ¿h vlasniki zaprovadili ¿h u veliki sini
yakogos' za¿znogo domu, shcho stoyav pri samij zhinochij torgovici. Spokijno, yak
ovechki, zajshli tudi divchata. Nezabarom rozkovano ¿h i rozmishcheno u velikih
kimnatah. Dlya kotrih ne stalo miscya, tih primishcheno v sinyah, na sini. Vsi
oderzhali vodu do mittya, harch i svizhe billya.
   ¯sti majzhe nichogo ne mogli. Ale z priºmnistyu milisya po dovgij dorozi. I
poklalisya spati, kozhda zithnuvshi do Boga.
   Nastunya vidrazu zasnula.
   Spala tak slabo, yak ptashina na gilci. Vid dovshogo chasu peresliduvali ¿¿
majzhe shchodrugo¿ nochi yakis' divni sni. I teper mala divnij son: snilosya
Nasti, shcho jshla stepami, krivavimi slidami, z inshimi nevol'nicyami. I vsi
dijshli do yakogos' mrachnogo mista nad morem. Bulo temno v ulicyah jogo. Pri
vhodi do kozhdo¿ vulici stoyav muzhchina u zbro¿ z zhinkoyu v bilim odyazi i z
ditinoyu. I brali na nich utomlenih podorozhnih. Ale pitali: "CHi maºsh
bat'kivshchinu?" Hto mav, toj ishov vidpochivati dodomu, do kimnati. A hto ne
mav, musiv lyagati na vogke kaminnya, pid domom. A sobaki bigali skriz' i
nyuhali lezhachih, i zubati shchuri skakali po nih. I holodna mraka stoyala v
temnih ulicyah. Nastunya lyagla na mokre kaminnya j zasnula. I v sni mala son:
ves' chas snilasya ¿j chorna chasha otru¿, kinzhal ubijnikiv i yakas' dovga bijka
bez kincya. Tupa, bezladna i bezcil'na. Z krikom i vereskom plyuvali na
sebe, i sharpali sebe, i kololi dovgimi nozhami.
   Zbudilasya v sni. I znov ¿j snilosya, shcho ne hotila spati na tverdim
mokrim kaminnyu chuzho¿ vulici. Vstala i dobivalasya do dverej. Ale voni buli
vzhe zamkneni, i nihto ne vidchinyav. I shchos' zbuntuvalosya v nij. Zachala biti
dribnimi p'yastukami v chuzhi zamkneni dveri, micni, dubovi, v muri
vmurovani. I na divo - rozbila ¿h. Ale get' pokrivavila sobi ruchenyata. I z
sercya ¿j plila krov po bilim odyazi. I z ochej ¿¿ dvoma struyami lilisya
krivavi sl'ozi - taki chervoni-chervoni, yak ogon'. A yak distalasya do chuzhogo
domu, vin buv pustij u tim krili. Vpala vtomlena na lozhe, na m'yagki
podushki, ale zasnuti ne mogla. A krov z ¿¿ sercya plila i plila po
podushkah, po lizhku, po pidlozi - do dal'shih i dal'shih kimnat. A potomu
nadijshov yakijs' muzhchina, i zbirav tu krov prigorshchami z dolivki, i hitavsya
mov p'yanij.
   Stryaslasya na vsim tili.
   Probudilasya, vtomlena do krayu. Glyanula u vikno.
   Ledvi sirilo na torgovici. Tiho klyakla na lezhanci, obernena obiichchyam do
zakratovanogo vikna, j pidnyala ochi do neba. CHerstvij poduv ranku
vidsvizhuvav ¿¿ chistu dushu. Vona mov bila kvitka vidchuvala, shcho nablizhaºt'sya
shchos' u ¿¿ zhittyu, shchos' zovsim nove j nevidome. Vsi dumki i vsi pochuvannya
zvernula do odinokogo Opikuna, kotrogo tut mogla mati - do vsemoguchogo
Boga.
   I predstavivsya ¿j v uyavi yasnij verh CHatirdagu, shcho pidnosit'sya visoko
nad zemleyu. Vona nikoli ne bula na nim. Ale bachila jogo i znala, shcho vin
isnuº, garnij, yak mriya, spokijnij i mogutnij. V sirim sutinku ranku
molilasya do Boga z tverdoyu i micnoyu viroyu v te, shcho Vin chuº kozhds ¿¿ slovo,
hoch bi yak tiho sheptala. Molilasya.
   - Vsemoguchij Bozhe, shcho bachish vse na sviti! Ti vidish, yak vstaº mij
bat'ko, shchob iti do Tvoº¿ cerkvi na molitvu. Daruj meni, Bozhe, povorot
dodomu! YA pidu pishki krivavimi nogami, o proshenim hlibi, yak idut' ubogi na
proshchu do svyatin'. Nikoli bez milostini ne vidijde proshak iz mogo domu. I
nihto nikoli ne poprosit' darom mene za nichlig. YA dlya sirit budu dobra, yak
nen'ka...
   Slezi zaperlilisya ¿j v ochah. Kriz' nih pobachila yakis' neviskazano
daleki prostori i vidchula nadzvichajnu silu molitvi. Hvilinku mala
vrazhinnya. shcho vsemoguchij Bog visluhaº ¿¿ ta spovnit' ¿¿ garyache bazhannya.
Vidchula rozkish, yaka rozlilasya ¿j po ochah i po oblichchyu ta mittyu visushila
slezi. Bula zadovolena vzhe toyu hvilinkoyu shchastya, hochbi teper prijshlo hto
znaº shcho! Bula pevna, shcho se Bozhij dar-laska na dal'shij shlyah zhittya.
   "Da budet volya Tvoya yako na nebesih, tak i na zemli..." - pfoshepotila z
glibokim viddannyam sebe v opiku Providinnyu. I zasoromilasya v dushi togo, shcho
hotila vkazuvati Bozhij premudrosti shlyah". yakim mae ¿¿ vesti. Bula vzhe
zovsim spokijna i prigotovana na vse, shcho prisudit' ¿j vsevishnya sila Bozha.
CHulasya ditinoyu Boga j virila, shcho Vin ne dast' ¿j zrobiti krivdi. Mala
roz'yasneni, yak ditina, ochi j vidsvizhene ekstazoyu oblichchya, yak molennicya.
Viglyadala, mov rannya kvitka poleva, svizha i yasna.
   Nadvori tezh roz'yasnyuvalosya.
   Zachinavsya ruh.
   Nevol'ngici povstavali j pochali mitisya j odyagatisya. Robili se nervovo,
yak pered dalekoyu dorogoyu, v nevidomij svit. Snidannya majzhe ne ¿li. Ne
mogli.
   Koli odyagnulisya, ¿h vlasniki oglyanuli dokladno kozhdu zokrema j usih
razom. Na deyakih popravlyali odyag. Deyakim kazali zaminiti odyag. Znov
zakuvali ¿h u lancyuzhki i viveli ¿h na torgovicyu.
   Tam uzhe buv ruh.
   Zi vsih usyudiv nadhodili malimi j bil'shimi grupami nevol'nici,
priznacheni na prodazh, pid doglyadom svo¿h vlasnikiv i ¿h slug. Deyaki vzhe
stoyali na vidnih miscyah. Buli tam zhinki j divchata z rizhnih kra¿v, usyakogo
viku j viglyadu - vid najchornishih murinok do najbilishih dochok Kavkazu. Buli
z grubimi risami, priznacheni do tyazhkih robit, buli j nizhni yak kviti,
vihovani viklyuchno dlya rozkoshi tih, shcho ¿h kuplyat'. Usyakij smak muzhchin mig
tut buti zaspokoºnij: vid togo, shcho hotiv najtovstisho¿ zhinki, yaka z trudom
ruhalasya, do togo, shcho hotiv divchini nizhno¿ j legko¿, yak pticya.
   Kupci vzhe krutilisya po bazari j oglyadali priznachenij na prodazh tovar.
Nastya spokijno pridivlyalasya grupam nevol'nic', bilya yakih stanuv kupec'.
Skriz' nevol'nici mittyu zminyali svoº povedeniya, vidpovidno do viku j
viglyadu kupcya. Ochevidno, skriz' uzhivano tih samih abo duzhe podibnih
sposobiv "vihovannya" ¿h. Po deyakih grupah nevol'nnc' bulo vidno, shcho buli v
osoblivo gostrij shkoli. Bo nadmirno vikonuvali te, chogo ¿h uchili. Til'ki
priznacheni do tyazhkih robit sluzhnici sidili neruhomo i lishe chas vid chasu,
po nakazu svo¿h vlasnikiv, pidnosili tyagari, yaki stoyali bilya nih, shchob
dokazati svoyu silu. Tovsti zhinki perevazhno sidili bez ruhu. Deyaki z nih
sil'no za¿dali, mabut' shchob dokazati, shcho mozhna ¿h zrobiti shche bil'she
tovstimi.
   Prodavci rozkrivali svo¿h nevol'nic' i golosno zahvalyuvali ¿h krasu abo
silu. Deyakih mittyu spuskali z lancyuzhkiv i perevodili za ruki pered
kupcyami, shchob dokazati plavnist' ¿h hodu.
   Deyakim nakazuvali tancyuvati na ploshchi abo spivati.
   Vsi ti kartini zrazu cikavili Nastunyu svoºyu rizhnomanitnistyu. Potomu tak
oburyuvali, yakbi kozhdij nakaz vidnosivsya bezposerednº do ne¿. A potomu znov
zbajduzhnila. Vtoma robila svoº. Sidila yak kam'yana podoba.
   Ale koli do ¿¿ grupi nablizhalisya pokupci, dovga tresura v shkoli robila
svoº: mimohit' viklikuvala j u ne¿ viucheni ruhi ta poglyadi ochej.
Perehodili cili tovpi kupciv. Pershu prodali ºvrejku Klyaru. Nastunya zi
sl'ozami v ochah prashchala ¿¿. I navit' ne mogla zmirkuvati, do yakogo krayu
po¿de ¿¿ tovarishka. U chvirci Nastuni ostali vzhe til'ki tri nevol'nici:
vona, odna grekinya j odna gruzinka.
   Kolo poludnya Nastuneyu zacikavilisya azh dva kupci naraz. odin molodij,
drugij povazhnij, z dovgoyu sivoyu borodoyu. Ale pochuvshi visoku cinu,
vidijshli. Molodij vertav ishche dva razi. Ale vlasniki Nastuni, ochevidno, ne
spishilisya z prodazheyu ¿¿. I navit' ne duzhe prihvalyuvali. Vidno, zhdali na
shchos'.
   Nastunya vtomilasya j sidila, pidibgavshi nogi pid sebe, zbajduzhnila na
krik torgovici j na vse krugom.
   Naraz pobachila, yak zametushilisya ¿¿ vlasniki j usi razom pochali ¿j
davati znaki rukami, shchobi vstala. Mahinal'no vstala j oglyanulasya.
Seredinoyu torgovici jshla bil'sha grupa chornih ºvnuhiv pid provodom yakogos'
dostojnika, takozh chornogo. Musiv se buti sluga yakogos' duzhe visokogo domu,
bo vsi krugom vstupalisya z dorogi i klanyalisya nizen'ko. Mizh chornimi
ºvnuhami jshli dvi, ochevidno, shchojno kupleni, bili nevol'nici nadzvichajno¿
krasi. Z nimi jshla takozh yakas' starsha zhinka v zasloni, povazhna, yak pani.
   Virmenin, shcho stoyav bilya Nastuni, perekinuvsya poglyadom z genuencem j
Ibragimom i pochav klanyatisya ta golosno krichati:
   - Nehaj yasni vashi ochi ne minayut' i sih kvitiv v ogorodi
   Bozhim!
   Nervovim ruhom Ibragim sharpnuv zaslonu na grudyah Nastuni i zakrichav:
   - Mayu odnu divchinu, bilu, yak snig na Livani, svizhu, yak ovoch iz
nestertim puhom, solodku, yak vinograd z Kipru, z grud'mi tverdimi, yak
granati z Bazri, z ochima sinimi, yak turkus, shcho prinosit' shchastya, - vivchenu
v shkolah dlya rozkoshi virnim, dobru do tancyu, dobru do rozmovi, poslushnu,
yak ditinu, - vmiº kriti tajnu...
   Nastunya zapalenila na oblichchi.
   CHornij dostojnik stav, pridivivsya ¿j uvazhno i skazav shchos' nevirazno do
zhinki v zasloni. Vona pristupila do Nastuni j, ne kazhuchi ni slova,
ditknula ¿¿ oblichchya j uzyala v pal'ci ¿¿ zolotiste volossya - zovsim tak, yak
probuºt'sya materiyu. Prigadala sobi, yak ¿¿ pershij raz prodali u Krimu.
   Zrozumila, shcho bula znov prodana. Ne znala til'ki komu. Krov udarila ¿j
do ochej i do golovi. Mov kriz' krivavu mryaku bachila, yak ¿¿ doteperishni
vlasniki klanyalisya chornomu dostojnikovi j zhinci v zasloni. I chula shche, yak
chornij dostojnik vidsapnuv i skazav do Ibragima: "Po groshi prijdesh vecherom
do mene".
   Sklonila golovu pered svo¿mi shche ne prodanimi tovarishkami, movchki
prashchayuchi ¿h.
   Zahodilo sonce za Gagiyu Sofiyu, yak bidnu Nastunyu na Avretbazari drugij
raz prodali i z lancya spuskali, kajdani z ruk zdijmali i chornim ºvnuham
neznanogo pana v ruki viddavali.
   Pishla v tovpi chornih yak ugol' ºvnuhiv...
   A za neyu klekotila j shumila zhinocha torgovicya Stambula na Avretbazari...
   Ruh ulicyami v pohodi ozhiviv Nastunyu z ¿¿ vtomi. Dumki zachali ¿j hoditi
po golovci. Hotila zbagnuti, komu ¿¿ prodali j kudi ¿¿ vedut'.
   Vid samogo pochatku rozumila, shcho prodali ¿¿ do yakogos' duzhe bagatogo
domu. Mozhe, popade v dim yakogos' agi[27] abo defterdara. Ale yakogo?
   Ne dovgo trivalo, yak ºvnuhi zachali jti v napryami velicheznih budivel'.
Serce v nij zahololo zi strahu... Ne bulo sumnivu: ¿¿ veli v napryami
serayu[28]... Zdovzh popid muri hodila rivnim krokom vijs'kova storozha...
   "Nu, vidsi vzhe nihto niyakimi grishmi ne vikupit' mene,- shibnulo ¿j v
golovci. - Navit' yakbi Stefan prodav uves' svij maºtok, to j sim tut ne
dib'ºt'sya nichogo", - podumala i zithnula.
   Drizhala yak list osiki, koli vprovadili ¿¿ v yakus' strashnu veliku bramu,
na kotrij vidnili zastromleni na gakah svizhi lyuds'ki golovi z vivernenimi
vid bolyu ochima, stikayuchi krov'yu. Zrozumila, shcho vhodit' u nutro domu sina i
naslidnika Sedima Griznogo, desyatogo sultana Osmaniv, najgriznishogo voroga
hristiyan.
   Mimohit' pidnesla ruchku i pritisnula do grudej malij sribnij hrestik
vid materi. Se uspoko¿lo ¿¿, hoch strah mala takij, shcho til'ki na hvil'ku
vidvazhilasya pidnesti ochi do neba.
   I tak uvijshla na podvir'ya serayu, de zelenili visoki platani. A velika
zvizda dnya yakraz zajshla, i sumerk lyag na velichezni muri i sadi serayu v
stolici Sulejmana, sultana turkiv-Osmaniv.



   VIII. SLUZHNICYA V SULTANSXKIJ PALATI

   Lyubov persha - chasha zapahuchih kvitiv,
   Lyubov druga - chasha z chervonim vinom,
   Lyubov tretya - chasha z chorno¿ otru¿...
   Z serbs'ko¿ narodno¿ pisni

   Shodyache sonce shchojno usmihnulosya nad vezhami i murami sultans'kogo serayu,
i nad strashnoyu bramoyu Bab-i-Gumayun[29], i nad shche strashnishoyu
Dzhelyad-Odasi[30], i nad velikimi platanami v podvir'yah teremu, i nad
malimi viknami v pidvallyah chelyadi, j nad spal'noyu kimnatoyu novokuplenih
nevol'nic'.
   Nastunya prokinulasya j vidkrila ochi. Inshi nevol'nici shche spali.
   Pershe, shcho ¿j prijshlo na dumku, bula chelyad' v domi ¿¿ bat'kiv. Odnih
slug bat'ki ¿¿ lyubili, drugih ni. Uvazhno prigaduvala sobi, kotrih i za shcho
lyubili.
   Dumki ¿¿ perervala kyaya-hatun[31], sho prijshla buditi nevol'nic'. Voni
pozrivalisya na rivni nogi j pochali odyagatisya. Movchki odyagalasya j Nastunya j
potajki perehrestilasya ta zmovila "Otchenash".
   Novokuplenih nevol'nic' povela kyaya-hatun na pershij poverh garemu, shchob
pokazati ¿m jogo rozklad. Opislya mali ¿h oglyanuti i rozibrati mizh sebe
sultans'ki zhinki j odaliski.
   Vesnyane sonce gralo svitlom na rizhnobarvnih venec'kih shibah vikon
sultans'kogo garemu j ozhivlyalo orgi¿ krasok na chudovih kilimah kimnat.
Uvazhno pridivlyalasya ¿m Nastunya i vsimi zmislami vidchuvala radist' na vid
to¿ pishno¿ krasi. I zdavalosya ¿j, shcho vona kupaºt'sya v tij krasi, mov u
teplij den' v rici ridnogo krayu. i zdavalosya ¿j, shcho stini, pokriti
kilimami - zhivi-zhivis'ki i shcho voni opovidayut' chudovi kazki, yak opovidali
bzbunya v ridnim domi. I zdavalosya ¿j, shcho vona vzhe ne sluzhnicya, ne
nevol'nicya, til'ki bagata pani, zbagachena samim vidom tih divnih krasok i
chudovih kartin. Cvituchi kra¿ni divilisya na ne¿ zi stin, daleko krashchi, nizh
v dijsnosti, kviti, j ovochi, i vinogradni grozna. Onde jshla Agar z malim
sinom Izma¿lom. Ishla pustineyu, vignana muzhem z domu, pid nadhodyachu nich.
Ale navit' pustinya viglyadala na kilimi m'yagka, mov matirna pisnya. I vse
tak chudovo vidbivalosya vid matovo-zolotistih stin garemu. Tak. Tut chula
bilya sebe teplotu i pracyu velikih umiv i ruk artistiv.
   Miscyami perehodila napivtemnimi koridorami j neprikrashenimi kimnatami,
shcho viglyadali yak kam'yani lomi. Mimohid' skoro minali ¿h.
   Ulyublenij zhinci sultana ne spodobalasya ni odna zi svizhokuplenih
nevol'nic'. I ¿h poveli v dal'shi, menshe prikrasheni krila garemu, de
Nastunyu vibrala sobi odna z sultans'kih odalisok, garna, ale duzhe
rozpeshchena turkinya.
   V ¿¿ kimnatah zaraz lishilasya Nastya. Z neyu bulo tam shche kil'ka
nevol'nic'.
   Uzhe na drugij den' pochala Nastunya piznavati zhittya velikogo garemu, jogo
zvicha¿, zavisti, intrigi j nenavisti.
   Dumki j rozmovi sultans'kih zhinok, odalisok i sluzhnic' krutilisya
peredovsim kolo osobi molodogo sultana. Vsi buli yaknajdokladnishe
poinformovani pro te, kotrogo dnya i v yakij pori buv vin u odno¿ zi svo¿h
zhinok chi odalisok, yak dovgo tam sidiv, chi vijshov zadovolenij, chi ni, na
kogo po dorozi podivivsya, shcho skazav,- do najmenshih podrobic'. Odyagi j
povozki, sluzhba j solodoshchi, otochennya sultana - vse, mov u dzerkali,
znahodilo dokladne vidbittya v rozmovah i mriyah garemu. Nastunya skoro
piznala vse te, i skoro vono navkuchilo ¿j.
   V dushi vidchuvala, shcho vse te til'ki timchasove. I tishilasya tim, hoch vono
trohi j turbuvalo ¿¿. Vidkoli rozstalasya z ridnim domom, vse bulo u ne¿
divne j timchasove. Vse, vse, vse.
   Bulo se v tri tizhni po pributtyu Nastuni do ¿¿ novo¿ pani. Vesna svitila
v povnim rozgari.
   Dereva cvili u sadah sultans'kih. A v parkah Il'diz-Kiosku, mov vodi
rik, nizhno hvilyuvali dovgi j okrugli gryadki CHervonih, sinih i purpurovih
kvitiv.
   P'yani pahuchim sokom kvitiv i derev, zhuzhzhali pcholi u zolotim sonci. Na
yasnih sadzhavkah mizh zelennyu listya i bliskom kvitiv plavali girlyandi
bilen'kih lebediv.
   Na tli azh temno-zelenih kiparisiv divno vidbivali slipucho-bili korchi
yasminiv, bilya kotrih stavali i molodi, i stari, shcho perehodili chudnimi
ogorodami serayu, vdihayuchi zapashnu lasku neba. A chasom nad sadzhavkami u
parkah sultans'kih rozpinalasya semibarvna duga. I bulo todi tak garno, mov
u rayu.
   Nastunya privikla vzhe do svo¿h robit, do noshennya vodi, do mittya kam'yanih
shodiv, do chishchennya kimnat, do tripannya kilimiv i divaniv, opislya do
obtirannya dorogih mal'ovil, vkinci do skuchnogo j dovgogo odyagannya svoº¿
pani i navit' do tihogo bezdil'nogo sidzhennya v ¿¿ peredpokoyu. V dumkah
staralasya shche til'ki priviknuti do togo, shchob ne zhuritisya na vid starih
nevol'nic', kotri tut i tam volochilisya, yak tini, pri laskavishih zhinkah
sultans'kih.
   Tak nadijshov pam'yatnij dlya Nastuni den' i taºmnicha godina ¿¿ doli.
   Vecherilo.
   Muedzini kinchili spivati p'yatij azan[32] na vezhah strunkih minaretiv.
Na sadi lyagala chudova tisha nochi v Deri-Seadeti[33] . Pahli glicini¿.
   Sluzhnici, mizh nimi i Nastya, kinchili odyagati sultans'ku odalisku v
m'yagki nichni shati j mali rozhoditisya, yak nadijshov kislyaragasi, nachal'nik
chornih slug v ranzi velikogo vezira. Vin povidomiv osobisto panyu, pri
kotrij bula Nastunya, shcho s'ogo vechera zvolit' ¿¿ vidvidati sam padishah.
Niz'ko sklonivsya i vijshov.
   Sultans'ka odaliska ozhivilasya tak, shcho vazhko bulo piznati, chi se ta sama
zhinka, ¿¿ veliki chorni ochi nabrali blisku j zhivosti. Nakazala pokropiti
sebe najdorozhchimi pahoshchami j odyagti v najkrashchi shati i prikrasi. Vsi ¿¿
slugi oderzhali gostrij nakaz, stoyati bilya dverej svo¿h kimnat i - ne
divitisya v ochi velikogo sultana, koli perehoditime.
   Tisha zalyagla v cilim krili garemu. Til'ki chorni ºvnuhi hodili na
pal'cyah i nadsluhuvali, chi ne jde vzhe sultan, volodar tr'oh chastej svitu.
   Nastunya pislya nakazu svoº¿ pani skromno stala bilya dverej ¿¿ kimnati j
poklala ruku na zaliznij krati vidchinenogo vikna, v yake zaglyadali rozcvili
kviti bilogo yasminu, pronizuvani taºmnichim syajvom misyacya
   Serce v ¿¿ grudyah bilosya zhivishe: vona bula cikava pobachiti velikogo
sultana, pered kotrim drozhali mil'joni lyudej i navit' diki tatars'ki ordi,
yaki nishchili ¿¿ ridnij kraj.
   Liskavkoyu perebigli pered neyu spomini podij vid chasu ¿¿ vivezennya z
ridnogo domu. ¿j zdavalosya, shcho na vsi zemli ta shlyahi, yakimi jdut' ordi
tatars'ki, prostyagaºt'sya ruka se¿ lyudini, shcho mala vhoditi v kimnatu ¿¿
pani, shcho sya lyudina - zherelo to¿ strashno¿ sili, yaka nishchit' use krugom. Tak,
serce v grudyah Nastuni bilosya zhivishe. Pershij raz u zhitti vidchula yakijs'
nebuvalij u ne¿ vnutrishnij nespokij. I vsya pereminilasya v sluh. I
zdavalosya ¿j, shcho vona ochikuº spivu solovejka i shcho vin os'-os' zat'ohkaº v
parku...
   Dovgo chekala.
   Nareshti zdaleka zashelestili kroki po kilimah kimnat. Nastya vidchinila
dveri j mahinal'no operla znov ruku na zaliznij krati vikna, v kotre
zaglyadali rozcvili cviti bilogo yasminu.
   Ne divilasya na molodogo sultana.
   Til'ki raz, oden raz.
   Sultan stav.
   Tak... Pered neyu stav i stoyav u blisku misyachnogo svitla. u vsij krasi i
molodosti svo¿j, pervorodnij sin i pravnij naslidnik Selima Griznogo,-
Sulejman Velichavij,- pan Cargoroda i ªrusalima, Smirni i Damaska i sim sot
mist bagatih Shodu i Zahodu, desyatij i najbil'shij padishah Osmaniv, halif
vsih musul'maniv, volodar tr'oh chastej svitu. car p'yat'oh moriv i gir
Balkanu, Kavkazu j Livanu, i chudnih rozhevih dolin zdovzh Marici, i strashnih
shlyahiv na stepah Ukra¿ni, mogutnij storozh svyatih mist v pustini Mekki i
Medini i grobu Proroka, postrah vsih hristiyans'kih narodiv ªvropi i
povelitel' najbil'shih sil svitu, shcho micno stoyali nad tihim Dunaºm, nad
Dniprom shirokim, nad ªvfratom i Tigrom, nad sinim i bilim Nilom...
   Nogi pid neyu zadrizhali.
   Ale svidomist' mala majzhe yasnu. Vin buv prekrasno odyagnenij,- strunkij
i visokij. Mav chorni yak teren, bliskuchi, trohi zachervonili ochi, sil'ne
cholo, matovo-blide oblichchya lagidnogo virazu, tonkij, orlinij nis, vuz'ki
usta j zavzyattya bilya nih. Spokij i rozum blistili z karih ochej jogo. Na
dorogij temnij kotari bilya dverej odaliski virazno vidbivala visoka
postat' jogo.
   Stefan Dropan zi L'vova buv krashchij, bo ne takij povazhnij. Ta sej buv
molodshij vid Stefana. Taka molodist' bila vid n'ogo, shcho ne mogla sobi
uyaviti, yak vin mig bi stati starcem z biloyu borodoyu i zmorshchenim oblichchyam,
yakogo ¿j opisuvav u Kafi uchitel' Abdullag. Se vidalos' ¿j prosto
nemozhlivim.
   Spustila ochi vniz i ruchku znyala z zalizno¿ krati... CHula, yak obkinuv ¿¿
poglyadom zgori dodolu, mov zharom obsipav. Zbentezhilasya tak, azh krov ¿j
pidijshla do lichka. Zasoromilasya togo, shcho ¿¿ nevil'nic'kij odyag zakrivav
krasu ¿¿ tila. Za hvilinku virinuv u ne¿ shche bil'shij strah na dumku, shcho
skazhe ¿¿ pani na te, shcho sultan tak dovgo zaderzhavsya tut...
   Mimohit' pidvela vi¿ ta blagayuchim poglyadom pokazala sultanovi dveri
svoº¿ pani, nemov prohayuchi, shchobi skorshe jshov tudi. I znov spustila svo¿
sini ochi.
   Ale chi sultana Sulejmana zaderzhav bilij kvit yasminu, shcho zaglyadav u
vikno, chi bilolicij misyac', shcho pronizuvav pahuchi listochki yasminu, chi bile,
yak yasmin, lichen'ko Nastuni, chi ¿¿ perelyak - dosit', shcho sultan ne vidhodiv;
stoyav, vdivlyayuchis' u ne¿, yak v obraz. Za hvilyu zapitav:
   - YA tebe shche nikoli ne bachiv?
   - Ni,- vidpovila tihe, ledve chutno, ne pidvodyachi ochej.
   - YAk dovgo ti tut?
   V tij hvili vidchinilisya dveri susidn'o¿ kimnati j viglyanula sultans'ka
odaliska z rozgnivanim oblichchyam.
   Sultan ruhom ruki dav ¿j znak, shchob zachinila dveri. Vona na odnu mit'
spiznilasya vikonati nakaz, na mit', yako¿ treba, shchob kinuti gnivnim
poglyadom na svoyu sluzhnicyu yak supernicyu. V tu mit' molodij Sulejman obhopiv
poglyadom obidvi zhinki. I skazav do Nasti, zbirayuchis' do vidhodu:
   - Ti pidesh za mnoyu!
   Zovsim zbentezhena, glyanula Nastunya na svij odyag i na svoyu panyu. A ta
stoyala mov gromom razhena. Nastya mahinal'no pishla za Sulejmanom. Iduchi,
chula na sobi poglyadi svoº¿ pani. A v dal'shih kimnatah i svo¿h tovarishok,
shcho kololi ¿¿ zavistyu, mov zatroºnimi strilami.

   * * *

   Ne pam'yatala, yak i kudi jshla i yak opinilasya v nevelichkim narizhnim
buduari garemu, de v zakratovani vikna zaglyadav sinij, micno pahuchij boz.
   Serce v ¿¿ grudyah bilosya tak sil'no, shcho sperla znov ruku na kratu
vikna.
   Molodij Sulejman pidijshov do ne¿ i, vzyavshi ¿¿ za ruku, povtoriv svoº
pitannya:
   - YAk dovgo ti tut?
   - Tri tizhni,- vidpovila majzhe nechutno. A grudi ¿¿ tak hvilyuvali, shcho
zaprimitiv se sultan i skazav:
   - Ti chogo taka perelyakana?
   - YA ne perelyakana, til'ki ne znayu, yak teper pokazhusya na ochi svo¿j pani,
yakij ya mimohit' perebila tvij prihid.
   Zabula z perestrahu dodati yakij-nebud' titul, nalezhnij volodarevi
Osmaniv. Govorila prosto cherez "ti" i "tvij". Vin, ochevidno, vzyav se na
rahunok neznannya movi i zvicha¿v.
   - Ti zovsim ne potrebuºsh pokazuvatisya ¿j na ochi,vidpoviv, usmihayuchis'.
   - CHi zh ne tak samo zle bude meni teper u kozhdo¿ z tvo¿h zhinok? -
zamitila duzhe tiho. Sultan veselo zasmiyavsya i skazav:
   - Ti, bachu, ne znaºsh, shcho kotru zhinku chi divchinu sultan raz ditkne, ¿¿
vidokremlyuyut' i dayut' ¿j okremih nevol'nic' i ºvnuhiv.
   Zrozumila. Mov liskavici, oslipili ¿¿ na mit' novi, zovsim nespodivani
viglyadi.
   Hvilinu bilasya z dumkami j vidpovila, vsya spalenila vid soromu:
   - Musul'manam Koran zaboronyaº nasiluvati nevol'nic' proti voli ¿h...
   Molodij Sulejman spovazhniv. Pustiv ¿¿ ruku i zdivovanij zapitav z
pritiskom na kozhnim slovi:
   - Ti znaºsh Koran?
   - Znayu,- vidpovila vzhe troshki smilishe.- I znayu, shcho Koran u bagat'oh
miscyah poruchaº yak bogougodne dilo osvobodzhuvannya nevol'nic', a peredovsim
lagidnist' i dobrotu suproti nih. I znayu, shcho ti najmogutnishij storozh i
vikonavec' pripisiv Proroka,- dodala, neznachno pidvodyachi ochi na molodogo
sultana Osmaniv.
   - Hto vchiv tebe Koranu? - zapitav.
   - Pobozhnij uchntel' Abdullag, u Kafi, v shkoli nevol'nic'. Nehaj Allag
Akbar dast' jomu mnogo dobrih lit!
   - Vin dobre vchiv tebe.
   Oboe divilisya na sebe; yakbi vidkrili v sij palati shchos' zovsim
nespodivane. Vona ne spodivalasya nikoli, shcho bude mati nagodu v chotiri ochi
govoriti z mogutnim padishahom i mozhe viprositi u n'ogo svobidnij povorot
do ridnogo krayu. CHula vsimi nervami, shcho sya moloda lyudina zdibna do
blagorodnih uchinkiv. I vzhe vvizhavsya ¿j u dalekij mri¿ ridnij Rogatin, i
cerkovcya sv. Duha, i sad bilya ne¿, i lugi nad Lipoyu, i veliki stavi, i
bilij shlyah do L'vova... Azh pokrasnila vid mri¿, yak snizhnij kvit kalini,
soncem zakrashenij.
   A vin ne spodivavsya, shcho mizh nevol'nicyami odno¿ zi svo¿h odalisok
zustrine chuzhinku, yaka keps'koyu movoyu, ale zovsim vluchno govoritime pro
Koran i ne shoche vidrazu kinutisya jomu do nig - jomu, najmogutnishomu z
sultaniv! Zdavalosya jomu, shcho v ¿¿ tak skromno spushchenih ochenyatah zamigtiv
vidblisk gnivu. Na odnu mit'.
   Na hvilinku zabushuvav takozh u nim gniv. Osoblivo vrazilo jogo slovo pro
"nasiluvannya". Hotiv ¿j skazati, shcho ne mae shche niyako¿ pidstavi govoriti ani
navit' dumati pro se. Ale vchas zmirkuvav, shcho takij viskaz mozhe zraziti
bezboronnu nevol'nicyu ta zamuruvati ¿j usta. I peremogla v nim cikavist'
molodo¿ lyudini, yak dal'she rozvinet'sya rozmova z seyu nevol'niceyu, i
uspokoyuvalo jogo gniv ¿¿ priznannya, shcho vin najmogutnishij storozh svyato¿
chitanki Proroka.
   Vzyav ¿¿ znov za ruku i skazav:
   - CHi ti virish u Proroka?
   - YA hristiyanka,- vidpovila viminayuche, ale dovoli virazno.
   Usmihnuvsya, dumayuchi, shcho vzhe maº perevagu nad neyu.
   - I yak zhe ti mozhesh poklikuvatisya na chitanku Proroka, koli ne virish u
n'ogo?
   - Ale ti virish,- vidpovila tak prirodno j veselo, shcho rozzbro¿la jogo.-
A ti tut rishaºsh, ne ya,- dodala.
   - Ta j rozumna zh ti! - skazav zdivovanij Sulejman.- A vidki ti rodom,
yak nazivaºshsya i yak syudi popala? Skromno spustilasya ochi j vidpovila tiho:
   - YAz CHervono¿ Rusi. Tvo¿ lyude nazivayut' mene Roksolyana Hurrem[34].
Tatari vivezli mene siloyu z domu bat'kiv, v den' vinchannya mogo. I prodali
mene yak nevol'nicyu, raz u Krimu, a raz tut, na Avretbazari.
   - Ti bula vzhe zhinkoyu drugogo? - zapitav.
   - Ni,- vidpovila.- V sam den' vinchannya vivezli mene. Molodij Sulejman
hvilinu borovsya zi soboyu. Potim vzyav ¿¿ za obidvi ruchki, podivivsya v ochi j
zapitav:
   - A chi ti po svo¿j voli lishilasya b tut, yakbi ya pririk vzyati tebe do
svogo garemu na pravah odaliski?
   - Ti ne zrobish s'ogo,- vidpovila.
   - CHomu?
   - Po-pershe, tomu, shcho ya hristiyanka.
   - A po-druge?
   - Po-druge, tomu, shcho ya til'ki yako sluzhnicya sluhnyana... Zasmiyavsya i
skazav:
   - Po-pershe, ti i yako sluzhnicya ne zovsim sluhnyana!
   - A po-druge? - zapitala.
   - Po-druge, govori ti po-trete, bo ne skinchila.
   - Skinchu! Otozh, po-trete, ya dumayu, shcho til'ki todi mozhna viddavatisya
muzhchini, koli jogo lyubit'sya...
   Molodij sultan znav, shcho v cilij velicheznij derzhavi jogo nema ni odnogo
domu, ni odnogo rodu moslemiv, z kotrogo najkrashcha divchina ne vpala b jomu
do nig, yakbi lish proyaviv ohotu vzyati ¿¿ do svogo garemu. Vin duzhe
zdivuvavsya, shcho tut, odna z jogo sluzhnic',- ba, nevol'nicya! - mozhe mati
taki dumki... "SHCHo za divo?" - podumav.
   - Znachit', tobi treba spodobatisya? - zapitav napiv z glumom, yakij
odnache shchoraz bil'she peremagala cikavist'.
   - Tak,- vidpovila na¿vno.
   - I yak zhe mozhna tobi spodobatisya? - pitav z ishche viraznishim glumom.
Odnache rivnochasno chuv u glibini dushi, shcho sya divno vidvazhna divchina zachinaº
jogo duzhe interesuvati.
   A vona spokijno vidpovila:
   - Podobaºt'sya meni til'ki takij muzhchina, yakij ne dumaº, shcho mas pravo j
mozhe zi mnoyu robiti, shcho hoche...
   - A chi ti znaºsh, shcho ya mig bi za taki slova vzyati tebe siloyu do svogo
garemu yak nevol'nicyu?
   - I mav bi til'ki nevol'nicyu...
   - Rozumiyu. A yak zhinka ti hotila b, shchobi tvo¿j voli pidlyagali vsi palati
mo¿. Pravda?
   - Ni.- vidpovila shchiro, yak ditina.- Ne til'ki palati, ale j usya tvoya
zemlya - vid tihogo Dunayu do Bazri i Bagdadu, i do kam'yanih mogil faraoniv,
i po najdal'shi stijki tvo¿h vijs'k u pustinyah. I ne til'ki zemlya, ale j
vodi, po kotrih bushuyut' rozbishac'ki sudna rudogo Hajreddina.
   Molodij padishah pidnyav golovu, yak lev, kotromu na mogutnyu grivu hoche
sisti legka ptashina. Tak do n'ogo ne govoriv shche nihto!
   Buv u najvishchij miri zdivovanij i - rozzbroºnij. Tin' tverdosti zovsim
shchezla dovkrugi jogo ust. Velike zacikavlennya seyu molodoyu divchinoyu, shcho tak
osnovne rizhnilasya vid usih zhinok v jogo garemi, peremoglo v nim usi inshi
pochuvannya. Pustiv znov ¿¿ ruki i pochav povoditisya yak suproti divchini z
najpovazhnishogo domu.
   - De tebe vihovuvali? - zapitav.
   - Vdoma i dva roki v Krimu.
   - CHi ti, o Hurrem, znaºsh, chogo domagaºshsya?
   Movchala.
   V tij hvili chula, shcho zvela pershu borot'bu z mogutnim padishahom, z
desyatim i najbil'shim sultanom Osmaniv - i shcho teper nastupit'
kristalizuvannya ¿h vzaºmin. Instinktom vidchula, shcho se kristalizuvannya ne
smiº postupati skoro, koli maº buti trivke. Gliboko vidchuvala, shcho se ne
ostannya rozmova z sultanom.
   A molodij Sulejman pochav yakims' m'yagkim rozmriyanim tonom:
   - U starih knigah napisano, shcho buli mogutni sultanki, yaki po zavzyatih
boyah brali v piddanstvo sultaniv. Ale ti, o Hurrem, hotila b mene vzyati v
piddanstvo zovsim bez boyu!..
   - Bez boyu nemozhlivo nikogo vzyati v piddanstvo,vidpovila.
   Dovshu hvilyu vdivlyavsya v ¿¿ molode, inteligentne lichko. Potomu skazav:
   - Tak, maºsh slushnist'. CHi ti, mozhe, ne vigrala vzhe boyu?..
   Ne vidpovila.
   Vin pristupiv do vikna i shopiv kil'ka raziv zapashnogo vozduhu, yak
ranenij.
   Vona zhinochim instinktom vidchula, shcho dovoli gliboko zagnala jomu v nutro
solodku, ale zatroºnu strilu pershogo vrazhinnya simpati¿ i lyubovi. I
vidchuvala, shcho vin zaraz sprobuº virivati z sercya tu strilu.
   Molodij Sulejman zadumano vdivlyavsya v yasnu nich. Naraz stav bliz'ko
pered neyu i zapitav:
   - CHi mozhna bil'she raziv lyubiti v zhittyu?
   - YA moloda j nedosvidchena v tim,- vidpovila.- Ale ya nedavno chula, yak
spivali pro se nevol'niki zi serbs'ko¿ zemli, shcho pracyuyut' u tvo¿m parku.
   - YAk zhe voni spivali?
   - Voni spivali tak:

   Lyubov persha - chasha zapahuchih kvitiv,
   Lyubov druga - chasha z chervonim vinom.
   Lyubov tretya - chasha chorno¿ otru¿...

   Skazala se napivspivuchim tonom, prichim, yak mogla, tak perekladala
serbs'ku pisnyu na turec'ku movu. Po hvili dokinula:
   - Ale ya gadayu, shcho i persha, i druga lyubov mozhe stati otruºyu, koli ne
poblagoslovit' ¿¿ Bog vsemoguchij.
   Sulejman priznavav ¿j u dushi gliboku raciyu, bo rozcharuvavsya buv na
svo¿j pershij lyubovi.
   Stav yak vkopanij. Buv perekonanij, shcho vona dumaº, shcho vin uzhe perebuv i
tretyu lyubov... Ne hotiv ostaviti ¿¿ v tim perekonannyu. Po hvili promoviv
pomalu ne to do sebe, ne to do ne¿:
   - Pershu chashu ya vzhe vipiv. Teper, mabut', drugu zachinayu piti, hoch vino
zaboronene Prorokom. I vzhe chuyusya p'yanij vid n'ogo. Til'ki tret'o¿ chashi
nikoli ne hotiv bi ya piti...
   Divivsya dopitlivo v ¿¿ ochi. I buv daleko krashchij nizh nedavno, koli
pobachila jogo, yak ishov do ¿¿ pani. Teper zdavalosya ¿j, shcho vzhe ne vid
s'ogodnya znaº jogo. Movchki sluhala bittya vlasnogo sercya.
   Po hvili Sulejman. skazav:
   - Ti zavdala za ves' chas til'ki.odno pitannya, a ya zavdav tobi bagato
pitan'. Zapitaj mene shche za shcho... - j usmihnuvsya. Buv duzhe cikavij, shcho ¿¿
zacikavit'.
   Nastunya podivilasya na n'ogo uvazhno, chi ne glumit'sya. Zmirkuvavshi, shcho
ni,- spitala duzhe povazhno:
   - CHomu ti maºsh zachervonili ochi?
   Takogo pitannya ne spodivavsya vid nevol'nici, z kotroyu vperve govoriv.
Bo privik jogo chuti til'ki vid odno¿ zhinki - vid svoº¿ materi, koli vertav
utomlenij z narad Visoko¿ Porti, abo z dovgo¿ ¿zdi konem v chasi vitru, abo
koli zadovgo chitav knigi, abo zviti namisnikiv i defterdariv.
   Vidpoviv z priºmnistyu:
   - Sil'nishij kin' povinen bil'she tyagnuti... Nespodivano shopiv ¿¿ v
ramena j pochav ciluvati z useyu zhagoyu molodosti. Boronilasya, chuyuchi, shcho mizh
nim i neyu sto¿t' na pereshkodi peredovsim rizhnicya viri. Iz-za to¿ rizhnici
chulasya shche nevol'niceyu mimo goryachih pocilunkiv padishaha. Iz-za hrestika vid
materi, yakij chula na grudyah, boronilasya pered pershim vibuhom pristrasti
molodogo muzhchini. V shamotannyu z neyu pobachiv molodij Sulejman sribnij
hrestik na grudyah Nastuni. I vsuperech zvichaºvi movchki znyav svij zolotij,
sultans'kij signet, yakij mav shche jogo pradid Magomet u hvili, yak v'¿zdiv u
zdobutij Cargorod.
   Na nim buv chudovij, sinij turkus, shcho horonit' vid rozdratuvannya j
bozhevillya, vid otru¿ i povitrya, shcho daº krasu i rozum, i dovge zhittya ta j
temniº, koli jogo vlasnik horij. Poklavshi signet na shovkovu podushku,
vdivivsya v oksamitni, veliki, vzhe vtomleni ochi nevol'nici. Ale vona - ne
znyala malogo hrestika, hoch zrozumila jogo i hoch vin spodobavsya ¿j teper. I
se rishilo pro ¿¿ vartist' v ochah velikogo sultana...
   SHamotannya z molodim i sil'nim muzhchinoyu vtomilo ¿¿. SHCHob mati zmogu
vidpochati, skazala, lovlyachi vozduh:
   - Bud' chemnij, a zavdam tobi shche odno cikave pitannya!
   - Zavdavaj! - vidpoviv Sulejman, takozh viddihayuchi gliboko.
   - YAk ti mozhesh sproneviryuvatisya svo¿j najlyubishij zhinci, zalicyayuchis' tak
do mene, hoch ti mene vperve pobachiv!
   - YAkij najlyubishij zhinci?
   - Kazav meni pobozhnij uchitel' Abdullag, shcho tvoya najlyubisha zhinka
zovet'sya Misafir. Zijshla, kazav, u serci desyatogo sultana, nemov yasna
zorya, i zrobila bagato dobra u vsih zemlyah Halifa... YA sama bachila u
svyatij karavani garne ditya tvoº, pevno, vid to¿ zhinki,- dodala.
   Povtoryala slova uchitelya bez niyakogo zamiru i z povnoyu viroyu, shcho sultan
uzhe maº najlyubishu zhinku, kotra nazivaºt'sya Misafir. A slova uchitelya, shcho ta
zhinka zrobila i bagato liha, propustila, shchob ne vraziti padishaha.
   Molodij Sulejman zachav sluhati z velikoyu uvagoyu. Ne til'ki zmist ¿¿
sliv zacikaviv jogo, ale j svobidna forma i vzhe pershij akord ¿¿, pershi dva
slova. Hoch lyude se taki ºstva, shcho yakbi ¿h bulo til'ki tr'oh na sviti, to
oden z nih buv bi ¿h golovoyu, to vse-taki v kozhdim, bez vi¿mku, º prirodne
bazhannya bodaj ilyuzi¿ rivnosti. Maº se bazhannya i car, i zhebrak, i veleten',
i ditina, bo se proyav vichno¿ pravdi pro rivnist' vsih pered oblichchyam Boga.
   Sultan ne chuv dovkrugi sebe atmosferi rivnosti, hiba pri odnij svo¿j
materi, i tomu z velikoyu priºmnistyu vchuv vid sluzhnici slova:
   - Bud' chemnij!
   Ale koli vona skinchila, z tim bil'shim zahoplennyam zaatakuvav ¿¿,
kazhuchi:
   - Ne mayu najlyubisho¿ zhinki! Hiba, mozhe, budu mati...
   Ne mogla dogadatisya, chi znaº vin peredannya, yaki opovidali pro n'ogo.
Ale yakijs' vnutrishnij strim ne radiv ¿j pitati pro se.
   Opiralasya postijno dal'she.
   Opiralasya - azh poki vid ukrito¿ v murah Brami yanichariv ne zalunali
nadzvichajni molitvi ulemiv[35]. Bo v krugovoroti chasu nablizhavsya velikij
den' Osmans'ko¿ derzhavi, v kotrij ¿¿ vijs'ko vderlosya v stolicyu grekiv.
   I turec'ki ulemi molilisya dosvita.
   Sultan, hoch zburenij buv do samogo dna, peremig sebe. Vstav,
zasoromlenij, i pishov spovniti obov'yazok molitvi.
   Nastunya gliboko vidithnula, vidpochila j uporyadkuvala volossya ta odyag na
sobi. A yak vihodila z narizhnogo buduaru zi spushchenimi vniz ochima, sribni
zvizdi Kosari na nebi pidnyalisya visoko nad strunkimi minaretami Stambula -
j nizen'ko klanyalis' chorni ºvnuhi molodij sluzhnici v sultans'kij palati...



   IX. I ZACHALASYA BOROTXBA NEVOLXNICI Z PANOM TRXOH CHASTEJ SVITU

   Vislid kozhdo¿ borot'bi nepevnij...
   Dlya togo v zhadnim polozhennyu ne trat'
   nadi¿, shcho vigraºsh.

   Do krayu zbentezhena nespodivanim znakomstvom z najvishchoyu osoboyu na vsim
Shodi, vertala Nastya do svoº¿ sluzhbovo¿ kimnatki. Po dorozi, mov kriz'
mryaku, zaprimichuvala, yak nizen'ko klanyalis' ¿j ti sami slugi i navit'
dostojniki garemu, yaki pered tim ne zvertali na ne¿ niyako¿ zvagi, navit'
nakazuyuchi ¿j shchos' - tak, yakbi govorili "vjo" do konyaki...
   Vidpovidala na nizen'ki pokloni, ale majzhe neznachno, bo shche v svo¿m
pochuvannyu iz-za naprasno¿ zmini svogo stanovishcha ne mogla mati pevnosti, chi
ti pokloni ne kpini, ne glum i ne shutka garemovo¿ sluzhbi,- hoch rozum
govoriv ¿j, shcho ni.
   Ves' chas, yak ishla koridorami garemliku, mala vrazhinnya, shcho ves' garem ne
spit' i ne spav se¿ nochi ni hvilinki. Raz u raz nibi pripadkove
vidhilyalisya kotari j zanavisi kimnat i buduariv po oboh bokah koridoriv ta
viglyadali z nih sil'no zacikavleni oblichchya to ¿¿ tovarishok-nevol'nic', to
odalisok u dorogih shatah, to navit' zhinok sultans'kih. Ostannim klanyalasya
po pripisu, yak pered tim. CHula na sobi poglyadi ¿h zdivovanih ochej - to
povni cikavosti j zavisti, to navit' netaeno¿ nenavisti... I chula, yak
garyachka pidhodila ¿j do ochej. I chula rozdraznennya v kozhdim nervi. A
peredovsim - zbentezhennya. Ne znala, yak iti, shcho robiti z vlasnimi rukami,
yak derzhati golovu. Tak ishla, mov mizh dvoma ryadami ogn'v i rizok. Nasilu
zderzhuvala slezi v ochah.
   A yak znajshlasya pered vhodom do svoº¿ sluzhbovo¿ kimnatki, pobachila
samogo Kizlyar-agu z ranzi velikogo vezira z tr'oma grupami garemovih slug:
v odnij stoyalo okremo kil'ka ºvnuhiv z lektikoyu, v drugij kil'ka bilih, a
v tretij - chornih nevol'nic' z zovsim inshogo krila garemu, bo ne znala
nikogo z nih.
   Mimohit' sklonilasya pered Kizlyar-agoyu. Ale vin poklonivsya ¿j shche nizhche i
skazav do ne¿: "O, hatun!"[36]. A razom z nim gliboko vklonilisya pered neyu
vsi tri grupi garemovih slug.
   Znala, shcho titul "hatun" ne nalezhavsya ¿j, bo bula nevol'niceyu i shchodo
uvil'nennya treba bulo formal'nogo aktu. Znov mala legke vrazhinnya glumu.
Ale Kizlyar-aga, cholovik serjoznij, promoviv do ne¿ povazhno:
   - Blagoslovenne haj bude im'ya tvoe, hatun, i nehaj Allag vnese cherez
tebe dobro i lasku svoyu v yasnij dim padishaha! Oteº slugi tvo¿! A zaraz
zaprovadimo tebe do tvogo buduaru, bo ne godit'sya, shchob ti ostavala v malij
kimnatci hochbi hvilyu dovshe vid chasu, koli vzyav tebe za ruku velikij sultan
Osmaniv.
   Ruhom ruki pokazav zakritu lektiku na znak, shcho mozhe vsidati. Zbentezhena
v najvishchij miri, zvernulasya Nastya movchki po svo¿ ubogi richi. Ale
Kizlyar-aga vmit' dodumavsya togo i skazav:
   - Vsi tvo¿ richi, hatun, vzhe v lektici...
   Rada bula vsisti v ne¿, shchob ukritisya pered ochima zdovzh koridoriv. Ale
yakijs' divnij sorom vcherashn'o¿ nevol'nici vidpihav ¿¿ vid shovkovih zanavis
lektiki. Volila vzhe jti, nizh datisya nesti.
   Pishla v tovpi ºvnuhiv dovgimi koridorami garemliku v tovaristvi
Kizlyar-agi, vsya zapalenila na oblichchi. Ne pam'yatala opislya nichogo, shcho
bachila po dorozi. Prigaduvala sobi til'ki, shcho pered vidhodom hotila shche
poproshchatisya zi svoºyu paneyu, kotra ne bula dlya ne¿ zla. Ale dosvidchenij
Kizlyar-aga i sego domirkuvavsya ta j shepnuv ¿j:
   - Nailuchshe inshim razom...
   Koli znajshlasya v priznachenim dlya sebe buduari, gliboko vidithnula i
kinula okom na ryad svo¿h kimnat. Buli shche krashche uryadzheni, nizh u ¿¿
doteperishn'o¿ pani. CHudovij zapah ladanu nissya zlegka po nih. Podumala, shcho
zavdyachuº vse te til'ki dovgij rozmovi z padishahom, a mozhe, jogo zburenomu
po vidhodi viglyadovi, kotrij musila zaprimititi sluzhba.
   - Koli si kimnati ne spodobayut'sya tobi, o hatun, mozhesh oderzhati inshi,-
skazav povazhno Kizlyar-aga.
   - O, se prekrasno dibrani kimnati,- vidpovila i glyanula u vikno. Tam
uzhe sirilo, i zachinalosya lyashchinnya rannih ptic' u sadah serayu.
   - Spasibig za pershe dobre slovo, hatun! - skazav zadovolenij
dostojnik.- Mayu dobru volyu staratisya, shchob zadovoleni buli zavshe upodobannya
tvo¿.
   Dav znak ºvnuham i slugam - i vsi vijshli, za vi¿mkom dvoh nevol'nic',
priznachenih do rozbirannya novo¿ pani. Opislya sam sered ukloniv i bazhan'
vijshov z buduaru.
   Odna bila j odna chorna nevol'nici zametushilis' i prinesli svo¿j pani
nichnij odyag. Ale Nastya bula taka vtomlena perezhivannyami se¿ nochi, shcho ne
hotila zminyati odyagu. Skazavshi ¿m, shchob vijshli, sama skinula z sebe svij
verhnij odyag, i v nevol'nic'kij sorochci poklalasya na chudovij pers'kij
divan, i zatyagnula nad soboyu prekrasnu kotaru z Kashmiru.
   SHCHojno teper pochulasya luchshe.
   Vidithnula kil'ka raziv gliboko i primknula poviki. Ale zasnuti ne
mogla. Krov, mov molotkami, stukala ¿j u viskah, a pered ochima povtoryalisya
kartini podij, yaki perezhila vid vchera,- vid hvili, koli muedzini skinchili
spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv.
   "Des' teper, mozhe, dzvonyat' na utrennyu v Rogatini",podumala i klyakla na
m'yagkim divani. Shililasya tak, shcho golovoyu ditknula jogo, zakrila oblichchya
oboma rukami i rozplakalasya v molitvi do Boga svogo. Mala pevnist', shcho Bog
visluhav ¿¿ molitvi v nich pered prodannyam ¿¿ na Avretbazari i shcho dast' ¿j
cherez znakomstvo z sultanom mozhnist' povernuti dodomu. Goryacho dyakuvala
Bogu.
   Potomu vtoma zrobila svoº, i son zmoriv ¿¿.
   A v chasi, koli vona, plachuchi, molilasya, do najdal'shih kril i kimnat
garemu dijshla vzhe divna vistka, shcho, napevno, spravdit'sya stare peredannya
turkiv i pri desyatim padishahu Osmaniv carstvuvati bude mogutnya sultanka
Misafir...

   * * *

   Nastunya probudilasya po korotkim sni i skoro zirvalasya z divanu.
vilinku stoyala pered lozhem, protirayuchi ochi, bo dumala, shcho spit'...
   Nad ¿¿ lozhem visili prekrasni, dorogi kotari... Vidhilila ¿h... Vona
bula v velichavij kimnati, a ne v spal'ni nevol'nic'... I nihto ne vzivav
¿¿, shchob odyagalasya...
   SHCHe raz klipnula ochima po micnim sni i prigadala sobi, z kim vchera
govorila i yak opislya sam Kizlyar-aga zaprovadiv ¿¿ v otsi kimnati ta
priznachiv ¿j okremu prislugu. CHi vse te dijsno stalosya?..
   Ale yakraz iz-za kotari susidn'o¿ kimnati viglyanula odna z priznachenih
¿j bilih nevol'nic' i, niz'ko klanyayuchis', zapitala, chi hatun hoche
odyagatisya.
   Kivnula nesmilo golovoyu na znak zgodi i ne znala, shcho z soboyu pochati.
Mittyu vstupili v ¿¿ spal'nyu dvi inshi nevol'nici i gliboko sklonilisya. Odna
z nih zapitala, chi hatun hoche skupatisya. Znov pritaknula nesmilo, bo po
tim yak ishche vchera sama posluguvala, bulo ¿j prikro vzhivati poslugi inshih,
¿¿ novi nevol'nici odyagnuli ¿¿ tim chasom i zaveli v garnu kupal'nyu.
   Nastya movchki kupalasya, a serce ¿¿ bilosya majzhe tak, yak uchera, koli
vperve pobachila Sulejmana. Po kupeli zaveli ¿¿ slugi v ¿¿ odyagal'nyu, de
pobachila prekrasni posudini z dorogimi parfumami, shche krasshimi, nizh buli u
¿¿ poperedn'o¿ pani.
   CHogo tam ne bulo!
   Na malih stolichkah z chornogo gebanu stoyali pahoshchi z Gindostanu i
pregarni krasila: vogkij, chudovij sandal i temna anyana, i blido-rozheva
patalya, i yasno-chervona bimba, i micno pahuchi parfumi priyangu ta chornij
al'oes, i chudna mast' z chervono¿ zhivici z lyakki... Opodalik u kutku
neznachno gorilo pahuche korinnya nardu.
   A pid viknami cvili pregarni lotosi, i pahucha bakulya, i bili "kviti
smihu" ketaki, i shche bil'shi kandali, i divnij mango z kvitom, yak krov
chervonim, i garna karnikara.
   Deyaki z tih parfum i kvitiv bachila u svoº¿ buvsho¿ pani, ale ne vsi. Ne
znala, yak zabiratisya do togo vsego, hoch nedavno sama pomagala pri tim
svo¿j pani. Slugi robili z neyu, shcho hotili. Na vsi ¿h pitannya lishe
potakuvala.
   Til'ki pri odyagannyu vzhe pokazuvala, yaki odyagi i yakih krasok hoche.
   Vidithnula, koli skinchili ¿¿ odyagati i zaveli do ¿dal'ni, de vzhe buv
nakritij stolik dlya ne¿ z rizhnimi prismakami j ovochami. Skazala ¿m, shchob
ostavili ¿¿ samu.
   Oglyanulasya, vpala na kolina j dovgo molilasya. SHCHira molitva uspoko¿la
¿¿. Sila do stolu i nesmilo zachala koshtuvati prismaki z sultans'ko¿ kuhni,
dumayuchi pro Sulejmana...

   * * *

   A molodij Sulejman vstav z dumkoyu pro chuzhinku-nevol'nicyu. CHogos'
podibnogo shche ne perezhivav. Buv mov p'yanij. U nim drizhali vsi nervi.
   Jomu, panovi tr'oh chastej svitu, operlasya jogo vlasna nevol'nicya... I
shche do togo poklikuyuchis' na svoyu viru!.. SHCHos' nechuvane v jogo rodi!..
   Dumki jogo bigali bezladno. I vsi kruzhlyali kolo to¿ nevol'nici, yaku
vchera pershij raz pobachiv. Probuvav vidvernuti vid ne¿ svo¿ dumki. Ne mig.
Raz u raz vertali.
   Obraz molodo¿ chuzhinki taki stoyav pered nim. Os'-os' sto¿t' mov zhiva:
volossya zolotiste, ochi legko sini. Lichko bile yak snig z takim vidtinkom,
yak u pershogo pupinka rozi, a take lagidne, yak u jogo materi, shcho vse
bo¿t'sya za n'ogo. I pritim tak samo energijne!.. Ochi Sulejmana pochervonili
shche bil'she, nizh vchera.
   Zdrignuvsya. Tak, vin shche ne zustrichav u svo¿m zhitti zhinki, kotra bil'she
prigaduvala b jomu jogo matir, nizh sya nevol'nicya z dalekogo Lºhistanu. Vzhe
buv pevnij, shcho vona, j til'ki vona potrafit' vistupiti suproti n'ogo tak
samo lagidno j tak samo tverdo, yak jogo mati, kotra odinoka govorila jomu
odverto pravdu v ochi, koli striliv yakogos' bika bez porohu.
   A sered vichnih pidhlibstv i podivu ostre slovo materi bulo jomu take
priºmne, yak razovij hlib golodnomu. Buv zovsim pevnij, shcho i sya nevol'nicya
skazhe jomu te same, yak til'ki voz'me ¿¿ za zhinku...
   Vstav i pidijshov do vikna.
   Park cviv. I v dushi sultana rozcvitala druga micna lyubov. Vidchuvav se
gliboko i shche raz probuvav z'yasuvati sobi, chim jogo vlastivo vzyala za serce
ta chuzhinka z daleko¿ kra¿ni, yako¿ pered tim ne bachiv. SHCHe raz i shche raz
uyavlyav sobi ¿¿. Mala bile yak kvit yasminu lichko i velikij spokij u nim, i
veliki ochi. A govorila tak spokijno i rozumno, yakbi nalezhala do najvishche
osvichenih ulemiv islamu. Tak bodaj zdavalosya jomu...
   Naraz zavorushilasya v nim dumka- vid yako¿ zasoromivsya. Vona bula vzhe v
nim vchera, ale yakas' pivsvidoma. SHCHojno teper ostro proyavilasya v nim i
naglo zavolodila vsim jogo estvom i chuvstvom, perejshla yak teplo-garyacha
hvilya po jogo choli, oblichchyu, grudyah, rukah i nogah. Jomu zrobilosya vid ne¿
tak goryacho, shcho azh otvoriv usta.
   Zrozumiv, shcho jogo opanovuº pristrast'. Do chuzhinki. Do nevol'nici. Do
hristiyanki! Do ne¿ odno¿!..
   I prigadalisya jomu ¿¿ slova pro chashu z chervonim vinom. O, vin shche ne piv
z krishtalevo¿ chashi togo chervonogo napitku, zaboronenogo Prorokom! Ale
znav, yak vin dilaº. Tak samo, yak lyubov. Til'ki lyubov micnisha!...
   Dumka, yako¿ soromivsya, shchoraz viraznishe vidiralasya na poverhnyu jogo
svidomosti j tyagnula za soboyu drugu, yako¿ shche bil'she soromivsya. Persha bula
taka, yak u kozhdogo molodogo muzhchini.
   A druga dumka bula taka, chi ne uzhiti rizhnih sposobiv primusu? Ta vid
se¿ dumki molodij Sulejman azh pokrasniv - z soromu. Vin, mozhe, mig bi buv
zrobiti se z kozhdoyu inshoyu, til'ki ne z neyu, kotra tak spokijno vmiº
divitisya i poklikaºt'sya na vazhni dlya n'ogo, a ne dlya ne¿, postanovi
Koranu!.. Tak hotiv ¿¿ lyubiti...
   Za simi dumkami prijshla tretya, shche bil'she naprasna. A shcho bude, yak ta
nevol'nicya taki upret'sya pri svo¿m i ne viddast'sya jomu nikoli, hoch ºvnuhi
vzhe musili ¿¿ zachisliti do zhinok, yakih ditknuv...
   Nervozno plesnuv u doloni.
   Do kimnati vstupiv nimij nevol'nik.
   - Poklikati Kizlyar-agu!
   Bezmezhno dovgim vidavsya jomu chas, zaki prijshov najvishchij dostojnik
garemu. Vin uvazhno podivivsya na zminene oblichchya padishaha i niz'ko
sklonivsya, majzhe dotikayuchi cholom dolivki.
   - De ºst' nevol'nicya, z kotroyu ya vchera vecherom govoriv? - zapitav
sultan, probuyuchi nadati sobi bajduzhnij viglyad, hoch chuv, shcho ne staº jomu
viddihu.
   - Blagoslovenna Roksolyana Hurrem, yak velit' starij zvichaj, vidokremlena
bula zaraz po vihodi z narizhnogo buduaru j oderzhala okremih nevol'nic' i
ºvnuhiv. Teper odyagaºt'sya v novij odyag i viglyadaº, yak sonce u kvitah
yasminu,- vidpoviv dostojnik, kotrij zmirkuvav, sho molodij sultan
opanovanij vzhe pristrastyu do novo¿ zhenshchini.
   Molodij Sulejman tak zmishavsya, shcho ne znav, shcho vidpovisti. Vidvernuvsya
do vikna, shchob ne dati sluzi zaprimititi svogo zmishannya. Vistka pro te, shcho
vona odyagaºt'sya v novij odyag, vlila v n'ogo nadiyu, shcho vona povinuºt'sya
jomu. Ale boyavsya togo vrazhinnya, yake vikliche vona v novim viglyadi. A vraz z
tim boyavsya upokorennya, shcho mozhe ne distati ¿¿, hoch uzhe vsi znayut', shcho vin
vidchuvaº do ne¿... Vin - pan tr'oh chastej svitu...
   Naraz prijshla jomu do golovi shchasliva dumka. I vin skazav:
   - Nehaj prijde do mene Mugieddin muderris[37] ! Kizljr-aga niz'ko
sklonivsya j opustiv kimnatu. Zaki dijshov do budinku ulemiv, znali vzhe vsi
v palati, shcho pershoyu v cilim garemi staº blida chuzhinka, nevol'nicya Hurrem,
"hristiyans'ka sobaka". I zashipila nenavist' po koridorah, kimnatah i
parkah serayu, yak ¿dovita gadina, shcho sunet'sya po chudovih kvitah.

   * * *

   Sultanovi zdavalosya, shcho chas zaderzhavsya, hoch klepsidra na jogo stoli
peresipala bez upinu zolotij pisok, yak zavshe.
   Neterpelivo hodiv po svo¿h kimnatah i shche dvichi visilav sluzhbu po
starogo ulema. A v cilij palati goryacho molilisya pravovirni moslemi za
pobozhnogo sultana, yakij, mimo pristrasti do hristiyans'ko¿ nevol'nici, ne
zblizhaºt'sya do ne¿, poki ne osinit' ¿¿ vira Proroka.
   Nareshti vstupiv do kimnati sultana starij ulem Mugiºddin-Sirek i
privitav jogo slovami:
   - Storozhevi Koranu, desyatomu sultanovi Osmaniv blagoslovenstvo i poklin
vid kolegi¿ ulemiv, imamiv[38] i hatibiv[39].
   Molodij Sulejman ruhom ruki podyakuvav za privit, siv na shovkovu podushku
j dav znak staromu svyashchenikovi, shcho mozhe takozh sisti. Trichi sklonivsya
starij Mugiºddin pered zastupnikom Proroka, dyakuyuchi za veliku chest', i siv
na nizhche misce oblichchyam do halifa.
   Sulejman pochav vidrazu, bez niyakogo vstupu:
   - Mayu do tebe dovir'ya i hochu radi tvoº¿ v takij spravi. Moº serce
polonila hristiyans'ka nevol'nicya veliko¿ krasi i rozumu. YAk najvishchij
storozh Koranu ne hochu perestupati svyatih postanov jogo i siloyu brati
nevol'nicyu. A vona dobrovil'no ne viddast'sya meni, kazhuchi, shcho rizhnit' nas
vira... Osviti ¿¿ serce pravdivoyu viroyu Proroka!
   Starij Mugiºddin, shcho lyubir Sulejmana bil'she, nizh ridnogo sina,
zadumavsya i tak gliboko opustiv golovu, shcho azh bila boroda jogo operlasya na
dolivku. Po hvili skazav:
   - Ti najbil'sha nadiya Osmaniv, i soncya tvogo shchastya nishcho ne povinno
zatemniti! Ale yakraz tomu ya ne mozhu zrobiti tobi togo, shcho sprobuvav bi
zrobiti kozhdomu inshomu pravovirnomu...
   - CHomu? - zapitav zdivovanij Sulejman.
   - Mij priyatel' i velikij uchenij, Mufti Kemal' Pashasade, z yakim usi
nauki zijdut' kolis' do grobu, kazhe: "Navit' najbil'shij likar ne beret'sya
prostuvati zvihnenu ruku svo¿j vlasnij ditini. A chuzhim navit' zlomani
rebra skladaº". Vibach meni, nadiº Osmaniv! YA ne dlya laski govoryu, shcho cinyu
tebe bil'she, nizh ridnogo sina. I tomu ne mozhu lichiti tvogo sercya...
   Molodij Sulejman z vdyachnistyu, ale z netaºnoyu prikristyu zalyublenogo
podivivsya na starogo filosofa j zapitav:
   - A v kogo zh ti radish meni prositi se¿ prislugi?
   - Viddaj syu spravu kolegi¿ ulemiv.
   - Ni. Se meni zadovgo trivalo b,- vidpoviv neterpelivo. Starij
Mugiºddin znov pomovchav. Potomu zachav nepevnim golosom:
   - To, mozhe, upovazhnish mene govoriti v tij spravi z hristiyans'kim
patriarhom...
   - Z hristiyans'kim patriarhom? CHejzhe vin ne navertatime hristiyanki na
islam! - skazav molodij sultan z najvishchim zdivuvannyam.
   - Sam ne bude. A mozhe znajti takogo, shcho mozhe se luchshe zrobiti, nizh nashi
ulemi. Ne zabuvaj, padishahu shcho Allag viddav tobi vladu nad nimi i shcho voni,
mozhe, posvyatyat' odnu dushu dlya laskavosti sercya tvogo...
   Molodij sultan podumav i skazav:
   - Mufti Kemal' Pashasade nedarom uvazhaº tebe svo¿m priyatelem. Nehaj
bude, yak kazhesh! Til'ki skoro robi se dilo. Vstup maºsh kozhdo¿ hvili.
   Avdiºnciya bula skinchena.
   SHCHe togo zh dnya vernuv do sultana Mugiºddin-Muderris.
   - SHCHo skazav hristiyans'kij patriarh? - zapitav sultan,
   - Vidmoviv,- vidpoviv spokijno Mugiºddin. Sultan skipiv. Oblichchya mav
spokijne, ale pid ochima drizhali m'yazi. Zaprimitiv se starimi ochima
Mugiºddin-Muderris i skazav pomalu, slovo za slovom vazhuchi, mov na vazi:
   - To moya rada bula zla, ne jogo rishennya. Nehaj zhe tvoº rishennya ne bude
menshe spravedlive, nizh jogo. Ne zabud', o mogutnij, shcho borot'ba z zhinkoyu
ne vigraºt'sya nasil'stvom. YA peredumav dorogoyu vidpovid' patriarha i vsi
naslidki ¿¿. Ta j kazhu tobi po shchirosti sercya svogo: nikoli ne prihilit'sya
do tebe serce to¿ nevirno¿, ni ne zminit' vona shchiro viri svoº¿, koli b ti
iz-za ne¿ pokarav hristiyans'kogo patriarha. Siloyu z zhinkoyu ne vigraºsh
spravi. Sultan pomalu oholonuv. Po hvili zapitav:
   - Otozh shcho teper radish robiti?
   - Zaki ya buv u patriarha, ulemi znajshli vzhe buvshogo ¿h monaha, i to z
zemli Roksolyani, shcho vtik z monastirya i prinyav viru Magometa. YA nikoli ne
divivsya dobrim okom na takih lyudej, ale tut vin mozhe zrobiti prislugu
tobi. Inshogo sposobu ne bachu. Koli dozvolish, vin ishche s'ogodnya mozhe
govoriti z toyu nevol'niceyu.
   - Robi, shcho uvazhaºsh! - vidpoviv korotko Sulejman. I dodav:
   - Osvoºnimi sokolami lovlyat' sokoliv dikih.
   - A sej buvshij monah hoch ne sokil, to duzhe bistrij yastrib. Jogo znayut'
nashi ulemi i kazhut', shcho vin duzhe spritnij. Vzhe ne raz uzhivali jogo.
   - Pobachimo! - skazav Sulejman.
   Mugiºddin-Muderris niz'ko sklonivsya i vijshov u zadumi.

   * * *

   SHCHe togo zh dnya stalasya v sultans'kij palati podiya, yako¿ ne bulo, vidkoli
v nij zasili predki Sulejmana: do garemu padishaha vprovadiv za jogo
dozvolom sam Kizlyar-aga buvshogo monaha j zaviv jogo do kimnat molodo¿
Hurrem. I ostaviv jogo sam na sam z neyu, til'ki postaviv storozhu z chornih
ºvnuhiv pid dvermi.
   Nastunya, hoch znala strogi zakoni garemu, majzhe ne zdivuvalasya tim, shcho
do ne¿ dopustili chuzhogo muzhchinu.
   Vidchula, shcho vin prihodit' u zv'yazku z sultanom. Ale v yakim? Sego ne
mogla dodumatisya, hoch z najbil'shoyu uvagoyu vdivlyalasya v oblichchya gostya.
   Bula se lyudina lit ponad 50, z hitrim virazom, yakij mayut' zvichajno vsi
vidstupniki.
   Hoch mav uzhe postanovu priznatisya, shcho vin vidstupnik, ale tut shche raz
peredumav, chi skazati se, chi ni. I rishiv skazati. Bo yakbi opislya
dovidalasya pravdi, to ne mala b uzhe niyakogo dovir'ya do n'ogo. A vin
spodivavsya shche ne raz zustrichi z neyu.
   Poblagosloviv ¿¿ znakom hresta i, zavagavshisya shche hvil'ku, zagovoriv
ridnoyu movoyu Nastuni:
   - Ditino! YA - buvshij monah, prihodzhu do tebe v spravi duzhe vazhnij dlya
vsih hristiyan i dlya tebe...
   Se tak porazilo Nastunyu, shcho vona stala yak nepritomna. Hoch rozumila
kozhde slovo, ale ne znala, shcho skazav ¿j gist'.
   Bula bi krashche jogo zrozumila, yakbi zagovoriv buv po-turec'ki abo
po-tatars'ki.
   Vin zaprimitiv se i shche raz, pomalu, povtoriv svo¿ slova, shcho yak micnij
mid vplivali na Nastunyu.
   - Vi z mogo ridnogo krayu?! - zapitala Nastya, a slezi yak goroh pustilisya
¿j z ochej.
   - Tak; ditinko, tak - vidpoviv gist'.
   - Vi davno z domu?
   - Mo¿m domom, ditino, bula monastirs'ka keliya,vidpoviv povazhno. - A
tam, de mi rodilisya, buv ya davno-davno.
   Nastunya posumnila. A vin skazav do ne¿ lagidnim tonom:
   - Ale ya prihodzhu do tebe, ditino, v spravi, bliz'kij takozh nashij ridnij
zemli, duzhe bliz'kij, hoch viglyadaº dalekoyu.
   Moloda divchina vsya pereminilasya v sluh. Pravda, vid hvili rozmovi z
padishahom pochuvalasya mogutnisha, nizh bula pered tim. Odnache, vse-taki ne
rozumila, yak vona, bidna nevol'nicya, zamknena v klitci ptichka, mozhe
pomogti ridnomu kraºvi, z kotrogo vijshla, j narodovi, kotrij muchivsya tam.
Atzhe ne mogli na se poraditi ni ¿¿ bat'ko, ni strij, ni inshi rozumni lyude.
A shcho zh mogla poraditi chi pomogti vona? Bula duzhe cikava. Vzhe dobre
rozumila, shcho v'yazhet'sya se z zalicyannyam sultana. Ale yakim sposobom mozhna z
togo zalicyannya dati shchos' dobrogo lyudyam pid Rogatinom i L'vovom - sego ne
bachila.
   Te, shcho govorila sultanu pro Bazru j Bagdad, bulo chisto osobistim
bazhannyam poshirennya svoº¿ sili, chims' takim, shcho maº j povij, yakij
pritulit'sya do duba. A tut zakroyuvalasya pered neyu v neviraznij imli sprava
yakogos' dilannya z oznachenim napryamom. YAkim - ne znala. Ale vidchuvala
mozhlivist' i vazhnist' jogo isnuvannya.
   Vityagnula svoyu bilu ruchku j, zaslonyuyuchis' vid ochej gostya, vdivilasya v
sebe. Raz, drugij i tretij kinula okom na krati garemu j dereva v parku -
i znov dumala. Gist' zmirkuvav, shcho v nij kil'chit'sya yakas' nova dumka, i ni
slovechkom, ni ruhom ne pererivav taºmnici urodkn dumki.
   Ucheni j filosofi lyudstva ne znayut' ishche to¿ taºmnici. Ne znayut', yak
povstaº zhittya organizmu ni zhittya lyuds'ko¿ dumki i shcho same viklikaº jogo.
Ne znayut', hoch u ¿h vlasnim nutri diyut'sya ti taºmnici.
   Ne znala j blida nevol'nicya z daleko¿ kra¿ni, shcho viklikalo v nij
zagravu novo¿ dumki - taku micnu, shcho azh rukoyu prislonila ochi. CHi viklikav
¿¿ starij sultans'kij palac, zagarbanij caryam vizantijs'kim, u kotrim
kozhda kimnata bula krov'yu zlita? CHi daleki dzvoni v galic'kij zemli? CHi
stan nevol'nici, pered yakoyu stoyala dolya j davala ¿j vladu vid sin'ogo
Dunayu do Bazri i Bagdada, i do kam'yanih mogil faraoniv? CHi molodist',
zaplidnena striloyu dumki? CHi daleki drozhannya vidrodzhenogo Zahodu?
   - Znayu, znayu,- kriknula nespodivano i viskochila yak lyudina, shcho naglo
natknet'sya na bliskuchij skarb, otochenij gaddyam. Vona v tij hvili
vidchuvala, shcho provadit' ne til'ki duzhe tyazhku borot'bu z panom tr'oh chastej
svitu, ale shche tyazhchu borot'bu z soboyu. Vidchuvala, shcho borot'ba z mogutnim
padishahom zarisovuºt'sya na tli shche bil'sho¿ borot'bi - v ¿¿ vlasnim nutri
tak, yak zarisovuºt'sya velika bitva vijs'k na polyah, de v zemli boret'sya za
svoº isnuvannya strashnim, nevblagal'nim boºm kozhdij korinec' i kozhda
stebelinka. Oj, a mozhe, Richchi mav raciyu, koli vchiv, shcho til'ki
bezoglyadnist' - se strashne pravo zemli i cilogo svitu? I divno usmihavsya,
koli govoriv pro cerkvu! De vin mozhe buti teper?
   Prigadala sobi, shcho chula shche v Kafi, shcho buvshi vlasniki nevol'nic', koli
prodadut' ¿h do visokih domiv, zhdut' na misci misyac' abo i dva. I potomu
cherez ºvnuhiv bachat'sya zi svo¿mi buvshimi nevol'nicyami, vividuyut'sya v nih
pro vidnosini v tih domah i roblyat' ¿m rizhni predlozheniya.
   "Pevno, i do mene prijdut',- podumala.- Adzhe vishchogo domu, yak sej, nema
tut nide". Bula cikava, chogo vid ne¿ shochut'. "A mozhe, sego vidstupnika
prislali genuenci? - podumala.- CHogo vin hoche? A tut nikogo poraditisya!
Kobi hoch turok Abdullag buv tut!.. "
   Gist' ne zapitav ¿¿, shcho same vona znaº. Sidiv nepovorushno i zhdav.
Moloda nevol'nicya vazhko viddihala. Grud' ¿¿ hvilyuvala, mov u lyubovnim
pali, a yasni ochi zahodili imloyu. Prijshovshi do sebe, pidijshla do vikna,
vidithnula svobidnishe j sila na shovkovij podushci divanu, pokazavshi gostevi
misce opodalik.
   Vin rozumiv, shcho teper pichnet'sya jogo najtyazhche zavdannya: zlomiti v dushi
lyudini svyatu formu ¿¿. Bo ne sut' dumki, a forma najmicnishe opanovuº dushu
cholovika.
   Se zavdannya bulo dlya buvshogo o. Ivana tim vazhche, shcho j vin sam ne pirvav
zovsim u nutri z formoyu, yaku mav u nij pirvati. Jogo ves' chas muchiv grih
vidstupstva.
   YAsno rozumiv, shcho tut najslabshe misce, na yakim mozhe zalomitisya vse dilo.
Vidithnuv, perehrestivsya j pochav:
   - V yasnu, spokijnu nich, yak vitri ne viyut' vid Gelespontu i vid
Propontidi, yak ªlins'ke more, gladke, mov dzerkalo, posriblene syajvom
misyachnogo blisku, vdihaº v sebe zapah sinen'kih boziv, i bilih yasminiv, i
chervonih roz,- todi Mati Bozha Vorotarnicya v Ivers'kij ikoni na svyatim
Afoni shodit' z-ponad brami na stezhki kolyuchi, na shlyahi rozstajni, na
kam'yani dorogi... Jde bosimi nogami po gostrim kaminnyu, po tverdim korinnyu
j shukaº pri stezhinkah zlomanih rostinok, shukaº v bolyu ranenih zviryat,
shukaº gorya v lyuds'kij dushi... . I yak ide rozbijnik z nozhem u halyavi, i yak
ide ubijnik z krivavimi rukami, i yak ide zradnik pravdivo¿ spravi,-
vdaºt'sya z nim v rozmovu i proshchaº jomu, yak til'ki v nim vidchuº zhal' za
grihi...
   Moloda nevol'nicya, spochatku duzhe zasluhana v besidu buvshogo monaha,
perervala:
   - CHi vsi grihi lyuds'ki proshchaº Mati Bozha Vorotarnicya?
   - Ni, ne vsi, ditino. ª oden grih, yakogo ne proshchaº navit' Mati Bozha
Vorotarnicya v Ivers'kij ikoni na svyatim Afoni.
   - A yakij ce grih?
   - Se grih suproti muzha.
   - Hto zh jogo proshchaº?
   - Proshchaº cerkva Bozha po slovam Hristovim. Dumka molodo¿ nevol'nici
vipryamilasya, yak struna, j instinktom dijshla taºmnici vivishchennya cerkvi nad
zems'kimi spravami.
   "Znachit', htos' hoche mene tak priv'yazati do Sulejmana, shchob opislya
til'ki vin mav vladu nadi mnoyu",- skazala sobi. Sama ne znala, vidki ta
smila dumka vzyalasya u ne¿. CHula til'ki, shcho ¿¿ htos' u yakijs' cili hoche
obmotati i shcho vidbudet'sya zavzyata borot'ba mizh neyu i kims' inshim, hoch
sil'nim, ale ukritim. YAkijs' ostrij glum vibuhav z glibini ¿¿ dushi, j vona
vidpovila:
   - A ya znayu oden grih, yakogo ne smiº prostiti navit' cerkva
   Bozha.
   - Ni, moya ditino! Cerkva maº vladu proshchati vsi grihi.
   - A chi ti, mij otche, prostiv bi v ridnim krayu, de vorogi tak nishchat'
pravovirnij lyud, zradu nashij cerkvi, tak tyazhko gonenij. Koli Mati Bozha
Vorotarnicya v Ivers'kij ikoni na svyatim Afoni ne proshchaº zradi lishen'
suproti odno¿ lyudini, to yak zhe mogla bi prostiti zradu suproti kostej
cilih pokolin' i cerkvi Sina svogo?..
   Buvshij monah zblid. Odinoke slabe misce mav u svo¿j dushi, koli jshov do
se¿ divchini. I yakraz te misce vichula vona nevinnoyu dusheyu. Zrazu hotiv
poyasniti ¿j, shcho cerkva vse proshchaº, koli bachit' pokayannya i shchirij zhal'
lyudini. Ale ne mig otvoriti ust, takij stav prignoblenij pri tij molodij
chistij divchini, i sidiv movchki. Movchanku perervala vona:
   - YA sama po¿du molitisya Bozhij Materi v Ivers'kij ikoni na svyatim
Afoni!..
   Ne probuvav ¿j poyasniti, shcho se nedopustima rich, bo shche prapradid
teperishn'ogo sultana Magomet pririk na pros'bu svyatoafons'kih monahiv ne
dopuskati zhinok na svyatij Afon. I vid togo chasu se sultans'ke prirechennya
ne bulo nikoli zlomane tak samo, yak priderzhuvalisya jogo pered tim i
hristiyans'ki cari vid chasiv Konstantina.
   Dumav nad tim, chi ne zahitalosya shchos' u tij molodij divchini? CHogo vona
zahotila ¿hati na proshchu do vse proshchayucho¿ Materi Bozho¿ Vorotarnici v
Ivers'kij ikoni na svyatim Afoni?
   Rozumiv, shcho na pershij raz dosit' skazav i dosit' zrobiv. CHuv, shcho sam
buv zranenij u najchutkishe i najbil'sh bolyuche misce svoº¿ skalicheno¿ dushi.
Ale, ochevidno, yakims' chinom zraniv teper dushu takozh se¿ ditini, hoch ne
znav shche, chim i yak. Bo divna º dusha lyudini: vona bil'she taºmna vid seredini
pushchi, i vid mors'ko¿ glibini, i vid nebesno¿ bezvisti. Bo nezbagnutij
Sotvoritel' tih div dav dushi lyudini svobidnu volyu viboru mizh dobrom i
zlom, mizh virnistyu i lamannyam ¿¿. I tim zrobiv tu dushu podibnoyu do sebe.
   A v dushi Nastuni virostalo, yak goryuchij korch, yasne bazhannya piti na proshchu
do Bogomateri v Ivers'kij ikoni na svyatim Afoni. Piti i vispovidatisya zi
svo¿h pokus i prositi poradi. Bo j kogo zh mala prositi v sih murah palati,
de na chornij brami Babi-Gumayun storchali skrivavleni golovi lyuds'ki...



   H. V PARKU ILXDIZ - KIOSKU

   Divnij ºst' zv'yazok muzhchini z zhinkoyu, a im'ya
   jomu taºmnicya. Glibin' to¿ taºmnici piznala til'ki
   cerkva. I tomu - ne rozv'yazuº ¿¿ ta j nazivaº tajnoyu.

   Molodij Sulejman sprobuvav shche raz osvoboditi svo¿ pochuvannya j dumki vid
charu blido¿ divchini. Perejshovsya po inshim krili i vidvidav svoyu pershu
zhinku. Uspoko¿vsya.
   Ale yak til'ki zgolosivsya Mugiºddin Sirek zi svo¿m zvitom u doruchenij
jomu spravi, Sulejman znov zanepoko¿vsya... YAkij vislid? SHCHo prinosit' jomu
starij priyatel'?..
   Mugiºddin dokladno perepoviv sultanovi vse, shcho dovidavsya vid buvshogo
monaha.
   Cikavist' sultana rosla. Vin zapitav starogo Mugiºddina, shcho dumaº pro
vislid.
   - Nichogo ne mozhna shche dumati,- skazav starij.- Se divna divchina.
   - A shcho robiti, yak upret'sya ¿hati na Afon?
   - Gadayu, shcho koli poperedni volodari opiralisya divnim zabagankam zhinochim
i doderzhuvali prirechen' svo¿h bat'kiv, to opret'sya i sultan Sulejman. I shche
radiv bi ya visluhati, shcho skazhe Mufti Kemal' Pashasade.
   Sultan vzhe buv nepevnij, chi opret'sya, hoch ne mig sobi uyaviti togo, yak
mozhna zlomiti bat'kivs'ke prirechennya. Ale ta nepevnist' tak jogo
podraznila, shcho zaraz nakazav zapovisti svo¿ vidvidini molodij Hurrem.
Postanoviv zimno povoditisya suproti ne¿ j ne ustupiti pered ¿¿ afons'koyu
zabagankoyu.
   Vzhe na koridorah, yakimi jshov do kimnat El' Hurrem, zauvazhiv, shcho
sluzhnici j ºvnuhi divlyat'sya na n'ogo zovsim inakshe, nizh divilisya dosi: z
yakoyus' bil'she napruzhenoyu uvagoyu j nadzvichajnoyu cikavistyu. Ta ¿h cikavist'
bula taka velika, shcho navit' vazhilisya ne shilyati nalezhno golov, shchob til'ki
dokladnishe pridivlyatisya jomu. Se jogo dratuvalo. Ale rivnochasno ta ¿h
cikavist' udililasya j jomu.
   ªvnuhi, shcho stoyali bilya kimnat El' Hurrem, otvorili jomu dveri tak yakos'
divno, yakbi vzhe ne vin tut buv golovna osoba, a ta blida nevol'nicya, do
yako¿ jshov!.. Usmihnuvsya, yak usmihaºt'sya v dumci lev, shcho perehodit' popri
noru mishki.
   Vstupiv naprasnim, molodechim krokom.
   I - tiho stav majzhe bilya samih dverej yasno osvitleno¿ kimnati El'
Hurrem.
   Jogo lyubka, ochevidno, zhdala na n'ogo stoyachi. Ale bula se rishucho vzhe ne
ta sama divchina, z kotroyu nedavno govoriv. Tak osnovne zminilasya... Hvilyu
ne zdavav sobi molodij sultan spravi z togo, shcho same stalosya z neyu. SHCHojno
pomalu osvidomlyuvav sobi svo¿ vrazhinnya.
   Pershim, duzhe sil'nim, jogo vrazhinnyam buv ¿¿ poklin - rivnij, spokijnij
i povazhnij. Tak zdorovila til'ki odna osoba, yaku dosi znav: jogo moloda shche
mati, yaku sultan duzhe shanuvav. Mimohit' porivnyav ¿h znov u dushi. I znov
zdavalosya jomu, shcho vona maº v sobi shchos' podibne do jogo materi.
   Drugim sil'nim vrazhinnyam buv odyag El' Hurrem. Se vzhe ne buv sirij odyag
nevol'nici, yakij zaslonyuº krasu tila. CHerez tonki i yak snig bili muslini
perebivalo ¿¿ rozheve molode tilo, diskretno zaslonene i garne, yak vesnyana
zemlya, shcho rodit' pahuchi kviti. Nakinenij na ramena plashch z temnih farariv,
pidshitij dorogim adamashkom, spadav azh do malen'kih stip, obutih u meshti z
bilen'kogo shovku. Na grudyah mala chudovij nashijnik z bilo-matovih perliv, a
na zolotistim volossi bilo-shovkovij turban na turec'kij lad. Na nim
pishavsya goryuchij kamin'. Viglyadala v tim odyazi yak pravdiva sultanka...
   Ale najbil'she vrazhinnya robila vona sama: ¿¿ veliki spokijni ochi, j
maºstatichno-spokijne oblichchya, i cila postava. SHCHos' teple j duzhe zhive bilo
z ¿¿ na oko spokijnogo oblichchya. Z ochej vidnila yakas' dumka, shcho tak
ozhivlyala ¿¿ lichko, yak goryuchij kamin' ozhivlyav ¿¿ turec'kij turban. Molodij
sultan vidchuv instinktom lyubovi, shcho to nova dumka vidrodila ¿¿ ta shcho
dovkrugi to¿ dumki zbiraºt'sya u ne¿ vse: kozhda chastinka ¿¿ odyagu i
prikras, kozhdij ¿¿ ruh i kozhdij napryam, vsi ¿¿ pochuvannya j gadki. "CHi se,
mozhe, pochatok lyubovi, lyubovi do mene? " - podumav na hvil'ku, i drozh
perejshla jogo tilom, yak elektrichna struya. Pochuvsya bil'shim i sil'nishim,
movbi shchos' dopovnilo jogo silu. Podibne vrazhinnya mav til'ki v kimnati
svoº¿ materi. Ale se bulo sil'nishe, priºmnishe j malo v sobi shchos', shcho
nepoko¿lo jogo dushu - mozhnistyu utrati.
   Vse te razom zavorushilo zmisli j um padishaha ta skristalizuvalosya v nim
v odno-odinoke, micne ne to pochuvannya, ne to dumku: "Vona povinna buti moya
zhinka!.."
   Prigadalisya jomu slova dosvidchenogo Kizlyar-agi, shcho blagoslovenna Hurrem
viglyadaº v novim odyazi, yak rozheve sonce u kvitah yasminu. Buv jomu vdyachnij
za taku ocinku svoº¿ lyubki. Tak, vona dijsno viglyadala yak nizhno-rozheve
sonce, rannim rankom otochene biloyu imloyu nebesnih musliniv. I v dushi
molodogo Sulejmana pochavsya novij ranok zhittya.
   Vona ves' chas mala skromno spushcheni ochi. Ne oglyadala jogo, bo ne
potrebuvala: instinktom zhinki chula, shcho diºt'sya v nim. Spokijno zhdala, shcho
skazhe.
   Molodij Sulejman, opanuvavshi pershi vrazhinnya, promoviv:
   - Ti zibrana na vihid?
   - Tak. Mozhe, pidemo v park?
   YAkbi bula skazala: "Hodim do parku!" - buv bi, napevno, vidpoviv: "Ni,
ostan'mo tut". Ale vona til'ki pitala, chi, mozhe, pide v park. Vidpoviv:
   - Pidemo, duzhe proshu. Tam dijsno duzhe garno. Vidchinila jomu dveri - tak
samo, yak todi, koli bula sluzhniceyu odno¿ z jogo odalisok... Sya skromnist'
azh zabolila jogo i zbentezhila. Jshov bilya ne¿ koridorami palati tak, yakbi
ne vin buv tut golovna osoba, a vona. Ishov tak zrazu mimovoli, potomu
svidomo. I mav yakus' divnu rozkish z togo, shcho zaprimitili se i chorni
ºvnuhi, i strichni nevol'nici, j molodi odaliski, yaki narokom vihodili z
kimnat... Zaprimitili, bo klanyalisya nizhche ¿j, nizh jomu, panovi tr'oh
chastej svitu! Uvazhav se okupom svo¿j lyubovi do ne¿. I mav utihu z togo, shcho
moloda Hurrem priyaznishe vidpovidala na pokloni slug i nevol'nic', nizh na
priviti jogo zhinok.
   V cilim velicheznim palaci padishaha ne bulo vzhe nikogo, hto ne znav bi,
shcho bude nova sultanka Misafir, najmogutnisha zi vsih.

   * * *

   SilberbKilcn im dunklen Zeit -
   Sternenfunkelnder Garten.
   Deine Augen lauschen erhellt:
   Wollen Wunder erwarten.
   Hinter Baumen glanzt ein Gold,
   Ist ein Kammerfensterlein:
   Mogen dort die Wunder sein,
   Die zu Dir gewollt?..

   Opustivshi palatu, pochulasya moloda nevol'nicya svobidnisha u velikim
parku, shcho dohodiv azh do morya Marmara. Rozumila, shcho teper rozigraºt'sya gra,
yaka virishit' te, chi vona lishit'sya nevol'niceyu, chi stane najmogutnishoyu
cariceyu svitu.
   Tisha panuvala u velichavim parku padishaha. CHudova tisha nochi v
Deri-Seadeti. Ponad verhami stolitnih derev sunuv tiho misyac' po sin'omu
nebi u bezmezhnu dal'. I yasno svitila molochna doroga, shcho viglyadala mov
sribnij shal', tkanij z milioniv rozsipanih perliv i svyatoivans'kih
mushok-svitlyanikiv.
   Moloda El' Hurrem zithnula do neba, do Matinki Boga, Vorotarnici. Ishche
raz, ostannij, zgadala svobodu. Zgadala 14 velikih bram Stambula j
vibirala v dushi, yakoyu hotila b vi¿hati v ridnij kraj. Simoma vihodyat'
vijs'ka padishaha: voni dlya zvichajnih lyudej zachineni. A dlya ne¿ -
zamikalosya v uyavi i sim ostannih bram Cargoroda... Glyanula na kviti i na
krashchij vid kvitiv odyag, yakij mala na sobi. Ta j vidchula, pershij raz
vidchula - poriv vdyachnosti dlya molodogo Sulejmana.
   Zirvala puk yasminiv z kushcha, kotrij minali, i dala jogo molodomu
tovarishevi progul'ki. Ta promovila tiho:
   - Hochu podyakuvati tobi za novij odyag. Vin takij garnij!.. A se tak
priºmno, hoch na korotkij chas,- mati garnij odyag...
   - CHomu na korotkij chas? - zapitav, podyakuvavshi poglyadom za kviti.
   - Bo ya nevol'nicya. Nevol'nicyu vdyagayut' i rozdyagayut' po voli ¿¿ pana...
   Zasmiyalasya tak prirodno j veselo, yakbi hotila skazati:
   "Ale ya prigotovana na se! Meni vlastivo vse odno, yak ce skinchit'sya..."
Ta ne bulo se vse odno molodomu Sulejmanu. Vin vidhiliv ¿¿ plashch i vzyav za
ruku. Po hvili zapitav:
   - Skazhi meni, El' Hurrem, shcho ti robila b, yakbi spovnilosya tvoe bazhannya
i tvo¿j voli pidlyagala bi vsya moya zemlya vid tihogo Dunayu do Bazri i
Bagdada, do kam'yanih mogil faraoniv i do najdal'shih stijok mo¿h vijs'k u
pustinyah...
   Vtyagav zapah zacharovanih yasminiv, yak najsolodshij nektar, i pam'yatav
kozhde slovo ¿¿ bazhannya z persho¿ rozmovi.
   - YA pered tim prosila b o zlomannya odnogo prirechennya... Znav, pro shcho
govorit'. Ale ne hotiv navit' dopustiti do rozmovi pro se i skazav:
   - YAki zh divni ti zhinki! Prirechennya muzhchini ne lomlyat'! Podumala hvilyu i
skazala:
   - YA buduvala b, bagato buduvala b!
   - SHCHo zh ti buduvala b? - zapitav z tim bil'shim zacikavlennyam, shcho dosi ni
odna z jogo zhinok ne viskazala podibnogo bazhannya.
   Vidpovila povazhno, ale tak priyazno, yakbi vzhe prosila jogo dati fondi na
ti budovi:
   - Napered zbuduvala b ya veliku imaret[40]. Bo ne mozhu dumati pro te, yak
ubogi hodyat' golodni j ne mayut' ni chim, ni de zaspoko¿ti golodu svogo.
   Stav zdivovanij. Vona virostala v jogo ochah na dijsnu sultanku.
   - A potomu? - zapitav
   - Potomu kazala b ya zbuduvati veliku dareshshifu[41].
   - Duzhe garno, El' Hurrem! A potomu?
   - A potomu karavanseraj dlya podorozhnih i chuzhinciv... Ostannº slovo
vipovila majzhe nechutno. Ale tim krashche uvijshlo vono v dushu velikogo
sultana. Buv zahoplenij.
   - Ti maºsh ne til'ki velikij rozum, ale j duzhe dobre serce, shcho ne
zabuvaºsh lyudej z kra¿ni, z kotro¿ pohodish. I shcho zh ti buduvala b dali?
Sultans'ka skarbnicya shche tim ne duzhe bula b narushena,- dodav z veselistyu v
ochah.
   - Dal'she zbuduvala b ya velikij gamam[42], bo ne mozhu divitisya na brud
lyudej.
   - Ti maºsh vsestoronn'o garnu dushu, moya doroga,skazav Sulejman.- Buduj
dal'she! Tobi varto viddati skarbnicyu, bo dumaºsh pro obov'yazki sultana.
   - I shche zbuduvala b ya bagato mekbetiv[43]...
   - Garno! SHCHo shche?
   - I shche duzhe veliku kitabhane[44]...
   - CHudovo! Togo ya spodivavsya po tobi... A skazhi, na kotru z tih richej
uzhila b ti najbil'she groshej? Podumala i vidpovila:
   - Pro se ya shche ne govorila.
   - Tak? - zapitav, zacikavlenij.- Otozh na shcho? Dumav, shcho vona zagovorit'
teper pro novij, velichavij mechet. Ale po hvili zmirkuvav, shcho vona yak
hristiyanka ne skazhe s'ogo.
   Vona movchala. Podivilasya v jogo palki ochi i skazala povagom, pomalu:
   - Najbil'she groshej uzhila b ya dlya najbil'sh neshchaslivih lyudej.
   - Slushno. Ale hto voni?
   - Se ti, shcho povinni zhiti v timarhane[45]...
   Molodij Sulejman pritisnuv ¿¿ nizhno do sebe i jshov mov osliplenij, bo
pozhar mav v ochah. Osliplenij buv ne bilim kvitom u yasminovij ale¿ i ne
sribnim svitlom misyacya, shcho zalivav uves' park, a mriyami molodo¿ Misafir...
   Tak. Se buli sultans'ki mri¿.
   Tako¿ lyubovno¿ rozmovi vin shche ne mav. Perebig u spominah usi svo¿
rozmovi z zhinkami. YAki zh voni buli pusti v porivnyanni z seyu!..
   Mav yakus' veliku, bezmezhnu yasnist' u dushi. Na nebi ginuli poodinoki
zvizdi. A jogo shchos' pidnosilo do zvizd. Visoko, visoko.
   Vona zaprimitila se i skazala:
   - Bog rozsiyav zvizdi po nebi, yak hliborob nasinnya po rilli.
   - I odnu z nih, mabut', cherez zabuttya kinuv do mogo parku,- skazav
molodij sultan.
   Vona pokrasnila z zadovolennya, ale navit' ochej ne pidnyala na n'ogo. Tak
¿j bulo dobre z nim, shcho ne hotila se¿ hvili psuvati pros'boyu o dozvil
vi¿hati na Afon, hoch ves' chas dumala pro se.
   Ale j vin dumav pro se. Dumav vzhe ne tak, yak hotiv starij uchenij
Mugieddin Sirek.
   Dumkoyu, yaku zaostrila lyubov, pochav porivnyuvati vartist' oboh poglyadiv:
pustiti ¿¿ na Afon chi ne pustiti ¿¿ na Afon? Pochav porivnyuvati tak, shcho
jogo dumka, mov magnetichna golka, shilyalasya do bazhannya Roksolyani. Vin
mirkuvav uzhe til'ki v tim napryami i z tim zamirom, shchob opravdati sebe.
   I yak ne opravdati? SHCHo znachit' odna ¿zda odno¿ zhinki do yakogos' tam
monastirya "dzhavriv" suproti zdobuttya tako¿ zhinki! Adzhe na ne¿ mozhna
zdatisya v usim! "Tako¿ perli Allag ne kidae dvichi na shlyah zhittya lyudini!" -
podumav.
   Stav, nemov otryasayuchi z sebe prirechennya predkiv i tradicijnu zaboronu
starih cariv Cargoroda, kotrih spadshchinu perenyav jogo rid. A vona,
rozmriyana, jshla dal'she v misyachnim syajvi, shcho zalivalo yasminovu aleyu.
   Divivsya, yak ishla. Vse jogo zhittya bulo v ochah. Vdivlyavsya v ¿¿ legke,
garmonijne kolisannya, shcho bulo dlya n'ogo muzikoyu bez toniv, rozkishshyu bez
dotiku, kraskoyu bez svitla, zhittyam
   bez vozduha. Viddih zapiralo jomu v grudyah, ale tak priºmno, yak priºmno
zalivaº voda potopayuchogo.
   Naraz vidalosya jomu, shcho des' uzhe bachiv takij hid. Dumka jogo poshukala v
spominah i - znajshla. Tak... Podibnij hid bachiv vin u samici korolivs'kogo
tigra, shcho hodila po velikij klitci v Arslyanhane. Hodila, yak blagorodna
koroleva, hoch bula v nevoli.
   Rishivsya. Til'ki ne znav, yak pochati.
   Prispishiv kroku. Ale tak tiho, yakbi lyakavsya perervati ¿¿ dumki.
   A vona takozh dumala. I takozh lyakalasya. Til'ki chogos' zovsim inshogo...
Lyakalasya, shchob vin ne prigadav sobi dokladno persho¿ ¿h rozmovi.
   V divochij gordosti ne zalezhalo ¿j na tim, chi vin voz'me ¿¿ za zhinku, chi
ni. Boyalasya lishen' togo, chi ne zanadto nahabno domagalasya vid n'ogo... Ne
mogla skinchiti dumki. Tak ¿j zrobilosya soromno. Prijshla ¿j na dumku mati.
YAk zhe vona vidivilasya b na kozhdu divchinu, kotra vid muzhchini domagalasya b
majna! I to v pershij rozmovi!.. Gospodi!..
   Za niyaki skarbi svitu ne bula bi skazala svo¿h dumok!
   Zapalenila. I bula yak chervona kvitka mizh bilim yasminom.
   - SHCHo z toboyu, Hurrem? - zapitav Sulejman. Po jogo toni vidchula
sil'nishe, nizh pered tim, shcho vin lyubit' ¿¿, shcho staraºt'sya o ne¿. V tu mit'
prigadavsya ¿j shche oden nebezpechnij viskaz ¿¿ z persho¿ rozmovi ta jogo
vidpovid'. Krov udarila ¿j do golovi tak, shcho oglyanulasya, de sisti.
   Zanepokoºnij Sulejman zaprovadiv ¿¿ do najblizhcho¿ al'tanki.
   - SHCHo z toboyu, Hurrem? - zapitav udruge. Ale s'ogo vzhe taki nikoli ne
skazala b ni jomu, ni nikomu. Ledvi sama sobi mogla povtoriti te, shcho todi
skazala:
   - CHi zh ne tak samo zle bude meni teper u kozhdo¿ z tvo¿h zhinok?
   YAk zhe ya mogla shchos' podibnogo skazati! - dumala, shilivshi golovku i
spustivshi ochi vniz. Adzhe vin mig zrozumiti, shcho ya osvidchilasya jomu! I
navit' tak zrozumiv, bo dav taku vidpovid'. Ne rozumila, yak mogla shchos'
podibnogo skazati, hoch dobre znala zvichaj moslemiv u spravah zaruchin i
podruzh.
   Vid soromu hotila b pid zemlyu shovatisya.
   - SHCHo z toboyu, Hurrem? - zapitav utretº sultan. Nespodivano rishilasya -
skazati, zaperechiti! Bo zavazhko bulo ¿j z tim spominom. Pomalu, nemov
shukayuchi sliv i toniv, takih nizhnih, yak slidi malo¿ ptashki na snigu,
pochala:
   - YA dumayu nad tim, chi (tut vlozhila lichko v obi doloni) ne napihalasya...
ya... tobi?..
   - Ti?! Meni?!
   Vstav i smiyuchisya dodav:
   - Adzhe ya shche ne zustrichav tako¿ gordo¿ divchini ni zhinki. Nikoli!
   Vidchula, shcho micna lyubov pokrila v jogo dushi spomin persho¿ lyubovi, mov
zolotij mid voshchinu.
   - CHi ti dijsno nad tim dumala, Hurrem? - zapitav nizhno.- CHi, mozhe, nad
vi¿zdom do svogo Boga?.. - rishivsya skazati. Rishivsya tak samo nespodivano,
yak vona pered hvileyu.
   Divilasya na n'ogo zdivovana, vidki vin znaº, shcho diyalosya v ¿¿ dushi.
   Vin ne hotiv, shchob vona zaperechila, bo chuv, shcho todi ne znav bi, yak ¿j
zayaviti, shcho godit'sya na se. Ne ochikuyuchi ¿¿ vidpovidi, prodovzhav:
   - ¯d', kudi hochesh i koli hochesh! Hoch bi zavtra! I hoch bi v misce, v yake
ya pririk ne puskati zhinok! - Ostanni slova majzhe vikidav zi sebe.- Til'ki
verni! - dodav m'yakshe.
   Zrozumila, shcho vin znas, kudi vona hotila b po¿hati. Vid kogo znae, se
¿¿ ne obhodilo. Mabut', toj vidstupnik opoviv komus'. Ale se bulo ¿j
bajduzhe.
   Obraz Bogomateri Vorotarnici stanuv ¿j pered ochima. Zrozumila veliku
zhertvu Sulejmana. Vona bula dlya ne¿ zavelika, shchob vidrazu mogla ¿¿
prinyati.
   - YA ne hochu, shchob ti lomav prirechennya zadlya mene,skazala tiho, majzhe
nechutno.
   Vstala zi slezami v ochah i vijshla z al'tanki.
   YAk tin', pishov za neyu molodij Sulejman. I jshli u blisku misyachno¿ nochi,
oboº shchaslivi, yak diti.
   Vin hotiv ¿j konche podaruvati te, chogo vona ne hotila prinyati. YAkraz
tomu hotiv dokonche se podaruvati, shcho vona shchadila jogo.
   - Ti duzhe blagorodna. El' Hurrem! - pochav.- Ale shcho znachit' prirechennya,
yakogo zlomannya nikomu ne shkodit'?
   - YA ne hochu, shchob ti lamav navit' taki prirechennya,vidpovila z uporom
ditini.- Ale j mayu sposib na te, shchob ti ne zlamav nichogo i shchob ya po¿hala.
Ti znaºsh, kudi? - zapitala cikavo.
   - Znayu,- vidpoviv.- A yakij zhe ti sposib maºsh? - zapitav, zacikavlenij.
   Ne pitala jogo, vid kogo znaº, kudi vona hoche ¿hati, til'ki spokijno
vidpovila:
   - Mij sposib duzhe prostij. Ti chi tvij dalekij predok pririk, shcho ne
dopustite zhinok na svyatu goru Afons'ku. Ale ya mozhu po¿hati pereodyagnena za
hlopchika, yak tvij otrok...
   Usmihnuvsya na tu zhinochu hitrist' i skazav:
   - Ti duzhe spritna, El' Hurrem. Ale tvij sposib zakrivaº til'ki zlomannya
prirechennya...
   - I vzhe zovsim-zovsim nikomu ne shkodit',- skazala radisnim shchebetom, shcho
lunav u parku, yak lyashchinnya solovejka v gayu.- YA tak duzhe hotila b kudis'
iti, ¿hati, abo luchshe jti, jti, kudis' daleko-daleko, hochbi zaraz-zaraz!..
   Pochala bigti parkom dribnimi nizhkami, oglyadayuchis' na n'ogo, yak moloda
vivirka-bilka.
   Padishah Sulejman big za neyu, yak bizhit'sya za doleyu, za shchastyam: vsim
sercem svo¿m i vseyu viroyu.
   Radist' mav v ochah i v kozhdim chleni silu. CHuv, shcho ta radist' maº svoº
dzherelo v nij. I chuv, shcho v tij hvili vin ne sultan, ne volodar tr'oh
chastej svitu, ne car p'yat'oh moriv... Til'ki muzhchina, shcho lyubit'! I bulo
jomu tak legko j tak radisno na dushi, shcho vidchuv potrebu sisti na konya,
visoko, i gnati daleko - z neyu, zi svoºyu lyubkoyu. Skazav:
   - Pidim do storozhi pri najblizhchij brami. YA zaraz skazhu privesti dva
koni i po¿demo!
   - Ni,- vidpovila, veselo smiyuchis'.- Vasha pripovidka kazhe, shcho º tri
nepevni richi: kin', car i zhinka. Nashcho zh ¿h luchiti, koli nam dobre tak?
   Radisno smiyalasya i skoro jshla parkom v napryami do morya. Radisno smiyavsya
i vin, kazhuchi raz u raz: "Ne vasha, til'ki nasha!" Tishivsya, yak ditina, ¿¿
vidchuttyam, shcho vona ne bachit' u nim sultana, til'ki muzhchinu.
   Dijshli do krayu parku i shodami z bilogo marmuru zijshli na berig morya
Marmara.
   Svitalo.
   Na Divochu vezhu, na beregi Skutari, na Kizil'-Adalyar, na anatol's'kij
Gissar i na dolinu Solodkih Vod spadala rannya mryaka, yak puh iz angel's'kih
kril. A sribni mevi radisnim gomonom vitali cherven' soncya, shcho nadplivala
vid Bitini¿.
   Nastunya zijshla po bilih marmurovih shodah azh do mors'kih hvil' i mila v
nih ruchki ta bilen'ke lichko, radisna yak meva, shcho vitaº sonce. Jogo chervona
pozolota padala nestrimno na kiparisi j pini¿, na buki i platani. Padala j
na ochi velikogo sultana, shcho to¿ nochi shche duzhche polyubiv molodu chuzhinku z
daleko¿ pivnochi.
   Nadplivali popri berig u dvoh chovnah turec'ki ribalki. Voni piznali
padishaha. Shilili golovi ta shrestili ruki na grudyah i ne divilisya na
nezakrite lichko molodo¿ pani.
   - YA tak z'¿la bi shchos',- skazala Nastunya j podivilasya v ochi molodogo
Sulejmana.
   Vin znakom ruki nakazav chovnam nablizitisya j poprosiv u nih harchu.
Skoro dali jomu ribalki pecheno¿ ribi i korzhiv. I shche nikoli ne smakuvali
jomu niyaki potravi tak pishno, yak toj skromnij harch, yakij ¿v z lyubkoyu
ranen'kim rankom na berezi morya na shodah marmurovih.

   * * *

   Koli Sulejman z Nastuneyu vertali do palati, zapitav vin, yak pitav
zvichajno v takih vipadkah:
   - YAkij darunok hotila b ti zavtra oderzhati?
   - Darunok? - vidpovila.- Poshcho? Hiba garnu kvitku. Zdivuvavsya i znov
zapitav:
   - Bil'she nichogo?
   - Ah,- plesnula v doloni, yak ditina.- CHi ne mozhna b syudi sprovaditi
uchitelya Abdullaga? YA tobi vzhe raz zgaduvala pro n'ogo. To chesnij turok.
Vin duzhe shanuº Koran i tebe! Znaesh, vin mig bi shche vchiti i mene, i tebe!
Napravdu mig bi!.. - I usmihnulasya veselo.
   Sultan usmihnuvsya tak samo veselo, yak i vona.
   - A de zh vin teper mozhe buti? - zapitav.
   - Abo tut, abo v Kafi,- vidpovila j podumala, shcho matime kolo sebe hoch
odnu znakomu dushu, nehaj i turka.
   - Dobre,- skazav Sulejman.- Sprovadimo syudi uchitelya Abdullaga.
   To bula persha posada, yaku dala Roksolyana Hurrem v palati padishaha. YAk
zhe bagato ¿h rozdavala vona potomu - v Evropi j Azi¿, na zemlyah i na
vodah, v armi¿ i floti, u sudah i skarbi sultans'kim! A vse robila z odnim
taºmnim zamirom i tak vitrivalo, yak til'ki robit' zhinka - zhinka, kotra
lyubit' abo nenavidit'. Ale shche ne chas kazati pro taºmnij plan Roksolyani, bo
vona shche ne mala jogo. SHCHe ne zasiyav grih u ¿¿ chistu dushu niyakih taºmnic',
niyakih sprav ukritih, i vona bula podibna shche do to¿ mevi, shcho radisnim
gomonom vitaº rankom sonce.

   * * *

   Na drugij den' z poludnya buvshi vlasniki Nasti sidili v za¿zdnim domi
bilya torgovici i zhdali na prihid genuencya, kotrij pishov do sultans'kogo
serayu, shchob rozvidati, shcho stalosya z ¿h nevol'niceyu. Vzhe vecherilo, yak
skripnuli dveri j uvijshov genuenec'. Buv blidij yak smert' i zadihanij.
   - A tobi shcho? - kriknuv virmenin, pobachivshi jogo.
   - Vtikajmo, yak sto¿mo! - vidpoviv genuenec', klipayuchi ochima i vazhko
dihayuchi.
   - Ta chogo? Ta kudi? - posipalisya pitannya.- Ta shcho stalosya? Ta govori do
ladu!
   Genuenec' siv yak pidkoshenij. Jogo perestrah udilivsya vsim. Vidihavshis',
pochav opovidati:
   - Prihodzhu do sultans'kogo serayu... Sunu bakshish v ruku storozhevi...
Puskaº mene... Dobivayusya azh do zastupnika samogo Kizlyar-agi... SHCHo to mene
koshtuvalo!.. Gospod' na nebi znaº, a vi ne povirite!
   - Nu ta vzhe mensha o te! Govori, shcho bulo dal'she!
   - Govoryu zastupnikovi Kizlyar-agi, chi ne mig bi ya bachitisya z takoyu-to
nevol'niceyu z Rus'ko¿ kra¿ni, z Roksolyanoyu Hurrem, prodanoyu todi j todi,
na sluzhbu, do sultans'ko¿ palati...
   - A vin shcho? - perervav neterpelivo virmenin. Turok Ibragim sluhav ves'
chas spokijno, ale duzhe uvazhno.
   - "SHCHo?! - kazhe do mene (a bakshish vzhe shovav).- CHi ti, choloviche, ne
zduriv?"
   - A ti jomu shcho?
   - A ya jomu kazhu: "Ta chogo zh bi ya mav duriti? Se moya buvsha nevol'nicya,
mayu ¿j deshcho peredati, deshcho skazati, yak zvichajno buvaº. Vi zh znaºte..."
   - A vin shcho?
   - A vin kazhe, shcho vona nichogo ne potrebuº!.. "YAk to ne potrebuº?" -
pitayu jogo... A vin kazhe: "CHoloviche, zabirajsya, poki ti zhivij, bo yak hto
pidsluhaº, to obidva budemo nezabarom divitisya zgori, yak viglyadaº
Bab-i-Gumayun!.. Nini-zavtra,- kazhe,- bude ¿¿ vesillya z padishahom, a toj
hoche bachitisya z Roksolyanoyu Hurrem!.. Zduriv dochista!.." - kazhe.
   Prisutni povstavali zi zdivuvannya. Sim razom navit' povazhnij ¯bragim
otvoriv usta i skazav suvoro:
   - Ne zhartuj z takimi vistkami!
   - YA takozh gadav, shcho vin z mene zhartuº! Ale vin kazhe:
   "CHoloviche! Tiho... YA tobi i tvij bakshish zvernu, i jdi sobi, vidki
prijshov. Ne hochu klopotiv mati!.." YAk vin skazav, shcho navit' bakshish zverne,
to ya vzhe znav, shcho se ne zharti. I vzhe meni ne potrebuvav bil'she povtoryati,
shchob ya jshov... YA ne pishov, a pobig. Znaºte, mozhe buti bida! Ne vs'o v nas
bulo v poryadku. YAk vona teper slovo shepne sultanovi, mozhe buti zle z nami!
   - ¯d'mo nini vnochi! - skazav virmenin.
   - Zaraz!.. To shche ne vse!.. Bizhu ya syudi j bachu kolo golovnogo mechetu...
sultans'ki sipagi v tulumbasi grayut'... Lyudi sya zbigayut'... Pidhodzhu i
chuyu, yak sipagi krichat': "A hto znav bi, de znahodit'sya Abdullag z Kafi,
uchitel' Koranu v odnij zi shkil nevol'nic'... i ne povidomiv pro se najvishchu
vladu padishaha... tomu bude virvanij yazik... i zhivcem bude nad ognem
kolesovanij... azh do semogo potu!.."
   - Garna istoriya! - shepnuv perelyakanij virmenin, shcho takozh pobiliv yak
smert'. A pit na n'ogo vidrazu vistupiv. Nastupila zagal'na movchanka. Po
yakims' chasi virmenin skazav:- Va, va! Sumnivu nema, shcho j za nami vzhe des'
shukayut'...
   Vsi zatihli i stoyali, yak mertvi podobi. Po hvili znov skazav virmenin:
   - A ne dobre ya radiv, prodati ¿¿ shche u Krimu? Nihto ne vidpoviv. Po
hvili skazav starij Ibragim z tverdoyu viroyu:
   - Pered ochima desyatogo sultana - nehaj zhive vichno! - ne ukriºt'sya niyaka
rich. Idu sam do sultans'kogo serayu i skazhu, de ºst' Abdullag.
   - A yak uzhe ne vernesh vidti?..
   - Za vse hvala bud' Bogu milostivomu, miloserdnomu panovi v sudnij
den'! - vidpoviv pobozhno turok Ibragim slovami Koranu. I povagom
vijshov-taki zaraz z kimnati.
   Za hvilinu veli jogo sipagi do sultans'kogo serayu. A ostavshi sidili v
takim strahu, yak ishche nikoli po prodazhi niyako¿ nevol'nici.

   * * *

   I znov minuv den'. A vecherom buv na avdiºnci¿ u sultana najbil'shij
uchenij, mufti Kemal' Pashasade. Jshov z paliceyu, povagom, pohilenij, ale
bad'orij, z biloyu borodoyu, v zelenim odyazi, tak vilinyalim vid starosti, shcho
pri vhodi svizha sultans'ka storozha ne hotila jogo vpustiti, dumayuchi, shcho se
yakijs' proshak. Usmihnuvsya i skazav, shcho sam sultan jogo kliche. Nadijshov
nachal'nik storozhi i vpustiv velikogo uchenogo, z kotrim usi nauki zijdut'
kolis' do grobu, yak zagal'no govorili pro n'ogo.
   SHCHo skazav molodomu sultanovi najbil'shij mudrec' jogo derzhavi, ne
dovidavsya nihto, azh poki ne dijshlo do togo, shcho dribni, delikatni ruchen'ki
Nasti zachali lamati veliku i sil'nu derzhavu padishaha, shcho prostyaglasya na
tri chasti svitu... Ta do togo chasu shche ne raz zacvili chervoni kviti breskvi
i ne raz z gnizdochok golubi viveli molodih.



   XI. PERSHA PODOROZH NA PROSHCHU ROKSOLYANI

   Na Afoni dzvoni dzvonyat'
   Pochinaº Prot velikij,
   Oklikaes' Vatoped.
   Dali zojknuv Esfigmenu,
   Zagudiv Kseropotamu,
   Tam Zografu, dali Pavlyu,
   Rozlivaes' Iveron...

   Buv krishtalevo-yasnij ranok, koli sultans'ki galeri doplivali do Svyato¿
Gori, shcho yak bilij marmurovij stizhok vidniº na sinim tli neba i strimkimi
stinami v more spadaº. Na dovgim pivostrovi vzhe zdaleka vidnili zeleni
lisi. YAk nablizhalisya, poviyalo z nih chims' ridnim na dushu Nastuni, bo
zaprimitila tam ne til'ki kiparisi, pini¿ j kashtani, ale na visochinah
takozh buki, dubi j chatinni dereva: tut luchilasya tverda ristnya ¿¿ ridno¿
zemli z m'yagkoyu poludnevoyu ristneyu.
   Zdaleka dolitalo privitne grannya dzvoniv vsih afons'kih cerkov, shcho
vitali mogutn'ogo monarha. Na berezi zalivu Dafni vidnili veliki procesi¿
monahiv zi vsih monastiriv i bagato palomnikiv!
   Svoyu veliku slavu, yak svyate misce proshch, osyagnuv Afon vzhe duzhe davno, shche
yak ne bulo rozdoru mizh Shodom i Zahodom, a ºdnist' bula u cerkvi
Hristovij.
   Opodalik na skelyah poludnevo-zahidnogo uzberezhzhya Svyato¿ Gori bilya
pristani Dafni pishavsya v prekrasnim misci starij monastir velikomuchenika j
iscilitelya Pantelejmona, vidnovlenij vostannº galic'kim knyazem YAroslavom
Osmomislom. Tut prozhivali otshel'niki zi vsih zemel' Ukra¿ni.
   I zdavalosya ¿j, shcho v ¿h spivah pochula takozh vid ditinstva znakomij ¿j
napiv galic'kih cerkov.
   SHCHe na galeri prosila Sulejmana, shchobi spochav u tim monastiri.
   Vidchula samotnist' u tovpi musul'man i neznakomih monahiv. Zrazu
zrobilosya ¿j tak lyachno, yakbi bula sama v yakijs' pustini. Zmovila molitvu
shchiro-shchiro. I spokij uvijshov u ¿¿ dushu. A potomu stalo ¿j tak yasno i legko
na dushi, yak u ridnim domi. I zdavalosya ¿j, shcho kozhdij dub i kozhdij buk,
kozhda tverda chastinka i kozhda kvitka Svyato¿ Gori - se ¿¿ ridnya.
   Vzhe ne chulasya samotnya. Ne vidchuvala niyakogo tyagaru. Uyavlyala sobi
Matinku Gospodnyu Vorotarnicyu v Tvers'kij ikoni na Svyatim Afoni. Ne
lyakalasya ¿¿ tak samo, yak diti palomnikiv ne boyalisya sultana, pered yakim
drizhali ¿h bat'ki.
   Lyubila vse krugom, i sinº turkusove nebo, i spokijne more, i Svyatu
Goru, i pahuchi lisi na nij, i monastiri, i skiti, i travi, i kviti, i
monahiv, i palomnikiv, i ditej. A jogo? - zapitala sebe. i majzhe
pritaknula v dushi...
   Vsya zapalenila, skoro kinula okom, chi ne rizhnit'sya chim vid inshih
moloden'kih otrokiv sultana. Ne rizhnilasya zovsim odyagom i, mabut', ne
bagato viglyadom. Uspoko¿lasya.
   I znov tishilasya vsim, shcho bachila navkrugi. Tishilasya svoºyu vlasnoyu
radistyu z zhittya i gralasya, mov yasnim krishtalem,- dumkoyu, yaka azh tut ¿¿
privela. Toyu dumkoyu, shcho zrodilasya v ¿¿ golovci v chasi rozmovi z
monahom-vidstupnikom.
   Vdivilasya v tovpu monahiv i zdavalosya ¿j, shcho bachila yakes' znakome
oblichchya - des' bilya samogo Prota, nachal'nika vsih monastiriv na Afoni,
kotrij vitav Sulejmana.
   Tepla struya perejshla ¿j vid sercya do mozku i ochej. I zdavalosya ¿j, shcho
yasnij krishtal' dumki, yakij urodivsya v nij, zachinaº rozgrivatisya j
viglyadaº, yak goryuchij kamin', pro yakij prorokuvala ¿j ciganka, shcho bude mati
jogo u volossyu. Vzhe mala jogo - v golovi...
   Spokijno pishla v tovpi otrokiv bilya Sulejmana do monastirya sv.
Pantelejmona.
   Koli pidijshla do n'ogo z Sulejmanom, pobachila na verhu kam'yano¿ brami
monastirya vzhe neviraznij vid starosti nadpis: "Svyatu Obitel' siyu
vozobnovil chelovik, shcho viriv u Boga: knyaz' na Galichi, Peremishli,
Zvenigorod!, Ushici i Bakoti, YAroslav Osmomisl, sin Volodimirka. Uspe v
Bozi 1187 goda".
   Z glibokim zvorushennyam vidchitala starij napis i pobozhno zmovila
"Otchenash" za dushu velikogo volodarya svoº¿ ridno¿ zemli.

   * * *

   Pislya skromnogo snidannya, yakim monahi prinyali visokogo gostya i jogo
tovarishiv, a yake skladalosya z chornogo hliba, medu i vodi, pishla Nastya
oglyanuti golovnu cerkvu i ¿¿ skiti, rozsipani po nedalekih skelyah.
   Ale yak til'ki vijshla z kinovi¿, zustrila nespodivano znakomogo
vidstupnika, shcho jshov z yakims' duzhe starim monahom.
   Zbentezhilasya j hotila jogo ominuti. Odnache vin pokazav ¿¿ svomu
tovarishevi i skazav do n'ogo v ¿¿ ridnij movi:
   - Ce ulyublenij otrok sultana Sulejmana, hristiyanin. Os' tut buv mij
dim, moya ditinko! - zvernuvsya do Nastupi.
   Starij monah z biloyu borodoyu vdivivsya v ne¿ svo¿mi sinimi ochima,
poblagosloviv ¿¿ znakom hresta i skazav do znakomogo Nasti vidstupnika:
   - Mozhe, o. Ivane, toj otrok hoche oglyanuti nashu obitel'?
   - Tak,- vidpovila zhivo Nastya.
   Po tim, shcho monah nazvav vidstupnika "otche Ivane", zmirkuvala, shcho tut ne
znayut' pro jogo vidstupstvo. Ale ne hotila jogo zradzhuvati. Rozumila, shcho
todi i vin mig bi vidati ¿¿ tajnu, shcho vona ne otrok sultana, ale jogo
lyubka.
   Ishli v trijku yak predstavniki tr'oh pokolin'. Nastunya chula shche vdoma vid
bat'ka i pro sv. Afon i pro monastir sv. Pantelejmona, yak pro miscya, do
kotrih vid vikiv spryamovani buli sercya j umi vsih pobozhnih palomnikiv
nasho¿ zemli. Znala takozh, shcho vstup na sv. Afon zaboronenij zhinkam shche vid
chasiv carya Konstantina i shcho na Afoni ne bula shche ni odna ukra¿nka, navit'
niyaka knyaginya. Serce ¿¿ bilosya tak, yak b'ºt'sya v grudyah togo, hto pershij
vijde na nedostupnij verh gori.
   - Ti, sinu, z nasho¿ zemli? A zvidki? - pochav starij movah.
   - Z Rogatina,- vidpovila.
   - Znayu. SHCHe ne znishchili jogo bisurmani? - ZHal' blisnuv v jogo sinih,
starechih ochah.
   Uvijshli v cerkvu, de zdaleka blistiv golovnij vivtar prekrasno¿ roboti.
Nastya pobozhno perehrestilasya. Starij monah poprovadiv ¿¿ pered sam prestol
i pochav:
   - Svyatuyu trapezu siyu sotvorili sice: sobra voºdino zlato, i serebro, i
biserie, i kamenie mnogocinno, i mid', i olovo, i zhelizo, i ot vsih veshchej
vlozhi v gorn. I egda smishashesya vsya, sliya trapezu. I bist' krasota trapezi
sirich prestola neizre-chennaya i nedomislennaya umu chelovicheskomu, zanezhe
ovida ubo-yavlyashesya zlata, ovogda zh serebra, ovogda zh yako kamen' dragij,
ovogda zh inakova...
   Gliboke vrazhinnya zrobili na nij si slova starogo monaha,- sama ne znala
chomu.

   * * *

   Die Nachi ist still,
   Die Stunde slehl:
   Vergangenheit ruhrt sacht
   An goldnen Glocken

   Iduchi dal'she do najblizhchogo skita, pobachila krasu Svyato¿ Gori. Krugom
pid nogami rozlivalisya yasni vodi arhipelagu: lavrovi dereva i prochitan[46]
pishno prikrivali nagotu skel', nad kotrimi visoko kruzhlyali virli. YAk uhom
syagnuti,- panuvala tisha. Ne pererivali tishi ni rev zviriv, ni bleyannya
stad. Bo po ustavam Svyato¿ Gori zaboronenij tam pobut samicyam usyakih
zhivotnih i nema rozmnozhuvannya. I nishcho ne narushuº gliboko¿ tishi. Hiba viter
prosvistit' chas do chasu v girs'kih provallyah abo proshelestit' u listi
derev i korchiv. I znov tisha. Odno lish more gluho j odnomanitno shumit' u
priberezhzhya.
   Zahoplena krasoyu afons'ko¿ prirodi, zapitala starogo monaha, hto vibrav
syu goru na svyatu obitel'.
   Starec', iduchi pid goru, vtomivsya. Siv, vidpochiv hvilinku j pochav:
   - Stare peredannya vostochno¿ cerkvi kazhe: "Koli v ªrusalimi svyati
apostoli z Bozhoyu Matir'yu kinuli zhereb, komu yaka zemlya pripade dlya
propovidi ªvangeliya,- distalasya Bogomateri Ivers'ka zemlya[47] . Ale angel
skazav ¿j, shcho ta zemlya prosvitit'sya piznishe, a ¿¿ sam Bog privede tam, de
ochikuyut' ¿¿ opiki. Tim chasom chotiridnevnij Lazar, shcho buv todi ºpiskopom na
Hiprijs'kim ostrovi, duzhe hotiv bachiti Bozhu Matir. Ale boyavsya pributi v
ªrusalim, bo tam buli b gonili jogo. i za dozvolom Bogomateri prislav po
ne¿ korabel', na yakim vona plila do Kipru. Ta naraz poduv protivnij viter
i korabel' pribuv u pristan' Dafni, do Svyato¿ Gori, de stoyav hram
pogans'kogo boga Apollona i kudi pribuvalo bagato lyudej, shchob pochuti
proroctva pro svo¿ serdechni tajni i navit' pro tajnu samogo zhittya. YAk
til'ki Bozha Mati stupila nogoyu na berig, vsi kam'yani idoli zakrichali:
"Lyude! Jdit' do pristani i prijmit' Mariyu, Matir icyca!" Narod pospishiv na
berig morya i prinyav z pochestyu Bogomatir. A vona opovistila narodovi pro
Isusa. I vsi vpali j poklonilisya jomu, uviruvali v n'ogo i hrestilisya.
Bagato chudes sovershila tut Bozha Mati i skazala: "Se misto budi mni v
zhrebij, dannij mni ot Sina i Boga moego!" Poblagoslovila narod i skazala:
"Blagodat' Bozha da prebudet na misti sim i na prebivayushchih zdi s viroyu i
blagogoviniºm... Potrebnaya zhe k zhitiyu blagaya budut' im s malim trudom
izobil'na..." Poblagoslovila shche raz narod i poplila v Kipr. A yak minulo
visim sot lit, znov z'yavilasya tut Bogomati v sni pustinnozhitelyu Petru. Vin
mav takij son: svyatij Nikolaj klyachav pered Bogomatir'yu j, pokazuyuchi na
n'ogo, na Petra, prosiv ¿¿, shchob pokazala jomu misce dlya chernechogo zhittya. A
vona skazala: "Vo Afoni gori budet pokoj ego, to ºst' zhrebij mij, ot Sina
mni danij, da otluchayushchimsya mirskih molv i ºmlyushchimsya duhovih podvigov po
sili svoej tam vremenne zhitiº svoº provedut' bez pechali..." Takim ostane
svyatij Afon do skonchaniya mira[48]...
   Nastunya zakrila ochi rukoyu.
   Vse te, shcho opoviv starij monah, vidalosya ¿j takim prirodnim i
pravdivim, shcho nemov bachila j chula, yak ozhivayut' i krichat' kam'yani idoli,
krichat' pro chuda, yaki mayut' diyatisya na zemli. Virila tverdo v chuda. Bo chi
zh ne chudom bulo dlya ne¿ te, shcho vona syudi distalasya? Distalasya, vsuperech
prirechenyam cilih pokolin' mogutnih cariv!.. Distalasya yak nevol'nicya tudi,
de stolittyami ne mogli distatisya navit' zhinki najmogutnishih cariv
Vizanti¿. CHi zh ne chudom bulo, shcho z tovpi bidnih nevol'nic' tak skoro
vijshla azh na misce, yakogo ¿j zaviduyut' dochki pershih domiv se¿ zemli?
   Vidchula yakijs' divnij bil', shcho tam unizu muchat'sya tovarishki ¿¿ nedoli.
Toj bil' buv zmishanij z rozkishnoyu radistyu, shcho vona ne tam, mizh nimi...
   Vsim sercem vidchula divnu ruku Gospodnyu, kotra privela ¿¿ azh syudi -
CHornim SHlyahom ordins'kim i Dikim Polem kili¿ms'kim. Privela nenarushenu i
nevinnu. Privela i priznachila do yako¿s' veliko¿ probi-borot'bi. A pered
tim dala ¿j shche u lasci svo¿j pobachiti najsvyatishu obitel' Greci¿ ta
pomolitisya u nij.
   Z glibokih tihih ushchel' i debriv Svyato¿ Gori vihodili do ne¿ chudovi
mri¿, mov sribna mryaka, j nechutno sheptali do vuha, shcho vona priznachena do
nadzvichajnih dil.
   Hotila shche til'ki pobachiti Matinku Gospodnyu Vorotarnicyu. I zapitala:
   - CHi daleko vidsi Ivers'kij monastir?
   Starij monah zachav zdivovano divitisya na moloden'kogo otroka. Bo za
Ivers'kim monastirem popituvali zvichajno stari lyude, yaki mali tyazhki grihi
na sovisti. Voni hotili pered smertyu podivitisya v oblichchya materi Suddi...
   Pomalu vidpoviv:
   - Nedaleko, sinku!.. Na drugim berezi s'ogo vuz'kogo pivostrova... Zaki
ya vidpravlyu sluzhbu Bozhu, ti vzhe mozhesh tam buti...
   Po hvili dodav:
   - Ti hochesh bachiti Ivers'ku ikonu Bogomateri? Nastya, bachachi, shcho starec'
rozbalakavsya i rado govorit' pro svyati richi Afonu, zapitala:
   - A vidki ta ikona vzyalasya?
   - Odnogo vechera,- zachav starij,- inoki Tvers'ko¿ obiteli pobachili na
mori poluminnij stovp, shcho verhom syagav azh do neba. Perenyati zhahom, ne
mogli rushitisya z miscya, til'ki molilisya. A te vidinnya povtoryalosya nochami i
dnyami. Zgodom pobachili, shcho toj ognennij stovp gorit' pered ikonoyu Bozho¿
Materi i sprobuvali na chovnah pidplisti do ne¿. Ale chim bil'she pidplivali,
tim bil'she ikona viddalyalasya. Todi ivers'ki monahi zibralisya v hrami i
slizno molili Gospoda, shchob vin podaruvav ¿h obiteli toj neocinennij skarb
- ikonu Bogomateri. Gospod' visluhav ¿h molitvi. Najpobozhnishomu z nih,
Gavri¿lovi z Gruzi¿, z'yavilasya v sni Presvyata Diva i skazala: "Vijdi v
more i z viroyu stupaj po hvilyah do mogo obrazu!" Gavri¿l vstupiv na more,
perejshov po vodah, yak po sushi, i prinyav u svo¿ obijmi ikonu Prechisto¿
Divi. ¯vers'ki inoki postavili chudotvornu ikonu v golovnim vivtari. Ale na
drugij den' pered utrennyu inok, shcho zasvichuvav lampadi, vstupivshi v hram,
ne zastav u nim ikoni. Po dovgim shukannyu pobachili ¿¿ perelyakani monahi na
stini, nad monastirs'kimi vorotami, j vidnesli na poperednº misce. Ale na
drugij den' rano znajshli ¿¿ znov nad vorit'mi. Ce chudo povtorilosya bagato
raziv. Nareshti Prechista Diva znov z'yavilasya monahu Gavri¿lu i skazala:
"Ob'yavi brati¿, shcho ya ne hochu, shchob voni mene ohoronyali, ale ya hochu ¿h
ohoronyati - i teper, i v buduchim zhitti". Bratiya spovnila volyu Bogomateri.
Vid togo chasu i do nini Ivers'ka ikona znahodit'sya nad bramoyu monastirya.
YAk prijshli tut musul'mani, to vderlisya v Ivers'ku obitel'. A buv mizh nimi
arab, shcho nazivavsya Varvar. Vin z nenavisti do hristovo¿ viri nozhem udariv
Bozhu Matir v oblichchya. Ale, pobachivshi, shcho zhiva krov potekla z ¿¿ rani, shcho j
segodnya mozhna shche piznati,- pokayavsya, uviriv i stav skitskim monahom, i
spassya, i stav svyatim. Jogo malyuyut', sinku, chornogo, yak murina, z nozhem,
zi strilami i z lukom...
   Nastya sidila i v ekstazi sluhala svyatih legend afons'kih. Kartini, yak
malyuvav ¿j starij monah-malyar, peresuvalisya ¿j, mov zhivi pered ochima.
Slova: "Ob'yavi brati¿, shcho ya hochu ¿h ohoronyat' - vrizalisya ¿j u pam'yat'
neznishchimo.
   Z zadumi zbudiv ¿¿ buvshij o. Ivan, shcho ves' chas ne promoviv ni slova.
Teper dodav, kazhuchi kozhde slovo:
   - ZHinochogo pola na svyatim Afoni ne bulo vzhe bil'she yak tisyachu lit.
Arons'ki otci zakonopolozhili, shchob zhinochij pol ne mav vstupu na Svyatu Goru.
A se potverdzheno bulo gramotami vsih cariv vizanti¿s'kih i velikih
sultaniv. Bula tut lishe zhinka pershogo hristiyans'kogo carya Konstantina. Ale
yak til'ki pidijshla dopershogo skita, Bozha Mati kriknula z ikoni:
   "Ti chogo syudi! tut inoki, a ti zhinka! Ni kroku dal'she!"... Caricya
zlyakalasya j vernula do Vizanti¿ ta opovila se bratu Arkadiyu. Se toj,
kotrij shchoroku prisilav syudi 12 funtiv zolota i 17 sribla z cars'ko¿
skarbnici. A yak nastali turec'ki sultani, to i voni poshanuvali svyatij
zakon Afons'kij...
   Z Nastuneo diyalosya shchos' nadzvichajne pid vplivom divno¿ tishi j opovzan'.
Zdavalosya ¿j, shcho tuteshni monahi lyude ne z sego svita. YAkijs' vnutrishnij
rozruh opanuvav ¿¿ dushu, mov oranu vesnop zemel'ku, v yaku maº zapadati
nasinnya.
   Postava j ruhi starogo monaha vzhe vid persho¿ hvili zustrichi z nim
robili na ne¿ vrazhinnya, shcho vin musiv kolis' nalezhati do visokopostavlenih
lyudej. Teper po jogo opovidannyah nafala perekonannya, shcho vin mig bi ¿j ne
odno skazati i v inshih spravah: tih, shcho nimi zacikaviv ¿¿ Richchi u shkoli
nevodnic'. Po nadumi promovila do n'ogo:
   - Skazhi meni, starche Bozhij, chomu turki mayut' svoyu sil'nu klac na
velikih zemlyah, a mi ni?
   Starec' vdivivsya na ne¿ z takoyu uvagoyu, shcho azh brovi zmorshchiv. Opislya
povagom vidpoviv:
   - I mi vse te mali, mij moloden'kij sinu...
   - CHomu zh mi vtratili? - zapitala z velikim zacikavlennyam.
   - Bo virnosti v nas ne bulo.
   Starec' zmorshchiv cholo, yakbi prigaduvav sobi shchos' davno zabute, i
prodovzhav:
   - To mirs'ki dila, mij sinu! Ale yak mi ne mali vtratiti svoº¿ vladi,
soli vzhe v desyat' dniv po smerti Vladimira ubili na Alti sina jogo,
pravednogo Borisa... Ta ne v tim rich, shcho vbili. Bulo take vid chasiv siniv
Adama u vsih plemen i narodiv. Ale v tim sorom i gore, shcho pravednij Boris
skonav, opushchenij vijs'kom svo¿m. Tak samo zradzhenij, pogib i Glib pid
Smolens'kom, i Svyatoslav, v dolini nad Oporom, sered gir visokih, de i ya
lit tomu p'yatdesyat molivsya i dokidav sosnini, shchob zviri ne porili
knyazhes'kogo grobu... Vsi voni pogibli, opushcheni vijs'kom svo¿m...
   Bozhij starec' mav slezi v ochah, koli zgadav pro se. Nastya vdivlyalasya v
n'ogo, yak v obraz, i lovila kozhde slovo z jogo ust.
   Tut starec' znov napruzhiv um svij i visoko zmorshchiv cholo ta pochav:
   ..."A v® l®to 6655[49] ubisha kiyane Igora Ol'govicha snemshesya v®chem® i
pohitisha v® cerkv® sv. Teodora, kogda knyaz' byashe v® chernceh® i v® skim®...
I monatyu na nem® otorgosha, i iz® skitki izvolokosha, i elice izvedosha iz®
monastyr', i ubisha ego, i vezosha na Podol'e, na torgovishche, i naga
povergosha"...
   Vidithnuv i prodovzhav:
   ..."A tisyackij Lyazor - to musiv buti varyazhskij nashchadok, mij sinku, bo
poshanuvav hoch tilo knyazya - "povel® voinam vzyati Igora knyazya i oni, vzemshe,
pokrisha ego odezhdami svoimi i polozhisha t®lo ego v® cerkvi svyatago Mihaila.
I na tu noshch' Bog proyavi znamenie veliko: zazhgoshasya nad® nim® sv®shchi vsi. I
nautr®ya pri®ha igumen® Anton® i veze t®lo knyazya Igorya v® monastyr' k®
svyatomu Simeonu i tamo polozhisha ego v® grob'"...
   Starec' znov vidithnuv i dodav:
   - Tak opisuº stara litopis' nasho¿ zemli, yak povodivsya nash narod z
vladoyu svoeyu, sluhayuchi pidsheptu buntivnikiv.
   - A na shcho zh Bog dopustiv do tako¿ strashno¿ richi, koli toj nash knyaz' buv
pravednik, yak vidno z chuda nad tilom jogo? - zapitala Nastya.
   - Bo dav Gospod' svobidnu volyu lyudyam, sotvorivshi ¿h na obraz i podobiº
svoe. Robit', shcho uvazhaºte dobrim, skazav ¿m, a ne shochete, to pobachite, do
chogo dijdete... Na potomkah potomkiv vashih vidib'yu zlobu vashu... Ne
spinyalasya ta zloba i pered najbil'shimi volodaryami nasho¿ zemli, mij sinu...
Korolevi Danilovi, pershomu rozumom po Solomoni, na piri, pri chuzhih poslah,
dlya bil'sho¿ narugi nash galichanin zhbuhnuv chashu vina na oblichchya... A
YAroslava Osmomisla, kotrogo navit' chuzhi knyazi i sultani vibirali suddeyu za
rozum jogo, vzyali galichane na strashni torturi: zhivcem spalili pered ochima
jogo lyubu zhinku... Se toj sam gospodar nasho¿ zemli, za golovi kotrogo
siyala vona zolotom i dostatkom, yak nikoli. Se toj sam, shcho vidnoviv svyatu
obitel' siyu...
   Tut Bozhij starec' pokazav rukoyu monastir sv. Pantelejmona iscilitelya j
kinchiv:
   - Azh do samogo kincya nasho¿ vladi tak postupali z neyu! A Bog miloserdnij
dovgo divivsya na te, poki ne prinyav dushi ostann'ogo nashogo knyazya, shcho
skonav vid otru¿ v tyazhkih mukah... I ne ostaviv uzhe na znushchannya zhadnogo
nashchadka svogo, bo pomer molodij vid zlobi bat'kiv nashih... Os' chomu mi,
ditino, ne maºmo vladi svoº¿... Ne v tim rich, shcho buli zli vchinki, a v tim,
shcho ne bulo sprotivu v narodi proti nih... Ne bulo ni poshani, ni oboroni
vladi. Tomu vona j upala...
   Na Nastyu zrobilo te opovidannya Bozhogo starcya tyazhke vrazhinnya.
   Vimovilasya vtomoyu i vernula do monastirya.
   Z poludnya vi¿hala z sultanom i inshimi otrokami cherez pivostrov do
Ivers'ko¿ obiteli. Grunt buv suhij i kam'yanistij, z ridkimi, ale
zhivotvornimi potokami. CHudovi lisi i sadya stoyali krugom, a v nih dereva
maslinni, orihovi, smokvovi j pomaranchevi, kashtanovi j kiparisovi ta
ogorodi z ovochami i vinogradnoyu lozoyu. Zdaleka vidniv bilij snig na
visokih shpilyah Svyato¿ Gori.
   V'¿hali v dubovij lis, pishnij, micnij i velikij. Tisha tut bula taka, shcho
navit' komahi ne brenili v vozdusi.
   "Rozumiyu,- skazav mov do sebe Sulejman,- chomu tut spochivav najbil'shij
zavojovnik Erebu[50], shcho dijshov najdal'she na shid soncya..."
   Nastunya oglyanulasya shche raz v napryami taºmnichogo ostrova Samotrake, z
kotrogo pohodila mati Oleksandra Velikogo. Z gori vidno bulo Samotrake j
Lºmnos, Imbros i Tassos, i ledvi zamitku polosu beregiv Dardanell's'kogo
prolivu, Ge-lespontu.
   Vecherilo, yak nablizhalisya do Ivers'ko¿ obiteli na pivnichno-zahidnim
skloni Afonu, shcho stoyala na priberezhzhi mors'kogo zalivu, na tli potrijnih
nede¿v gir, pokritih negrami j lisami. YAkraz vhodila procesiya v bramu
svyato¿ obiteli.

   * * *

   Ivers'ki monahi gliboko klonili golovi pered temnoyu ikonoyu Bogomateri,
shcho stoyala nad monastirs'koyu bramoyu.
   Nastunya glyanula na Sulejmana i na ikonu ta mimohit' i sobi sklonila
golovu. Vid Ivers'ko¿ Bogomateri buv strogij. Vona predstavlyalasya yak Mati
griznogo Suddi. Na laniti temno¿ ikoni bez niyakih slidiv koloritu vidniv
znak krivavo¿ rani, shcho nadavav ¿j shche bil'she griznogo viglyadu.
   Nastya podivilasya na Sulejmana. Vin shche vdivlyavsya v obraz materi
"hristiyans'kogo Proroka". Drozh neznachno perehodila i po jogo oblichchyu.
Nasunuv turban shche glibshe na ochi, nizh zvichajno, i tverdim krokom uvijshov na
podvir'ya starogo monastirya. Tam zanochuvav z usim pochotom svo¿m v okremih
keliyah.
   Hoch Nastya vtomlena bula dorogoyu, ale ne mogla zasnuti v svo¿j keli¿.
Misyac' zalivav ¿¿ kimnatu takim sil'nim svitlom, shcho bulo v nij yasno, mov
uden'. Dusilasya v tij malij keli¿ i chulasya duzhe samotna, mov osirotila.
   CHi podilali na ne¿ monastirs'ki muri, chi duh vidrechennya vid svitu, shcho
viyav tut vid stolit', chi taºmnicha nich poludnya,- dosit', shcho veselist', yaka
nikoli ne opuskala ¿¿, shchezla zovsim. Vidchula potrebu yako¿s' ohoroni j
opiki. Ohoroni ne pered zovnishnim svitom, bo tu mig ¿j dati moguchij
Sulejman. Ale ohoroni pered tim, shcho nablizhalosya v ¿¿ nutri. Togo shche ne
bulo. Odnache, tin' togo, shcho malo prijti, vperve tut upala na ¿¿ molodu,
rozhvil'ovanu dushu...
   CHula virazno, shcho rozletivsya vzhe nizhnij zapah ¿¿ persho¿ lyubovi, yaku
vidchuvala do Stefana, ta shcho pomalu, ale postijno vhodit' v ¿¿ serce druga
lyubov. Lyubov, kotra hvilyami zachinala sp'yanyuvati ¿¿, dijsno yak vino. Lyubov
grishna, lyubov do nevirnogo bisurmenina, yakij stavav ¿j vse dorozhchim.
Prigadalasya ¿j pisnya serbs'kih nevol'nikiv. I prigadalasya ¿j podruga
Irina. SHCHo vona skazala b na vistku, shcho Nastya stala zhinkoyu sultana!.. YAkas'
gordist' probudilasya v ¿¿ dushi. Vzhe ne zhuritimet'sya nichim!.. Skarbi
nezlichimi matime v rukah... Vlastiva kozhdij zhinci zhadoba zabezpechennya sebe
i buduchogo potomstva vidpochivala v ¿¿ dushi, yak nasichena boa. Rivnochasno ta
dumka spravlyala ¿j bil' i lishala, mov burlivij potik, yakijs' divnij osad v
¿¿ nutri.
   Obraz Bogomateri Vorotarnici ne shodiv ¿j tyamki.
   A misyac' nemov viklikuvav nadvir.
   Vstala. Odyagnulasya. Vijshla...
   Pripuskala, shcho monastirs'ka brama bude zamknena v tij pori. Ale hotila
pohoditi bodaj po stezhkah monastirs'kogo goroda, blizhche chudotvorno¿ ikoni.
Tiho, yak kitochka, perejshla popri sultans'ku storozhu i pidijshla do brami.
   Brama bula vidchinena!.. Bilya ne¿ micno pahli sini bozi, i bili yasmini,
i chervoni rozhi, i sini groznu kvitiv glicini¿, i chervonij kvit breskvi, shcho
viglyadav mov krov na oblichchi ikoni... Pivp'yana vid zapahu vijshla pered
bramu... Nich bula yasna i spokijna. Ni najmenshij vitrec' ne viyav vid
Gelespontu i vid Propontidi. A ªlins'ke more, gladke mov dzerkalo,
posriblene syajvom misyachnogo blisku, viddihalo tiho, yak velikij stav pid
Rogatinom... Na spomin ridnogo krayu zadrizhalo serce molodo¿ Nasti j ochi ¿¿
zvernulisya do oblichchya Bozho¿ Materi.
   Vono bulo zovsim inakshe, yak vden'! YAkes' bil'she zadumane i menshe ostre,
hoch vse shche suvore.
   Moloda nevol'nicya v ekstazi vpala na kolina i pociluvala chuzhu zemlyu. Z
ostrahom podivilasya na Ivers'ku ikonu, ochikuyuchi, shcho vona os'-os' krikne,
zijde z-nad brami i prozhene ¿¿ zi Svyato¿ Gori. Ale ikona z suvorim vidom
movchala j nemov gotuvalasya sluhati ¿¿ molitvi. I moloda nevol'nicya zachala
molitisya do obraza z takim perenyattyam, yakbi govorila do zhivo¿ lyudini:
"...Matinko Gospodnya, Vorotarnice! Tvij Sin skazav do vsih lyudej: "Prosit'
i dast'sya vam, shukajte i znajdete, stukajte i otvoryat' vam..." Matinko
Gospodnya, Vorotarnice v Ivers'kij ikoni na Svyatim Afoni!.. I ya tebe
proshu!.. I ya shukayu tvoº¿ opiki!.. i ya stukayu do miloserdya tvogo!.."
   Vidithnula, koli vazhila v dushi te, shcho dal'she mala skazati laskavij
Materi Boga, kotra znaº, shcho take bil'. Prochuvala, shcho zmozhe vertati. Ale z
chim i do kogo? Hto znaº, chi tam zhivut' ishche bat'ko i nen'ka? Hto znaº, chi
Stefan ne ozhenivsya vzhe? I chi vil'no tut tratiti taku nagodu do sili i do
vladi? Tut prigadalasya ¿j vorozhba ciganki, shcho bude velikoyu paneyu.
Vidithnula i znov molilasya:
   "...YA bidna divchina z daleko¿ kra¿ni, bez domu i bez rodu mizh lyud'mi
chuzhimi, odna-odinoka yak bilina v poli! Mene virvali z domu j zagnali v
svit dalekij. Ale ya ne proshu ni za svoyu volyu, ni za svoº shchastya... Matinko
Gospodnya, Vorotarnice! Daj meni til'ki znak, shcho robiti mayu u svo¿m
vaganni! YA ne mozhu zabuti muk neshchasnih branciv i osel' pozhezhi v svo¿m
ridnim krayu. Mozhe, ti tak hochesh, shchob ya zlagidnila veliki neshchastya ridno¿
zemli? Daj meni znak yakij-nebud' vid vsemoguchogo Sina svogo v Trojci
ºdinij! Adzhe vin znaº vse i vsim opikuºt'sya, navit' chervachkom najmenshim! A
bil' dushi moº¿ bil'shij, nizh bil' roztoptanogo chervaka. YA ne hotila b
virikatisya cerkvi, v yakij molit'sya mij bat'ko. Bo todi budu samotnya shche
bil'she, nizh teper. Ale zh inakshe ne prinesu pil'gi tisyacham neshchasnih. Ti
znaºsh, shcho take bil'! Vstavsya za mnoyu do vsemoguchogo Boga, shcho sotvoriv
nebo, i more, i vitri, i ptici nebesni, shcho nakazav lyudyam tvoriti dobri
dila. Daj meni znak yakij-nebud', Matinko Gospodnya, Vorotarnice! Mozhe,
yakraz v tij cili divna ruka Bozha privela mene azh syudi, stepami i moryami,
shchob ya prinesla pil'gu goriyuchim selam i gnanim u nevolyu zhinkam i muzhchinam?
Daj meni znak yakij-nebud'. Matinko Gospodnya, Vorotarnice! Kivni svo¿m
okom, zadrizhi povikoyu, vityagni pal'chik do mene!.."
   Molilasya vseyu naivnoyu shchiristyu nevinno¿ dushi. i divilasya pil'no-pil'no
to u viraz oblichchya Matinki Boga, Vorotarnici, to v bezvisti sin'ogo neba
nad svyatim Afonom. Ale ne zminyalosya divne oblichchya ikoni. Lish u nebesnih
taºmnih bezvistyah tiho morgali zori na sinim tli i yasnij misyac' sunuv, mov
mlinove kolo.
   Bula sama. I vidchula samotu. I yakijs' divnij vnutrishnij golos nemov
zagovoriv do ne¿:
   - "Na obraz i podobie svoº sotvoriv Bog lyudinu, i dav lyudini promin'
rozumu svogo i vol'no¿ voli svoº¿ yak dvi mogutni kermi, shchob pereplila
zhittya. Rishaj sama pislya rozumu svogo i voli svoº¿, shcho ¿h dav tobi Bog! A
prijde chas, koli Bog dast' tobi ne oden znak, ale bagato, chi ti dobre
rishila i chi dobri stezhki tvo¿..."
   Pochula bryazk zbro¿ i vidgomin krokiv sered nichno¿ tishi. To storozha
pidnosila zbroyu.
   V brami stoyav zadumanij Sulejman za nasunenim gliboko turbanom, z
krivoyu shableyu pri boci. I vin ne mig zasnuti to¿ nochi. I jomu ne shodiv z
tyamki suvorij obraz Vorotarnici obiteli, v yakij zanochuvav. I vin vijshov,
shchobi vnochi podivitisya na toj taºmnij obraz Materi hristiyans'kogo Proroka,
yakogo zamuchili soldati.
   Velikij sultan usmihnuvsya nad tim, shcho zrobili predki teperishnih
ispovidnikiv viri Sina Mari¿. Dumav, shcho yakbi tak jogo vlada prostyagalasya
todi nad ªrusalimom, yak prostyagaºt'sya teper, to, pevno, ni oden
musul'mans'kij namisnik ne dozvoliv bi buv tak muchiti togo nevinnogo
propovidnika v bilomu hitoni! A tak - predki "dzhavriv" spoganili svit:
skriz', kudi prihodyat' ¿h potomki, nesut' zi soboyu znak shibenici, na yakij
povisili svogo Proroka!
   - "CHi bachiv hto shchos' podibne! - dumav iduchi velikij sultan, shcho ne
terpiv hristiyans'ko¿ viri, a peredovsim znaku, hresta.- Kudi ne glyan' u ¿h
krayu, skriz' bachish ¿h svyatu shibenicyu: pri stezhkah i shlyahah, i na
rozputtyah, na domah, i na cerkvah, i na styagah ta koronah ¿h knyaziv i
monarhiv, na groshah, ba navit' na grudyah ¿h posliv!.. Navit' na svo¿j
lyubci bachiv ya shibenicyu!.. A tak micno derzhat'sya ti "dzhavri" svoº¿
shibenici, shcho navit' nevol'nicya ne hotila zrechisya znaku shibenici za cinu
sultans'kogo signeta! I chogo voni tak derzhat'sya to¿ shibenici, na kotrij ¿h
bozhevil'ni predki povisili ¿h Proroka?"
   Tak dumav kalif usih musul'man i ne znahodiv na se vidpovidi.
   Ale velika tverdist' "dzhavriv" podobalasya jomu, yak podobalosya vse, shcho
bulo tverde, velike, gliboke i pravdive, hochbi j razilo jogo. Viriv u te,
shcho Magomet buv bil'shim prorokom nizh Hristos i shcho prijshov po nim, abi tak
samo "popraviti" jogo viru, yak Hristos popraviv viru proroka ºvre¿v,
Mojseya.
   ªvre¿v ne lyubiv z rizhnih prichin. A golovno tomu, shcho voni ne mali v sobi
spokoyu.
   Priglyadavsya ne raz, yak jogo yanichari dobivali polonenih rizhnih narodiv.
Dzhavri zvichajno spokijno umirali, a ºvre¿ ni. Ne terpiv s'ogo. Z dzhavriv
podibno vertilisya pered smertyu virmeni i greki, ¿h tak samo ne terpiv
sultan. Velikij, pogidnij spokij to¿ nevol'nici, shcho onde molilasya do
materi svogo Proroka, imponuvav jomu tak, yak imponuvav dobrij polk, shcho
jshov na pevnu smert',- uperto, tverdo.
   Ochevidno, vona musila vzhe zaprimititi jogo. Ale ne zvertala na n'ogo
najmensho¿ uvagi. Se draznilo jogo - j podobalosya jomu, shcho buv htos', shcho ne
zvertav na n'ogo uvagi. V pochuttyu svoº¿ sili j mogutnosti vidchuvav potrebu
togo. Majzhe z pokoroyu vizhdav, azh jogo lyubka skinchila molitisya.
   Vstala i prosto pidijshla do n'ogo tak prirodno i na¿vno, yak ditina.
   Pishli oboº ponad mors'kij berig.
   Vona shche raz oglyanulasya, i movbi chula, yak u misyachnim syajvi jshov mov
lunatik buvshij monah, vidstupnik. Ishov bez shapki, z zalomanimi rukami i z
bolem na oblichchi. CHi tak muchilo jogo vidstupstvo vid hristovo¿ viri, chi
zlochini, yakih dokopuvav u svo¿j shpions'kij sluzhbi, chi odno i druge? Teper
zrozumila Nastunya, chomu vin tak garno-garno opovidav ¿j, yak to Mati Bozha
Vorotarnicya v yasnu spokijnu nich proshchaº zlochincyam ¿h strashni dila. Zbagnula
vzhe jogo dushu i jogo mri¿. Dodumalasya vsego... A vin ishov prosto do obraza
nad bramoyu. I ne bachiv nichogo, zadivlenij u zherelo laski. Hto znaº, yak
dovgo mriv vin pro syu molitvu pered chudotvornim obrazom Bogomateri? -
podumala Nastunya. Oglyanulasya shche kil'ka raziv. I vse bachila, yak
ishli-skradalisya do obraza temni tini lyudej-grishnikiv. Vsi voni mali yakijs'
tyagar na dushi. Vsi, vsi, vsi. "A Sulejman? - podumala.- Cikavo, yaka jogo
dusha - tam - u samim nutri?.."

   * * *

   Sultan zaprimitiv u Nastuni yakus' zminu. Bula shche pogidnisha, yak
zvichajno. Taka duzhe pogidna, yak osin', shcho daº solodki ovochi.
   "Mozhe, poprashchalasya zi svo¿m Bogom?" - shibnulo jomu v dushi.
   V tij hvili pripuskav, shcho vona pokorilasya pered nim tak, yak pokorilasya
pered jogo predkami otsya hristiyans'ka zemlya z usimi svyatinyami.
   Radist' zasiyala na jogo oblichchi i na hvilinu ostudila jogo goryachu
lyubov, yak ostudzhuº vse, shcho vzhe osyagnene...
   Ale, glyanuvshi v ochi nevol'nici, vidchuv, shcho syu tverdinyu ne vistarchit'
raz zdobuti. Velikij zavojovnik visheptav mimohit' slova:
   - Lyublyu tebe...
   - I - ya,- duzhe tiho vidpovila moloda nevol'nicya, tak tiho, shcho velikij
sultan ne znav, chi vin dijsno chuv ti slova, chi til'ki prichudilosya jomu te,
shcho hotiv chuti.
   CHas dlya n'ogo nemov zaderzhavsya vid neviraznogo slovechka jogo lyubki, shcho
do kotrogo ne buv pevnij, chi dijsno jogo chuv.
   Ale radist' jogo cherez te ne bula mensha. YAkas' rozhvil'ovana, solodka
rozkish, shcho davala jomu nebuvale pochuttya sili i zhittºvo¿ radosti, obhopila
vse jogo ºstvo. Mov zelektrizovanij perunom stoyav velikij sultan Osmaniv
na berezi vichno-gomonnogo morya. I chuv u sobi podvijnu silu i podvijnu
velich. CHuv u sobi pogidnu radist' z zhittya, yaku perelivala v jogo serce ta
tiha divchina z daleko¿ kra¿ni. Pomalu minalo jogo rozhvilyuvannya. I oblichchya
sultana zaliv spokij, yakij jomu najbil'she podobavsya v lyudyah.

   * * *

   A vid taºmnichogo ostrova Samotrake sunuv misyac' vpovni, spokijnij, yak
najbil'shij volodar Osmaniv. Sunuv i sipav svoº sribne svitlo na pal'chaste
listya vinogradu, na vichno zelene gillya derev lavrovih, na visoku bramu
inokiv ivers'kih, na snizhisti shpili Svyato¿ Gori i na minlivi vodi
ªlins'kogo morya, v kotrim takozh lyubilisya Bozhi sotvorinnya j cherez lyubov
nabirali sili do dal'shogo zhittya v nevidomij glibini.
   Ta ne znav velikij sultan, yaka glibina bula v dushi jogo lyubki i shcho malo
vijti z glibini to¿ dushi.
   A na ne¿ svyatij Afon zrobiv take sil'ne vrazhinnya, shcho rishilasya ne
pokinuti hristovo¿ viri za niyaki skarbi svitu, navit' za diyadem sultanki
Osmaniv! A shcho vzhe polyubila molodogo Sulejmana i hotila stati jogo zhinkoyu,
to vidchula, yak kolet'sya dusha i yak velikij bil' vhodit' u serce. I bachila
vzhe pered soboyu krutu stezhinu dumki, yakoyu mala jti dusha ¿¿, tyagnena dvoma
silami: viroyu i lyubov'yu. O, vzhe chula, shcho bude mati shcho proshchati ¿j Matinka
Gospodnya Vorotarnicya, na svyatim Afoni, v Ivers'kij ikoni...
   Lyubov i vira, dvi najbil'shi sili v lyudini, vzhe borolisya v nij, yak
boret'sya burya z beregom Gelespontu. Zems'ka lyubov zachinala pokrivati vse,
osvitlyuvana liskavicyami togo, shcho lyude nazivayut' shchastyam-doleyu. Pokrivala ¿h
oboº.
   Vin mimo rozumu svogo ne bachiv navit' togo, shcho vona vzhe vspila dati
jomu j uchitelya i na proshchu do svyatogo miscya "dzhavriv" zatyagnuti. Velikij
sultan Osmaniv u kviti svoº¿ molodosti jshov poruch ulyubleno¿ zhinki svyatimi
stezhkami Afonu, yak ishov kolis' prarodich Roksolyani. A vona jshla, yak Eva,
navit' ne dumayuchi pro te, chi vin zavagaºt'sya z'¿sti vse, shcho vona jomu
podast' - vona, jogo buducha zhinka...
   Velikij sultan Osmaniv, volodar tr'oh chastej svitu, ishov v oblakah
rajs'ko¿ rozkoshi - z bidnoyu divchinoyu, z nevol'niceyu. Vin zdobuv ¿¿ lyubov u
hvili, koli vona pobachila, yak vin spokijno zhdav, zaki vona skinchit'
molitvu do Boga svogo. V tij hvilini zdobuv volodar Osmaniv najbil'shu
lyubov svogo zhittya, najbil'shu rozkish jogo i - najtyazhchu prikrist'...
   Bo kozhda pravdiva lyubov - se povtorennya taºmnogo minulogo vsego
lyuds'kogo. Se zolotij dzvin jogo buval'shchini: jogo visokih zletiv i
krivavih upadkiv ta pokuti.
   O, divnij ºst' zv'yazok muzhchini z zhinkoyu, a im'ya jomu taºmnicya...

   * * *

   O, bagato nauk vinesla Nastya z persho¿ svoº¿ proshchi v dalekij chuzhini. I
navit' ne spodivalasya shche odno¿ rozv'yazki pitannya, kotre chas do chasu
zapryatuvalo ¿¿ rozbudzheni v Krimu dumki.
   A stalosya se tak:
   Koli vzhe mala vertati z Sulejmanom do monastirya zi svoº¿ progulki v
spokijnu, tihu nich,- naraz vid Gelespontu poviyav naprasnij vihor i
zakrutilosya more pid Afonom. I zasichali zbureni vodi, i pohililisya vid
vihriv lisi na gorah. A pomizh skelyami Afonu shchos' zastognalo j zasvistilo.
I vidno bulo, yak v glibokih yarugah, nemov z zhahu, tryaset'sya vsya ristnya. I
nebezpechno stalo jti dal'she, bo vihor pidrivav pidneseni do hodu nogi ta
mig kinuti v propast'.
   Sulejman glyanuv na Nastyu, kotra drizhala zi strahu i holodu. Opislya
podivivsya dovkrugi, potyagnuv ¿¿ za ruku v tihishe misce pid guste derevo
mizh skelyami, znyav zi sebe svij verhnij odyag j obtuliv perelyakanu divchinu.
A sam oblichchyam zvernuvsya do Mekki j, pohilivshi golovu, zachav molitisya.
Molilasya j Nastya do Boga svogo, vsya drizhachi zi strahu.
   A tim chasom nebo zatyagnulosya hmarami i grim zachav richati, tisyachnim
horom lunayuchi mizh skelyami Afonu. I pogasli vsi zvizdi na nebi, yakbi ¿h
nikoli ne bulo, i nastala temna nich, a z chornih hmar hlinuli potoki doshchu.
Sered nesamovito¿ temryavi chas do chasu prorizuvala nebo tak samo nesamovita
yasnist'. V ¿¿ zhahlivim fosforichnim blesku tim strashnishe,viglyadali chorni
chelyusti viriv na mori, kotri krutilisya nemov u shalenim tanci j letili na
beregi Afonu. Po kozhdim osvitlenni nastupala shche tyazhcha temryava i ne vidno
bulo navit' ruki pered ochima.
   Nastya vsya drizhala v obijmah Sulejmana, pritulivshis' do dereva. Ne
govorila ni slova i ne chula, shcho vin govoriv. Dumki v ne¿ bigali bezladno,
a vsi kruzhlyali kolo nesamovitogo svitla, shcho raz u raz rozdiralo temryavu.
Naraz i nutro ¿¿ perelyakanogo duhu rozderla podibna liskavka...
   Zrozumila, chomu ¿¿ bat'ko tak ne lyubiv roz'yasnyuvannya buduchchini
vorozhkami... Adzhe po kozhdim takim roz'yasnyuvanni nastupala shche bil'sha
temryava. I hto, upovayuchi na roz'yasnennya jomu shlyahu skoroyu liskavkoyu,
pustivsya b iti kudi-nebud', togo napevno zhdala b zaglada. Bachila se
naglyadno.
   Koli na hvil'ku zatih rev buri i grimit gromiv na gorah, vchula, yak
govoriv do ne¿ molodij sultan Osmaniv:
   - Ti vsya prozyabla, ya dam tobi zaraz i svij kaftan. Vidpovila:
   - Ti volodar veliko¿ derzhavi, a ya nikla kvitka, yak kazav uchitel'
Abdullag. Takih, yak ya, bagato, takih, yak ti, nema...
   Sulejman ne vidpoviv ni slova i zachav rozpinati svij kaftan. Zaderzhala
jogo ruku, kazhuchi:
   - Ne hochu!
   - CHomu?
   - Za toboyu vzhe napevno shukayut' tvo¿ lyude i kozhdo¿ hvilini mozhut' syudi
dopovzti.
   - I shcho z togo?
   - Ta j shcho zh podumayut' sobi, koli pobachat', shcho velikij sultan Osmaniv
drizhit' v sorochci na doshchi, a kaftan svij dav sluzhnici z garemu svogo?..
   - Ti ne sluzhnicya, ti budesh najlyubisha zhinka moya!
   - SHCHe ni, shche ni! I Bog znaº, shcho bude z nasho¿ lyubovi. Ta j ne hochu ya,
shchobi tvo¿ lyude zle dumali pro mene, koli b ya dopustila do togo, shchob ti
naraziv dlya mene svoº zdorovlya.
   - Ne oglyadajsya na lyudej!
   - A na tvoyu matir takozh ni? Tazh vona dovidalasya b pro vse...
   Se zderzhalo Sulejmana.
   A burya dal'she gula. I sultana Osmaniv dijsno shukali jogo virni lyude,
povzuchi z narazhennyam zhittya pomizh skeli Afonu, shcho drizhali vid udariv
peruniv. Dva z nih pogibli: odin upav u propast', drugogo vdariv perun j
ubiv na misci.
   Na drugij den' Nastya bachila tila obidvoh, pokriti vijs'kovim znamenem.



   XII. "I DVA VESILLYA, A ODNOGO MUZHA..."

   Eine bot ihm einen bunten Traum
   Und er hat sein Herz dafur gegeben.
   Nannt' es Liebe und ein reifstes Leben.
   Jahre gingen und er merkt' es kaum.
   Und sein Blut gor wie der Saft der Reben.

   Sultan Sulejman vertav na Solun' z otrokami j pochotom do svoº¿ stolici.
   I zanepoko¿vsya ves' garem na vistku, shcho blida nevol'nicya ide z nim vzhe
vid Solunya v dorogim diyademi z perel, i girshilisya vsi, shcho vona shche dosi
zaslonoyu ne zakrila oblichchya, yak velit' zvinaj moslemiv.
   Nadzvichajna tisha zalyagla palatu Deri-Seadetu, koli v'¿zdila do ne¿
nevol'nicya Hurrem. Til'ki perelyakani ºvnuhi tovpoyu vijshli ¿j nazustrich i
klanyalisya shche nizhche, yak pered tim.
   Ta zanepokoºni buli ne til'ki meshkanci sultans'kogo garemu, ale j vsi
veziri, kadiyaskeri, defterdari j nishandshi i navit' Kizlyar-agasi,
najmogutnishij zi vsih dvirs'kih dostojnikiv. Voni nyuhom shidnih lyudej
chuli, shcho nablizhayut'sya yakis' veliki zmini v zhitti cisars'kogo dvoru.

   * * *

   Mov chorna tucha nad zemleyu, visila nenavist' nad velikim garemom
padishaha. Nenavist' vsih zhinok i odalisok do blido¿ chuzhinki, nevol'nici
Hurrem, "hristiyans'ko¿ sobaki", shcho polonila serce desyatogo sultana.
   Na drugij den' po pri¿zdi Nastuni pobachila vona vecherom, yak do ¿¿
kimnati vbigla mala chorna sobaka z derevlyanim hrestikom, priv'yazanim do
hrebta. Zrazu tak nalyakalasya, shcho azh kriknula. Ale vmit' uspoko¿lasya,
dogadavshis', shcho se bude "darunok" ¿¿ supernic', kotri znenavidili ¿¿.
Voni, ochevidno, narochno teper pidkinuli tu sobaku, bo bula se zvichajna
pora vidvidin padishaha. YAkraz pid tu poru hotili voni zbentezhiti Nastunyu
i, mozhe, sprobuvati vostannº vidvernuti vid ne¿ serce Sulejmana. Zrozumila
se vmit'.
   Uspoko¿lasya i prinadila do sebe sobachku. Sobachka mala obvalyani bolotom
nizhki i yakus' doshchinku, prichiplenu do derevlyanogo hrestika. Na doshchini bula
nadpis'. Tri slova:
   "Kalim znajdi z Kervan-Joli"[51].
   Zrozumila tyazhkij glum i nasmih nad soboyu, yak nad sirotoyu, za kotru nema
komu navit' kalimu prinyati. Vidchula sej glum tim tyazhche, shcho ne zrobila
niyakogo liha nikomu, vidkoli tut bula. ZHal' ogornuv ¿¿ takij, shcho splakala.
Slezi, yak shnurochki pered, pustilisya ¿j z ochej, i ne mogla ¿h zatamuvati,
hoch ne hotila, shchob tak zastav ¿¿ padishah. Naprasno zachala vitirati ochi.
Potomu zaklikala sluzhnicyu i kazala sobi podati vodi.
   Obmivshi ochi, vzyalasya miti obvalyani bolotom nizhki sobachki. V tij hvili
zapoviv ¿j oden z ºvnuhiv, shcho padishah vzhe jde. Zrazu hotila ukriti
sobachku. Ale nadumalasya. "Vse odno dovidaºt'sya",- podumala.
   Sulejman uvijshov, yak zvichajno, povazhnij, ale zaraz na ¿¿ vid
vraduvanij. Pobachivshi, yak Nastunya sama mie nogi zamurzanij sobachci,
zasmiyavsya veselo i zapitav:
   - A se shcho?
   - Se mij kalim, Sulejmane,- vidpovila tiho. A zhal' tak dzveniv u golosi
¿¿, yak dzvenit' umirayuchij zvuk dzvinochka. Hvilinu peremagala sebe. A
potomu ne viderzhala: yak dva shnurochki bliskuchih perel, polilisya sl'ozi po
¿¿ oblichchyu.
   Sulejman stav mov perunom razhenij. SHCHe nikoli ne bachiv, yak vona plakala.
Bula taka odushevleno garna v perlistih slezah svo¿h, yak vesna, kroplena
doshchikom. A vnutrishnij bil' tak u nij goriv, yak gorit' kriz' vikna pozhar u
nutri domu.
   Molodij padishah pristupiv do predmetu, kotrij viklikav ¿¿ bil' i plach.
V tij hvili doglyanuv derevlyanij hrestik na sobachci i perechitav nadpis na
doshchinci... Vona vperve nazvala jogo po imeni v bolyu svo¿m... Bulo se
muzikoyu dlya n'ogo. Vidchuv tim glibshe ¿¿ bil' i obrazu. Zdaviv u sobi gniv
i skazav:
   - O, Hurrem! Ti oderzhish takij kalim, yakogo ne mala ni odna z mo¿h
zhinok, ni zhinok mogo pokijnogo bat'ka,- nehaj Allag bude milostivij dushi
jogo!.. A ti, shcho pridumali sej nedobrij zhart, vidpokutuyut' za n'ogo!
   Perestala miti sobachku, zlozhila obi ruchki yak do molitvi i skazala:
   - Ne robi nichogo zlogo, shchob ti ne pokarav nevinnih u gnivi tvo¿m! Bo yak
zhe ti vidkriºsh vinnih u velicheznim serayu, de zhivut' tisyachi lyudej?
   - YA vzhe znajdu na te sposobi! - vidpoviv molodij Sulejman. Sam dokinchiv
miti ¿¿ "kalim", poglaskav sobachku j, obtershi, poklav na divan.
   Perejshovsya nervozno kil'ka raziv po kimnati, usmihnuvsya do svoº¿ lyubki
i shvil'ovanij vijshov.
   SHCHe iz-za dverej skazav do svoº¿ lyubki:
   - O, Hurrem! Koli ne zlomlyu strahom se¿ nenavisti, to vona bude
vibuhati proti tebe shcho raz, to griznishe. Se, shcho voni zrobili teper, til'ki
pochatok vibuhiv. YA znayu svo¿h lyudej!
   I pishrv rivnim krokom koridorami garemliku. A Nastunya ostala v strahu,
shcho bude dal'she.

   * * *

   Na drugij den' rano Nastya yak zvichajno zbudilasya i viglyanula viknom na
vnutrishnº podvir'ya garemu. Ne chula ni odnogo spivu, ni odnogo zvuku, hoch
zvichajno vzhe kipilo zhittya v tij pori. Vsi vikna krugom buli zachineni. A
pid svo¿mi viknami pobachila podvijnu storozhu zovsim novih ºvnuhiv, yakih shche
nikoli ne bachila. Zvichajno povidomlyali ¿¿ sluzhnici navit' pro najmenshu
novinu, yaka stalasya v garemi. Teper ne zgoloshuvalasya ni odna. Zdivovana
Nastunya sama pishla do kimnat svo¿h sluzhnic'. Buli zibrani razom i mali
perelyakanij viglyad. Na ¿¿ vid odni niz'ko pohililisya, inshi azh poklyakali na
zemlyu.
   - SHCHo z vami? SHCHo stalosya? - zapitala Nastunya, sama perelyakana.
   - O, pani,- vidpovila odna z ¿¿ nevol'nic'.- Takogo vzhe davno ne bulo v
garemi - yakraz teper batozhat' drotyanimi nagajkami dvoh ºvnuhiv tvo¿h pered
strashnoyu bramoyu Dzhelyad-Odasi, kudi ¿h nezabarom zaprovadyat'... A odnu z
najkrashchih odalisok padishaha zashivayut' u shkiryanij mishok i budut' topiti u
Bosfori...
   Nastunya zblidla.
   Znala, shcho rezhim u garemah buv suvorij, ale ne spodivalasya azh tako¿
strashno¿ kari za svoyu obrazu. Ochevidno, sultan musiv uzhe zayaviti suddyam,
shcho ¿¿ obida - se obida jogo i jogo domu... Bez togo azh taka kara bula b
nemozhliva. SHCHos' u nij zahvilyuvalo. Vdyachnist' dlya tverdogo opikuna svogo,
strah i boyazn', shchob iz-za ne¿ pogiblo troº lyudej,- vse te vidbilosya na ¿¿
oblichchyu.
   Pokazala pal'cem na dvi svo¿ nevol'nici i skazala odno slovechko:
   - Hodit'!
   Vstali. Vona kazala podati sobi plashch i vijshla, yak stoyala, z dvoma
sluzhnicyami.
   Tiho mov u mogili bulo v cilim garemi i pusto na koridorah jogo.
ªvnuhi, shcho stoyali pri vihodi na storozhi, movchki rozstupilisya pered neyu,
duzhe niz'ko klanyayuchis'. Perejshla z dvoma sluzhnicyami velike podvir'ya
garemliku. ¯ pryamo jshla do bram selyamliku[52], de vstup zhinkam buv ostro
zaboronenij.
   Nachal'nik yanichariv, shcho buv pri storozhi bilya bram selyamliku, piznav
Roksolyanu, bo vona vse hodila bez zasloni[53].
   I vzhe znali ¿¿ vsi lyude v palati sultana. Stav u dveryah i, niz'ko
sklonivshis', promoviv z ostrahom:
   - O, najkrashcha zirko v palatah padishaha! Vstup do selyamliku - zhinkam
zaboronenij!
   Ne vidpovila ni slovechka. Skromno i tiho stala bilya n'ogo pered dvermi
- i zhdala.
   Nachal'nik yanichariv zbentezhivsya.
   Vsya storozha stoyala mov ostovpila, bo chogos' takogo shche ne bachila.
YAnichari divilisya to na blidu El' Hurrem, to na svogo zmishanogo nachal'nika,
kotrij ochevidno ne znav, shcho robiti. Po hvili skazav:
   - O, najkrashcha kvitko v gorodi Allaga! Ne vhodi u dveri selyamliku! A ya
sam pidu j povidomlyu padishaha, shcho ti zhdesh pered dvermi...
   Movchki kivnula golovoyu na znak, shcho godit'sya.
   Ne dovgo trivalo, yak z kimnat selyamliku nadijshov molodij Sulejman. Jshov
tverdim krokom, do nochi podibnij, i dzvoniv ostrogami. Za nim ishli dva
visoki dostojniki.
   Na vid molodo¿ El' Hurrem, shcho skromno stoyala bilya dverej selyamliku,
vipogodilosya gnivne i zavzyate oblichchya padishaha. Vin zapitav:
   - SHCHo dobrogo, o Hurrem, mig bi ya zrobiti dlya tebe?
   - Daruj zhittya tr'om lyudyam! - skazala moloda El' Hurrem i zlozhila ruki,
yak ditina.
   Zavzyattya znov vernulo na oblichchya sina Selima Griznogo! Vin movchki
stoyav. A oden z dostojnikiv vidpoviv za sultana!
   - Nema daruvannya kari za obrazu padishaha, o pani!
   - Ale zh º zmenshennya kari,- vidpovila.- YA duzhe boyalasya b padishaha, yakbi
za taku provinu vtratilo zhittya tr'oh lyudej,- dodala tak tiho i nevinno, shcho
sultan vidrazu zminivsya na oblichchi.
   Vsi vidivilisya na n'ogo, yak vin skinchit' syu nezvichajnu avdiºnciyu, yako¿
shche ne bachili v sultans'kim serayu.
   - Spiniti karu na pros'bu El' Hurrem,- skazav korotko, usmihnuvsya do
molodo¿ El' Hurrem i znik u koridorah selyamliku.

   * * *

   Togo zh vechera buv padishah u kimnatah El' Hurrem. YAk til'ki perestupiv
porig, zapitav:
   - CHi ti dumaºsh, o Hurrem, shcho tim sposobom poziskaºsh sobi lyubov zhinok
mogo garemu? I chi ti znaºsh, shcho ta, kotrij ti vryatuvala zhittya, koli ¿j
skazali, hto viprosiv ¿j zhittya, navit' ne zayavila ohoti podyakuvati tobi za
se?
   Podumala j vidpovila:
   - YA ne dlya podyaki prosila za ¿¿ zhittya.
   - A dlya chogo zh?
   - Bo tak uchiv Bog, shcho pomer na hresti. Padishah zadumavsya. Potomu
zapitav:
   - YAk zhe same vin vchiv?
   - Vin uchiv: "Lyubit' vorogiv svo¿h. CHinit' dobre nenavidyachim vas..." YA
pislya voli moº¿ materi mala stati narechenoyu Boga, shcho pomer na hresti...
   Molodij Sulejman posumniv. Poglyad jogo zrobivsya yakijs' glibokij, yakbi
chitav do dna dushi Nastuni. V tij hvili zrozumiv te, chogo ne mig zrozumiti
na svyatim Afoni. Zrozumiv, chomu ti "dzhavri" tak tverdo derzhat'sya hresta.
Pered nim vidkrivsya nemov zamknenij dosi j zovsim jomu nevidomij, novij
ogorod dushi jogo lyubki, v kotrim cvili kviti, yakih dosi ne strichav.
Rivnochasno bil'shala v nim lyubov do ne¿ i ris bil', shcho musit' utratiti ¿¿.
   Rozumiv, shcho treba rishitisya yakos' skinchiti tu divnu prigodu svogo zhittya.
Bo vzhe bachiv, yak shchodnya glibshe vhodit' u yakijs' divnij lis, v kotrim mozhe
zabluditi - naviki. I prigadalisya jomu slova jogo lyubki pro najbil'sh
neshchaslivih lyudej...
   To¿ nochi ne spav desyatij i najbil'shij volodar Osmaniv, najmogutnishij
storozh i vikonavec' pripisiv Proroka. YAk muchivsya molodij sultan Sulejman?
Hto goden opisati bil' togo, shcho lyubit'?..
   Ne spala to¿ nochi j Nastunya u velichavih kimnatah garemliku. I vsyu nich
palila pahuchij ladan i molilasya, i vse propuskala v molitvi Gospodnij
veliki Bozhi slova: "i ne vvedi nas vo iskusheniº..."
   Lish usta Nastuni vimovlyali ti slova molitvi,- mozhe, najglibshi zi vsih.
Ale serden'kom skakala ponad nih. A nad rankom, yak son ¿¿ ne bravsya,
zmishalasya Nastuni Gospodnya molitva. I vtomleni usta vzhe ne govorili: "Da
budet volya Tvoya". Ale zdavalosya ¿j, shcho htos' hodit' po sadah padishaha i
krichit' do ne¿ z-mizh derev: "Da budet volya Tvoya, o najkrashcha kvitko v
palatah padishaha!" "Da budet volya moya!" I zasnula v garyachci na shovkovim
lozhi, v palati padishaha...

   * * *

   A na drugij den' kolo poludnya dvi veliki novini potryasli sultans'kim
seraºm. Moloda El' Hurrem oderzhala v dar vid sultana azh dva diyademi
chudovo¿ krasi. Oden z zolotistih topaziv, a drugij z duzhe dorogih,
lazurovih badahshaniv, kotrij mala na sobi ridna mati sultana, koli bulo ¿¿
vesillya z pokijnim jogo bat'kom, sultanom Selimom. Padishah - govorila tiho
sluzhba u palati - hodiv osobisto do kimnat svoº¿ materi i viprosiv u ne¿
najkrashchij dar z ¿¿ vesil'nogo kalimu. Sluzhba opovidala sobi poshepki, shcho
molodij padishah ledvi derzhavsya na nogah, yak ishov do materi, a ogon'
garyachki goriv v ochah jogo...
   Nachal'nik storozhi yanichariv, shcho ne vpustiv El' Hurrem do prijomnih
kimnat sultana, oderzhav vid padishaha pohvalu za virnu sluzhbu, mishok
zolota, vishchu rangu i - perenesennya do Trapezunta... I shche govorila shepotom
sluzhba u serayu, shcho bolyucha pristrast' do blido¿ Hurrem tryase u teremi
desyatim i najbil'shim sultanom Osmaniv... I shcho molodij cisar palahkotit',
yak svichka, i tane na ochah... I shcho jogo mati z zhurbi zmarnila tak samo, yak
¿¿ sin... I divna trivoga zalyagla v serayu, a pobozhni moslemi, oberneni
oblichchyam do Mekki, molilisya za zdorovlya zranenogo sercya padishaha.
   A v tim chasi v garemi klyachala na dolivci blida chuzhinka z daleko¿
kra¿ni, nevol'nicya Hurrem, "znajda z CHornogo SHlyahu", zvanogo Zlim Krokom
abo SHlyahom Nezrimim. Klyachala j molilasya do Boga svogo, obernena oblichchyam
do malo¿ cerkovci v Rogatini. Molilasya j divilasya to na derevlyanij hrestik
Spasitelya, to na dva najkrashchi diyademi, yaki ¿j podaruvalo serce Sulejmana
zi skarbiv cars'kogo rodu jogo. A nihto ne znaº, chiº serce bulo bil'she
rozhvil'ovane i v kotrim bil'shij bil': v serci nevol'nici chi molodogo
sultana?..
   Bidna nevol'nicya z daleko¿ kra¿ni v bolyuchij dumci svo¿j nazavshe minyala
svoyu lyubov do Boga na hresti - za lyubov do lyudini, za skarbi svita sego,
za diyadem sultanki, za vladu na zemli...

   * * *

   Z nebuvalim napruzhennyam ochikuvali dal'shih krokiv molodogo Padishaha.
   Minulo shche kil'ka nespanih nochej sultana - i dovidavsya ves' dvir, shcho sam
Kapu-aga hodiv prositi do sultana dvoh viznachnih duhovnih.
   Piznim vecherom vstupili do sultans'ko¿ kimnati Mugiºddin muderris i
mufti Pashasade.
   Nihto ne znav, shcho voni govorili z sultanom, i voni nikomu sego ne
skazali. Ale na drugij den' rano pishli voni po nakazu sultana na zgirshennya
cilogo dvora do kimnat blido¿ nevol'nici.
   Tako¿ divovizhi ne bulo shche nikoli v Deri-Seadeti, shchobi dva pobozhni j
ucheni ulemi jshli do nevol'nici v garemi sultana, i shche z jogo nakazu! I
tomu sam Kizlyar-agasi pidsluhuvav ¿h osobisto j opislya opoviv use, shcho chuv,
svo¿m priyatelyam u velikij tajni.
   SHCHo zh chuv Kizlyar-agasi v kimnati nevol'nici i shcho opovidav svo¿m
priyatelyam?
   Vin opovidav tak:
   Ucheni ulemi vstupili do kimnati blido¿ nevol'nici i skazali razom:
   "Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, hatun! Desyatij i najbil'shij volodar
Osmaniv, Sulejman - nehaj voviki trivaº slava jogo! - daruº tobi volyu i
kazhe zapitati, chi i koli hochesh opustiti jogo palatu, stolicyu i derzhavu?"
   A blida nevol'nicya dovshu hvilyu movchala.
   - I shcho na te skazala? - zapitav neterpelivij Kapu-aga.
   - Ne skazala na te ni slova.
   - I ulemi tak pishli?
   - Ne pishli.
   - A shcho zh robili?
   - Sluhali.
   - Tazh vona nichogo ne govorila!
   - Na te nichogo ne skazala. Ale vidpovila ¿m tak, shcho maºmo - novu panyu!
   - YAk zhe vidpovila?
   - Tak vidpovila: "Viznayu, shcho nema Boga, til'ki Bog, a prorok jogo
Magomet!"[54]
   Sluhayuchi agi, veziri i kadiyaskeri pobozhno zvernulisya v storonu Mekki i
vsi, yak odin, povtorili svyati slova Koranu.
   A Kizlyar-agasi opovidav dal'she:
   - YA neznachno vidhiliv zanavisu, shchob pobachiti oblichchya nasho¿ pani u
hvili, yak osinila ¿¿ laska Proroka i svitlo pravdivo¿ viri. Bula taka
blida, yak pershij snig, shcho pade na visokim verhu CHatirdagu. Ale vi togo
nikomu ne kazhit'! Ne skazhete?
   - Tak. Opovidaj dal'she!
   Dokladno vse, shcho bachiv, perepovidav starij Kizlyar-aga, najvishchij
dostojnik dvora padishaha. Lish ne mig perepovisti ani zmalyuvati nutra dushi
Nastuni i dumok ¿¿, shcho bilisya yak ptici v klitci, koli ¿j opovishcheno
daruvannya svobodi!
   Mala v tij hvili dvi golovni dumki, shcho tak stoyali bilya ne¿, movbi
bat'ko j mati. A persha dumka govorila ¿j: "Bachish? Bog miloserdnij i
vseproshchayuchij visluhav molitvi sercya tvogo, kotrim ti molilasya v nich pered
prodannyam na Avretbazari. Pam'yataºsh, yak ti todi molilasya? "Daruj meni,
Bozhe, povorot dodomu! YA pidu pishki, krivavimi nogami, yak idut' ubogi na
proshchu do svyatin'..." Pam'yataºsh, Nastyu? Oteº Bog Vsemoguchij visluhav
molitvi sercya tvogo. I mozhesh ne til'ki jti, ale navit' ¿hati dodomu, yak
velika pani, bo sultan Osmaniv, Sulejmyan Velichavij, napevno ne shoche, shchobi
jogo lyubka, hoch zranila serce jogo, vertala pishki u svoyu kra¿nu..."
   A druga dumka govorila Nasti: "Nastunyu, Nastunyu! Dva razi prodali tebe
chuzhi lyude, a tretij raz ti sama sebe prodaºsh. Prodaºsh svoyu viru v
Spasitelya svogo, kotrij i za tebe pomer na hresti. Prodaºsh jogo nauku pro
dobrotu terpinnya na sij dolini sliz. Prodaºsh za zemnu lyubov do sotvorinnya,
za skarbi svita sego, za diadem sultanki, za vladu na zemli... Jdi,
ditino, jdi, bo vol'nu volyu maºsh... Ta kolis' pobachish, kudi ti zajdesh...
bez hresta malogo i bez viri v n'ogo..."
   I vid tih dumok bula taka blida moloda chuzhinka z daleko¿ kra¿ni, shcho
prijshla CHornim SHlyahom na zemlyu Osmaniv z viroyu v Boga svogo... Bo ºst'
odno lish vazhne dilo lyudini na zemli: zhiti po viri v Boga.
   A Kizlyar-agasi opovidav dal'she:
   - Bula duzhe krasna i mala velikij rozum v ochah. Oba ulemi ne znali, shcho
vidpovisti. Pershij promoviv Mugiºddin muderris: "Blagoslovenne haj bude
im'ya tvoº, hatun!" A mufti Pashasade, yak luna, povtoriv ti slova... I znov
movchali ucheni ulemi, azh poki nasha pani ne dozvolila ¿m laskavo sisti.
   Todi starij Mugiºddin z lyubov'yu podivivsya na ne¿, yak na svoyu ditinu, i
skazav nedorichni slova, hoch yakij vin rozumnij.
   - YAki zh nedorichni slova skazav rozumnij Mugiºddin? - zapitali vsi.
   - Vin skazav otsi slova:
   - "CHi ne zhal' tobi, pani, ostavati v chuzhini? CHi ne bo¿shsya ti chogo"?
   - A shcho zh vidpovila nasha pani?
   - Vona vidpovila povagom, pomalu slovami Proroka.
   - YAkimi slovami Proroka?
   - "...O, bijtes' Allaga, imenem kotrogo prosite sebe vza¿mno! I bijtes'
lona materi svoº¿! Glyadit', shcho Allag divit'sya na vas! I zvernit' siroti
dobro ¿¿ j ne minyajte svoyu girshu rich za ¿¿ lipshu, i ne luchit' ¿¿ dobra zi
svo¿m, bo se velikij zlochin! Berit' sobi zhinok z-pomizh tih, yaki vidayut'sya
vam dobri, til'ki dvi, abo tri, abo chotiri. A koli bo¿tesya, shcho se
nespravedlive, to druzhit'sya til'ki z odnoyu svobidnoyu abo takoyu, yaka
posidaº vashi prava[55] . Se najskorshe ohoronit' vas pered
nespravedlivistyu..."
   - Mudro vidpovila nasha pani! - skazav zdivovanij drugij vezir, kotrij
mav duzhe zlyushchu drugu zhinku.
   - A shcho na te vidpovili ucheni ulemi?
   - Sidili yak ostovpili. Pershij promoviv Mugiºddin Sirek.
   - I shcho zh promoviv Mugiºddin Sirek?
   - Vin skazav otsi slova: "CHetverta sura[56] Koranu, ob'yavlena v
Medini".
   - A vchenij Pashasade?
   - Uchenij Pashasade, yak luna, povtoriv jogo slova: "CHetverta sura Koranu,
ob'yavlena v Medini..." I znov movchali ucheni ulemi. Pershij promoviv Kemal'
Pashasade.
   - I shcho zh promoviv Kemal' Pashasade?
   - Kemal' Pashasade promoviv nedorichni slova, hoch vin duzhe mudrij.
   - YAki zh nedorichni slova promoviv duzhe mudrij mufti Kemal' Pashasade?
   - Mudrij mufti Kemal' Pashasade promoviv otsi slova:
   "Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, hatun! Ti ne boyatimeshsya nikoli i
nichogo, bo pri tobi bude serce najbil'shogo z sultaniv!"
   - CHomu zh ti si slova nazivaºsh nedorichnimi?
   - Bo taku vidpovid' dala na nih nasha pani: "Koli nebo rozkolet'sya, i
koli zvizdi rozsiplyat'sya, i koli vodi zmishayut'sya girki z solodkimi, i koli
grobi obernut'sya, todi znaº dusha, shcho vona (zle) zrobila i shcho (dobre)
zanedbala, i v tim dni odna dusha ne zmozhe pomogti drugij, bo dnya togo
rishatime Allag!"
   - A shcho na te vidpovili ulemi?
   - Sidili yak ostovpili. Pershij promoviv Mugiºddin Sirek.
   - I shcho zh promoviv Mugiºddin Sirek?
   - Vin skazav z podivom otsi slova: "Visimdesyata i druga sura Koranu,
ob'yavlena v Mecci".
   - A vchenij Pashasade?
   - Uchenij Pashasade, yak luna, povtoriv jogo slova: "Visimdesyata i druga
sura Koranu, ob'yavlena v Mecci". A nasha pani dodala: "V im'ya Allaga,
milostivogo, miloserdnogo, pana u sudnij den'!" A potomu dovgo movchali
ucheni ulemi. Nareshti promoviv Kemal' Pashasade.
   - I shcho zh promoviv Kemal' Pashasade?
   - Kemal' Pashasade promoviv otsi slova: "O velika hatun! Blagoslovenne
haj bude im'ya tvoº, yak im'ya Hadizhi, zhinki Proroka! Ti znaºsh, shcho vibrav
tebe na zhinku najbil'shij z volodariv osmans'kih. I, pevno, priminishsya do
zvichayu zhinok jogo zakrivati oblichchya pered chuzhimi, o hatun!"
   - A shcho vidpovila mudra Hurrem hatun?
   - Mudra hatun Hurrem vidpovila otsi slova: "O mudrij mufti Pashasade! CHi
ti zustrichav u Korani nakaz, shcho zhinki mayut' zakrivati oblichchya? Bo ya chitala
uvazhno kozhdu strichku sv. chitanki Proroka i ne bachila togo..." A vchenij
mufti Kemal' Pashasade vidpoviv: "Ale chi bachila ti, o hatun, taºmnichi znaki
v Korani?"
   - A shcho vidpovila mudra hatun Hurrem?
   - Mudra hatun Hurrem vidpovila otsi slova: "YA bachila taºmnichi znaki v
Korani, o mudrij mufti Pashasade. Navit' velikij uchenij Mugiºddin Sirek
govorit' pro tebe, shcho vsi nauki zijdut' do grobu z toboyu, zhij vichno! Ale
chi ti mozhesh, o mufti, z chistoyu sovistyu zapevniti, shcho v tih znakah, yakih
nihto ne vidchitav dosi, ºst' nakaz, shchob zhinki zakrivali oblichchya? CHi zh mig
Prorok dati takij nakaz, koli Allag ne nakazav kvitam zakrivati bilih i
chervonih platkiv oblichchya ¿h?[57]"
   - A shcho na te vidpoviv mudrij Kemal' Pashasade?
   - Mudrij Kemal' Pashasade vidpoviv po pravdi otsi slova: "YA ne mozhu z
chistoyu sovistyu zapevniti, shcho v tih znakah ºst' nakaz Proroka, shchob zhinki
zakrivali oblichchya". A Mugiºddin Sirek, yak luna, povtoriv jogo slova. I
dovgo movchali ucheni ulemi...

   * * *

   Mizh zibranimi tezh zapanuvala dovsha movchanka. Kozhdij z nih obdumuvav
mozhlivi naslidki vplivu tako¿ sultanki na uryad i svoº stanovishche.
   Pershij promoviv Kapu-aga;
   - Teper treba nam shche til'ki znati, chi Mugiºddin i Pashasade virno
povtorili padishahovi svoyu rozmovu z nashoyu paneyu. I shcho dodali? I shcho na vse
te skazav velikij sultan?
   - Se napevno znas spritnij Ibragim-pasha,- skazav Kizlyar-agasi.
   - Mozhe, i,znaº, ale ne skazhe, - vidpoviv rozumnij grek, shcho buv u
velikih laskah v sultana.
   - CHomu? - zagulo z usih bokiv.- Adzhe Kizlyar-agasi skazav, shcho znav! I ti
takozh sluhav!
   - Ne skazhu, bo z sultanom nema zhartiv!
   - Pevno! Ale tut ne v zhartah dilo!
   - A ya tobi kazhu, shcho z takoyu sultankoyu shche bil'she nema zhartiv! - dokinuv
Kizlyar-agasi, shcho bachiv uzhe ne odnu zhinku v garemi.
   - Ibragim-pasha bo¿t'sya! - draznili jogo.
   - Zlochincya vse piznati po trusosti jogo! - pripovidkoyu vkolov htos'
micno Ibragima, nibi shepotom, ale tak, shcho vsi chuli.
   - Skazhu,- rishivsya Ibragim.- Til'ki ne opovim, yak ya dovidavsya pro se.
   - Togo mi ne potrebuºmo!
   - Dogaduºmosya!
   - Nu, kazhi vzhe raz!
   - Mugiºddin Sirek i Kemal' Pashasade opovili sultanovi vse i ne skripi
nichogo...
   - A-a-a-a! - kriknuv zdivovano Kapu-aga.
   - I chogo ti divuºshsya? - zaguli z kruga.
   - Voni zh lyude chesni!
   - Ne vsi taki skriti, yak Ibragim!
   Ibragim udav, shcho ne chuv dotinku, j opovidav dal'she:
   - Sultan uvazhno sluhav ¿h opovidannya. Uvazhnishe, nizh radi Velikogo
Divanu,- viddyachivsya Ibragim dotinkom dekomu z prisutnih.
   - Vse zalezhit' vid togo, hto govorit', shcho govorit' i yak govorit',-
probuvav vidtinatisya oden z chleniv Divanu
   - Tiho! ne pro Divan besida! nehaj opovidaº dali!
   - Sultan zvernuv uvagu na chetvertu suru Koranu i kil'ka raziv povertav
do ne¿ v rozmovi z ulemami.
   - A yak sultan zvernuv uvagu na chetvertu suru Koranu?
   - Sultan zvernuv uvagu na chetvertu suru Koranu tak, shcho pitav ulemiv, chi
nema v nij ukrito¿ pogrozi, tak ukrito¿, kazav, yak ukrite ternya pid
pahuchoyu rozoyu v ogorodi padishaha...
   - A shcho vidpovili ucheni ulemi?
   - Mugiºddin Sirek vidpoviv: "Iz-za odno¿ pravdivo¿ rozi znosit'
ogorodnik bagato kolyuchok". A Kemal' Pashasade skazav: "Til'ki pticya
sorokata zverha, a lyudina sorokata vnutri".
   - A shcho rozumiv pid tim mudrij mufti Kemal' Pashasade?
   - Mudrij mufti Kemal' Pashasade rozumiv pid tim, shcho vsyaki zamiri maº
vnutri lyudina. Ale navit' zi sliv ¿¿, yaki vihodyat' naverh, mov para z
gorshka, ne mozhna piznati ¿¿ nutra.
   - Mudrij mufti Kemal' Pashasade skazav "pticya" - zamist' "zviryuka", yak
govorit'sya u pripovidci.
   - Bo ne hotiv drazniti padishaha navit' slovom, yake protistaviv naturi
Hurrem.
   - I rozumno zrobiv mufti Pashasade, bo skazano: "Navit' yak maºsh muravlya
vorogom, to vse-taki bud' oberezhnij".
   - A shcho vidpoviv sultan?
   - Sultan vidpoviv te, shcho takij, yak vin, sultan povinen buv vidpovisti:
"YA znayu,- skazav,- shcho govoryat' stari mudrci pro lyudej. Bo vchiv mene starij
mufti Ali Dzhemali, yakij buv uzhe mufti za dida mogo Bayazeda i spravuvav toj
visokij uryad za ves' chas pravlinnya bat'ka mogo, Selima,- nehaj Allag
prostit' vsim tr'om! Ale ni starij Ali Dzhemali, ni nihto inshij zi starih
mudrciv ne govoriv z hatunoyu Hurrem i ne bachiv ¿¿...
   - A shcho na se vidpovili ucheni ulemi?
   - Ucheni ulemi movchali dovgo, duzhe dovgo. I ne perervav ¿h movchanki
velikij Sulejman. Nareshti promoviv mudrij mufti Kemal' Pashasade.
   - I shcho zh promoviv mudrij mufti Kemal' Pashasade?
   - Mudrij mufti Kemal' Pashasade otvoriv serce j usta i promoviv tak: "Ti
pravil'no skazav nam, shcho ril'nik º na te, shchob orav i zasivav zemlyu, koval'
na te, shchob pidkuvav konya, kotrogo privedut' do n'ogo, zhovnir na te, shchob
borovsya i pogib, koli treba, moryak na te, shchobi plivav po moryu, a uchenij na
te, shchob viskazuvav svo¿ dumki na osnovi svoº¿ vchenosti j uma svogo. Bo v
tim vartist' i cina kozhdogo z nih. I mi skazhemo tobi po sovisti svo¿j i
uminnyu svomu: pregarna hatun Hurrem maº um visokij i dushu, shcho tak umiº
luchiti svyati dumki Koranu zi svo¿mi dumkami, yak luchit' velikij budivnichij
Sinan blagorodni marmori z chervonim porfirom. Ta yake serce maº velika
hatun Hurrem, otverte chi skrite, lagidne chi ostre,- s'ogo mi ne znaºmo". -
"Ale ya znayu, - perervav sultan...- Vona maº dobre serce, i tomu maº
radist' v ochah i v oblichchi!"
   - A shcho na te skazav Mugiºddin Sirek?
   - Mugiºddin Sirek, yak luna, povtoriv slova Pashasade i dopovniv ¿h tak:
"YAk vid hliboroba ne vimagayut', shchob bil'she siyav nasinnya, nizh maº u mishku,
tak vid uchenogo ne vimagayut', shchobi skazav bil'she, nizh maº v umi svo¿m.
Onde pid parkom palati tvoº¿ blishchit'-smiºt'sya more, spokijne i vesele. Ale
ne mozhna znati, chi popri sinops'kij berig ne jde vzhe vihor CHornim morem i
chi ne zburit' vin do dna Bosforu, i Zolotogo Rogu, i morya Marmara i chi ne
vdarit' sil'no v Seraj Burun".
   Sultan movchav.
   - A shcho skazav mudrij mufti Pashasade?
   - Mudrij mufti Pashasade, yak luna, povtoriv slova Mugiºddina i skinchiv
tak: "Pregarna hatun Hurrem prinese tobi velike shchastya, abo velike gore,
abo velike shchastya i velike gore... Bo vona maº um visokij i dushu, shcho tak
umiº luchiti svyati dumki Koranu zi svo¿mi dumkami i svo¿m bazhannyam, yak
luchit' velikij budivnichij Sinan blagorodni marmori z chervonim porfirom".
   - A shcho skazav starij Mugiºddin Sirek?
   - Mugiºddin Sirek, yak luna, povtoriv slova Pashasade i dopovniv ¿h tak:
"Velika hatun Hurrem umiº tak luchiti zi svo¿mi dumkami i svo¿m bazhannyam ne
til'ki te, shcho º v Korani, ale j te, chogo v nim nema,- yak luchit' velikij
budivnichij Sinan porozhnij vozduh z rozmirami kopul u svyatih mosheyah i
zamknenih hudzhrah[58]".
   - A shcho na te vidpoviv sultan?
   - Sultan vidpoviv na te: "Vi zh sami skazali, shcho ne znaºte zmistu
taºmnichih znakiv Koranu. Mozhe, hatun Hurrem luchila yakraz te, shcho ºst' v
Korani, zi svo¿m bazhannyam?" - "Mozhe",- vidpoviv mudrij mufti Pashasade.
"Mozhe", - povtoriv, yak luna, Mugiºddin Sirek.
   Sultan podyakuvav ¿m i hotiv nagoroditi velikimi darami, yaki mav uzhe
prigotovani dlya nih. Ale oba ulemi ne prinyali dariv, kazhuchi, shcho skazali
te, shcho znali i shcho povinni buli skazati.
   I zamovkli vel'mozhi v sultans'kij palati i movchki rozijshlisya do svo¿h
uryadiv.

   * * *

   A kincevo¿ rozmovi dvoh uchenih ulemiv ne povtoriv ¿m Kizlyar-agasi, bo
ne hotiv peredchasno viklikati rizhnih tolkiv. Ta rozmova viglyadala tak:
   - CHi zamitiv ti, o priyatelyu, shcho nova sultanka vidrazu pidkreslila te
misce v Korani, de Prorok Magomet poruchaº brati lishen' odnu zhinku, podibno
yak Prorok nessarag[59]...
   - YA zamitiv, o priyatelyu, shcho nova sultanka vidrazu pidkreslila te misce
v Korani, de Prorok Magomet poru chas brati lishen' odnu zhinku, podibno yak
Prorok nessarag.
   - CHi ti ne pripuskaºsh, o priyatelyu, shcho nova sultanka mozhe rozpochati shche
ne buvalu borot'bu proti usego garemu padishaha?
   - YA pripuskayu, o priyatelyu, shcho nova sultanka mozhe rozpochati ne buvalu shche
borot'bu proti usego garemu padishaha.
   - CHi ti ne pripuskaºsh, o priyatelyu, shcho ta borot'ba mozhe skinchitisya
krivavo v kimnatah garemliku, i v salyah selyamliku, i v ulicyah Stambula, i
gen poza nim u velicheznij derzhavi padishaha... Nehaj Allag vidverne krov
vid domu togo!..
   - YA pripuskayu, o priyatelyu, shcho ta borot'ba mozhe skinchitisya krivavo v
kimnatah garemliku, i v salyah selyamliku, i v ulicyah Stambula, i gen poza
nim u velicheznij derzhavi padishaha... Nehaj Allag vidverne krov vid domu
togo!..
   - CHi ti ne uvazhaºsh, o priyatelyu, shcho mi povinni pro se povidomiti Veliku
Radu ulemiv i hatibiv?..
   - YA uvazhayu, o priyatelyu, shcho mi povinni pro se povidomiti Veliku Radu
ulemiv i hatibiv...
   - CHi ti ne uvazhaºsh, o priyatelyu, shcho Velika Rada ulemiv i hatibiv povinna
dovgo movchki priglyadatisya, bo nebezpechno viklikati gniv Sulejmana, sina
Selima...
   - YA uvazhayu, o priyatelyu, shcho Velika Rada ulemiv i hatibiv povinna dovgo
movchki priglyadatisya, bo nebezpechno viklikati gniv Sulejmana, sina
Selima...
   Takozh Kizlyar-aga dumav, shcho nebezpechno viklikati gniv Sulejmana, sina
Selima. I tomu nikomu ne perepoviv, shcho govorili mizh soboyu dva najvishchi
ulemi, Kemal' Pashasade i Mugiºddin Sirek.

   * * *

   Vzhe golosno govorili v cilij stolici, shcho padishah ladit'sya do velikogo
vesillya z buvshoyu sluzhniceyu...
   Nezadovoleni z togo mali shche odinoku nadiyu na matir padishaha, shcho vona
mozhe pereshkodit' tomu.
   Mati padishaha dijsno govorila z sinom v spravi vesillya. Ale shcho same,
nihto ne dovidavsya. Govorila vona i z buduchoyu nevistkoyu. Ale j se na divo
ostalo taºmniceyu. Til'ki rizhni gluhi visti hodili pro se mizh dvorakami j
zhinkami garemu. V garemi kruzhlyali, yak osi, zlobni dotepi pro te, shcho blida
nevol'nicya prinese v posagu padishahovi. Bo dochki haniv vnosili yak posag
zoloti klyuchi mist i veliki bagatstva.
   "Tut navit' ne znati, komu kalim slati, bo nikomu ne vidomo, de ¿¿ rid
i dim",- govorili z zavisti materi povazhnih turec'kih domiv, shcho mali dochok
na vidanni.
   Nastunya, yak u mraci, divilasya na prigotuvannya velikogo vesillya j
oglyadala chudovi dari, "satshu". YAk u mraci, stavali pered neyu spomini ¿¿
pershogo vesillya i pershogo lyubka. I vona mimohit' boyalasya, chi se vesillya ne
skinchit'sya tak samo divno, yak skinchilosya pershe.
   Tri najdostojnishi turec'ki zhinki oglyanuli El' Hurrem po staromu zvichayu,
chi ne narushena vona. Bo pravnist' potomstva krovi padishaha musila buti
pevna ponad usyakij sumniv, a nihto ne mozhe znati, chi volya Allaga ne zabere
do sebe pershogo sina padishaha vid insho¿ zhinki.
   Ti oglyadini tak zbentezhili nevinnu Nastunyu, shcho ne vidkrila ochej z ruk
svo¿h, azh poki temna nich ne lyagla na sadi padishaha. U krajnim zbentezhenni
zasnula z garyachoyu molitvoyu na ustah do Materi Togo, kotrogo vireklasya, i
mala peredslyubno¿ nochi duzhe divnij son.
   Snilasya Nastuni Svyata Gora Afons'ka misyachno¿ nochi, vsya u blisku zir,
otochena pinoyu ªlins'kogo morya... I snivsya ¿j obraz Matinki Boga,
Vorotarnici, na svyatim Afoni, v Ivers'kij ikoni. Snilosya ¿j, yak ozhivala
Matinka Gospodnya, Vorotarnicya. I yak zijshla z-nad brami tihimi nogami. I
jshla ponad vodi azh do Gelespontu j do morya Marmara. I prijshla do miscya, de
mila oblichchya moloda Nastunya pam'yatnogo ranku na shodah z marmoru. I jshla
Mati Bozha velikim parkom padishaha, i ponad platani, i ponad pini¿, prijshla
do kimnati buducho¿ sultanki. I pohililasya nad ¿¿ lozhem, nemov ridna mati.
A mala smutok i lagidnist' v ochah. I glyanula na lozhe buducho¿ sultanki j
tihen'ko skazala:
   - A hto zh tobi bude druzhkoyu, Nastunyu? Ti zh bidna divchina z daleko¿
kra¿ni, bez domu i bez rodu mizh lyud'mi chuzhimi, odna-odinoka yak bilina v
poli...
   Nastunya splakala v sni i vidpovila:
   - Matinko Gospodnya, Vorotarnice! YA navit' ne znayu, chi v turkiv º
druzhki...
   A Bozha Mati shche nizhche shililas' i lagidno spitala Nastunyu u sni:
   - A znaºsh ti, ditinko, shcho ti teper zrobila?
   - Matinko Gospodnya, zdaºt'sya meni, znayu. Doteper mene nasilu volikli azh
tut, a teper ya hochu mati veliku silu, shchob dobro robiti pri boci milogo.
Skazhi meni. Mati, chi dobrij bude muzh mij, chi bude mene lyubiti?
   - Dobrij bude muzh tvij, Nastunyu, ditinko,- skazala Mati Bozha,
Vorotarnicya.- Ti v jogo lyubovi zamknesh ochi svo¿. Vsi tri narecheni, yakih ti
mala, ditinko, buli dobri dlya tebe. Bud' zhe dobra j ti - na tim shlyahu
visokim, na zemnim kladovishchi, povnim sliz i roz".
   A yak Mati Bozha prigadala Nastuni materins'kij obit, plach u sni stryas
neyu - i zbudilasya.
   Nadvori svitalo.
   Slyubnij den' vstavav.
   Prominnya Gospodni vikna ciluvali. I des' daleko, v ulicyah Stambula
vijs'kovi bandi grali, polki Sulejmana na torzhestvo sklikali...

   * * *

   A v serden'ku Nastuni vzhe grala taka muzika, shcho ¿¿ golovka zabula pro
vse... Zabula j ridnu matir v dalekij kra¿ni. U ¿¿ serden'ku grala vzhe
lyubov strashnu pisnyu, sil'nishu vid smerti. O, se ne bula vzhe nizhna j
napivditocha lyubov do Stefana. Se bula lyubov zhinki, shcho tak znajshla svij
predmet, yak znahodit' tucha shpil' gori, kotrij osvichuº liskavkami i b'º
perunami. Lyubov - lyubov - lyubov! Vona vzhe chasom tak kipit' u nutri, yak
lava u gori, hoch na sklonah ¿¿ shche vse spokijne, i zeleniyut' polonini, i
siniyut', mov ochi, tihi ozera...

   * * *

   Na velikij ploshchi gippodromu stoyali vzhe nameti, shcho minilisya do soncya
chudovimi kraskami, j velichnij tron dlya sultana. Pochalisya vesil'ni
torzhestva.
   Nevidanij blesk i pishnota Shodu tak oslipili ochen'ka Nastuni, shcho pershih
visim vesil'nih dniv vse pomishalosya ¿j u tyamci, mov yakijs' bezkonechnij
horovid shalenih tanciv, bliskiv pohodiv, gomoniv i muziki. Zdavalosya ¿j,
shcho tancyuyut' dovkrugi vsi poko¿ garemliku, vsi brami selyamliku, vsi kinni
polki sultana, vsi shatra na ploshchah i navit' hvili Zolotogo Rogu i CHornogo
morya. Nikoli opislya ne mogla v poryadku prigadati sobi togo, shcho bachila i
chula za dev'yat' dniv svogo vesillya z desyatim i najbil'shim sultanom
Osmaniv.
   V sultans'kih palatah i na ploshchah stolici gostili sigil'dariv, sipagiv,
ulyufedzhiv, hurebiv, dzhobedzhiv, topdzhiv, veziriv, begiv i beglerbegiv. A
dev'yatogo dnya, yak u navecheri dnya, priznachenogo do viddannya narecheno¿ v
ruki buduchogo muzha, udavsya padishah, nemov mizh dvoma stinami z zoloto¿
parchi i shovku, yaki zvisali z vikon i muriv, na ploshchu gippodromu j pid
vesele grannya muziki zasiv na prestoli ta prinyav zhelaniya najvishchih
uryadovciv i namisnikiv. Na piri togo zh vechera piv sultan solodkij sorbet z
chashi, riz'bleno¿ z odnogo turkusa. Pravoruch jogo sidiv starij zasluzhenij
mufti jogo dida Ali Dzhemali, a livoruch SHems-efendi, priznachenij na uchitelya
princiv. V piri vzyali uchast' vsi profesori visokih shkil i akademij. Voni
disputuvali pro ucheni spravi. Na pishno zastavlenih stolah stoyali daktili z
Bagdada, granati z SHerbana, rizh iz Bazri i yabluka z Ahlyatu, kozhde vagi do
sto dirgem![60]
   Sliduyuchogo dnya pershij druzhba Agmed-basha poprovadiv nevidanij pishnotoyu
"pohid pal'm vesil'nih". Odna z nih skladalasya z 46 000 malih chastej,
druga z 60 000. Voni predstavlyali chudovi krasoyu dereva, kviti i zviryata.
   Dlya narodu uryadzheno velichni vidovishcha, zabavi i zmagannya borciv, dlya
uchenih, poetiv i pis'mennikiv duhovi turniri z disputami. Na nih poeti
predkladali do ocinki vesil'ni virshi j oderzhuvali nagorodi v zoloti.
   Nastunya vperve piznala sester svogo muzha: odnu, shcho bula zhinkoyu
Lyutfi-pashi, i drugu za Fergadom-pashoyu. A potim i simoh stri¿v Sulejmana. Z
nih najbil'she pripali ¿j do vpodobi SHegin-SHah i Abdullag-Han, najstarshij i
najmolodshij.
   Vsi voni cikavo oglyadali ¿¿ ta staralisya vlekshiti ¿j samotu mizh chuzhimi.
Ale pochuttya chuzhosti viyalo na ne¿ nestrimno v tij pishnij tovpi osmans'kih
vel'mozh. YAk zhe inakshe viglyadalo tut vesillya! Zdavalos' ¿j, shcho cile zhittya
bude mizh nimi chuzha-chuzhenicya. YAkas' divna tuga za chims', shcho zv'yazuvalo b ¿¿
z timi lyud'mi i ¿h plemenem, opanuvala ¿¿. Molodi ¿¿ ochi mimohit'
zvertalisya na muzha.
   "YAku dolyu gotovit' vin meni?" Vzhe ne zapituvala sebe v dushi: bo vzhe
lyubila...
   Perehilila golovku i glyanula u vikno. Tam sered nochi chudovo gorili na
¿¿ chest' visoki derevlyani vezhi, ustavleni zdovzh Zolotogo Rogu.
Zolotisto-chervona zagrava ¿h osvitlyuvala parki serayu j kimnati garemu.
Iz-za muriv dolitav radisnij rev tovpi, rozbavleno¿ na vulicyah i ploshchah
stolici. Raketi rizhnobarvnih ogniv pidnosilisya visoko do zvizdistogo neba
j nemov osvitlyuvali buduchij shlyah ¿¿ zhittya: buli mizh nimi zoloti bliskom,
yak hvili radosti, buli zeleni, yak lugi vesnoyu, buli chervoni, yak svizha
krov, buli perlisti, yak slezi.
   Vdivilasya v nih.
   I todi prinesli ¿j pishnij kalim - vesil'nij dar Sulejmana, shcho maniv
ochi, mov gryadka rayu na zemli. Stoyali na stolah u kimnatah El' Hurrem
zoloti koroni j naramennik, sadzheni bril'yantami. I blistili veliki
nashijniki z perel bilih, yak inej na shibah vikon, i z pered najdorozhchih,
chornih, shcho viglyadali, mov kraplini najchornisho¿ nochi. I svitili divnimi
bleskami prekrasni diyademi z chervonih yak krov rubiniv, i z zelenih
smaragdiv, i z temno-bronzovih turmaliniv, shcho prinosyat' shchastya. A oden buv
z opalu, z sardijs'kogo kamenya nedoli, otochenij kolyuchim ternyam, yak veliv
starij zvichaj u cars'kim rodi Osmaniv. Vin stoyav, napivprikritij shovkovoyu
hustinkoyu popelyastogo kol'oru Izabelli.
   Nastunya divilasya na ti diva krasi i praci j dumala, chi ne snit'sya ¿j te
vse. Ale ni. Dotikala tih chudovih richej. Se bula dijsnist'. Taka pregarna
dijsnist', shcho navit' ¿¿ mala sobachka stavala na lapki i zdivovano glyadila
na bliskuchij kalim Nastuni.
   Prijshov sultan i radiv ¿¿ radistyu.
   A koli muzh zapitav ¿¿, chi podobaºt'sya ¿j vesil'nij kalim, vidpovila:
   - Duzhe podobaºt'sya meni mij vesil'nij kalim. Podyakuj . vid mene tim, shcho
prigotovlyali jogo.
   - Ale najmilisho¿ tobi chasti tvogo kalimu ti shche ne bachila...
   Bula duzhe-duzhe cikava, shcho se take. I prosila, shchobi skazav. Ne hotiv.
   - Pobachish,- vidpoviv usmihayuchis'.
   - Koli?
   - V p'yatnicyu, yak ¿hatimemo z moshe¿. Se bude tvij dijsnij kalim, i ya vzhe
napered tishusya, shcho vin spodobaºt'sya tobi...
   Prijshla p'yatnicya. Sultan ¿hav na prestol'nu molitvu do Gagi¿ Sofi¿,
najbil'shogo mechetu Cargoroda. V zolotij kareti ¿hala El' Hurrem z matir'yu
sultana. A za nimi bezkonechnij ryad dvirs'kih karet. V nim ¿hav velikij
garem, Deri-Seadet, sultana: strunki i delikatni divchatka z Erebu, shche ne
rozvineni, yak pupinki roz, i ognisti dochki Balkanu, i prekrasni bili
zhenshchini z Kavkazu, z ochima, mov glibin', i rosli ta sil'ni zhinki z gir
Altayu. A krugom bezlich vijs'k i naroda.
   A yak po prestol'nim bogosluzheniyu vi¿zdili z mechetu i do¿zdili do
Avretbazaru - vecherilo. Na torgovici, na tim samim misci, de kolis'
prodali Nastunyu chornim ºvnuham garemu, pobachila vona kriz' vikno kolyasi
velicheznu skil'kist' odyagnenih po-nashomu divchat i zhinok. Bezmezhna radist'
bila z ¿h ochej i oblich, i ukra¿ns'ka pisnya zalivala zhinochu torgovicyu
Stambula...
   - Se tvij kalim, Hurrem! - skazav Sulejman.- Voni idut' dodomu.
   Nastunya zaplakalasya z radosti.
   A velikij hor nashih zhinok spivav:

   Rubaj,sinu, yaseninu - Bude dobre klinnya!
   Beri,sinu,sirotinu -
   Bude gospodinya..

   Moloda sultanka plakala, yak ditina, u kritij kolyasi sultana Sulejmana i
rukoyu z vikna prashchala velikij polon ukra¿nok.
   A zhinochij pohid, osvichenij svitlom smoloskipiv, spivav:

   A u nashim seli-seli stalas' novina:
   Molodaya divchinon'ka sina povila.
   Ne kupala, ne hrestila, v Dunaj pustila...

   A potomu obnyali ¿¿ um turec'ki pisni, shcho lunali dovkrugi - tak
odnostajno, yak sipanij vitrom pisok na pustini.
   A v ulicyah Stambula pid guk garmat i samopaliv, pid blisk raket i gomin
muzik shalili p'yani vid opiyumu kaval'kadi na p'yanih vid opiyumu konyah. I
klekotiv radisno ves' Stambul sultans'kij. A zhivij "kalim" Nastuni pri
smoloskipah, z vozami harchiv i odyagiv, z veselimi spivami tyagnuv na
Pivnich, do radnogo krayu Nastuni.

   * * *

   Ta odnogo, shcho prigotuvav Sulejman Nastuni yak chastinu ¿¿ kalimu, ne
vidkriv ¿j shche. Bulo se spovnennya prirechennya u spravi prinyattya uchitelya
Abdullaga.
   Spilka torgovciv nevol'nicyami, do kotro¿ nalezhala kolis' Nastunya,
vernula do Kafi u velikim strahu. Bo v palati padishaha nihto ne poyasniv
¯bragimovi, na shcho treba padishahovi uchitelya Abdullaga. Starij Ibragim
oderzhav til'ki pis'mo z porucheniyam do vladi v Kafi, shchob dostavila do
Cargoroda Abdullaga. A druge take pis'mo pishlo okremo.
   Starij Ibragim u prisutnosti cilo¿ spilki torgovciv povidomiv
Abdullaga, shcho jogo vzivayut' do sultana, ochevidno, v yakims' zv'yazku z
Roksolyanoyu. Vsi spil'niki zachali pitati Abdullaga, chi ne govoriv vin
nevol'nicyam chogos' takogo, za shcho mig bi sultan pokarati teper i jogo, i
cilu spilku. Abdullag vidpoviv: "Allag mij svidok najbil'shij, shcho ya vchiv
til'ki togo, shcho kazhe Svyate Pis'mo. A bilu kvitku z Lºhistanu ya shanuvav
ves' chas, bo bachiv u ne¿ rozum, pokoru i pil'nist'. Ale nehaj diºt'sya volya
Allaga!"
   Spokijno siv Abdullag na voºnnu sultans'ku galeru i pid storozheyu
pri¿hav do Cargoroda v den' pered vinchannyam svoº¿ uchenici. Jogo priveli do
serayu j povidomili sultana, shcho vzhe dostavleno Abdullaga z Kafi. Sultan
skazav, shcho persha maº pobachiti jogo nova sultanka Hurrem v den' pislya
vinchannya svogo, a pered tim maº z Abdullagom pogovoriti mufti Pashasade.
   Koli Abdullaga provadili do najvishchogo zastupnika sultana v duhovnih
spravah, vin nalyakavsya zustrichi z velikim vchenim. I vsyu dorogu molivsya,
shchob Allag dozvoliv jomu znajti lasku v ochah Pashasade, kotrij znav desyat'
sposobiv chitannya Koranu i vsi nauki bliz'kogo j dalekogo Shodu, pochavshi
vid nauki pro nebesni bliskuchi zori, skinchivshi na nauci pro bliskuchi zori
v temnij zemli, pro samocvitne kaminnya, vzhivane na liki u vsyakih horobah.
A slava jogo lunala po dalekih zemlyah.
   SHCHaslivo perejshla dlya Abdullaga avdiºnciya u golovi uchenih Kemalya
Pashasade. Vin govoriv z nim dovgo pro sposobi chitannya Koranu, yaki znaº
zvichajno kozhdij uchitel' chitanki Proroka. Ale pro te, na shcho jogo sprovadili
do Cargoroda, ne mig jomu nichogo skazati, bo sam ne znav.
   Na drugij den' po slyubnij nochi Roksolyani, koli muedzini skinchili
spivati tretij azan na vezhah strunkih minaretiv, vprovadili Abdullaga do
kimnat sultanki Roksolyani.
   Abdullag tiho sidiv. Koli viddalilasya prisluga, gubivsya v domislah,
chogo kazala jogo zavizvati do sebe ulyublena zhinka padishaha.
   V svo¿j skromnosti provincial'nogo uchitelya ani na odnu hvilinu ne
pripuskav, shchob jogo zhdalo stanovishche uchitelya - tut, u velicheznij stolici
svitu, de bulo til'ko velikih uchenih! SHCHe raz i shche raz perehodiv u svo¿j
pam'yati, chi ne skazav kolis' yakogos' neoberezhnogo slova pro sultana abo chi
ne obraziv chim jogo teperishn'o¿ zhinki. I ne mig prigadati sobi nichogo
podibnogo.
   Dovgo zhdav Abdullag u kimnatah sultanki Roksolyani. Vzhe tak oglyanuv usi
richi, divani j deseni, shcho bachiv ¿h dokladno, navit' zamknuvshi ochi. Nareshti
zashelestili zhinochi kroki za dorogoyu zanavisoyu. Vona zakolisalasya,
rozhililasya, i v kimnatu vstupila vsya v chornim oksamiti, z odnim bliskuchim
bril'yantom na grudi i v chudovim diyademi z pered buvsha nevol'nicya, "znajda
z CHornogo SHlyahu", zhinka desyatogo sultana Osmaniv, velika hatun Hurrem.
Bula troshki vtomlena na oblichchi, ale vesela, yak vesna. Na vid Abdullaga ¿¿
ochi zasvitili shche yasnishe, yak blagorodnij kamin' na ¿¿ grudyah.
   Abdullag na toj vid tak ostovpiv, shcho strativ vladu v nogah i navit' ne
mig rushitisya. SHCHojno po hvilini pohilivsya sidyachi tak, shcho cholom ditknuv
divanu na dolivci. A velika pani, Roksolyana Hurrem sila naproti n'ogo tak
tiho i skromno, yak kolis', koli shche bula nevol'niceyu v Kafi. Zovsim-zovsim
tak samo...
   I slezi trisnuli z ochej povazhnogo uchitelya Koranu, shcho ne plakav uzhe
tridcyat' lit. A yak vihodiv z buduariv sultanki El' Hurrem, to shche mav slezi
v ochah.
   I zi sliz'mi govoriv do Kizlyar-agi, shcho tako¿ sultanki ne mav shche rid
Osmaniv, bo vona v takij pokori sluhaº nauki Koranu, yak sluhala kolis'
nevol'niceyu...
   Skoro rozijshlisya po sultans'kim serayu pohvali Abdullaga. I sercya
ulemiv, hatibiv ta dervishiv zachali prihilyatis' do blido¿ chuzhinki, shcho
polonila serce padishaha.

   Und mag dein Pfad in Zweifelsnacnt verschwinden -
   Das Kreuz am Wege wirst du immer finden.
   Urns Kreuz geht dein, geht aller Menschen Wallen:
   Am Kreuze mussen alle niederfallen.
   Am Kreuze, ob sie noch so ferne irren,
   Muss ihrer Wege Ratsel sich entwirren...



   XIII. URODINI PERVORODNOGO SINA ROKSOLYANI

   Ditina - se v cilosti buduchnist', operta na minuvshini.

   Vzhe semij raz shodiv misyac' nad Stambulom, vidkoli moloda sultanka El'
Hurrem svoyu sluzhbu rozsilala, dveri svo¿h poko¿v na chotiri spusti
zamikala, vikna v salonah svo¿h sama zaslonyala,- materins'kij, malen'kij,
sribnij hrestik z velikim bolem sercya zi shi¿ zdijmala, na derevlyanij hrest
z pershogo svogo "kalimu" priv'yazala, m'yagkim, zolotistim shovkom razom ¿h
obvivala, temno-ceglyastim i kvitistim adamashkom obkladala, u tverdu,
sribnu parchu poklala j uvazhno mizh najdorozhchi pam'yatki shovala...
   Shovala v nevelichku skrin'ku-derevlyanku, de vzhe lezhav dorogij dlya ne¿
nevol'nic'kij odyag, v kotrim ¿¿ vperve pobachiv volodar tr'oh chastej svitu,
yak u nim skromno pri dveryah odaliski yak sluzhnicya stoyala...
   Tam vzhe lezhav obvitij, odinokij, slyubnij cherevichok, kotrij u krami v
Rogatini z matir'yu kupuvala...
   Tam buv i krivavij platochok, kotrim svoyu zranenu nizhku na CHornim SHlyahu,
na Dikim Poli obtirala, koli jshla stepami pri chornih mazhah skripuchih yak
tatars'ka branka i z utomi ta z bolyu upala i pid bisurmens'kimi batogami
vsim svo¿m moloden'kim tilen'kom drizhala...
   Tam bulo i malen'ke glinyane nadshcherblene gornyatko, kotrim u Bahchisarayu i
potomu v Kafi z Klyaroyu chistu vodu pila. I paru zasushenih listochkiv, kotri
pid CHatirdagom, sidyachi na vozi, na pam'yatku z dereva zirvala. I malen'kij
kaminchik z svyatogo Afonu, de Bozhu Matir, shcho robiti, pitala...
   Vzhe semij raz zijshov misyac' nad Stambulom, vidkoli moloda sultanka El'
Hurrem svo¿ sini ochi bilen'kimi rukami zakrivala, i pershij raz v zhitti
svogo muzha Sulejmana ciluvala, i vsim tilom drizhala, i pro cvituchu j
pahuchu zemlyu, i pro sinº nebo, pro bat'ka i pro nen'ku, pro den' i pro
nich, i pro ves' svit z rozkoshi zabuvala.

   * * *

   A yak minuv pershij pal rozkoshe i pershij misyac' lyubovi, mov zolotistij
ruchaj solodkogo medu prolinuv, to sumniv drignuv u serden'ku El' Hurrem.
   I, mov gilka osoki, sovist' zadrizhala.
   I, mov ptashka u klitci, dumka tripotala.
   I todi moloda sultanka El' Hurrem v garyachi pal'chiki svyatij Koran brala,
j cilimi dnyami chitala, j uchitelya svogo pro Bozhi rechi pitala, zagadku
priznachinnya i zhittya lyudini rozv'yazati gadala.
   A pobozhnij Abdullag blagosloviv Allaga, shcho taka pobozhna moloda sultanka
nastala. Blagosloviv, kudi hodiv i vchiv ¿¿ vsego, shcho sam znav i v shcho
viriv.
   - O velika hatun,- kazav do El' Hurrem.- Allag posilaº lyudinu na sej
divnij svit na korotku hvilinu. I ne spuskaº z ne¿ oka j uvagi vid koliski
do grobu. I, yak bat'ko, uvazhaº na svoyu ditinu, kotra jde kladkoyu ponad
riku. A komu Allag dav bil'she rozumu i bil'she sili, vid togo j bil'shogo
rahunku zazhadaº, koli lyudina perejde stezhku svogo buttya i vip'º vsi chashi,
girki i solodki, kotri ¿j Allag poklav pri dorozi zhittya. A chas do chasu
prisilaº Allag svoyu perestorogu i, yak bat'ko, upominaº.
   Tak viriv pobozhnij Abdullag i tak uchiv visoku uchenicyu svoyu, garnu i
rozumnu sultanku Roksolyanu.
   Pomalu piznavala vona 70 sekt islamu z rizhnimi-prerizhnimi naukami. Ta
se ne vdovolyalo ¿¿. Zachala vchitisya mov rizhnih narodiv, shchob buti tovmachem
dlya svogo muzha, koli prihodili posli z kra¿ni nessarag. Skoro pijmala chuzhi
movi, bo duzhe prikladalasya do nauki,- shchob ubiti vnutrishnij nespokij i
pochuttya opushchennya. CHasom do ¿¿ mozku nemov kovtali zgirdni dumki i slova
narodnih pisen' pro poturnakiv, kotri vireklisya svoº¿ viri dlya panstva i
lakimstva. Todi tim duzhche bralasya do praci.
   A v ¿¿ serden'ku vse drizhav sumniv, chi dobre zrobila, shcho na svo¿j
divnij stezhini skinula malen'kij hrestik materins'kij...
   I skoro minav chas, nevidimij ta najsil'nishij tvir nevidimogo Boga.

   * * *

   V den' svyato¿ nochi Kadr[61], u kotrij zislano Koran z neba, zgolosivsya
v serayu blukayuchij dervish[62]. Sive volossya jogo spadalo azh do stip, a
neobtinani nigti viglyadali, yak pazuri orla, a hid jogo buv do tancyu
podibnij.
   Ne hotiv skazati ni svogo imeni, ni pohodzhennya, a na vsi pitannya
vidpovidav:
   - Mayu ob'yavlennya dlya padishaha! Jogo dopustili do sultana.
   Vstupivshi v kimnatu, prilozhiv ruku do sercya j do chola i skazav:
   - Koli odna z zhinok padishaha porodit' sina v richnicyu zdobuttya Stambula,
v den', shcho vertaº shchoroku[63], to sin toj matime inakshe znachinnya, nizh usi
inshi diti sultans'ko¿ krovi, vidkoli pravit' cars'kij rid Osmaniv!..
   - Dobre chi zle? - zapitav zanepokoºnij Sulejman.
   - Se znaº Allag i Prorok jogo Magomet!
   Ne zhduchi podyaki, prilozhiv ruku do chola j do sercya i vijshov. A jduchi
koridorami hodom, do tancyu podibnim, golosno golosiv ob'yavlennya svoº:
   - Koli odna z zhinok padishaha porodit' sina v richnicyu zdobuttya Stambula,
v den', shcho vertaº shchoroku, to sin toj matime inakshe znachinnya, nizh usi inshi
diti sultans'ko¿ krovi, vidkoli pravit' cars'kij rid Osmaniv!..
   Si slova potryasli sultans'kim seraºm i zvernuli uvagu na Roksolyanu
Hurrem. Bo til'ki vona mogla buti pri nadi¿.
   V cilim serayu znali, shcho vid vinchannya padishah Osmaniv shche ne buv u
kimnatah niyako¿ insho¿ zhinki.
   Z najbil'shim napruzhennyam ochikuvano predskazanogo dnya. A yak nastav toj
chas, potryas bil' porodu lonom Roksolyani i vona porodila sina v najbil'shij
den' Osmans'ko¿ derzhavi.
   YAk prijshla z bolyu do sebe, zazhadala vodi. A yak podali ¿j, nakazala
nevol'nicyam opustiti kimnatu.
   Dovgo vdivlyalasya v pershu ditinu svoyu. Zbolilij mozok ¿¿ pracyuvav, mov u
garyachci. Hotila prigadati sobi shchos' i ne mogla. Naraz blide oblichchya ¿¿
legko pokrasnilo, usta vidkrilisya i proshepotili: "... Prizri nyn®, Gospodi
Bozhe, na tvar' tvoyu i blagoslovi, i osvyati vodu siyu, i dazhd' ºj blagodat'
izbavleniya i blagosloveniº Iordanovo... "
   Oglyanulasya na vsi storoni, chi hto ne pidglyadaº ¿¿, ta znov vdivilasya v
svoyu ditinu.
   Ne mogla z veliko¿ vtomi prigadati sobi dal'shih sliv svyato¿ molitvi,
yaku ne raz chula z ust bat'ka, a yakoyu vprovadzhuºt'sya ditinku v hristiyans'ku
sem'yu. Znala til'ki, shcho v molitvi govorit'sya dal'she pro vodu yak istochnik
netlinnya. nepristupnij protivnim silam. Dumkoyu spochala na tih slovah, shcho
virinali z zabuttya v ¿¿ mozku, yak na zelenim gilli spochivala golubicya,
vislana Noºm z kovchega po potopi. Naprasnim ruhom ruki zacherpnula vodi j,
oblivayuchi sina svogo, pervorodnogo, promovila tiho:
   - "Kreshchaetsya rab' Bozhij Stefan® v® imya Otca, i Syna, i Svyatago Duha,
Amin'..."
   Pered ¿¿ ochima stoyav pershij lyubchik ¿¿ Stefan. I jogo imenem ohrestila
sina svogo z sultans'kogo rodu Osmaniv.
   Rivnochasno zrobila nad ditinoyu trichi znak svyatogo hresta.
   Vidithnula tak sil'no, yakbi skinchila duzhe vazhku pracyu. Zdavalosya ¿j, shcho
vid togo ¿¿ viddihu zahitalasya zanavisa bilya dverej. Vtomlena do krayu
vpala na shovkovi podushki, blida. ale vdovolena.
   Prigaduvala sobi, yak dobre chulasya kolis' u krivavim blesku viri v
hresne derevo terpinnya. Navit' yak nevol'nicya ne vidchuvala v tij viri
takogo nespokoyu, yak teper, koli maº vse, chogo dusha i tilo zabazhayut'.
Rozumila, shcho vtratila skarb, z yakim ne dast'sya porivnyati niyakij z zemnih
skarbiv. I hotila bodaj dlya svogo sina zberegti toj skarb, vprovaditi jogo
v posidannya togo, shcho sama stratila.
   Zrazu uvazhala svij uchinok chims' zovsim zvichajnim i prirodnim, chims'
takim, shcho nalezhalosya ¿j dati, a sinovi vzyati yak spadshchinu. SHCHojno po yakims'
chasi blisnulo ¿j u dumci, shcho v sij palati ne bulo shche nikoli hreshchenogo
sultans'kogo sina!
   Strah pered muzhem obhopiv ¿¿. Zrazu legkij, opislya duzhchij. Pered nim i
pered usim tim chuzhim otochennyam, v yake popala. Ale razom z tim strahom
vrodilasya v nij divna priºmnist', yakes' mile pochuvannya taºmnici, yaka
luchila ¿¿ v dumci zi sinom. O, vidteper ne chulasya vzhe samotnya v sij
palati, navit' yak ne bulo b u nij muzha! Mala sina, svogo sina!
   Krim instinktovo¿ prihil'nosti do plodu svogo loana, probudilasya v nij
takozh ideal'na, majzhe mistichna lyubov do ditini, shcho otochila ¿¿, yak
zolotistij yantar otochuº murashku.
   Napiv u garyachci chula, yak do kimnati vhodiv padishah, yak tiho pidstupiv
do ¿¿ lozha, yak prisiv bilya n'ogo i nizhnimi slovami govoriv shchos' do ne¿.
Vona derzhalasya jigo ruki i shchos' govorila do n'ogo. Govorila pro sina i pro
te shcho svyato jogo obrizannya musit' buti duzhe velike ta shcho na nim musit'
buti mogutnij volodar z ¿¿ kra¿v...
   Sultan usmihavsya laskavo j uspokoyuvav ¿¿, shchozaprosit' najmogutnishogo z
susidiv.

   * * *

   Sulejman doderzhav slova.
   Krim zvichajnih zaproshen', do namisnikiv i vel'mozhiv vislav sim razom
takozh zaproshennya do velikogo venec'kogo dozhi Andriya Gritti. Turec'kij
posol, ves' odyagnenij u zoloto, vprovadzhenij 12 chlenami Veliko¿ Radi na
zasedannya venec'kogo senatu, zapoviv svyato obrizannya pervorodnogo sina
Roksolyani j zaprosiv dozhu yak gostya do Stambula Staren'kij dozha opravdavsya
svo¿m vikom i dalekoyu dorgoyu, ale pririk vislati okreme pochesne posol'stvo
pid provodom svogo najstarshogo sina[64].
   V oznachenij den' zachalosya svyato obrizannya Stefana.
   Buv garyachij ranok, koli Sulejman z usim svo¿m dvorom do¿zdiv do
gippodromu. Na jogo pivnichnij chasti, bilya Mehterhane, de stoyala muzika,
pidnimavsya veliki¿ tron na lazurovih stovpah, pid zolotim baldahinom, ves'
pokritij najdorozhchimi materiyami. Krugom lishalsya chudovi nameti najrizhnishih
krasok. A yak sultan do¿zdiv do Arslyanhane[65], pidijshli do n'ogo pishki z
velikoj pochestyu dva veziri, Ayas-basha j Kasim-basha. Na seredni gippodromu
privitav jogo velikij vezir Agmed-basha v otochenni vsih agiv i beglerbegiv.
Pishki tovarishili sultanovi, shcho sam-oden ¿hav na koni, azh do prestola,
kotrij stoyav mizh zdobutimi tronami j nametami rizhnih volodariv,
perevishchayuchi ¿h svo¿m bleskom. Pid oglushayuchij zvuk muziki
   Sulejman siv na prestol, a svits'ki i duhovni dostojniki tisnulisya do
n'ogo z darami j ciluvali ruki jogo.
   Drugogo dnya dopushcheno do poklonu sultanovi posol'stva kurdijs'kih emiriv
i chuzhih derzhav. Najpishnishe vistupilo nadzvichajne posol'stvo Veneci¿ pid
provodom sina samogo dozhi, Al'ojziya Gritti.
   Se posol'stvo prosilo posluhannya j u sultanki, materi princa, j bulo
dopushchene za dozvolom sultana.
   Velike bulo zdivuvannya sultanki El' Hurrem, koli mizh pishno odyagnenimi
vel'mozhami Veneci¿, kotri strojnimi ryadami zhdali na ne¿, stoyachi v ¿¿
buduarah, pobachila svogo uchitelya zi shkoli nevol'nic'. Na hvil'ku stala v
hodu zi zdivuvannya i zibrala vsyu svoyu silu voli, shchob ne zmishatisya.
Vlekshili ¿j se, nemov na komandu v oden takt, gliboko pohileni pered neyu
golovi venec'kih vel'mozh i senatoriv, kotri stoyali v takij pozici¿, azh
poki vona ne perejshla sali i ne sila na svo¿m visokim krisli, tak gusto
sadzhenim perlami, shcho dereva na nim zovsim ne bulo vidno.
   Sidayuchi na prestil, zaprimitila, yak Richchi davav neznachno znak molodomu
sinovi dozhi, kotrij zaraz vistupiv napered i zachav promovlyati do ne¿.
Zrozumila, shcho Gritti til'ki formal'nij providnik posol'stva, a v dijsnosti
kermuº nim dosvidchenij Richchi, kotrij za toj chas duzhe podavsya j oblichchya
jogo stalo shche bil'she suhe, nizh bulo.
   Ceremoniya privitannya trivala korotko. Sultanka podyakuvala za vidvidini
j zhelaniya ta poruchila posol'stvo opici Allaga v povorotnij dorozi dodomu,
shcho na oblichchyah turec'kih ulemiv viklikalo netaºne vdovolennya i radist'.
   Koli vstavala z prestola, vzyav Gritti z ruk ¿¿ buvshogo uchitelya
nevelichku shkatulku, obbitu bilim yak snig saf'yanom z zolotim zamochkom,
obv'yazanu zelenimi styazhkami, i vruchiv ¿j osobisto yak dar, kazhuchi, shcho inshi
"skromni dari" venec'kogo senatu znajde v kimnatah svo¿h.
   Bula taka zacikavlena tim, shcho mozhe buti v tij shkatulci, shcho ne promovila
ni slova, til'ki usmihom i pohilennyam golovi podyakuvala za dar i vijshla.
   Prijshovshi do svo¿h kimnat, vidithnula i zaraz vidchinila shkatulku. Buv u
nij nashijnik z bril'yantiv i persten' z turkusom, Ale skoro zamitila, shcho
shkatulka mala podvijne dno. Koli visunula jogo, pobachila miniyaturnu
knizhechku v opravi zi shchirogo zolota j emali¿.
   Vityagla j otvorila.
   Bulo se - Svyate Pis'mo, take same, yake bachila u svogo bat'ka, til'ki v
malen'kim formati. Menshe bula b zdivuvalasya, yakbi toj sam dar dav ¿j
musul'manin Abdullag, nizh Richchi, kotrij tak glumlivo usmihavsya, koli
govoriv pro cerkvu i viru.
   "SHCHo se maº znachiti?" - zapitala sebe. Podumala, shcho, mozhe, Richchi perebuv
yakijs' dopust Bozhij i zminivsya. Bo shcho to vin poradiv sinovi Gritti dati ¿j
takij dar, togo bula pevna.
   YAkbi Richchi ne vruchiv ¿j buv togo osoblivshogo daru, bula b jogo cherez
Abdullaga zavizvala na okremu rozmovu, yak svogo buvshogo uchitelya. A tak -
ne hotila viklikati pidozrinnya.
   Muzhevi pokazala toj divnij dar, ale sama bil'she ne zaglyadala do n'ogo,
bo vzhe za pershim razom ta mala knizhechka tyazhila ¿j u ruci j viklikala
yakijs' tyagar na serci.
   Velich i dorogocinnist' dariv, yaki zvezeno shchaslivij materi princa,
perevishchala vse, shcho bachili v Stambuli pri nagodi takih i podibnih svyat.
Indijs'ki shali ta muslini, venec'ki atlasi, ºgipets'ki damasti, grec'ki
delikatni, yak puh, materi¿, sribni misi, povni zolotih monet, i zoloti
posudi, povni dorogogo kaminnya, lazurovi polumiski i krishtalevi chashi,
povni najdorozhchih rodiv cinamonu i galok ta kvitu mushkateli z rajs'kih
ostroviv Banda, i pahoshchiv indijs'kih, kitajs'ku porcelyanu z chaºm, i chudovi
krims'ki hutra nesli prekrasni grec'ki hlopchiki, darovani sultanci razom z
tim, shcho nesli. Etiops'ki j ugors'ki nevol'niki ta mamelyuki veli chudovi
klyachi arabs'ko¿ rasi j turkmens'kih zherebciv.
   CHetvertogo dnya pochalisya predstavlennya dlya narodu. Na ploshchi ustavleno
pobudovani v tij cili dvi derevlyani vezhi, napovneni ugors'kimi polonenimi.
Opislya pochalisya turniri j zmagannya mamelyukiv. Sultan priglyadavsya ¿m razom
z narodom do pizn'o¿ nochi, yaku svitlami zamineno v yasnij den'. Oprich
shtuchnih ogniv, dovgo gorili derevlyani vezhi. Sliduyuchogo dnya znov zbudovano
dva novi zamki. Kozhdogo z nih boronila sotnya tyazhkih ¿zdciv, shcho robili
vipadi. Po zdobuttyu ¿h i uprovadzhennyu v polon bagato garnih divchat i
molodih hlopciv, zamki pidpaleno, j voni gorili dovgo vnich.
   Semogo dnya vistupili gustimi lavami polki yanichariv i pishno odyagnena
kinnota sipagiv pid provodom generaliv, nesuchi torzhestvenni pal'mi abo tak
zvani svichi obrizannya z chudovimi kvitami ta zolotim drotom, shcho obvivav
simvoli plidno¿ sili.
   Os'mogo j dev'yatogo dnya vidbuvalisya tanci na linvah, pri zvukah muziki.
Tancyuvali zvinni ºgipets'ki linvoskoki na visoko protyagnenih shnurah.
Moryaki i yanichari lizli po darunki, umishcheni na verhah visokih gladkih
stovpiv, vismarovanih olivoyu i milom.
   Desyatogo dnya ugoshchuvano uchenih i uchiteliv, yaki mali dennu platnyu menshu,
nizh 50 aspriv[66], yak takozh usunenih suddiv, kotrim u ti dni svoº¿ radosti
padishah laskavo vibachav provini ¿h po dovgij pokuti.
   Tri sliduyuchi dni popisuvalisya skomorohi j vesel'chaki. Kozhdogo z nih
obdarovano shchedro zolotimi j sribnimi monetami, yaki ¿m pritiskano na choli
abo sipano na golovu.
   CHotirnadcyatogo dnya vsi dostojniki dvora i vijs'ka udalisya do starogo
serayu j vinesli malogo princa ta zanesli jogo na gippodrom, de naproti
n'ogo vijshli pishki veziri j tovarishili jomu azh do prestol'no¿ sali
sultana.
   P'yatnadcyatogo dnya dav Sulejman benket dlya najvishchih dostojnikiv.
Pravoruch jogo sidiv velikij vezir Agmed-basha i veziri Ayas i Kasim,
beglerbegi j vijs'kovi suddi z Rumili j Anatoli, uchitel' starshogo princa
Hajreddin i sin tatars'kogo hana, a livoruch kolishnij velikij vezir Piri
Mogammed, Sejnel'-basha, Feruhshad-beg, potomok knyaziv rodu Bilogo Bagana,
Murad-beg, sin ºgipets'kogo sultana Kansu Ggavri j ostannij nashchadok
knyazhogo rodu Sul'kadriv.
   SHistnadcyatij den' prisvyacheno prinyattyu uchenih. Po pravij ruci sultana
sidiv Mufti j vijs'kovij suddya Anatoli¿, Kadri-beg, a po livij uchitel'
princiv i vijs'kovij suddya Rumili¿, Fenarisade Mugiºddin. Mufti j uchitel'
princiv pochali na bazhannya sultana disputu nad musul'mans'kim "Otchenashem" -
pershoyu suroyu Koranu. V disputi vzyav uchast' takozh Halife, oden z buvshih
uchiteliv samogo sultana. Zagnanij v kut bistroumnistyu odnogo z prisutnih,
tak sobi ce vzyav do sercya, shcho na misci distav porazhennya. Jogo vinesli zi
sali j zanesli do domu, de vin shche togo samogo dnya pomer.
   Simnadcyatij den' prisvyacheno tishi j prigotuvannyam do obrizannya.
   Visimnadcyatogo dnya vidbulosya v prestol'nij sali svyato obrizannya. Na
bazhannya materi oderzhav malij princ im'ya svogo dida po bat'kovi, shcho
nazivavsya Selim. I hvalili vsi rozum hasseke Hurrem, radisno¿ materi
princa. Veziri j beglerbergi, agi j ulemi ciluvali ruki sultana, skladayuchi
zhelaniya. Vsih obdarovano pochesnimi odyagami. Vishchi dostojniki oderzhali taki
dari, shcho buv zadovolenij navit' najbil'she zahlannij z nih - Agmed-basha.
Sej den' prodovzheno shtuchnimi ognyami dovgo vnich.
   V tri dni opislya zakincheno svyato obrizannya Selima peregonami v Dolini
Solodkih Vid.
   Trivalo se svyato povni tri tizhni. Takogo dovgogo i velichnogo svyata ne
bachila shche stolicya sultaniv.
   YAk vertali z peregoniv, Sulejman, shutkuyuchi, zapitav svogo lyubimcya
Ibragima-bashu:
   - A shcho, Ibragime, chi tvoº vesillya bulo bil'she velichave, chi svyato
obrizannya mogo sina Selima?
   - Takogo vesillya, yak moº, ne bachiv ishche svit, hoch yak dovgo sto¿t', i ne
bachitime,- vidpoviv Ibragim.
   - SHCHo?! - zapitav sultan, zdivovanij takoyu smilistyu. A Ibragim vidpoviv:
   - Na mo¿m vesilli buv takij gist', yak padishah Mekki i Medini,
zakonodavec' nashih dniv, haj zhive vichno!.. A bat'ko princa Selima na svyati
obrizannya svogo sina ne mav takogo gostya...
   Sultan usmihnuvsya i pishov do zhinki perepovisti ¿j slova Ibragima.
   - Toj Ibragim zanadto rozumnij,- vidpovila urazhena hasseke Hurrem, koli
Sulejman perepoviv ¿j, smiyuchis', jogo slova. I usmihnulasya tak, yakbi znala
pro n'ogo shchos', chogo ne hoche skazati.



   XIV. "...A CHERVONA KROVCYA NA RUCHENXKAH TVO¯H..."

   "Nemov tu pilku. Bog
   Kinuv nas na svit.
   Vin znaº nashu cil',
   Vin znaº i Tebe".
   Omar Kgaiyam

   Sultanka hasseke Hurrem, "radisna mati princa", skoro prijshla do
povnogo zdorovlya i rozcvitala, yak roza v sultans'kim ogorodi.
   Bile, yak yasmin, lichen'ko ¿¿ nabiralo kraski shodyachogo soncya. A v ochah
mimo molodosti svoº¿ mala taºmnichij spokij, yakij maº osin', shcho vzhe
prinesla plodi. Najstarshi meshkanci serayu zgidno govorili, shcho ne bulo v nim
dosi krashcho¿ i milisho¿ zhinki. A padishah prihodiv do ne¿ kozhdo¿ dnini po
naradah Divanu. Postijno zasidav do stola til'ki z neyu j vidpochivav pri
nij dusheyu. V serayu govorili, shcho sij zhinci ne vidmovlyaº padishah nichogo j
divit'sya kriz' pal'ci navit' na chuzhi zvicha¿, yaki vona zavodit' v garemi.
   A hasseke Hurrem hodila bez zasloni po cilim serayu j vidvazhilas' navit'
dopuskati do sebe chuzhih majstriv, shcho dovgo sidili v ¿¿ kimnatah i malyuvali
¿¿ portreti. Takogo shche ne bulo nikoli v sultans'kim serayu. Pravovirni
moslemi divilisya koso na chuzhih muzhchin, shcho vhodili v kimnati garemu. Ale
nihto ne vidvazhivsya viskazati svogo nevdovolennya, bo duzhe nebezpechno bulo
podrazniti velikogo sultana j viklikati gniv jogo. Navit' ulemi i
propovidniki Koranu mirilisya z chuzhimi zvichayami hasseke Hurrem, bo nikoli
ne braklo ¿¿ na molitvi u svyatu p'yatnicyu, v velikij moshe¿ Cargoroda.
Zgodom i voni privikli do togo j navit' sami prihodili prositi posluhan' u
hasseke Hurrem. I chasto glitno bulo v kimnatah El' Hurrem.
   Prihodili do ne¿ ucheni j poeti, malyari j budivnichi, duhovni j
polkovodci. Kozhdogo prijmala rado, j kozhdij vihodiv vid ne¿ zdivovanij ¿¿
umom i zacikavlennyam. Navit' zlobnij pis'mennik Ggazali, kotrogo boyalisya j
najvishchi dostojniki iz-za jogo satir, a kotrij ne shchadiv nikogo, buv
odushevlenij "najkrashchoyu kvitkoyu serayu". Pravda, vorogi jogo govorili, shcho se
tomu, bo na ¿¿ pros'bu oderzhav z sultans'ko¿ skarbnici tisyachu aspriv
misyachno¿ platni, yako¿ buv bi nikoli ne pobachiv iz-za ostroti yazika svogo.
   Ale j inshi poeti, shcho mali zabezpechennya j majno, buli odushevleni neyu. I
perekladchik "SHah-name" Dzhelili, i bozhes'kij Baki, i fantastichnij Hiyali, i
vorog jogo Sati, i vichno p'yanij Fusuli, j veselij komik Lyami¿, kotrij
govoriv: "Hasseke Hurrem lyubit' sluhati poetiv. Se ya rozumiyu. Ale shcho vona
govorit' z Seadi-CHelºbim, kotrij use zhittya sidit' nad zakonami? Abo z
uchenim Pashkeprizade, shcho znaº vsi biblioteki Shodu - i bil'she nichogo!.."
   A Fusuli vidpovidav jomu slovami pers'kogo poeta Gafisa, najbil'shogo
lirika Shodu:
   Kazhe Prorok, shcho vino
   Vsih zlochinciv mati!
   SHCHo zh robiti, yak vono
   Solodke, proklyate,-
   I solodko, yak divchina,
   Ciluº, mij brate!..
   Ale vsya ta pishna lavina vladi i kul'turi Shodu, shcho peresuvalasya
postijno salonami El' Hurrem, ne vdovolyala ¿¿. Zamitiv se perekladchik
"SHah-name" Dzhelili. I skazav raz do ne¿:
   - O, velika hatun, spichni duhom svo¿m pid nametom Omara Kgaiyama[67], shcho
robiv nameti dlya duhu.
   - YA vzhe chula pro n'ogo j budu vdyachna, koli blizhche poznakomite mene z
nim. Na te skazav Dzhelili:
   - YAk podobaºt'sya tobi, o hatun, otsya dumka Omara Kgaiyama, solodkogo yak
mid, girkogo yak girchicya:

   Cil' i meta sotvorin' - se lyubov,
   Sila u soku vina - se lyubov,
   Rim molodechih pisen' - se lyubov,
   I pam'yataj, shcho zhittya - se lyubov.

   - Garne i pravdive,- vidpovila El' Hurrem,- ale ya spodivayusya chogos'
glibshogo vid n'ogo.
   - I maºsh raciyu, o hatun,- skazav na te velikij poet Baki. - Mabut',
dogaduyusya, chogo ochikuºsh. I na te vidpovidaº Omar Kgaiyam, kazhuchi do
shukayucho¿ dushi:

   Ti mene pitaºsh, yaka tajna svitu,
   Ti na te chekaºsh, shcho rozkazhe vchenij:
   Svit - kartina z mraki, z bezvisti zrinae
   I znov u tu mrachnu bezvist' propadaº.

   - Tak darmo propadaº? - zapitala El' Hurrem. Na ce zauvazhiv uchenij
Pashkeprizade, kotrij znav usi biblioteki Shodu:
   - Pershij rubajyat se visliv molodosti Omara Kgaiyama, drugij rubajyat se
visliv z tih jogo lit, koli vin ne viriv v Boga i mav girkist' v ustah.
   I shche ºst' oden jogo rubajyat z togo chasu:

   3 velikim trudom cherpav ya nauku
   Zi starih knig, kotri chitati vazhko.
   Na svogo duha dovgih mandrivkah
   Znajshov ya pravdu - odnu-odinoku:
   YA prijshov, yak voda, i, yak viter, minusya.

   - A shcho vin skazav, koli vernuv do Boga?
   - Todi skazav:

   Plache vodna kaplya, daleko vid morya.
   More kazhe: "Darmo b'ºshsya iz-za gorya.
   Kozhde sotvorinnya Gospodnya ditina:
   Dilit' nas vid N'ogo lish chasu kaplina".

   Sultanka lekshe vidithnula, yakbi vpav ¿j z grudej yakijs' tyagar. A
Pashkeprizade zamitivshi, shcho ¿j spravlyaº pil'gu, dodav:
   - Dal'shi tvori duhu Omara Kgaiyama dayut' uzhe povnij vidpochinok dlya duhu
navit' grishnih lyudej. Vid nih ne vijmav vin i sebe, kazhuchi:

   Hoch klejnod vsih chesnot ne nalezhav do mene
   I hoch blisk vsih chistot vid grihiv ne buv mij,
   Ne nazvav ya shche bilogo chornim nikoli,
   Tomu viryu u lasku Gospodnyu dlya mene.

   Oblichchya sultanki roz'yasnilosya zovsim, a Pashkeprizade zakinchiv shche odnim
rubajyatom Omara Kgaiyama:

   Napravo chi nalivo - pilka kinec' kinciv
   Posluhaº gracha, a ne sama sebe.
   Nemov tu pilku. Bog kinuv nas na svit:
   Vin znaº nashu cil'. Vin znaº i tebe!..

   Nastrij buv duzhe povazhnij, koli komik Lyami¿ zamitiv:
   - SHCHo Omar Kgaiyam velikij filosof, se i ya priznayu. Ale ya vzhe bachiv, yak
pilka navit' u dobrogo gracha kinec' kinciv upala v vodu. Ta j chi til'ki v
vodu?
   Vsi zasmiyalisya, a sluzhba zachala roznositi lasoshchi j solodki sorbeti ta
pregarni poludnevi ovochi.
   Tak na verhah, v sultans'kih salonah, shukali pravdi pro Bozhu tajnu
svitu, kotru kozhdij viruyuchij narid znahodit' vid vikiv u tverdij viri v
Boga, a yak verhi zahitayut' jogo v nij, vin rozplivaºt'sya, mov mraka na
dolini.
   O, glitno bulo v kimnatah Roksolyani! A u vsih krilah garemu, de zhili
inshi zhinki padishaha, bulo tiho i pusto, yak v opushchenim domi. Til'ki zavist'
kunyala v nih. Ale j vona ne vidvazhilasya poki shcho vihoditi z ukrittya.
   Bo lyuds'ka zavist' i zloba, yak grabizhni zviryuki, zhdut' na svoyu zhertvu,
shchobi zloviti ¿¿ u prigozhu hvilinku.

   * * *

   U prijomnih kimnatah hasseke Hurrem stavalo shchoraz to bil'she glitno. Vzhe
ne til'ki vid poetiv, artistiv i uchenih, ale j vid veziriv, kadiyaskeriv,
defterdariv, nishandshiv, sigil'-dariv, chokadariv, nikyabdariv, hodzhiv i
vsyakih inshih dostojnikiv. Najradshe govorila vona z velikim budivnichim
Sinanom.
   Ta prinyattya inshih zachali ¿¿ tomiti, a chasto j neterpeliviti, bo vid
bagat'oh, shcho prihodili z prohannyami, chasto ne mogla vidobuti, chogo voni
vlastivo prohayut'.
   Sultanovi ne hotila zhaluvatisya na tu povin' prohachiv, bo boyalasya, shchob
vin vsim ne zaboroniv prihoditi do ne¿. A deyaki z nih buli cikavi dlya ne¿,
vid deyakih spodivalasya dopomogi dlya svo¿h planiv, yaki pochali v ¿¿ mriyah
virinati vid hvili, yak stala matir'yu, a shche viraznishe, vidkoli dovidalasya
pro vorozhbu starogo dervisha, shcho prijshov do Sulejmana v den' svyato¿ nochi
Kadr. Z timi planami tak ukrivalasya, shcho boyalasya navit' dumati dovgo pro
nih.
   Ale koli ¿j raz zabagato bulo natovpu rizhnih dostojnikiv, kazala
zaprositi zlobnogo Ggazali j zapitala shche raz, chi vin ne znaº prichini azh
takih chislennih vidvidin.
   Zrobila se narochno i v tij nadi¿, shcho zlobnij Ggazali dodumaºt'sya, chogo
¿j treba, i svo¿mi satirami vidzhene bodaj najbil'she vlizlivih. Ggazali
zaraz zmirkuvav, v chim dilo, j urochisto vidpoviv:
   - O hasseke Hurrem, blagoslovenne haj bude im'ya tvoº!
   Tvij sluga Ggazali znaº prichinu tih chislennih vidvidin...
   - Nehaj skazhe!
   - Nedavno pri¿hav do sultana - haj zhive vichno! - posol indijs'kogo
knyazya Begadira-SHaha, priviz jomu v dari poyas vartosti sto tisyach zolotih
dukativ i skazav: "Sultanul-berrajn ve hakanul-bagrajn, hadimul garemajn
esh sherifajn, sham dzhemet mesham, misr nadiretul isr, Galebesh-shegba,
Darul-dzhigad, Darul-selam!"[68] Pomozhi panovi momu proti nevirnih
nessarag, shcho priplili morem j usadovilisya u jogo pristanyah! A vin skladaº
tobi za dopomogu trista skrin', povnih zolota i sribla, u svyatim misti
Mecci, pri grobi Proroka...
   - Znayu,- skazala na se hasseke Hurrem.- Sultan uzhe vislav voºnnu fl'otu
pid provodom Sulejmana-bashi. A tih skrin' ishche ne privezli z Mekki syudi.
   - O hasseke Hurrem, voviki nezabute naj bude im'ya tvoº! Ti skarbi vzhe
vezut' syudi. A yak privezut', todi pobachish pid svo¿m porogom najbagatshih
skupindryag, yaki vsyakimi sposobami dobivatimut'sya tvoº¿ laski, chi radshe
skarbiv sultana... YAk chorni kruki, zhdatimut' uperto na dobichu j ne bude
tako¿ pogani, na yaku voni ne pishli b, abi til'ki distati shchos' zi skarbiv
Begadira-SHaha! Se til'ki pershi vistuni tih, shcho prijdut'...
   Zlobne oblichchya starogo satirika pribralo ostrij vid. Vin vidchuv, shcho
tisnut'sya jomu z ust shche ostrishi slova. Tomu niz'ko sklonivsya j vijshov, ne
zderzhanij rozumnoyu zhinkoyu padishaha. V kil'ka dniv opislya pochala v serayu
kruzhlyati jogo satira pro vlizlivih prohachiv u sultanki. Natovp ¿h cherez te
zmenshivsya, ale ne bagato,

   * * *

   Minuv shche yakijs' chas, i nastupilo te, shcho predskazav Ggazali pro vsyaki
sposobi zdobuvannya laski mogutn'o¿ sultanki.
   Odnogo dnya, v pori, koli muedzini kinchili spivati tretij azan na vezhah
strunkih minaretiv, zgolosivsya do hasseke Hurrem ¿¿ pershij druzhba, velikij
vezir Agmed-basha. YAkes' nedobre prochuttya zvorushilo serce hasseke Hurrem na
sam vid togo dostojnika. Vin niz'ko sklonivsya j pochav:
   - O, najkrashcha z zhinok padishaha, o radisna mati princa Selima,- nehaj
Allag bude jomu prihil'nij vid koliski do grobu. YA prijshov zlozhiti
cholobitnyu najmogutnishij z zhinok sultana v tij nadi¿, shcho vona bude j
najmilostivisha dlya virnogo svogo slugi.
   Tak virazno vzhe v pershih slovah ne natyakav ¿j dosi nichogo ni oden
dostojnik. Se ¿¿ zastanovilo. Ochevidno, musiv mati pidstavu do tako¿
smilosti. Ale yaku? Bula sim duzhe zacikavlena. I shchobi skorshe dovidatisya pro
se, vdarila takozh u viraznij akord:
   - Raz til'ki krasniº toj, shcho prosit', a dva razi krasniº toj, shcho ne
daº! YA rado gotova spovniti tvoº prohannya po silam svo¿m...
   Agmed-basha zmishavsya. Bo vin prigotuvav sobi dovgu i krutu stezhku, zaki
mav stati na misci, v yakim mala buti mova pro davannya. A zhinka padishaha
vidrazu postavila jogo na tim misci. "CHi znaº spravu, z yakoyu ya prijshov?" -
podumav i zbentezhivsya shche bil'she. Bachiv, shcho vona zaprimitila jogo
zbentezhennya. Ale bil'she nichogo ne mig piznati po ¿¿ spokijnim oblichchyu.
Napruzhiv uvagu, zibrav usyu svoyu pritomnist' i po nadumi vidpoviv:
   - Bagato vorogiv maº kozhdij, hto virno sluzhit' derzhavi padishaha. A
skazano: "YAk maºsh vorogom hoch bi murashku, to bud' oberezhnij!" Ne znayu, chi
hto z mo¿h vorogiv ne predstaviv mene pered soncem padishaha yak lyudinu, z
yakoyu godi pogoditisya.
   V sij hvili vzhe bula perekonana, shcho z sim dostojnikom prijdet'sya ¿j
zvesti zavzyatu borot'bu. Ne znala til'ki, za shcho. Rozumila dobre, shcho
pripovidkoyu pro murashku groziv ¿j, a ne opravduvav sebe. Skipila vnutri.
Ale ne pokazala togo po sobi, til'ki vidpovila tak samo dvoznachne:
   - YA ne znayu pro tebe nichogo zlogo. A vorog - se dijsno nebezpechna rich.
Osoblivo todi, koli vin maº zavisne serce. Bo skazano: "Zazdrisnogo ne
primirish navit' najbil'shoyu laskoyu!"
   Velikij vezir Agmed-basha zrozumiv takozh, shcho zhinka padishaha govorit' pro
n'ogo, a ne pro jogo vorogiv. Ale probuvav dal'she perekonuvati ¿¿, shcho jogo
mozhna poziskati.
   - Virnij priyatel',- skazav,- luchshij, nizh svoyak.
   - Pravdivu dopomogu daº til'ki Allag,- vidpovila tverdo, bo vzhe ¿j
tyazhila sya rozmova. A predlozheniyam "virno¿" priyazni, ochevidno, za groshi,
chulasya vnutri obrazhena.
   - I jogo zastupnik padishah na zemli ta j ta, shcho º ziniceyu jogo oka i
zernom jogo sercya,- dokinuv.
   - YA vzhe na pochatku rozmovi skazala tobi, shcho spovnyayu vsi prohannya - po
skromnim silam svo¿m.
   Agmed-basha zrozumiv, shcho dovshe godi vzhe zvolikati z tim, za chim prijshov.
I skazav pomalu:
   - YA prihodzhu do najmudrisho¿ z zhinok padishaha z velikim prohannyam. YAk
vono bude v lasci spovnene, ostanu do smerti virnim nevol'nikom usih
zamisliv tvo¿h i sina tvogo, haj potihoyu tobi bude, o velika hasseke
Hurrem!
   - Z yakim prohannyam? - zapitala.
   Vin vidpoviv:
   - Zli lyude uvazhayut' mene duzhe bagatim i kazhut', shcho ya
   zagarbav u ªgipti podatki padishaha. Ale se nepravda! YA ubogij i navit'
zadovzhenij...
   - "Dovg peche, yak ogon'",- vidpovila pripovidkoyu, zaohochuyuchi jogo do
dal'shogo prohannya, bo bula duzhe cikava, kil'ko shoche sej velikij bogatir,
znanij z zahlannosti. Znala, shcho sultan dobre znav golovnij blud harakteru
Agmeda-bashi, odnache derzhav jogo na najvishchim misci iz-za jogo veliko¿
robuchosti, tochnosti i spritu.
   - Tak, o chudova kvitochko Edenu! - vidpoviv Agmed-basha.
   - Dumayu, shcho padishah rado osolodzhuº bil' svo¿h virnih
   slug. Kil'ko treba na zaspokoºnnya tvo¿h dovgiv?
   - O, ti duzhe laskava, najkrashcha zirko svitu! Meni treba (tut vidithnuv)
trista tisyach zolotih dukativ...
   - Trista tisyach zolotih dukativ?!.
   - Trista tisyach, o najcinnisha perlo derzhavi Osmaniv! Budu do smerti
virnim nevol'nikom vsih zamisliv tvo¿h i sina tvogo!
   Se povtorennya tih samih sliv zanepoko¿lo ¿¿ shche bil'she, nizh domagannya
visoko¿ sumi. Vidpovila majzhe nalyakana:
   - Ne mayu inshih zamisliv yak ti, shcho nimi zhive serce i um padishaha! A mij
sin shchojno usmihaºt'sya do dobrih lyudej. Ale ya gotova tobi dopomogti. Til'ki
azh z takim domagannyam ne mozhu prijti do padishaha...
   - Insha ne mogla b, a ti vse mozhesh, o najkrashcha zirko v zhitti padishaha!..
   Bula zdivovana velichinoyu, nahabnistyu j upertistyu prohannya. Vidpovila
vstayuchi:
   - Se nemozhlive! Adzhe najbagatshij knyaz' Indi¿ prislav padishahovi dar,
yakij varta tretinu togo, chogo ti domagaºshsya!
   - Vin prislav ishche j inshi dari, o duzhe milostiva pani!
   - Se ne dari, a zaplata za krov i koshti vijs'ka padishaha!.. Ti
zadorogij priyatel',- dodala na prashchannya.
   - Dorozhcha vid vsih skarbiv dolya ditini... - vidpoviv tverdo. Zaderevila
i zblidla. Po hvili zapitala:
   - YAk to? A pri chim tut ditina? Zavagavsya j urivanim golosom skazav:
   - A hto zh... oboronit'... malogo Selima pered...
   - Pered chim?
   - Pered zloboyu ulemiv i gnivom padishaha, koli rozijdet'sya vistka, shcho
vin... ohreshchenij na hristiyans'ku viru!.. Hto zh oboronit', yak ne velikij
vezir Agmed-basha?..
   Ostovpila z velikogo zhahu za svogo sina. Vsya krov zbigla ¿j z oblichchya.
Bula blida, yak yalicya, oviyana snigom.
   Ale vmit' opritomnila. Dumki, yak liskavki, pochali ¿j litati po golovi v
dikij pogoni! Napered cilij tabun dumok pro nebezpeki, yaki grozyat' ¿¿
sinovi. Bo za sebe ne boyalasya ni hvilinki! O, ni! Navpaki - chulasya micna,
yak ranena l'vicya, shcho boronit' svoº molode... Vzhe vitrila slabi storoni
napadu. Ale ne znala shche sili vorogiv.
   Uporyadkuvala dumki zaliznoyu voleyu i postanovila dovidatisya, chi ¿¿
taºmnicyu pidglyanuv sam Agmed-basha, chi jogo spil'niki. Na hvilinku znov
pohololo ¿j bilya sercya na dumku, shcho taºmnicyu ¿¿ mozhe znati bil'she lyudej.
Bo shcho taºmnicyu ¿¿ vzhe znali, sego bula pevna. Prigadala sobi, yak
zahitalasya zavisa bilya dverej. Z tim bil'shoyu siloyu vipryamila svoyu dumku j
oberezhnist'. I vzhe spokijno vidpovila:
   - YAzik ne maº kostej i govorit', yak jomu vigidno, i yak zhe ya mozhu dati
oblizati zolotu kist' vsim yazikam tih, shcho prinesli do tebe syu spletnyu? Na
se zamalo trista po trista tisyach zolotih dukativ!
   Agmed-basha vstav i tiho proshepotiv:
   - O, najmudrisha iz zhinok moslems'kih! Treba shche til'ki zabezpechiti
movchanku odnogo ºvnuha...
   - Kotrogo? - zapitala nevinno, yak ditina. Agmed-basha zavagavsya. Ale
solodkij usmih materi princa ta ¿¿ veliki, chisti, yak nebo, ochi mimohit'
viderli z jogo ust im'ya spil'nika.
   - Gassana,- skazav shepotom.
   - YAk? - zapitala tak samo na¿vno.
   - Abo groshem, abo nozhem,- vidpoviv, dumayuchi, shcho vzhe maº v rukah
najmogutnishu z zhinok padishaha.
   - YA shche ne mala krovi na svo¿h rukah,- vidpovila v zadumi. V tij hvili
prigadalasya ¿j vorozhba ciganki. Nemov posvoyachena duhom z neyu, vdivilasya v
nahabnika. I bulo ¿j yasno, shcho vin ne ub'º odinokogo svidka ¿¿ taºmnici,
til'ki ukriº jogo, shchob do kincya zhittya mati nizh proti ne¿ i ¿¿ sina.
   - YA shche ne mala krovi na svo¿h rukah,- povtorila.- I ne hochu mati! -
dodala z pritiskom.
   CHula, shcho teper skazala nepravdu. Stalo ¿j tak prikro, azh terpko. Ne vid
togo, o, ne vid togo, shcho vidchula zhazhdu krovi tih lyudej, yaki zagrozhuvali
dolyu ¿¿ sina. Til'ki vid togo, shcho skazala nepravdu pered takoyu lyudinoyu!
Vidchula prinizhennya v dushi, take bezdonno gliboke, shcho z nim ne moglo
rivnyatisya navit' prinizhennya prodano¿ nevol'nici, yaka musila robiti vse, shcho
¿j nelyube, i sultanovi ne skazala pravdivogo imeni svogo sina. Ale se ne
bulo dlya ne¿ brehneyu. Ni. I prijshlo v ¿¿ dushu piznannya, shcho najbil'shim
ponizhennyam dlya lyudini se brehnya. I shcho te ponizhennya tim bil'she, chim bil'she
nikchemnij toj, pered kotrim govorit'sya nepravdu. I shchos' zakrichalo v ¿¿
dushi divnimi golosami: "Ti caricya tr'oh chastej svitu! CHi ti sterpish azh
take ponizhennya?" A drugij golos govoriv do ne¿ nemov zdaleka: "Ne ubij!"
Znov napruzhila dumku, yak strunu, i skazala:
   - Prijmayu tvoyu oboronu pered zlimi yazikami. Prijdi zavtra v syu poru. YA
shche s'ogodnya budu v tij spravi govoriti z padishahom...
   Agmed-basha veselo shrestiv ruki na grudyah, nizen'ko sklonivsya i vijshov.

   * * *

   Upala na shovkovi podushki j vidithnula. Ale ne zithnennyam utomleno¿. Hoch
tryaslasya na cilim tili, um ¿¿ buv ostrij, yak britva, i yasnij, yak ogon'.
Tryaslasya z oburennya. I slezi vistupili ¿j z ochej. Na lezhanci vidbulasya v
nij yakas' korotka, ale, mov burya, naprasna borot'ba. Nutro ¿¿ bulo tak
rozhvil'ovane, yak more v chasi tuchi i buri. Naraz nemov perun tris u nij i
potryas cilim ºstvom ¿¿. Bula napivpritomna vid togo potryaseniya. I
zdavalosya ¿j, nemovbi shchos' zlamalosya v nij, shchos' urvalosya, shchos' take
nizhne, yak dalekij vidgomin pisni, yak zolotij promin' soncya, yak usmih
ditinki. Tak, ditinki, ditinki, ditinki.
   Znala, na yaku.vodu puskalasya. Mimo rozhvilyuvannya, vazhila vsyaki
mozhlivosti, osoblivo zh vidnoshennya muzha.
   Skoro perebigla v dumkah, yak vin dosi nichogo ¿j ne vidmovlyav: ni
hodzhennya bez zasloni, ni prinimannya chuzhih muzhchin, ni zamkiv u dveryah na
sposib, yakij buv u domah ¿¿ kra¿ni, ni navit' derzhannya sobachki, yaku
musul'mane uvazhali nechistim sotvorinnyam.
   Vse, shcho vona robila, bulo dlya n'ogo dobre i chiste. Navit' ditknuv
sobachki, pomagayuchi ¿¿ miti. Navit' se!
   Vstala. Ni. Zirvalasya, mov l'vicya z lancyuha!
   Zaklikala chornih ºvnuhiv i bilih nevol'nic'. ªvnuham nakazala
prigotoviti prekrasnu lektiku Selima, v yakij jogo vinosili v sadi. A
nevol'nicyam velila odyagnuti sebe v odyag, u yakim prijmala pershij raz
sultana u svo¿h kimnatah.
   Glyanula u venec'ke zerkalo. Zvorushennya ozhivilo ¿¿ nizhne oblichchya, a
sl'ozi oblili ¿¿ veliki ochi, shcho viglyadali yak ozera po buri.
   Vijshla z cilim pochotom nevol'nic' i ºvnuhiv. Mizh nimi jshov i Gassan.
Vin duzhe uvazhno nis ¿¿ sina v lektici, raz u raz oglyadayuchis' na matir.
Perejshla velike podvir'ya garemliku i pryamo jshla do bram selyamliku. Storozha
ne vidvazhilasya zaderzhati ¿¿ pri vhodi do palati padishaha.
   SHCHe vsi pam'yatali perenesennya komandanta storozhi azh do Trapezunta, hoch
vin til'ki spovniv svij obov'yazok.
   A sim razom mogutnya sultanka jshla vzhe ne sama, a zi svo¿m sinom, z
princom Selimom.
   Komandant storozhi, pobachivshi ¿¿ napryam, shchez, yak kamfora. A zmishana
storozha movchki rozstupilasya, pozdorovlyayuchi malogo princa yak chlena
sultans'kogo rodu Osmaniv.
   Uvijshla v budivlyu, de shche ne bula ni odna zhinka moslems'ka, vidkoli
turki vstupili v ulici Stambula.
   Jshla koridorami j salyami selyamliku v diyademi z pered, v rozkishnih
shovkah, v bliskuchih fararah - i vsya v slezah. A pered neyu nesli chorni
ºvnuhi malogo princa Selima v bilen'kih muslinah, v zolotij lektici. Za
neyu jshli bili nevol'nici garemu, zbentezheni plachem zhinki padishaha.
   Viglyad sultanki buv takij povazhnij, yakbi nesla z soboyu najbil'shu
taºmnicyu derzhavi Osmaniv. Visoko derzhala golovu, a slezi, yak perli,
kotilisya po ¿¿ garnim oblichchyu.
   Vsi vijs'kovi j dostojniki, yakih zustrichala, shrestivshi ruki na grudyah,
z pospihom ustupali z dorogi rozplakanij zhinci mogutn'ogo sultana.
   Tut i tam na rozdorizhzhyah koridoriv zhovnir stoyav mov ostovpilij na vid
zhinok v palati selyamliku: dumav, chi se ne privid...
   A deyaki pobigli zlyakani do komandi dvircya selyamliku, de dali znati pro
nadzvichajnu podiyu samomu adzi storozhi serayu. Toj viskochiv z kimnati yak
oparenij i bichnimi perehodami skoro pishov, shchob zastupiti dorogu Roksolyani.
A vona jshla vidvazhno.
   Jshla pryamo do sali Veliko¿ Radi Divanu. A yak dijshla do dverej, dala
znak chornim ºvnuham, shchob zaderzhalisya. I vistupila napered, pered lektiku
sina svogo. Aga yanichariv, shcho vzhe stoyav zi storozheyu bilya Radi Divanu,
pobachivshi oplakanu najkrashchu z zhinok padishaha, shrestiv ruki na grudyah i
zbentezheno promoviv:
   - O radisna mati princa! Padishah zanyatij sudejs'kimi spravami. A potomu
maº prijmati chuzhih posliv.
   - Zanyatij? Sudejs'kimi spravami? YA takozh hochu sudu - na rozbishak, shcho
bushuyut' v palati padishaha! - skazala tverdo, pristupayuchi do dverej. Aga
yanichariv vmit' vidstupiv nabik, shilivshis' azh do kolin mogutn'o¿ sultanki.
Todi vona dodala m'yakshim tonom:
   - Ne bijsya! Pered chuzhimi poslami Sultan napevno prijme sina svogo!
   Dala znak ºvnuham, shchob nesli lektiku za neyu, do nutra sali Veliko¿ Radi
Divanu. J uvijshla u sudejs'ku salyu z plachem, ale tak tverdo, yakbi sama
mala v nij suditi.
   Uvijshla j zakrichala:
   - Ryatuj ditinu svoyu! YA boyusya vertati v garemu kimnati!..
   Sultan vstav z prestola.
   - SHCHo se? - zapitav golosno i pal'cem dav znak usim, shcho buli v sali, shchob
opustili ¿¿. Zbentezheni dostojniki vihodili oglyadayuchis', yak na divoglyad.
Bo hoch do rizhnih div uzhe privikli vid se¿ zhinki padishaha, ale i v sni ¿m
ne snilosya, shchob vona mogla vidvazhitisya prijti azh tut, nezapovidzhena, z
ditinoyu j cilim pochotom!
   Za suddyami vzhe bez nakazu pospishno vijshli ºvnuhi j nevol'nici sultanki.
   - SHCHo stalosya? - zapitav zanepokoºnij sultan.- CHi hto zrobiv yaku krivdu
tobi abo ditini? Gniv uzhe mav v ochah.
   - Ne meni, ale nashij ditini! - vidpovila, tiho plachuchi, shchob ne lyakati
sina. Vinyala z lektiki malogo Selima i vzyala jogo na ruki, ciluyuchi j
oblivayuchi slezami.
   - Nashij ditini? Hto smiv!? - tiho zapitav sultan, spoglyadayuchi na sina,
shcho nevinno usmihavsya do n'ogo.
   - Agmed-basha!
   - Velikij vezir Agmed-basha?!
   - Tak! Velikij vezir Agmed-Basha!
   - SHCHo zh vin zrobiv?!
   - Napered kazhi jogo uv'yazniti. Bo ya boyusya, shchob ne vtik z palati!..-
Tryaslasya z oburennya.
   - Vin º v palati?!
   - Nedavno buv u mene! I shche nakazhi (vplach) uv'yazniti jogo spil'nika,
chornogo ºvnuha Gassana! Vin zhde za dverima... Opislya ya vse rozkazhu...
   Sultan uvazhno podivivsya na splakanu i shvil'ovanu zhinku. Kinuv okom shche
raz na ditinu, shcho vzhe krivilasya do plachu, i plesnuv u doloni.
   Z tr'oh dverej veliko¿ sali vijshli nimi storozhi padishaha. Sultan skazav
tverdo, slovo po slovi:
   - Uv'yazniti velikogo vezira Agmeda-bashu i Gassana, chornogo ºvnuha, shcho
sluzhit' u hasseke Hurrem!
   Vijshli tiho, yak tini, shopivshi lish iskristij poglyad Roksolyani.
   Sultanka El' Hurrem nimim ruhom poprosila poderzhati sina - j upala
blida. Zimlila u sudejs'kij sali, A malen'kij Selim revno rozplakavsya na
rukah svogo bat'ka.
   V takim polozhenni u prestol'nij sali velikij sultan ishche nikoli ne buv.
Ne znav, shcho pochati z soboyu, z ditinoyu ta zhinkoyu. Ne hotiv klikati slug,
shchob ne bachili zimlilo¿ zhinki, bo uvazhav, shcho divovizha j tak uzhe bula
nechuvana.
   Poklav sina v zolotu lektiku, shcho stoyala na pidlozi, metnuvsya do zhinki j
mahinal'no zanis ¿¿ na misce, de sam sidiv. Opislya skochiv do dverej, za
yakimi vse stoyala nima storozha z virizanimi yazikami. Vidhiliv dveri j
zazhadav vodi.
   Perelyakana storozha shche nikoli ne bachila sultana v takim zvorushennyu i
gnivi. Vmit' podano jomu vodu u krishtalevim zbani. Sam zamknuv za soboyu
dveri j pidijshov do zhinki. Malen'kij Selim plakav, azh zahodivsya z plachu.
Sulejman zacherpnuv rukoyu j pokropiv ulyublenu zhinku, raz u raz povtoryayuchi:
   - SHCHo tobi zapodiyali? SHCHo tobi zapodiyali? Vidkrila ochi, blida, yak kvitka
yasminu. Pochuvshi plach ditini, probuvala vstati. Vin zaderzhav ¿¿ j sam podav
¿j ditinu. Sidili movchki vtrijku. Vona kormila rozplakanogo sina, a vin
podavav ¿j vodu.
   YAk uspoko¿lasya i prijshla do sebe, zapitav:
   - Koli ti ne duzhe vtomlena, to, mozhe, skazhesh, yaku krivdu zapodiyav tobi
i ditini velikij vezir Agmed-basha?
   - Skazhu, skazhu,- vidpovila tiho,- bo serce trislo b meni z bolyu, yakbi
ne skazala.
   - Kazhi,- prosiv.
   - Velikij vezir Agmed-basha zgolosivsya do mene j zazhadav trista tisyach
zolotih dukativ...
   - YAk to zazhadav? Za shcho zazhadav?
   - Abi zakriti pered lyud'mi j toboyu...
   - SHCHo zakriti? - perervav oburenij.
   - SHCHo ya ohrestila tvogo sina Selima,- vibuhla.
   - Ohrestila?..
   - Ni, se vidumka! Se nikchemna kleveta velikogo vezira Agmeda-bashi j
pidkuplenogo nim chornogo ºvnuha Gassana!
   Revno zaplakala.
   Vin vidithnuv. Ociniv dumkoyu vsyu zlochinnist' vimushennya i skazav:
   - Obidva zlochinci povinni vmerti! Til'ki spravedlivist' vimagaº, shchob ¿h
peresluhati!
   Bula sim duzhe zanepokoºna. Ale ne dala s'ogo piznati po sobi. Dumka pro
te, yak boronitisya dal'she, uspokoila ¿¿ zovsim.
   Vstala i promovila:
   - Robi sudejs'ke dilo svoº!
   Sklonilasya tak, yak lyudina, shcho maº povnu slushnist' za soboyu j ne bo¿t'sya
viroku. Blido usmihnulasya. I pishla.
   Sultan ne skazav ¿j ni slovechka, shcho nepotribno zrobila divovizhu, yako¿
shche ne bulo, vidkoli sultani sidili na prestoli.
   A v cilim serayu bula biganina, metushnya i perestrah ne do opisannya.
Napivzbozhevolilogo zi strahu Gassana vidveli v tyurmu. Vin ves' chas krichav
z velikogo zhahu:
   - Vse nepravda! Velikij vezir Agmed-basha kazav meni tak govoriti! J
obicyav za te bagato groshej! I dim u Skutari!
   A to vse nepravda, shcho ya govoriv!
   Nihto ne znav, shcho vin govoriv. Ale vsi boyalisya pitati. Nihto ne hotiv
znati taºmnici, sultans'ko¿ zhinki, bo vzhe chuv nyuhom, shcho krov bude na nij.
   Agmeda-bashu uv'yaznili v serayu, u hvili, yak ishov cherez bramu
Dzhelyad-Odasi. Uvijshov do ne¿, ale ne vijshov z ne¿. I nihto vzhe bil'she ne
bachiv mizh zhivimi velikogo vezira Agmeda-bashi, pershogo ministra derzhavi.
Til'ki yanichari, shcho stoyali na storozhi bilya Dzhelyad-Odasi, opovidali potomu
poshepki v kasarni, shcho dovgo bulo chuti zojki mogutn'ogo vezira, zaki
zamuchila jogo nima storozha padishaha.
   - Za shcho? - pitali sheptom u dovgij na milyu kasarni yanichariv.
   - Nihto ne znaº, za shcho. Bachili til'ki, yak ishla z plachem do sultana jogo
pregarna zhinka Hurrem Roksolyana.
   - ¯ nihto pered smertyu ne peresluhav velikogo vezira?
   - Nihto ne peresluhuvav...
   - Takogo shche ne bulo, vidkoli carstvuº rid Sulejmana...
   - Ale j ne bulo shche takogo sultana. Sej znaº, shcho robit'. SHeptom govorili
v dovgij na milyu kasarni yanichari... Bo mogutnyu ruku mav toj sultan
Osmaniv, shcho zalyubivsya u blidij chuzhinci z daleko¿ kra¿ni, pered kotroyu
nezabarom zatryassya ves' seraj sultans'kij, i cila stolicya, i vsya mogutnya
derzhava Osmaniv, shcho prostyaglasya na tr'oh chastyah svitu...

   * * *

   SHCHe togo vechera na cars'kij brami Babi-Gumayun zastromleno skrivavlenu
golovu velikogo vezira Agmeda-bashi.
   Usta mav vikrivleni terpinnyam, a kozhdij nerv jogo strashno¿ golovi
drizhav u prominni zahodyachogo soncya. A tilo jogo vzhe chetvertuvali
sultans'ki sipagi na ploshchah Cargoroda.
   I zhah velikij pishov po Stambuli, sultans'kij stolici, pishov po palatah
sultans'kogo serayu, pishov po bliskuchih salyah selyamliku i po pahuchih
kimnatah garemliku. I dijshov navit' do svyatin' moslemiv. J inakshe, nizh
zvichajno, spivali v toj vechir muedzini z visokih, strunkih minaretiv svo¿
molitvi:
   "...La Illaga il Allag, va Magomet rasul Allag!"
   Tak pogib Agmed-basha, pershij druzhba sultanki Roksolyani.
   A dnya togo vecherom drugij raz v zhitti ne mogla klyaknuti do molitvi
sultanka El' Hurrem, radisna mati princa, nemov u dalekij, zakrivavlenij
mraci stanula pered neyu mala cerkovcya na peredmistyu Rogatina. I movchki
stoyala. A zdaleka dolitav divnij krik muedziniv na visokih minaretah
serayu...
   "...La Illaga il Allag, va Magomet rasul Allag!" Voni molilisya do Boga
svogo za velikogo sultana i za derzhavu Osmaniv, po kotrij ishov uzhe kismet
z krivavimi rukami. I tiho dodavali v svo¿h molitvah:
   "Vidverni, Bozhe, krov vid domu padishaha!"

   * * *

   A po velikih bazarah Stambula hodili divni sluhi pro sultanku, yaku
bachili u koridorah i salyah selyamliku. i tak opovidav sobi pro se prostij
narod turec'kij:
   "Hotiv Agmed-basha ukrasti ditinu sultanki El' Hurrem. " I pidkupiv
chornogo ºvnuha Gassana, shchob toj pidsunuv sonnij napij sultanci. I zrobiv
chornij Gassan ta nedobre dilo: pidsunuv napitok na son molodij sultanci...
A yak vona zasnula, pidkravsya chornij Gassan z velikim vezirom. I vzyali
ditinu sultanki El' Hurrem.
   Ale vona zirvalasya u sni. I v sni zakrichala j ditinu vidobrala. I pishla
sonna na skargu do Sultana... U sni ishla...
   Jshla koridorami j salyami selyamliku...
   Jshla...
   V diyademi z perel, v rozkishnih shovkah, v bliskuchih fararah i vsya v
slezah...
   - Usya v slezah?
   - Tak! Vsya v slezah...
   - A pered neyu nesli chorni ºvnuhi malogo princa Selima v bilen'kih
muslinah, v zolotij lektici...
   - V zolotij lektici?
   - Tak! V zolotij lektici.
   - Za neyu jshli bili nevol'nici garemu, zbentezheni plachem zhinki
padishaha...
   - Zbentezheni plachem?
   - Tak! Zbentezheni plachem.
   - Jshla prosto do sali Veliko¿ Radi Divanu.
   - A yak zhe znala, kudi tam iti, koli shche nikoli ne bula v selyamliku?
   - Tak! Znala duzhe dobre, bo velo ¿¿ materins'ke serce...
   Bo jshla po spravedlivist'.
   - YAkij zhe virok vidav sultan Sulejman?
   - Spravedlivij virok vidav sultan Sulejman: kazav tak dovgo biti oboh
vinovnikiv, azh poki zgidno ne priznalisya, za kil'ko groshej perekupiv vezir
chornogo Gassana. A potomu kazav pripikati vezira Agmeda, shchob vidav z sebe
yakraz til'ko zojkiv, kil'ko dav groshej spil'nikovi svomu: I skonav Agmed v
Dzhelyad-Odasi.
   - A chornij Gassan?
   - Jogo kazav sultan kinuti u more zi zv'yazanimi rukami:
   yak pereplive do ostrova Princiv, to mozhe jti, kudi zahoche...
   Spravedlivij virok vidav Sulejman. Nehaj Allag Akbar blagoslovit' slidi
nig jogo! Bo taki krav podatki velikij vezir Agmed, i to krav tak, shcho ne
mogli jogo imiti... A na tih podatkah buli stoni i krov. Ta j vistognav ¿h
Agmed v Dzhelyad-Odasi... A reshtu rahunkiv voz'me v n'ogo Allag z vichnimi
ochima".



   XV. SULTANKA MISAFIR

   Niyaka vlada ne rodit'sya z nenavisti.
   Vsyaka vlada i vdast' rodit'sya z lyubovi.
   O, Vi, shcho hochete de-nebud' yako¿-nebud' vladi!
   Zapitajte sami sebe, kogo i shcho Vi lyubite?

   Vlast' urodilasya z lyubovi, a vikormiv ¿¿ poshanivok. Tak samo, yak
ditinu, shcho rodit'sya z lyubovi j roste z poshanivku svo¿h roditeliv.
   Davno-davno, koli turec'kij narid utikav z Azi¿ na zahid soncya pered
strashnimi ordami Dzhingishana, provadiv jogo v utechi predok Sulejmana. I za
te polyubiv jogo turec'kij narid i poshanoyu otochiv, yak bliskom, vsih
potomkiv jogo. A chim bil'she rosla v nim poshana do rodu Osmana, tim bil'shu
silu mav toj narid i mala vlast' jogo. I tak dijshov vin do verhu svoº¿
sili za Sulejmana Velikogo, Selimovogo sina. koli polki jogo, jduchi gori
Dunaºm, dijshli v same serce ªvropi.
   A todi chervonij krishtal' vladi turec'kih sultaniv zachav perehoditi z
lyubovi velikogo sultana v ruki jogo zhinki, z rodu do vladi neprivichno¿, shcho
prijshla CHornim SHlyahom ordins'kim i Dikim Polem kili¿ms'kim z daleko¿
kra¿ni yak bidna nevol'nicya i polonila serce padishaha.
   To ne zhinka prijshla, to prijshov kismet[69] Osmaniv. A mav vin oblichchya
angela i pal'chiki taki nizhni, yak pershi bliski shodyacho¿ zori, a ochi sini,
yak nebo vesnoyu. I piddavsya jomu velikij sultan, volodar tr'oh chastej
svitu, shcho ne piddavavsya nikomu. I priglyadavsya najbil'shij zavojovnik bliski
shodyacho¿ zori, a ochi sini, yak nebo vesnoyu. I piddavsya i zakonodavec'
Osmaniv, shcho bude robiti pregarnij kismet, prislanij nezbagnutoyu voleyu
Allaga - CHornim SHlyahom stepovim i CHornim morem burlivim... Bachiv u nij
velikij rozum i dobre serce. I buv tim cikavishij, shcho dal'she robitime jogo
lyuba El' Hurrem, kotrij i tak ne mig opertisya.

   * * *

   Vse otochennya sultana znalo, shcho sultanka El' Hurrem skorshe dovidalasya
pro smert' Agmeda-bashi, nizh sam Sultan.
   Vona bachila sebe v zerkali v tij hvili, koli ¿j donesli pro se slugi.
Bula sim ozhivlena i skriplena, yak rostina, kotru v chasi speki pidillyut'
vodoyu. O, bo j vona perezhila garyachij den'! Zdavalosya ¿j, shcho plila hitkim
chovnom po Dnipru i pereplila jogo pershij porig, pro yakij tak zhivo opovidav
¿j u Krimu starij kozak-nevol'nik. Hvilyami bulo ¿j tak goryacho, azh holodno.
Azh moroz ishov poza shkiru.
   Sered use¿ pishnoti ¿¿ obstanovki prigadavsya ¿j ubogij, spokijnij dim
bat'kiv, de v chasi moroziv chastuvali micnoyu gorilkoyu robitnikiv, shcho
privozili z lisu drova. Zdavalosya ¿j, shcho j ¿¿ pochastuvala dolya micnim
chervonim sorbetom i shcho toj chervonij sorbet obliv ¿j odyag i ruki.
   Obmilasya i zminila odyag. Mala vrazhinnya, shcho chuº zapah krovi. Ne
pochuvalasya do niyako¿ vini, bo boronila sina. Ale toj divnij zapah
dokuchuvav ¿j. Zaklikala nevol'nicyu j kazala prinesti ladanu ta najdorozhchih
arabs'kih pahoshchiv.
   Nizhni pahuchi klubi dimu prigadali ¿j Velikden' u cerkovci sv. Duha.
Vpala na kolina i nasilu probuvala molitisya, obernena do Mekki. Znala vzhe,
shcho ¿¿ pidglyadayut'. Ale ochima dushi vdivlyalasya v obraz Presvyato¿ Bogorodici,
shcho stoyav mizh voskovimi svichami v ubogij cerkovci na peredmistyu Rogatina:
"Bozhe, bud' milostivij meni grishnij..."
   Mililasya shchiro. Ale grihom uvazhala ne te, shcho ubila lyudinu, bo oboronyala
nevinnogo sina svogo. Grihom uvazhala til'ki te, shcho v tij cili skazala
nepravdu svomu cholovikovi. I za se prosila proshchennya v taºmno¿ sili nad
nami. I bula perekonana, shcho kolis' proshchennya oderzhit'. Vidchula polekshu u
grudyah. I chula navit' yakus' ne vidomu dosi silu, shcho vhodila v ne¿ j rosla.
Ale j tyagar buv, o, buv. Na molitvi zastav ¿¿ Sulejman.
   - Prihodzhu tak samo nezapovidzhenij, yak ti prijshla segodnya rankom do
mene, - pochav usmihayuchis'.
   Ochevidno, priºmno jomu bulo zastati zhinku pri pobozhnim dili ta shche do
togo tak pravil'no obernenu licem do Mekki. Koli j buv u nim yakijs' sumniv
shchodo pravdi sliv svoº¿ zhinki, to teper rozviyavsya bezslidno.
   Vstala j radisno, yak ditina, zakinula jomu ruchenyata na shiyu. Bula
perekonana, shcho Bog prislav jogo, shchob pereprosila muzha za te, chim
pochuvalasya grishna suproti n'ogo.
   Sili oboº bilya kadil'nici, j Sulejman pochav kidati v ogon' zolotisti
zerencya ladanu.
   - CHi ti ne maºsh yako¿ nevol'nici, shcho namovlyala tebe z mogo sina zrobiti
hristiyanina? - skazav shutkuyuchi sultan. Vidpovila veselo:
   - YA ne mayu ni odno¿ hristiyans'ko¿ nevol'nici. Ale teper viz'mu! Dobre?
   - Dobre, dobre! Ochevidno, na zlist' Agmedovi-bashi: nehaj shche pered
smertyu dovidaºt'sya, shcho ti ne bo¿shsya jogo naklepiv! - skazav sultan.
   - Vin uzhe pomer... - vidpovila tiho.
   - SHCHo? bez mogo vidoma? Neperesluhanij?! Spovazhniv i skazav po hvili:
   - CHi ti, o Hurrem, sponukala do s'ogo moyu nimu storozhu?
   Buv ne tak zanepokoºnij, yak rozdratovanij tim, shcho vismiknulasya jomu z
ruk dobicha, na yaku shchojno mav upasti jogo p'yastuk. Buv u tij hvilini
podibnij do molodogo tigra, yakij pobachiv utechu starogo vovka pered nim.
   Vona vidchula, shcho gniv jogo ne zvertavsya do ne¿, a zvertalasya do ne¿
bil'she jogo pristrasna cikavist'.
   Vidpovila tak spokijno, yakbi hodilo o yakus' zvichajnu rich:
   - A shcho meni dash, koli skazhu tobi pravdivu pravdu? Po oblichchyu sultana
bulo vidno zacikavlennya.
   - CHi ti mogla b meni skazati j nepravdu? - zapitav.
   - Pevne, shcho mogla b. I ti nikoli ne dovidavsya b pro se. Ale bachish, shcho
ne hochu.
   Zmirkuvav, shcho treba z seyu garnoyu ditinoyu govoriti teper po-ditochomu, i
skazav:
   - YA zh tobi dosi nichogo ne vidmoviv. Skazhi, chogo hochesh?
   - Dvichi til'ko zolotih dukativ, kil'ko hotiv vimusiti na tobi
Agmed-basha!
   Rozsmiyavsya j vidpoviv:
   - Ale zh bachish, yaka kara zustrila jogo za vimushsnnya!
   - Ale ya ne hochu tih dukativ dlya sebe, yak hotiv vin!
   - Til'ki dlya kogo?
   - Dlya moshe¿!
   - YAko¿ moshe¿?
   - Tako¿, yako¿ shche nema u tvo¿j stolici.
   - Ti hochesh buduvati novu mosheyu?
   - Tak. YAk podyaku Allagovi za vidvernennya persho¿ nebezpeki vid nashogo
nevinnogo sina. I nazvu tu mosheyu imenem jogo bat'ka.
   - SHCHo zh, buduj! Se bogougodne dilo. Til'ki chi ne zabagato zolota ti
hochesh? Ti ne znaºsh, ditino, yaka se velika suma! Neyu mozhna obignati koshti
veliko¿ vijni i zdobuti cilu kra¿nu!
   Podumala hvil'ku j vidpovila:
   - Ale podumaj, yak tvoya mosheya viglyadatime! Znaºsh yak? Os' yak! Vseredini
budut' chotiri stovpi z chervonogo granitu. Bo chervona krov solila meni z
oblichchya, koli ya zmirkuvala nebezpeku, yaka grozila Selimovi. A verhi tih
stovpiv budut' z bilogo yak snig marmoru, bo ya todi duzhe poblidla. I
migrab[70] bude z bilogo marmoru, i propovidnicya, i minber[71] dlya
hatiba[72], i mastab muedzina, j visoka maksura[73] , priznachena dlya tebe.
Po bokah budut' podvijni galeri¿ z hudzhrami, v yakih lyude ukrivati budut'
zoloto, i sriblo, j doroge kaminnya, a yakih ne rushit' navit' sultan! Bo vse
te bude pid opikoyu Allaga!
   - A maºsh uzhe budivnichogo? - pitav napivshutkuyuchi, bo znav, shcho chasto
lyubit' govoriti z budivnichim Sinanom.
   - Budivnichogo mayu, ale shche ne mayu groshej, til'ki dumku. Ta j to¿ ya ne
skinchila.
   - Kinchi; vona duzhe cikava.
   - Tak bude vseredini. A zverha bude shche krashche, bo ya z toboyu hochu tam
lezhati po smerti...
   Velikij sultan spustiv pobozhno ochi j pociluvav podrugu. A vona,
odushevlena, mrila-buduvala:
   - Vsya ploshcha pid mosheyu bude podilena na tri chotirikutniki. Serednij
medzhid[74] ya vzhe opisala. Pered nim bude peredsinok. A za nim bude ogorod
Allaga, de lyuds'ki rostini-kosti spochivatimut' azh do sudnogo dnya, koli
kozhde tilo stane svizhim kvitom u velikim voskresenni Bozhim. I tam mi oboº
spichnemo naviki. A nad cilim hramom skazhu zbuduvati chotiri minareti,
visoki, azh do neba. I zabezpechu ¿h osvitlennya u svyati nochi misyacya
Ramazanu[75].
   Buv gordij z tako¿ zhinki.
   I tak zahopivsya ¿¿ mriºyu, shcho skazav:
   - Na taku budovu varto dati shistsot tisyach dukativ. Til'ki chi ne bude
zamalo?
   - Mozhe, j zamalo. Bo ya dumayu shche pro malu mosheyu mogo imeni. Vona bude
skromna i desheva, z odnim minaretom. A stane na misci, de mene kupili yak
nevol'nicyu do tvogo garemu. Til'ki kolo ne¿ hochu zbuduvati shkolu dlya
sirit, kuhnyu dlya ubogih i dim dlya bozhevil'nih.
   Bozhevil'ne micna lyubov, yakoyu rozgorilo do ne¿ serce molodogo sultana
todi, koli pershij raz natyakami zgaduvala jomu pro podibni zamisli,-
buhnula znov. Zabuv, z chogo pochalasya ta rozmova, i pripav ustami do ¿¿
ust. Boronilasya, yak kolis' divchinoyu, kazhuchi:
   - Ti zabuv, z chogo mi pochali. Teper uzhe skazhu tobi pravdu: to ya
sponukala tvoyu nimu storozhu vikonati nini prisud, yakij mav shchojno zavtra
upasti na Agmeda...
   Opritomniv.
   Sovist' suddi nespodivano sil'no zastukala do dushi velikogo volodarya.
Ale shche sil'nishe vidchuv skregit vishcherblyuvanogo v sobi krishtalyu vladi.
Mimohit' kinuv okom na dribni ruchenyata svoº¿ zhinki. Viglyadali nizhno, yak
bili kvitochki lile¿.
   Pripav ustami do ¿¿ ruki. A vona gladila jogo po oblichchyu. Ne pitav
navit', yak vona sponukala jogo nimu storozhu peredvchasno vikonati karu
smerti. Bo shchojno teper stalo jomu yasno, chim jogo tak cikavit' ta divna
zhinka. Dosi buv vin u svo¿j palati j derzhavi sil'nij, yak lev, ale
odinokij. Vin nikogo ne boyavsya, a jogo boyalisya vsi. V sij zhinci vidkriv
lyudinu, yaka ne boyalasya jogo, vid yako¿ mig kozhdo¿ hvili spodivatisya chogos'
nespodivanogo i vin, i vse jogo otochennya. Zovsim tak samo, yak vid n'ogo
samogo.
   Tim stavala rivnoyu jomu. Mav gliboke zadovolennya z togo, shcho bilya n'ogo
buv shche htos', kogo tak samo boyat'sya, yak jogo. Mav paru - i ne chuvsya vzhe
samotnim. Zrozumiv, yakim chinom mig tak spokijno divitisya na tu nechuvanu
divovizhu, shcho ¿¿ zhinka viklikala segodnya v sudejs'kij sali: ta divovizha
bula jomu doroga, neocinima. YAk lev-samotnik, shcho dovgo blukav sam i
areshti znajshov sobi samicyu, prostyagnuvsya u ves' rist z zadovolennya.
   Zapitav duzhe nizhnim golosom:
   - CHi tobi ne prijshlo na dumku, yak oslablyuºsh svo¿m krokom sudejs'ku
sovist' najvishchogo suddi v derzhavi?
   - Prijshlo. Ale ya skazala sobi, shcho ti mozhesh peresluhati pro vse ºvnuha
Gassana. Vin zhivij...
   Vidithnuv useyu gruddyu.
   Vona takozh vidithnula svobidno, bo znala vzhe, shcho vikrikuvav
napivbozhevil'nij Gassan.
   Sulejman znov spovazhniv na hvil'ku.
   Prigadav sobi rizhni neprihil'ni viskazi pro zhinok rizhnih mudreciv Shodu
i zapitav:
   - CHi ti nikoli shche ne skazala meni nepravdi? Zasmiyalasya, yak ditina, i
vidpovila:
   - Tak! Skazala!
   - Koli?
   - Todi ranen'ko... nad morem... koli v chervonim blisku shodyachogo soncya
nadplivali ribalki...
   - A yaku zh nepravdu skazala ti todi?
   - YA skazala, shcho hochu ¿sti. Ale ya bula sita lyubov'yu. I dumala, chi ti ne
goloden. A soromilasya zapitati tebe...
   Po tih slovah, shcho buli dlya n'ogo solodshi vid medu, mogutnij sultan
Osmaniv pershij raz v zhitti skazav sobi, shcho pro dushu zhinki vsi mudreci ne
znayut' nichogo... Divuvavsya sam sobi, yak mig todi poviriti, shcho ta delikatna
istota hotila harchu dlya sebe, a ne dlya n'ogo. Prigadav sobi, z yakim smakom
todi za¿dav, i syagnuv po chashu sorbetu...

   * * *

   Velikij sultan Sulejman vipiv chashu sorbetu, ne til'ki zi spragi, ale j
tomu, shcho chuv yakus' divnu pustku v nutri. Vona ne bula prikra j navit'
robila jomu yakus' polekshu. SHCHo se take z nim diyalosya - ne znav. Ale buv
perekonanij, shcho viyasnennya znajde lishe v ochah se¿ zhinki. Obnyav ¿¿ j chekav
yakogos' novogo "napadu", novogo "vimushennya" ¿¿ nizhnih ruchenyat i chudovih
ust. CHuv priºmnist' u cilim tili z togo, shcho º htos', shcho mozhe na nim robiti
vimushennya.
   Vona instinktom zhinki vidchula svoyu perevagu v syu hvilyu. I mala navit'
yasnij plan shche odnogo vimushennya. Vzhe dijsnogo vimushennya - a to dlya sebe, ne
dlya moshe¿. Ale trohi boyalasya zachati, a shche bil'she - ne znala, yak zachati.
   Vin naliv sobi shche odnu chashu sorbetu. Piv pomalu, lyubuyuchis' dumkoyu pro
te, shcho sya divna zhinka, ochevidno, shche chogos' zahoche. ¯¿ movchanka draznila j
napruzhuvala jogo. Ne viderzhav i skazav:
   - Nu, skazhi vzhe raz te, pro shcho dumaºsh. YA s'ogodnya gotov progravati...
   - A zvidki ti znaºsh, shcho ya shche chogos' hochu?
   - I znayu navit', shcho chogos' nezvichajnogo. Bo ti zi zvichajnimi spravami
ne nadumuºshsya tak dovgo, ot yak naprimir zi smertyu Agmeda-pashi.
   SHCHe podumala j zapitala:
   - CHi tobi bulo prikro, shcho ya zrobila taku divovizhu?
   - Ni. Bulo shchos' nadzvichajne. Niyaka insha z mo¿h zhinok ne vidvazhilasya b
na take. I se meni navit' spodobalosya, shcho ti taka vidvazhna.
   Podyakuvala jomu usmihom i skazala:
   - A shcho ti zrobiv bi, yakbi ya zrobila shche bil'shu divovizhu?
   - Tut, u palati?
   - Tak.
   - Prilyudno?
   - Tak.
   - YAku divovizhu?
   - Dovgo trivayuchu.
   - Cikavo! YAk zhe dovgo?
   - Cile zhittya.
   - Dovgo. Ale ya ne rozumiyu!
   Movchala j nadumuvalasya.
   Buv uzhe perekonanij, shcho zanosit'sya dijsno na povazhnishu divovizhu, koli
vona azh tak dovgo nadumuºt'sya. ZHdav. Vona poviyala viyal'cem i zapitala:
   - CHi ti mig bi nablizhitisya do zhinki, pro yaku znav bi, shcho vona nedavno
mogla buti v rukah inshogo muzhchini? Vidivivsya na ne¿ i vidpoviv korotko:
   - Ni.
   - A shcho ti vidpoviv bi, yakbi ya tak samo skazala tobi:
   "Ni"!..
   Koli vimovila te slivce "ni", zdavalosya ¿j, shcho vplivaº na drugij, shche
bil'she nebezpechnij dniprovij porig.
   ¯¿ vidpovid' bula dlya n'ogo zovsim nespodivana. Skorshe spodivavsya
pochuti gan'bu vid Proroka z neba, yak take. Buv obrazhenij, mov nechuvanim
zamahom na svo¿ prava.
   V pershij hvili hotiv ¿j vidpovisti, shcho vona nalezhit' do n'ogo, yak kozhda
zhinka v sij palati, i shcho vona bula shche nedavno nevol'niceyu! "Ale nevol'nicya
ne zdobudet'sya na te, shchob vismiknuti z ruk sultana krishtal' sudejs'ko¿
vladi,- podumav.- I ne vidvazhit'sya navit' na sprobu takih zmagan', yak
sya!.." Prigadav sobi, shcho vid chasu vinchannya z neyu ne buv shche ni razu u insho¿
zhinki.
   Vibirav u dushi mizh usimi i neyu. Voliv ¿¿. Dumav, yak nad shutkoyu. Ale po
¿¿ oblichchyu bachiv, shcho se dlya ne¿ zovsim povazhna sprava. ¯ zapitav:
   - A shcho ti zrobila b, yakbi ya vidmoviv?
   Te, shcho vin uzhiv slova "zrobila b", a ne "skazala b", zastanovilo ¿¿.
Zrozumila, shcho teper rishaºt'sya ¿¿ stanovishche na cilu buduchnist', na cile
zhittya ta shcho vid se¿ hvili vpliv ¿¿ bude abo beznastanno rosti, azh do
nevidomo¿ visoti, abo beznastanno menshati, azh upade do ryadu tih
zhinok-nevol'nic', shcho sluzhat' do rozkoshi j zabavi - roki ne ziv'yanut'.
   Vse, shcho vinesla z domu, pidnyalosya v nij na samu dumku pro takij upadok.
Ale ne hotila v takij rishayuchij hvili nichim podrazniti muzha. I lagidnim
slovom vidpovila:
   - YA skazhu tobi se azh todi, koli ti vidmovish.
   - I vikonaºsh se?
   Golos ¿¿ zadrozhav, ale mittyu nabrav zvuku. Vidpovila tverdo, zaglyanuvshi
jomu v ochi:
   - Vikonayu!
   Nadumavsya.
   Prigadav sobi ºvropejs'kih monarhiv, shcho zhili bez garemiv. Prigadav sobi
j zhittya Proroka Magometa, kotrij dovgo zhiv z odnoyu zhinkoyu, Hadizhoyu, shcho
bula starsha vid n'ogo. A sya bula taka moloda! YAkes' vnutrishnº pochuttya
spravedlivosti probudilosya v nim, mov klyuch cilyushcho¿ vodi, shcho dobuvaºt'sya zi
skeli. Primknuv ochi vid natovpu dumok i skazav:
   - I ya vikonayu te, chogo ti domagaºshsya.
   Bula duzhe zadovolena. Ale ne pokazala togo v takij miri, yak mogla.
Mozhe, iz-za strahu, shcho perevedennya to¿ nadzvichajno¿ postanovi sultana
nagrafit' na rizhni pereshkodi... Zadumalasya.
   Sulejman vzyav ¿¿ za ruku i promoviv:
   - Prigaduyu, shcho ti prirekla skazati meni, shcho zrobila b, yakbi ya buv
vidmoviv.
   Spokijno pochala opovidati, mov kazku ditini:
   - YA zrobila b te, shcho roblyat' zhinki v mo¿m krayu, koli ¿h muzhi lyublyat'
inshih zhinok.
   Jomu shibnulo v dumci odno-odinoke slovo: "Misafir!" I vin zapitav:
   - A shcho same?
   - YA vzyala b malogo Selima na ruki j opustila bi tvoyu palatu, stolicyu i
derzhavu. ¯ ne vzyala b ya z soboyu ni odno¿ prikrasi, yaku ti meni podaruvav:
ni diyadem z perel, ni perstenya z bril'yantom, ni sinih turkusiv, ni odyagu z
shovku, ni groshej!
   - I z chogo ti zhila b u dorozi, ta shche z ditinoyu? - zapitav. Zadrizhala.
Bo spodivalasya, shcho zapitaº, yakim pravom zabrala b jomu sina. Ale zaraz
uspoko¿lasya. Bo se jogo pitannya bulo dlya ne¿ dokazom, shcho vin bil'she lyubit'
¿¿, nizh ditinu. Spokijno opovidala dali, mov kazku ditini:
   - A z chogo zhiyut' ubogi zhinki z dit'mi? YA varila b ¿sti horim v
timarhanah i chuzhincyam v karavanserayah, ya prala b biliznu v velikih
gamamah[76].
   Perervav, sil'no zanepokoºnij na samu dumku, shcho sya zhinka mogla b utechi
z jogo palati j na nebuvalij sorom jomu, yak jogo zakonna zhinka, zaroblyati
takim chinom na zhittya svoº i jogo sina!.. Po hvili zapitav:
   - CHi ti dumaºsh, shcho mo¿ lyude ne znajshli b tebe i ne priveli b syudi, zaki
sonce drugij raz zajshlo bi na nebi?
   - O, se shche ne take pevne! YA nikomu ne priznalasya b, shcho ya zhinka sultana,
pana tr'oh chastej svitu. Skazhi, chi htos' tak legko dogadavsya b, shcho
robitnicya v lazni mozhe buti zhinkoyu sultana?
   Podumav i vidpoviv:
   - Dijsno, nelegko.
   Spokijno opovidala dali, mov kazku ditini:
   - ¯ tak pracyuyuchi, ishla b ya vse na pivnich, chuzhimi krayami, azh poki ne
dijshla b do ridnogo domu.
   Ne mig pogoditisya z dumkoyu, shchobi shchos' podibne moglo statisya proti jogo
voli, i skazav:
   - Nelegko bulo b lyudyam dogadatisya, shcho ti sultans'ka zhinka. Ale nelegko
bulo b i tobi vtechi peredi mnoyu!
   - Skazhim, shcho tvo¿m lyudyam navit' udalosya b zloviti mene v dorozi. To shcho
zh ti zrobiv bi meni? Zdivovano vidpoviv:
   - SHCHo? Nakazav bi znov privesti syudi j zamknuv bi v garemi!
   - YAkim pravom? Adzhe ya svobidna! Volyu podaruvav meni sam sultan
Sulejman, yakogo ves' narid nazivaº spravedlivim. Gadayu, shcho vin ne splyamiv
bi svogo imeni i svo¿h zakoniv nasil'stvom nad bezboronnoyu zhinkoyu, i shche do
togo matir'yu svogo sina!
   I znov shibnulo jomu v dumci slovechko: "Misafir!" Usmihnuvsya i podumav,
shcho to vin suproti ne¿ bezboronnij, a ne navpaki. Bo vona mala jogo sina i
jogo lyubov. Ta ne skazav ¿j togo, til'ki zapitav:
   - Ale yakim pravom zabrala b ti mogo sina z soboyu?
   - Takim samim, yak Gagar zabrala Izma¿la.
   - Adzhe ¿¿ cholovik vignav z domu, a ya tebe ne viganyayu j ne viganyav bi.
   Buv duzhe cikavij, shcho vona vidpovist' na se. A vona spokijno opovidala
dali, mov kazku ditini:
   - Rizhnu tvar Gospodnyu rizhno viganyayut' z ¿¿ gnizda. Inakshe ptashku,
inakshe ribku, inakshe lisichku. YA ne mogla b naviki ostati - v domi rozkoshi,
yak svobidna zhinka, hiba yak nevol'nicya! Lyubov ne terpit' tovarishok! -
vibuhla. ¯ bula duzhe garna v tim vibuhu i gnivi.
   - Adzhe ti yak svobidna zvinchalasya zi mnoyu. Ta j znala, bo bachila, shcho ya
mayu j inshih zhinok. Tak chi ni?
   - Tak. Ale ya dumala, shcho ti pokinesh inshih. I yak bachish, ya slushno dumala!
Bo ti vzhe pririk.
   Na se ne znav, shcho vidpovisti. Dumav uzhe nad tim, yake vrazhinnya vikliche
jogo postanova. Buv navit' zadovolenij z togo. Bo do vsih proroctv pro
jogo nadzvichajnist' v istori¿ svogo narodu prihodila shche odna, dijsno
nebuvala nadzvichajnist'. Usmihnuvsya, obnyav ¿¿ tim duzhche, shcho mav uzhe ¿¿
odnu, i skazav:
   - A vidki ti znatimesh, chi ya ne zavedu sobi garemu des' za Cargorodom?
   - Sulejmanovi viryu na slovo? Inshomu ya ne povirila b.
   Spovazhniv.
   V tij hvilini prochuv, shcho z toyu zhinkoyu perezhivatime dijsno divni
prigodi, yakih ne perezhivav ni oden sultan. I prigadalisya jomu slova
Pashasade: "Pregarna hatun Hurrem maº um visokij i dushu, shcho tak umiº luchiti
svyati dumki Koranu zi svo¿mi dumkami i svo¿m bazhannyam, yak luchit' velikij
budivnichij Sinan blagorodni marmori z chervonim porfirom".
   Dijsno. Navit' se ¿¿ nadzvichajne bazhannya ne bulo protivne svyatij
chitanci Proroka. A te, shcho vona ni razu ne zagovorila pri tim pro Koran,
perekonuvalo jogo, shcho vona vzhe naskriz' stala musul'mankoyu, bo z dosvidu
znav, shcho pozirno naverneni na musul'manstvo lyublyat' bagato govoriti pro
Koran, osoblivo todi, yak domagayut'sya chogos'. "Vpravdi, bagato vchenih
govorilo, shcho zhinka ne maº dushi, ale sya, ochevidno, maº dushu",- podumav. I
shche yaku!
   Z zadumi virvali jogo taki jogo vlasni slova, kotri vimoviv nespodivano
dlya sebe samogo:
   - YA zavojovnik i rozumiyu dushu zavojovnikiv. Ti zdobula mij garem, a
potomu, kazhu tobi, voz'meshsya i do zdobuvannya moº¿ derzhavi...
   Govoriv se tak, movbi cikavist', yak se viglyadatime, peremagala v nim
usi inshi dumki.
   Vona ne zrozumila vidrazu j po-zhinochomu vidpovila:
   - Pobachish, shcho tobi ne bude zle po zdobutti garemu! A derzhavu - yak zhe ya
mozhu zdobuti ¿¿?
   - Napered shochesh znati vsi ¿¿ tajni, pochavshi vid persho¿: ne pereshkodzhaj
u praci chesnim lyudyam!..
   - Tajni derzhavi? - zapitala, j ochi ¿j zasvitilisya, yak ditini, kotrij
pokazhut' garnu zabavku.
   - Tak! Derzhava maº svo¿ tajni, podibno yak podruzhzhya zhittya,- skazav,
vdivlyayuchis' u ¿¿ ochi.
   Ne pitala, yaki dal'she. Bo bula shche nadto peresichena radistyu svoº¿ pobidi
nad garemom. I ne hotila nepoko¿ti cholovika nenasitnistyu. Ale v golovi
splitala svo¿ spomini j dumki pro mogutnist' vid persho¿ zustrichi z nim.
Splitala z tim, shcho vin teper skazav. I zdavalosya ¿j, shcho za sim pershim
zdobuttyam musit' prijti yakes' druge, tretº, desyate. YAk vono prihoditime,
shche ne znala. I navit' ne znala, shcho same prihoditime. Ale slova cholovika ne
vihodili ¿j z tyamki. "Taºmnici derzhavi! ¯h, pevno, mozhna znajti u vijs'ku
j na vijni",skazala sobi.
   I postanovila pobachiti kolis' vijnu, bo tam najyarkishe musit' blistiti
krivavij krishtal' vladi.
   Tverdo postanovila zhdati, azh poki luchit'sya nagoda, pobachiti vijnu.
Znala, shcho vijna strashna. Bo chula pro ne¿ nemalo ta j sama bachila j
perezhila tatars'kij napad. Rozumila, shcho bil'she zahopila ¿¿ ohota pobachiti
vijnu zbliz'ka, z samogo nutra.
   Naraz zasvitilo ¿j u golovci, mov u cerkvi na Velikden'. Adzhe pri tij
nagodi mogla pobachiti chudovi kra¿ni zahodu, pro kotri tak garno opovidav
Richchi u shkoli nevol'nic', u Krimu! De vin teper?I de mozhe buti Klyara?
Irina? I... bat'ko ta mati...
   Zasoromilasya, shcho tak ridko zgaduvala pro nih. A precin' voni buli taki
dobri dlya ne¿... Vzhe dvichi posilala z kupcyami rozvidchikiv u Pol'shchu, shchob
dovidatisya, shcho z nimi stalosya. Ale kupci privezli til'ki vistku, shcho vsyakij
sluh po nih propav. SHCHo zh mala robiti bil'she? Teper usi ¿¿ dumki buli
zahopleni sinom i vijnoyu. Krivavij krishtal' vladi, yakij raz zablistiv
pered ochima ¿¿ dushi, poloniv ¿¿ vzhe nazavshe.
   Dumala, shcho abi toj krishtal' posisti, treba jogo napered pobachiti v ogni
i zrozumiti. Dumala do ranku.

   * * *

   Na drugij den' rano sultan osobisto nakazav privesti do sebe ºvnuha
Gassana. Peresluhav jogo bez svidkiv. Gassan tryassya ves' chas, yak osikovij
list. I raz u raz povtoryav:
   - Vse nepravda! To velikij vezir Agmed-basha kazav meni tak govoriti.
   - A nashcho zh ti tak govoriv, koli znav, shcho se nepravda?
   - Bo vezir kazav.
   - Adzhe ti znav, shcho se nepravda!
   - Znav.
   - To chomu zh ti govoriv?
   - Bo vezir kazav.
   - I groshi obicyav?
   - Obicyav.
   - I ti tomu tak govoriv?
   - Tomu. Ale ya vzhe bil'she ne budu.
   - Pevno, shcho ne budesh,- zakinchiv dopiti sultan. Nad vecherom ºvnuha
Gassana zashili v mishok i ponesli topiti v Bosfori. Vin shche v mishku krichav:
   - Vse nepravda! To velikij vezir Agmed-basha kazav meni tak govoriti! J
obicyav za te bagato groshej i dim u Skutari!..
   - Tam porahuºsh ti groshi,- vidpoviv oden z yanichariv, shcho kidali v more
chornogo Gassana.Zakolihalosya more, i til'ki vodni krugi pokotilisya po nim.
Tak pogib Gassan, ºvnuh Roksolyani.
   I tak zakinchilisya hrestini sultans'kogo sina Selima.

   * * *

   Hasseke Hurrem kazala sobi dokladno opovisti pro te, yak topili Gassana.
J opislya kil'ka raziv hodila na misce jogo strachennya. SHCHe dovgo potim
nepoko¿v ¿¿ chornij Gassan: snivsya ¿j, yak rahuº zoloti groshi na dni morya,
na milen'kim pisochku mizh chervonimi koralyami...
   A krishtal' vladi nad garemom vzhe mala v rukah! Teper vidnilo pered neyu
cile more krishtal'ne i yak krov chervone... A sonce nad Stambulom shodilo
raz u raz take krivave, shcho pobozhni moslemi stavali zdivovani j molilisya do
vsemoguchogo Allaga, shchob vidvernuv neshchastya vid rodu padishaha. Bo vsi
virili, shcho jogo neshchastya bulo b neshchastyam use¿ derzhavi i narodu.

   * * *

   YAk pokazati vsemu dvorovi sultana svoyu pobidu nad garemom? Nad sim
dumala teper sultanka El' Hurrem. Hotila se zrobiti yaknajdelikatnishe, ale
virazno. Rizhni dumki prihodili ¿j do golovi. Rishilasya na dvi. Pislala
svogo uchitelya do radi ulemiv, imamiv i hatibiv z povidomlennyam, shcho zachinaº
buduvati velichavu svyatinyu dlya Allaga.
   - Blagoslovenne haj bude im'ya ¿¿, yak im'ya Hadizhi, zhinki Proroka,-
skazav na tu vistku starij Pashasade, z kotrim usi nauki zijdut' kolis' do
grobu. I povtorila ti slova Visoka Rada islamu z licem, obernenim do
Mekki.
   A todi moloda sultanka El' Hurrem dala znati do sultans'ko¿ kuhni, shcho
osobisto perejmaº naglyad nad neyu. Nihto ne viriv, shcho se mozhlive. Ni ¿¿
sluzhnici, kotrih posilala do kuhni, ni ti, shcho pracyuvali tam.
   Ale ulyublena zhinka Sulejmana dijsno prijshla, U skromnij bilij sukni,
bez prikras, z bilen'kim fartushkom na sobi.
   Navit' strachennya velikogo vezira Agmeda-bashi ne viklikalo tako¿
divovizhi, yak sej krok sultanki El' Hurrem. V cilim serayu mov zapaliv!
Golosno zachali govoriti pro ponizhennya dosto¿nstva zhinki padishaha.
Perelyakanij Kizlyar-aga povidomiv pro se samogo padishaha. A nad vecherom
prijshli zavizvani do sultana Kemal' Pashasade i Pashkeprizade.
   Sultan Sulejman dozvoliv ¿m sisti na divani j dovgo movchav. Ne znav,
vid chogo i yak pochinati. Nareshti skazav:
   - Vi, mozhe, dodumuºtesya, v yakij spravi poprosiv ya vas do sebe?
   - Tak, nam zdaºt'sya,- vidpoviv Kemal' Pashasade.
   - SHCHo vi kazhete na se? CHi buv koli takij vipadok u mo¿m rodi?
   - Davno-davno tvoya rozumna praprababka, caryu, zhena sultana Ertogrula,
sama klyach dlya ditej svo¿h do¿la, sama harch dlya muzha svogo pekla i varila.
Nema v tim, shcho robit' sultanka El' Hurrem, niyakogo ponizhennya,vidpoviv
Kemal' Pashasade. A Pashkeprizade, yak luna, povtoriv jogo slova:
   - Davno-davno tvoya rozumna praprababka, caryu, zhena sultana Ertogrula,
sama klyach dlya ditej svo¿h do¿la, sama harch dlya muzha svogo pekla i varila.
Nema v tim, shcho robit' sultanka El' Hurrem, niyakogo ponizhennya.
   Sultan vidithnuv. Bo vzhe z dosvidu znav, yaka vazhka borot'ba z suºvir'yam
i privichkoyu lyuds'kih dumok i ochej. Znav, shcho chasom lekshe zdobuti najbil'shu
kripost', nizh perelamati oden lyuds'kij poglyad todi, koli nema na chim
opertisya v minuvshini.
   Nezabarom u vsih mechetah Stambula slavili hatibi zhinku Ertogrula i
stavili za vzir vsim zhinkam pravovirnih moslemiv. A oburennya, yake zakipilo
proti molodo¿ sultanki El' Hurrem, zachalo perehoditi v podiv i poshanu. Bo
zminchiva dumka kozhdogo narodu, zminchiva bil'she, nizh hvilya na mors'kih
bezvistyah. I blagoslovenni ti, shcho protistavlyayut' ¿j svoyu dumku i svoº
dilo, koli se roblyat' v pochutti svoº¿ pra-vosti i v poshani zakoniv Bozhih.
   SHCHojno teper ne boyalasya sultanka El' Hurrem v uyavi svo¿j predstavlyati
sobi svogo sina Selima na prestoli sultaniv. Bula vsya potryasena toyu
bliskuchoyu mriºyu. CHervona krov bila ¿j do ochej.
   Ale shcho zrobiti z pervorodnim sinom Sulejmana vid insho¿ zhinki?.. Znala,
vidchula j rozumila, shcho zakonodavec' Osmaniv ne ustupit' v sij spravi tak,
yak ustupiv v inshih. Znala tverdij i spokonvichnij zakon Osmaniv, svyatij dlya
vsih moslemiv vid krayu do krayu velichezno¿ derzhavi sultana Sulejmana,
namisnika Proroka na zemli.
   Mov pekucha iskra, vpala u serden'ko sultanki El' Hurrem. Vpala i pekla,
gorila i shchemila i polum'yam palyuchim do golovki jshla. A sultanka El' Hurrem
bigla do koliski sina Selima...
   Oj, kolisala 'go, povivala, v bili muslini spati klala, v yasni¿ ochka
zaglyadala, v malen'ki ruchki ciluvala. I strashne dilo zadumala - pri
zolotij kolisci sina, yak usmihalasya ditina, v prekrasnij kimnati, v
marmornij palati, v cisars'kim sadi, nad morem chudovim, nad Rogom Zolotim,
shcho ves' kipiv zhittyam i siyav pid sinim nebom, u blisku Bozhogo soncya.
   Bo svobidnu volyu dav Gospod' lyudini - do dobra i zla. A hto vidrazu ne
opret'sya zlomu, togo vono zahopit', yak ogon' zahoplyuº dim. I todi
nestrimno dozrivaº ovoch dumki lyudini, yak dozrivaº burya, zirvana hmaroyu.

   * * *

   Na drugij den', yak utopili v Bosfori chornogo Gassana, zustrilisya ulemi
Mugiºddin Sirek i Kemal' Pashasade u peredsinku Gagi¿ Sofi¿, najbil'sho¿
moshe¿ v cilim Cargorodi.
   Pershij promoviv Mugiºddin Sirek:
   - CHi to pravda, shcho ti, o priyatelyu, buv z Pashkeprizadem v sultana
Sulejmana - nehaj zhive vichno! - i shcho vi vidkrili jomu taºmnicyu pro jogo
praprababku, zhenu sultana Ertogrula?
   - To pravda, o priyatelyu, shcho ya z Pashkeprizadem buv u sultana Sulejmana -
nehaj zhive vichno! - ale to nepravda, shcho mi vidkrili jomu taºmnicyu pro jogo
praprababku, zhenu sultana Ertogrula, bo vidkriv ¿¿ meni Pashkeprizade, a ya
vidkriv sultanovi.
   - Blagoslovenne haj bude im'ya Allaga! Mozhe, vse te zamishannya skinchit'sya
na smerti Agmeda-bashi j odnogo ºvnuha!..
   - Mozhe, skinchit'sya.
   Tak dumali ulemi Mugiºddin Sirek i Kemal' Pashasade. J obidva
pomilyalisya.
   Nebagato dniv minulo, yak odnogo vechera z dil'nici vel'mozhiv zatrivozheno
storozhu serayu i veliku kazarmu yanichariv divnoyu vistkoyu, shcho pidburena kims'
tovpa narodu oblyagaº palatu vbitogo Agmeda-bashi i vzhe prolomila ogorozhu.
   YAk stij, rushili tudi viddili yanichariv i sipagiv. Ale hoch dijshli shche v
sam chas, ne perepinili zdobuttya palati i znishchennya ¿¿. Nachal'nik yanichariv,
shcho dav nakaz zhovniram vidperti tovpu, vpav, tyazhko poranenij kaminnyam, a
vijs'kovi viddili stoyali bezchinno, sluhayuchi krikiv tovpi, shcho treba znishchiti
gnizdo i rid togo, kotrij hotiv ukrasti sina padishaha.
   I na ochah vijs'ka rozgromleno palatu Agmeda-bashi ta vsi budivli ¿¿, a
jogo zhinok i ditej vityagala rozshalila tovpa za volossya na vulici Stambula.
I nihto ne znav, shcho z nimi stalosya.
   Sultana ne bulo togo dnya v Cargorodi. A yak pri¿hav, zaraz zavizvav do
sebe Kassima, komandanta Stambula, tovarisha svo¿h ditochih zabav, kotromu
doviryav i kotrij buv duzhe priv'yazanij do n'ogo.
   - SHCHo stalosya v mo¿j neprisutnosti? - zapitav. . - Znishcheno dim
Agmeda-bashi. Jogo zhinki i diti lezhat' poraneni.
   - Hto se zrobiv?
   - Zrobila pidburena tovpa.
   - A hto zh ¿¿ pidburiv?
   - Caryu,- vidpoviv otverto komandant Stambula,- vsi slidi vkazuyut' na
te, shcho zherelo togo zavorushennya nide inde, til'ki v serayu.
   - CHi ti pripuskaºsh, shcho htos' iz bliz'kih meni osib svidomo viklikav te
nedobre dilo?
   - Togo ne pripuskayu. Mo¿ najluchchi zviduni ne prinesli nichogo takogo, shcho
davalo b pidstavu do podibnogo pripushchennya.
   - Mozhe, boyalisya shchos' take prinositi?
   - Znayu ¿h dobre i dumayu, shcho skazali b use. Sultan zadumavsya i dovgo
dumav. I movchki sidiv bilya n'ogo priyatel' z jogo molodechih lit, komandant
Stambula. Po hvili Kassim dokinuv:
   - YA dumayu, shcho se samosivnij zriv, kotrij zrodivsya zi staro¿ nenavisti
naroda do Agmeda-bashi i kotrij til'ki vikoristali rizhni temni duhi.
   - YAk radish zalagoditi tu spravu?
   - Vona sama zalagodit'sya. YA dovgo radivsya z najstarshimi lyud'mi, shcho
sluzhat' pri meni. Vsi to¿ dumki, shcho treba til'ki poraditi sem'¿
Agmeda-bashi, shchob vi¿hala zi Stambula, a narodovi opovistiti, shcho koli b ishche
raz luchilasya sproba takih neporyadkiv, to z voli samogo padishaha ne bude
pomiluvannya.
   - I ne robish niyakih dohodzhen' bil'she?
   - YA vzhe dosit' dohodiv. Nichogo tut, oprich shumu, ne zrobimo.
   - Nehaj bude i tak,- skazav sultan.- Ale drugu podibnu vorohobnyu treba
bude vzhe zdaviti rishucho i bezposhchadno.
   Nezabarom sem'ya Agmeda-bashi opustila Cargorod, i vse zatihlo nad
Zolotim Rogom. Sultan ni slovechka ne skazav svo¿j lyubij zhinci pro tu
nepriºmnu podiyu. A vona dijsno ne bula vinna v nij: to til'ki zlij zamir,
yakij kil'chivsya v nij, vidchula temna tovpa z pristanej i peredmist'
stolici, yak vidchuvaº voda, de niz i kudi plisti.

   * * *

   V kil'ka dniv po napadi na dim Agmeda-bashi persha zhinka padishaha, mati
jogo pervorodnogo sina Mustafi, prosila posluhannya u muzha. Padishah ne mig
vidmoviti.
   Prijshla z malim sinkom, vsya v chornim i z glibokoyu zaslonoyu na oblichchi.
A yak vidslonila ¿¿, vidno bulo oblichchya garne i blide, vimuchene zhurboyu. Z
plachem upala do nig cholovikovi i skazala:
   - Vibach, shcho ya prosila pobachennya. Ale se¿ nochi mala ya strashnij son:
snilosya meni, shcho htos' obkrutiv shnur (tut dala znak sinovi, shchob vijshov)
dovkrugi shi¿ nasho¿ ditini j... - plach ne dav ¿j dokinchiti.
   Sultan zbentezhivsya j vidpoviv tihim golosom:
   - SHCHo zh ya tobi pomozhu na vazhki sni?
   - Daj i meni dozvil opustiti z sinom stolicyu j zameshkati u mo¿h
rodichiv. YA mayu duzhe vazhke prochuttya.
   - Z sinom? Se zh nemozhlive. Vin yak mij naslidnik musit' buti vihovanij
tut, na dvori.
   - Naslidnik? SHCHe ne znati, chi na jogo nasledstvo zgodit'sya ta, vid voli
kotro¿ zalezhit' vse v cilim serayu - vid padishaha pochavshi, na konyah u
stajnyah skinchivshi!..
   - ZHinko! - perervav Sulejman.
   - Mozhe, nepravda? - zapitala drizhachim golosom.CHogos' podibnogo shche ne
bulo v rodi bat'kiv tvo¿h! Vsya sluzhba oglyadaºt'sya til'ki na ¿¿ volyu, a ya,
mati prestolonaslidnika veliko¿ derzhavi Osmaniv, ne mayu navit' chim po¿hati
do moshe¿ na molitvu...
   - SHCHe malo konej i povoziv?
   - Ni, ne malo, zovsim ne malo! Ale zh ya ne mozhu pokazatisya na vulicyah
Stambula z pervorodnim sinom padishaha v girshim povozi, nizh vona, ta
pribluda z Kervan-Joli, shcho...
   Ne dokinchila, znov vibuhnuvshi plachem. Vstala j zatyagnula chornu zaslonu.
   - Kozhdij z vas vidaºt'sya girshim vse, shcho oderzhit' druga. A moya zhinka El'
Hurrem tak samo dobra, yak ti...
   - Tak samo? I dlya togo vzhe vsi inshi zhinki zabuli, koli ¿h muzh buv u
nih? A ti, bat'ko, zabuv, yak viglyadaº tvij sin vid persho¿ pravno¿ zhinki!..
I ti kazhesh: "tak samo"!.. O Bozhe!.. I navit' vi¿hati vidsi ne vil'no,
til'ki mayu tut muchitisya sama v tih murah?..
   Rozplakalasya golosno i hilyalasya vid revnogo plachu, yak chorna sosna vid
sil'nogo vitru. Kriz' plach govorila shchos' nerozbirchivo.
   Sulejman, kotrij vse buv rishuchij, tut ne mig zdobutisya na rishuchist' tim
bil'she, shcho vidchuvav i rozumiv ¿¿ prikre stanovishche. Nadumavsya, shcho se dobra
nagoda pozbutisya na buduche podibnih scen, kotri v razi povtoryuvannya mogli
narushiti jogo dosto¿nstvo v ochah sluzhbi i vsego dvoru. I skazav:
   - Mozhe, tvoº prohannya vdast'sya pogoditi z vihovannyam Mustafi pri dvori.
Povidomlyu tebe pro te v svij chas.
   Plach pid chornoyu zaslonoyu ustav. I davsya chuti pritishenij, ale yak stal'
ostrij, golos:
   - Pogoditi? V svij chas? Znayu! Ti hochesh napered shche pogovoriti z neyu! SHCHob
vona rishila pro te!.. Ni!.. Beru nazad svoyu pros'bu!.. I ne vstuplyusya
vidsi, hiba mene i mogo sina siloyu vinesut' z domu muzha i bat'ka, zhivih
abo mertvih!..
   Sklonilasya gliboko i, hlipayuchi z plachu, pid zaslonoyu, vijshla z kimnati,
a zderzhuvanij plach potryasav neyu, yak viter derevinoyu.
   Atmosfera v serayu stavala shchoraz tyazhcha. Rizhni ponuri sluhi zachali hoditi
po velikim kompleksi sultans'kih palat. I zanepoko¿lasya za vnuka mati
padishaha...



   XVI. BOG VSEMOGUCHIJ

   "Domine, Deus meus, ne elongeris a me Dens meus,
   in exilium meum respice! Quoniam insurrexerunt in me
   varice cogitationes et timores magni affligentes animam
   meam. Quomodo pertransibo illaesus? Quomodo
   perfringam eas?" - "Ego inquit, ante te ibo..."

   A v p'yatnicyu rano, v turec'ku nedilyu, tret'ogo tizhnya misyacya Havalya zi
vsih minaretiv sultans'ko¿ stolici golosno zakrichali moslems'ki muedzini:
   - Allagu Akbar! La-illaga-il-Allag! Va Magomet, rasul Allag! Gam alas
sala!.. Gam alas sala!.. Gam alas sala[77]!..
   A v kozhdu p'yatnicyu rano, v turec'ku nedilyu, moloda sultanka El' Hurrem
z palati na molitvu v mosheyu shesterneyu bilih konej, u zolotij kareti, zi
storozheyu kinnih yanichariv vi¿zhdzhala. I, yak zavzhdi, pid murami po dorozi
uboga bidnota u dva dovgi ryadi stoyala, na milostivu panyu, na matir princa
Selima chekala. I ruki prostyagala, milostini blagala.
   Kogo tam ne bulo! Hto ne stoyav pid murom palat Roksolyani? Stoyali ubogi
turki, arabi, kurdi i tatare ta vsyaki musul'mane, stoyali greki, virmeni,
italijci, ugri, volohi i polyaki ta vsyaki inshi hristiyane, zhdali zhidi i
cigane, i nikogo slugi sultanki ne minali, po zhinochim boci ¿¿ nevol'nici,
po muzhes'kim ºvnuhi bidnim lyudyam milostinyu rozdavali.
   A chasom z ridnoyu krayu Roksolyani stoyali nevol'nik chi nevol'nicya, iz-za
starosti lit vipushcheni na volyu. Stoyali i zhdali na pomich, na dorogu. Spritna
sluzhba sultanki vzhe vmila piznavati lyudej z ¿¿ kra¿ni j davala ¿m okremu
milostinyu. A voni ridnim slovom podyaku sultanci skladali i slezami
prashchali, pidnesenimi rukami blagoslovlyali.
   I v p'yatnicyu rano, v turec'ku nedilyu, tret'ogo tizhnya misyacya Havalya,
moloda sultanka El' Hurrem z palati na molitvu v mosheyu shesterneyu bilih
konej, u zolotij kareti, zi storozheyu kinnih yanichariv vi¿zhdzhala.
   Vzhe vi¿hala za brami sultans'kogo serayu i po bokah kareti dva rivni
ryadi yanichariv na bulanih konyah grali-skakali, yak slugi sultanki milostinyu
rozdavali. A vtim yakas' zhinka staren'ka, v ubogim odyazi chuzhinec'kim, iz
ryadu bidnih zhinok vistupala, neznachno znak hresta svyatogo na sebe klala,
promizh konej yanichariv prorvalas', z plachem i z groshem u ruci:
   - Nastunyu, ditino moya! - zakrichala i bilya zoloto¿ kareti sultanki, na
slidah ¿¿ koles, na dorozi vpala.
   A moloda sultanka El' Hurrem golosno skrichala, zolotu karetu svoyu
zaderzhati kazala, sama skoren'ko z povozu visidala, pishki do staro¿ zhinki
pidstupala, v dorogih shatah svo¿h na zemlyu bilya ne¿ klyakala i, plachuchi, po
rukah ciluvala.
   - CHi dobre tobi tut, ditinko moya? - stara mati pitala.
   - Duzhe dobre, mamo.- Nastunya skazala i yak vid velikogo tyagaru gliboko
viddihala, svoyu ridnu matir do kareti vzyala i do palati zavernuti kazala.
   Movchki plakali obidvi v zolotij kareti najbil'shogo sultana Osmaniv, azh
poki ne vstupili u prekrasni kimnati El' Hurrem.
   A po cilim serayu i po vsij stolici, mov liskavka, rozneslasya vistka, shcho
Bog znaº vidki prijshla uboga teshcha Sulejmana i shcho z ryadiv zhebrachih, pid
murom palati, vzyala ¿¿ v sultans'ki kimnati sultanka Roksolyana. U bagatih
rodah bashiv i veziriv zakipilo oburennya, garyache yak okrip...
   Ale ulemi i propovidniki svyato¿ chitanki Proroka predstavili narodovi yak
vzirec' dobroti povedeniya sultanki suproti materi. I til'ki shche vishche
pidnosilisya ruki ubogih, shcho blagoslovili molodu matir princa Selima, do
kotrogo zaraz zavela Nastunya svoyu ridnu matir, shchob pokazati ¿j vnuka.
Radosti materi ne bulo kincya. Ciluvala ditya i raz u raz hrestila, a vse
tishilasya, shcho vin zdorovij i garnij...
   - A yak ti zhivesh z inshimi jogo zhinkami? - pitala.
   - Ne zle i ne dobre, ot yak z kotroyu, mamo.
   - Bil'she zle, yak dobre. Ta pevno! YAke z nimi mozhe buti zhittya? A maº shche
tvij cholovik mamu?
   - Ta maº. Vin shche molodij, i vona ne stara. Sorokivki shche ne maº, mamo.
Dobra zhinka. Najkrashchi svo¿ klejnodi meni podaruvala.
   - To vzhe, pevno, zadlya sina zrobila.

   * * *

   - YAki zh tut, Nastunyu, veliki bagatstva u kimnatah tvo¿h! I to vse tvoº?
- skazala bidna mati Nastuni, oglyanuvshi pomeshkannya svoº¿ dochki. Vzhe j
plakati na toj vid perestala.
   - Abo ya znayu, mamo,- vidpovila Nastya.- Ta nibi moº, YA vse, shcho zahochu,
mayu.
   - Takij dobrij tvij cholovik?
   - Duzhe dobrij.
   - A ya vse molilasya do Boga, vstayuchi j lyagayuchi, shchob dobru dolyu pislav
tobi, donyu. Til'ki ti yakijs' tyagar maºsh na dushi sered togo dobra. Bachu,
bachu. Sercem vidchuvayu. I tvij pokijnij tato molivsya za tebe do samo¿
smerti. - Zaplakala.
   Nastunya na vistku pro smert' bat'ka ne mogla zrazu promoviti ni slova.
Zalilasya sliz'mi i zithnula do Boga. Koli obidvi viplakalisya, zapitala
Nastya:
   - YAk zhe vi, mamunyu, vidvazhilisya sami puskatisya v taku daleku dorogu? I
yak vi dibralisya syudi? I hto vam donis, de ya ta j shcho zi mnoyu diºt'sya? Bo ya
vzhe posilala ne raz dovirenih lyudej z velikimi grishmi, shchob meni prinesli
bodaj vistku pro rodichiv. Vertali j govorili, shcho i slidu po vas ne mogli
znajti.
   - Ta to bulo tak. Zaraz po napadi mi obidvoe z tatom pohoruvalisya z
zhalyu za toboyu, bo gadali, shcho vzhe nikoli tebe ne pobachimo na sim sviti. Ta
j bat'ko j ne pobachiv, bidnij. A Stefan, tvij narechenij, rozpituvav za
toboyu zo dva roki. Kudis' ¿zdiv, shukav. Vse nadarmo. I nam za toj chas
pomagav. A potomu ozhenivsya, i vse skinchilosya.
   - A z kim?
   - Ta z tvoºyu podrugoyu Irinoyu. Razom z polonu vtikali i tam sered prigod
i poznakomilisya. Pravda, vin shche virno shukav za toboyu, ne zaraz pobig za
drugoyu.
   Tato nash ne perestavav uzhe horuvati. Parohiyu dali inshomu, a ya z horim
musila ¿hati do ridni v Sambirshchini. Girko nam zhilosya. Bozha laska, shcho hoch
ne muchivsya dovgo. SHCHe na smertnim lozhi zgaduvav tebe. A potomu ya sama
ostala...
   Znov splakala j opovidala dal'she:
   - A potomu prijshli divni vistki pro tebe i tvoyu dolyu.
   - Kudi? Azh u Sambirshchinu? - zapitala Nastya.
   - Azh u Sambirshchinu. Ayakzhe.
   - I shcho zh opovidali?
   - Ta take verzli lyude, shcho azh povtoriti niyakovo! Mozhe, skazhu tobi
kolis'. A nareshti chuyu, glum z mene, donyu, roblyat'... Stara popadya, kazhut',
turec'kogo cisarya za zyatya maº!.. A sama, kazhut', u podertih cherevikah
hodit'... Ta j duzhe smiyalisya z mene. Naterpilasya ya vid lyuds'kih yazikiv,
Nastunyu,- dosit'! Ale Bog - vsemoguchij, donyu! Priviv mene azh syudi, cherez
taki kra¿, i gori, i vodi, shcho ne kozhdij muzhchina potrafiv bi syudi dobitisya!
A ya, bidna, slabosil'na zhinka, ta j dobilasya pri Bozhij pomochi...
   - A virili vi, mamo, shcho turec'kogo cisarya za zyatya maºte?
   - A de zh u take divo mozhna bulo poviriti, donyu! YA vzhe j u dorogu
vibralasya do tebe ta j shche ne virila. Azh yak pobachila tebe v zolotij kareti,
a turec'ke vijs'ko dovkrugi, todi ya podumala, shcho, mozhe, j pravda! Ale shche
napevno ne znala, bo gadayu, anu zh ti za yakogo generala vijshla, shcho sluzhit'
kolo samogo sultana. Azh teper viryu, yak vid tebe chuyu. Ta j shche mov son use
meni zdaºt'sya... Divo Bozhe, ta j til'ki! Vzhe na yakus' probu Bozha mudrist'
zrobila se divo. Ne bez prichini vono, donyu.
   - A yak zhe vi, mamo, vidvazhilisya v taku daleku dorogu, cherez til'ko
chuzhih zemel' puskatisya? I z kim vi syudi dobilisya? I za shcho?
   - Ta to bulo tak. Kpyat' sobi z mene lyude ta j kuchmu meni z nasmihiv
shiyut'. Vzhe j diti pokrikali za mnoyu: "Cisars'ka teshcha jde!" Ne obzivayusya,
buvalo, ni slovechkom. Til'ki do Boga zithnu ta j Jomu svoyu grizotu
poruchayu. Azh odnogo dnya, v nedilyu to bulo, z poludnya, sidzhu ya po sluzhbi
Bozhij, po obidi, u svo¿h svoyakiv, shcho mene pritulili, ta j dumayu. Divlyusya,
a cherez vikno vidko, yak dva stari zhidi vhodyat' na podvir'ya. Pevno, yakis'
kupci, gadayu. I ani v dumci ne mayu, shcho voni do mene. Bo shcho ya mala na
prodazh? Hiba svoyu zhuru ta j opushchenu starist', shcho peredo mnoyu...
   - Mamo! Vi shche ne stari, lishe zzhureni. Vidzhiºte v dobri kolo mene. I
meni z vami veselishe bude. YAk zhe ya tishusya, shcho Bog vsemoguchij prislav meni
vas!
   - Ta j ya do smerti, donyu, budu dyakuvati Bogu za tu veliku lasku. Otozh,
kazhu, ani v dumci ne mayu, shcho ti kupci do mene. Ale za hvilyu klichut' mene
domashni. "Ti kupci,- kazhut',- do vas prijshli za chims'". YA nastrashilasya, bo
gadayu, pevno, pokijnij tvij bat'ko, carstvo jomu nebesne, yakijs' dovg
lishiv i meni ne skazav. Jdu ni mertva ni zhiva. Vihodzhu do nih, proshu ¿h
sidati, a sama azh tryasusya zi strahu: bo anu zh zo sto zolotih shochut',
gadayu. I vidki ya bidna voz'mu dlya nih taku sumu?
   - YAk zhe voni zachali?
   - Ta sili j oden na drugogo podivivsya, i starshij z nih zachav: "Mi do
vas,- kazhe,- z odnoyu spravoyu, pani..." Pevno, za groshi, gadayu i ledvo
vimoviti mozhu: "Proshu, kazhit'!" A vin kazhe tak: "Vi vzhe, mozhe, chuli, shcho
vasha don'ka zhive i velikoyu paneyu v Turechchini stala",- "Ta chula ya,- kazhu,-
vsyake govoryat' lyude, a Bog oden znaº napevno, de vona ta j shcho z neyu
diºt'sya, ta j chi vona shche º na sviti". I sl'ozi meni zakrutilisya v ochah.
   - A voni shcho?
   - A oden kazhe: "Nashi, zhidivs'ki kupci zi L'vova buli tam, de º vasha
don'ka,- kazhe.- I vidili ¿¿,- kazhe,- na svo¿ ochi,- kazhe,- yak ide z palati,
taki z palati,- kazhe,- shist'ma kin'mi ¿de,- kazhe.- I v zolotij kareti,-
kazhe!" A ya yak ne buhnu plachem!
   - Ta chogo, mamun'cyu?
   - Bo vzhe j zhidi, gadayu, azh dodomu z kpinami prihodyat'... Ta j kazhu do
nih: "I ne sorom vam, starim, povazhnim lyudyam, nasmivatisya nad bidnoyu
vdovoyu, shcho j bez togo z gorya ne bachit', kudi hodit'?"
   - A voni shcho?
   - A oden z nih kazhe: "Nu, nu, to vi, ¿most',- kazhe,mudro dumaºte,-
kazhe,- yak gadaºte, shcho mi niyako¿ lipsho¿ roboti ne mali ta j z Peremishlya azh
syudi do vas umisno ¿hali, shchob nasmiyatisya nad vami... Dobrij interes, nema
shcho kazati",- kazhe. Se mene spam'yatalo ta j kazhu do nih: "Ne divujtesya,
lyude, shcho ya vam take skazala, ta j bud'te vibachni, bo meni vzhe tak
dokuchayut' rizhni lyude, shcho sama ne znayu, shcho govoryu". A voni kazhut': "Mi na
tim nichogo ne stratili, ne maºmo vam shcho vibachati. Vi nas i ne obrazili.
Ale visluhajte nas do kincya, mi za to nichogo ne hochemo".
   - Ta hochbi vi shcho j hotili, to ne distanete, bo nichogo ne mayu,- kazhu.
   - Mi znaºmo. Vidki u vdovi po chesnim svyashcheniku maºtki? Ta j shche po
takim, shcho horuvav! Mi vs'o znaºmo, bo nam lyude kazali.
   YA vidithnula, shcho vzhe niyakih groshej ne shochut', i pitayu:
   - A govorili ti vashi znakomi kupci z moºyu don'koyu? A voni kazhut':
   - Vi gadaºte, shcho do ne¿ to tak legko dostupiti, yak do vas, ¿most',--
lish hvirtku v ploti vidchiniti ta j, yak nema bliz'ko psa, prosto jdi do
kuhni j zapitaj, chi ¿most' vdoma. Nu, nu, yakbi tam tak bulo, to vzhe
polovina nashih zhidiv zi L'vova, i z Rogatina, i z Peremishlya, i z Sambora
ne til'ki govorili bi z vashoyu dochkoyu, ale j ne oden dobrij interes mig bi
tam zrobiti. Takij interes, yak mid! Ale tam zamist' plota visoki muri,
zamist' hvirtki zalizna brama, i to ne odna, a zamist' psa vojs'ko sto¿t',
i ani ne rushit'sya z miscya! Nema kuda zajti i zapitati, chi don'ka nasho¿
¿mosti vdoma. A yakbi hto takij znajshovsya, shcho vpav bi na golovu i pitav
kolo brami, to tak bi jomu vsipali, shcho vzhe bil'she za nikim ne mig bi
pitati, chi vdoma, chi ne vdoma.
   - A chogo zh vi-v mene hochete? - pitayu. A sama gadayu, shcho koli to navit'
ti, Nastunyu, to v dobri klyamki tebe tam vzyali. A voni kazhut':
   - Pomalu, ¿most', zaraz pochuºte. Vs'o vam skazhemo. Tazhe mi na te
prijshli. A chomu ne pitaºte, yak vasha don'ka viglyadaº? Ta vzhe po tim mozhete
piznati, chi ¿¿ nashi vidili, chi ne vidili.
   - Nu, a yak zhe vona viglyadaº? - kazhu.
   - Fajna, duzhe fajna! Bila, zolote volossya, sini ochi, podovgaste lice,
mali ruki, yak u ditini, i dobre serce maº, bo yak ¿de, to ne minaº niyakih
bidnih, navit' nashih, zhidivs'kih, hoch mi insha vira.
   - Sama rozdaº milostinyu? - pitayu.
   - Vi hotili, abi vona sama vihodila z povozu i rozdavala groshi? Nu, nu,
tam uzhe º taki kolo ne¿, shcho rozdayut' i mayut', shcho rozdavati. Kobi vona lishe
stala abo ne duzhe borzo ¿hala, to turki, chi ne turki, ves' narid tel'mom
bizhit': to po zapomogu, to po spravedlivist', yak komu de krivda diºt'sya,
vs'o odno, v yakim krayu. To tak ¿¿ karetu pis'mami zakidayut', yakbi snig na
dvori padav,- kazhe.- A ¿¿ slugi,- kazhe,- vsi pis'ma zbirayut', bo takij uzhe
nakaz mayut',- kazhe.
   - Ta j shcho vona z timi pis'mami robit'? - pitayu.
   - SHCHo robit'? Vona sama ne robit', bo tam kolo ne¿ vzhe taki º, shcho
roblyat'. Najmenshe pis'mo, navit' poderte,- kazhe,- rozglyadayut' i potomu
kozhdu spravu rozbirayut',- kazhe.- I z-pid zemli vinnogo dobuvayut',- kazhe,a
nevinnomu dopomozhut',- kazhe,- abi ne znati de buv, chi oden, chi drugij,-
kazhe.
   - Nu, a yak takij, shcho provinivsya, vteche v inshij kraj? - pitayu.
   - Nu, nu,- kazhe.- Vi gadaºte,- kazhe,- shcho sultan posliv ne maº,- kazhe.-
A de turec'kij posol pri¿de, to tak vsi kolo nego skachut', yak ot mi, zhidi,
kolo svogo rabina. SHCHe girshe,- kazhe,- bo mi svogo rabina shanuºmo,- kazhe,- a
turec'kogo posla v inshih krayah, yak ognyu boyat'sya,- kazhe.
   - Ta chogo tak duzhe boyat'sya? - pitayu. A sama vzhe boyusya. A kupec' kazhe:
   - Vi, yak ditina, pitaºte,- kazhe.- Ta chi nema chogo boyatisya,- kazhe,- yak
za tim poslom,- kazhe,- koli jomu ne vgoditi chogo hoche, turec'ke vojs'ko
jde, i tyazhki garmati veze, i mista rozbivaº, i sela z ognem puskaº, a vs'o
bere. A yanichari, gadaºte, nibi na zal'oti prihodyat'? Nu, nu, dobre nema
chogo boyatisya!
   - To moya don'ka,- pitayu,- take slovo maº?
   - Slovo, kazhete? Vona silu maº, yako¿ shche svit ne vidav,- kazhe.- SHCHo hoche,
to robit',- kazhe.
   - Nu, a yak cholovik ¿¿,- pitayu,- chogos' inshogo hoche? A zhid kazhe:
   - Koli vin togo samogo hoche, chogo vona hoche, i to vzhe vsi znayut',-
kazhe.- Nibi vi ne rozumiºte, yak to º?
   - Ale,- kazhu ¿m,- chi odna tak mozhe viglyadati, yak moya dochka?
   A voni kazhut':
   - O, rozumno kazhete, ¿most'! I yakraz tomu mi do vas pri¿hali, shchob vi
mogli napevno skazati, chi to vasha dochka, chi ne vasha.
   A ya ¿m na te kazhu:
   - Ta yak zhe zh ya vam mozhu vidsi skazati,- kazhu,- chi tam sidit' moya dochka,
chi ne moya? A voni na te:
   - Rozumne slovo kazhete, ¿most'! Vidsi ne godna navit' ridna mati
piznati. Ale treba tudi po¿hati j podivitisya.
   - Tudi?! - azh kriknula ya.- Ta za shcho? Tazh to sumi treba, shchob u taki
daleki kra¿ ¿hati! I to na nepevne! Bo taki skorshe ne vona, nizh vona. CHi zh
malo gladkih divchat na sviti? Ta j ne malo,- kazhu,- komu take trafitisya,
ta yakraz mo¿j don'ci? Kobi de yakogo-nebud' chesnogo cholovika trafila, a ne
to takogo velikogo mocara! - Tak kazhu. A sama v dumci mirkuyu:
   "Bog vsemoguchij keruº vsim. Hto znaº, shcho mozhe buti?"
   A zhidi kazhut':
   - Nu, a vidki vi, ¿most', mozhete znati, shcho to na ne¿ ne trafilo? Pan
Big vs'o mozhe, bo vin vsemoguchij. Nashi kupci tam uzhe dovgo rozviduvali mizh
slugami, i taki kazhut', shcho najpersha zhinka novogo sultana, kotru vin
najbil'she lyubit', zvidsi, popadyanka, kazhut', z Rogatina, shcho ¿¿ tatare tomu
paru lit zabrali v yasir. Kotra zh insha mozhe buti, yak ne vasha don'ka?
   - Bog bi z vas govoriv,- kazhu,- ale to vs'o mozhe buti bajka.
   A voni kazhut':
   - A mi vam, ¿most', na tu bajku pozichimo groshej na dorogu i tudi, i
nazad, yak shochete vertati. I sami z vami po¿demo. A ya ¿m na te:
   - Lyude dobri,- kazhu,- niyakih pozichok ne beru, bo ne mayu na shcho pozichati,
ni z chogo viddavati. Anu zh potomu pokazhet'sya, shcho to ne moya dochka! I ne
til'ki vertaj zi smihom, ale shche dovg viddavaj! Ta z chogo?
   - A zhidi shcho na te, mamunyu? - zapitala Nastunya.
   - A voni podivilisya oden na drugogo ta j kazhut': "Gm, mozhe, tak, a
mozhe, inakshe. Znaºte, shcho? - kazhut'.- Mi vam, ¿most', taki tak damo groshej
na dorogu,- na nashe riziko! Mozhe, stratimo, a mozhe, ni".
   - A vi, mamo, shcho na te skazali?
   - A shcho zh ya, donyu, inshogo mogla skazati, yak: "Ne hochu ya nichijogo
zadarmo! Dyakuyu vam, ale ne hochu, bo vidki vi prihodite do togo, shchob meni
shchos' zadarmo davati?"
   A voni kazhut':
   "¯most', vi gadaºte, shcho to bude-taki zovsim zadarmo, yakbi tam vasha
dochka bula? Nu, nu, dobre vi, ¿most', gadaºte! Mi, panimatko, vid vas
nichogo ne hochemo. I vid vasho¿ don'ki mi nichogo ne hochemo, bo vona sama
dast'".
   A drugij dokinuv:
   - Vona j davati ne potrebuº nichogo, lishe nehaj odno slovo skazhe, abi
nam v turec'kim krayu krivdi v torgovli ne robili. Mi bil'she ne hochemo i ne
potrebuºmo.
   - A yak to ne moya dochka,- kazhu,- todi vi do mene: viddavaj groshi za
dorogu!
   - ¯most', hto vam to kazhe?
   - Ta teper ne kazhete, ale potomu mozhete skazati.
   - Mi vam teper na pis'mi damo, shcho ni teper, ni potomu nichogo vid vas ne
hochemo. Nu? Dobre bude?
   - Boyusya ya j vashogo pis'ma,- kazhu.- Moya noga,- kazhu,shche ne bula v sudi,
nehaj tam noga chesnogo cholovika ne stane! Bog znaº, shcho vi ponapisuºte, a
potomu sviti ochima po sudah. Tyagajsya!..
   - Nu,- kazhe starshij,- rozumiyu: sudovi vi ne virite i, mozhe, maºte
slushnist': usyaki suddi buvayut'. Ale svomu vladici virite? YAk virite, to
zavtra mozhete ¿hati z nami do vashogo ºpiskopa v Peremishli.
   - Ta shche ºpiskopovi vashimi paperami golovu klopotati? Malo vin maº svo¿h
klopotiv? - kazhu.
   - Nu, de vi vidili takogo vladiku, abi ne mav klopotiv? I chim lipshij,
tim bil'she klopotiv maº. Tak, yak z kozhdim cholovikom. Ale vin na to
vladika, abi mav klopoti, tak yak ya kupec' na to, abi ya mav interesi,kazhe,-
A vi gadaºte. shcho interesi bez klopotiv?.. Nu, nadumajtesya,- kazhe.- Mi
prijdemo zavtra.- Poprashchalisya i pishli.
   - A ya, donyu, dumayu j dumati boyusya. Vzhe do Peremishlya ne bliz'ko. A do
tebe, gadayu, doroga yak na drugij svit. Daleka j neznana. Ta j kobi shche
znattya, shcho to do tebe! A to ¿d'. Bog znaº kudi ta j za chim, gadayu. Don'ki,
shcho za turec'kim cisarom, shukati!.. CHi pridumav hto take koli? CHi v sni
komu take prisnilosya? A tut ni poraditisya z kim, bo lishe smiyut'sya lyude. SHCHe
skazhut', shcho stara z rozumu zijshla ta j bajku za pravdu bere. YAk til'ki
zhidi z hati - vzhe prichepilisya: "SHCHo vam,- kazhut',- zhidi kazali?" - "Et,-
kazhu,- dajte meni spokij z zhidami! Ot, verzut' Bog znaº shcho!"
   - Ne skoro, mabut', zasnuli vi, mamo, to¿ nochi...
   - Ta de mozhna bulo zasnuti, donyu! Tak meni zdavalosya, yakbi na tamtoj
svit vibiratisya... Zadrimala ya azh nad rankom, yak uzhe svitalo. I snilasya ti
meni, vsya v bilim i v bliskuchij koroni na golovi. A z serden'ka tvogo
kriz' bilu sukonku kraplyami chervona krovcya vistupaº. A ti ruchen'kami za
serden'ko hapaºsh, krovcyu roztiraºsh, i vzhe po pal'chikah vona tobi
splivaº... I tyazhko zithaºsh... I taka mene tuga za toboyu znyala, shcho ya taki u
sni skazala sobi: "Nehaj sya diº volya Bozha! Po¿du! SHCHo bude, to bude!"
   - ZHidi prijshli?
   - Ta prijshli, donyu. Perenochuvali znov u miscevogo korchmarya i prijshli
rano.
   - "SHCHo zh,- kazhut',- ¿demo do Peremishlya? To blizhche, yak do don'ki".
   - "Ta ¿demo,- kazhu,- sprobuyu".
   - "Nu,- kazhut',- yak do Peremishlya do¿demo, to vzhe tak, yakbi mi j do
vasho¿ dochki do¿hali".
   - Splakala ya, donyu, ta j po¿hala z zhidami. Ledvi dijshla ya do
ºpiskops'ko¿ palati, bo viddihu ne stavalo. Najbil'she z soromu.
   - Ta chogo z soromu, mamo?
   - Donyu, donyu! yak nepravda,- to stid, a yak pravda,- to grih, gadayu, za
chuzhu viru zamizh vihoditi, svoº pokidati.
   Nastunya zakrila ochi rukami j ne skazala ni slovechka. Mati zmirkuvala,
shcho sya zgadka zabolila Nastunyu. I opovidala dal'she:
   - Pravda, laskavo prinyav mene vladika i zgirdnogo slova ne skazav. CHuv
uzhe, kazav, pro tebe i tvoyu dolyu. Ale ne vpevnyaº, chi to pravda, chi ni. Bo
vsyaki diva rozkazuyut' ne raz pro tatars'kih branok. Visluhav zhidiv,
pogovoriv zi mnoyu i skazav: "Usyake buvaº z Bozho¿ voli, nehaj Bog
blagoslovit' vas u daleku dorogu! Bez jogo voli nihto vam nichogo ne vdiº!"
I poblagosloviv mene. Lekshe na dushi stalo.
   - Nu, a z tim pis'mom, shcho zhidi obicyali, shcho stalosya?
   - Zaklikav vladika azh dvoh duhovnih i kazav spisati te, shcho govorili
zhidi, shcho berut' na sebe vsi koshti dorogi azh do Cargoroda j nazad, vidki
mene vzyali, ta zrikayut'sya zvorotu na vsyakij vipadok, chi tam bude moya
don'ka, chi ne bude, chi shoche zaplatiti za mene, chi ne shoche. Napisali,
pidpisali, meni vidchitali, potomu shche do ºpiskopa nosili, zapechatali i v
aktah ºpiskops'kih shovali. A zhidi pri nih meni shchos' na dorogu taki do ruk
dali i taki radi buli, shcho strah. Podyakuvala ya vsim, shche do hramu Bozhogo
vstupila, na ubogih dala, hoch sama ya nebagata, i v Bozhu put' pustilasya, v
daleku dorogu.
   Tut vidithnula Nastunina mati, perehrestilasya, yakbi vdruge zachinala
podorozh, i hotila opovidati dal'she. Vtim sluzhnici vnesli ovochi j solodki
sorbeti. Niz'ko sklonilisya i vijshli.
   - A maºsh ti, Nastyu, hoch odnu nashu divchinu mizh svoºyu chelyaddyu? - zapitala
mati.
   - Mayu, mamusyu, mayu. Gapka nazivaºt'sya. Prinyala ya ¿¿, koli tut buv raz
oden vipadok.
   - Vipadok, kazhesh? Pevno, z timi chornimi, voni taki yakis' lyachni, shcho azh
divitisya strashno.
   - Ti chorni lyude ne strashni, treba lishe priviknuti do ¿h viglyadu. A
vipadok tut buv, bo de nema vipadkiv? Ta pro se potomu. Maºmo chasu dovoli.
Tim chasom proshu, pokripit'sya.
   - Ne mozhu ni ¿sti ni piti,- skazala mati,- poki ne dokinchu ta z svogo
sercya ne villyu hoch zdebil'sha te, shcho ya perejshla po dorozi, zaki dobilasya do
tebe, donyu. Oj perejshla ya shchos', donyu!
   Ta ne pam'yatayuchi, shcho pered hvil'koyu skazala, zachala prikladati usta do
charki z sorbetom i, pomalesen'ko p'yuchi, govorila:
   - Dobri tut napitki maºsh, ayakzhe... Tak pustilasya ya v Bozhu put'. Poki
nashim kraºm ¿halosya, to shche tak, yakbi vdoma buv cholovik, hoch i zrodu ne
bachila ya tih okolic'. Pere¿hali mi Karpats'ki gori. Tam, ditinko, tak
smereki pahnut', azh serce raduºt'sya. A travicya, yak toj shovk na tobi, taka
garna ta mila ta zillyam usyakim pahucha. A potomu v'¿hali mi v ugors'kij
kraj i shchodali, to nasho¿ movi vse menshe i menshe bulo chuti. Ale garnij to
kraj! Tak i vidno na nim Bozhu ruku. Ale p'yut' tam, ditinko, p'yut'. SHCHe
girshe, yak u Pol'shchi. Zdovzh dorogi v tim krayu bachila ya lish gul'nyu ta zabavi.
Dotancyuyut'sya voni do chogos', donyu, bo to vse take buvaº z timi, shcho
zabagato tancyuyut'. A zhidi vsyudi yak vdoma, i vsyudi svo¿h znajdut', i skriz'
dostup mayut', i vsyudi rozmovlyat'sya, z kozhdim, chi nash, chi polyak, chi madyar"
chi nimec', chi turok. Azh divno.
   - A shanuvali voni vas, mamo, po dorozi?
   - SHanuvali, donyu, shcho pravda. Lipshi buli, nizh svo¿ ne raz buvayut'.
Niyakogo zla voni meni ne zapodiyali, vse, shcho bulo potribne, ya mala. Til'ki
raz taki dobrogo strahu na¿lasya ya cherez nih. A bulo to tak: yak uzhe
pere¿hali mi veliki rivnini ugors'ki i v'¿hali u kra¿, de tvij cholovik
carstvuº,- to, kazhesh, vin dobrij?
   - Duzhe dobrij, mamo. I rozumnij, i spravedlivij, i nichogo meni ne
vidmovlyaº. Lipshij vzhe ne mozhe buti.
   - Nehaj jomu Bog zdorovlya dast'! SHkoda lish, shcho ne hristiyanin,-
zithnula.- Otozh, yak mi vzhe v'¿hali v jogo carstvo, to pobachila ya turec'ke
vojs'ko z krivimi shablyami i takij mene strah znyav, shcho nu! Ottut, gadayu,
lish golovu zrubayut', ta j po vs'omu. Hiba na drugim sviti pobachimos'. A j
zhidam, vidko bulo, trohi tryaslisya ruki, yak ¿h vozi turki oglyadali. SHCHos'
voni tam ¿m davali i yakos' pustili nas dali. Nu, i znov ¿demo. Rivnina
taka, shcho kudi hochesh divisya. A zhidi po paru dnyah kazhut', shcho do Dunayu vzhe
nedaleko. Serce v meni stisnulosya, bo to velika voda, nedarom pro ne¿ u
pisnyah spivayut'.
   - A znaºte, mamo, vi vzhe bachili Dunaj, a ya shche ne bachila. Bo ya z inshogo
boku syudi pri¿hala. CHerez more.
   - Ta more shche bil'she, yak Dunaj. Usyachinu Bog sotvoriv . na tim sviti, a
vs'o cholovik perejde po Bozhij voli. Otozh, do¿hali mi do togo Dunayu. Rika
to rika, donyu! Ta j de to¿ vodi til'ko naberet'sya, gadayu, shcho tak plive i
plive, lish siniº, a drugij berig ledvi merehtit'. Gej, gej! A to shche za toyu
vodoyu kavalok do tebe, kazhut'. A yak dunajs'kim beregom po¿hali mi dovshij
chas, bachu,- misto. Zamok takij na bilih skalah pidnosit'sya vgoru, shcho hiba
ptah tudi goden doletiti proti voli tih, shcho v tim zamku starshuyut'. A zhidi
kazhut', shcho tam sidit' turec'kij namisnik, nibi zastupnik tvogo cholovika.
Taki tak kazhut': "Vidite,- kazhut',- u tim zamku sidit' zastupnik cholovika
vasho¿ don'ki!" A ya sobi gadayu:
   "Abi ya togo zastupnika todi na sim sviti pobachila, yak svogo nebizhchika
muzha, a tvogo pokijnogo tata, carstvo jomu nebesne!.." Ale nichogo ne
obzivayusya. Nehaj govoryat', shcho hochut',- gadayu.- Ta znaºsh, donyu, taki musila
ya jogo pobachiti, i to v tim visokim zamku!
   - A to yak?
   - Ta tak: des' u misti za¿hali zhidi zi mnoyu do yakogos' za¿znogo domu,
dali meni kimnatku, a sami pishli za svo¿mi interesami. Sidzhu ya j molyusya
Bogu. Nema ¿h ta j nema. Azh des' tak z poludnya vzhe bulo, na drugij den',
chuyu - bren'kit Divlyusya viknom, vojs'ko turec'ke jde i mo¿h zhidiv vede!
Voni blidi, tryasut'sya i na moº vikno pokazuyut' ta j shchos' govoryat'! Na,
maºsh, gadayu. I zaderevila ya. Duhu v sobi ne chuyu.- Vidithnula, yakbi shche ne
vidihalasya z todishn'ogo strahu, j opovidala dali:
   - Vhodyat' tovpoyu v hatu turec'ki zhovniri. Ale ne krichat'. Navit' ruki
do chola i do sercya prikladayut' i golovi peredo mnoyu shilyayut'.
Domirkuvalasya ya, shcho zhidi musili ¿m nagovoriti, shcho ya do yako¿s' veliko¿ pani
idu. Ta j vidithnula ya. A na podvir'ya, vzhe bachu, j viz za¿zhdzhaº. Taka
brichka, shcho j vladici ne soromno bulo b takoyu ¿hati. Ne znayu, shcho to bude, i
pitayu zhidiv.
   A voni kazhut':
   - Ne bijtesya, ¿most'. Vi vzhe nas poratuvali. Bo mi tut v interesah
natrafili na vorogiv, abi voni sobi kishki polamali! I buli b nam use
dochista zabrali, bo nas tut priskarzhili pered turec'koyu vladoyu. Ale mi
skazali, shcho vezemo nyan'ku zhinki samogo sultana. Mi tak musili skazati, bo
vi, ¿most', bidno odyagneni ta j z nami prostimi vozami ¿dete. To nas shche
pobili b za brehnyu, yakbi mi pravdu skazali.
   - A na shcho zh vi,- kazhu,- zahodili sobi v to vs'o?
   - De mi zahodili? Ta to na nas zajshlo! I, mozhe, luchshe, shcho zajshlo. Bo yak
mi ¿m za nyan'ku sultanki skazali, to zaraz yak ne ti stali i spokij nam
dali. A teper vi, ¿most', musite z nami piti na zamok i tam potverditi, shcho
mi skazali.
   - Ta na nepravdu svidchiti? A yak prisyagati skazhut'?
   - Na yaku nepravdu? Abo vi, ne nyan'chili svoyu ditinu? YAka nepravda? De
nepravda? V chim nepravda?
   - A de zh ya znayu napevno, chi zhinka sultana - moya ditina, chi ne moya?
   - Nu, nu, to nehaj vas dopustyat' tudi, a vi todi napevno skazhete. De
tut nepravda i v chim tut nepravda? Lish podumajte! CHi vi ¿m kasu ¿dete
rozbivati? CHi vi z ¿h vojs'kom ¿dete bitisya? Vi ¿dete svoº¿ ditini shukati.
Kozhdij cholovik - rozumiº se. A yak ne vasha, to vi ¿m takzhe ni mur ne
vkusite, ni morya ne vip'ºte. Vertaºte, ta j vzhe.
   - Ne bulo radi. Treba bulo jti. Vijshla ya z turec'kim vojs'kom i z
zhidami, a serce v meni lish t'ohkaº. Vsadili mene v toj poviz. Koni yak
zmi¿. Lish licami ¿h torknuli i pishli!
   Ledvi vilizla ya na toj zamok. Spochivala ya paru raziv. Pravda, navit'
turki miloserdiº mali. Ne stiguvali na mene, a krok za krokom ishli.
Stavala ya, stavali j voni i chekali. poki ya ne vidpochala. Nareshti vijshla ya
na tu goru. Take podvir'ya kam'yane, shcho z nego vidko duzhe daleko: i Dunaj, i
polya navkrugi. YAk u rayu, tak garno. I vprovadili mene do yakihs' poko¿v.
Skriz' divani dorogi, podushki na pidlogah aksamitni. Pokazuyut' meni turki,
shcho mozhu sidati. Sila ya. A zhidi stoyat'. CHekaºmo. Za yakijs' chas chuyu - jdut'
shche yakis' lyude. Azh zamerehkotilo vid nih. A ti, shcho vzhe buli, niz'ko
klanyayut'sya tim, shcho nadhodyat'. YA ne znayu, shcho z soboyu robiti, chi siditi, chi
vstavati, ta j sidzhu. Azh tut z-mizh tih, shcho prijshli, vistupaº yakijs' shche ne
starij i ne molodij vzhe cholovik, po-turec'ki odyagnenij, v turbani. Ta j
chisto po-nashomu kazhe:
   - Sluhajte, zhinko,- kazhe,- maºte pravdu skazati, yak na spovidi, bo vi,-
kazhe,- pered samim cisars'kim namisnikom, kotromu ya kozhde vashe slovo
perepovim po-turec'ki.
   - Pitajte,- vidpovidayu,- a ya skazhu, shcho budu znati.
   - CHi to pravda,- pitaº,- shcho vi nyan'chili zhinku velikogo sultana
Sulejmana i ¿dete do ne¿ z otsimi kupcyami, do Cargoroda?
   - Ta do Cargoroda z timi kupcyami ya ¿du,- kazhu.- Ale chi zhinka sultana to
ta sama, kotru ya nyan'chila, to skazhu azh todi, yak ¿¿ pobachu. YA ¿du,- kazhu,-
shukati to¿, kotru ya nyan'chila na svo¿h rukah,- kazhu,- bo lyude govoryat', shcho
vona v Cargorodi,- kazhu.
   - Dobre vi, mamo, vidpovili,- skazala Nastya.
   - Ta pravda vse dobra, donyu.
   - A shcho zh toj tovmach na te?
   - Tovmach zaraz zagovoriv do namisnika. Starshij, uzhe sivij, cholovik buv
toj namisnik. Vin shchos' skazav tovmachevi. A toj znov do mene:
   - Vidko,- kazhe,- shcho vi pravdu govorite. Teper pitayu vas, vidki vi i
koli tu divchinu-popadyanku, shcho vi ¿¿ nyan'chili, zabrali tatare?
   - YA,- kazhu,- zi svogo krayu, z CHervono¿ Rusi, a todi bula ya v Rogatini.-
I kazhu, koli to bulo, vs'o po pravdi. A vin znov perepovidaº tomu staromu
panovi. Toj lish golovoyu povazhno kivav. I znov shchos' skazav tovmachevi. A
tovmach do mene:
   - A mali vi yaki pevni visti vid togo chasu, yak tu divchinu tatare vzyali?
   - Ta vistej,- kazhu,- bulo bagato, kazali lyude, shcho vijshla zamizh visoko.
Ale de zh ya mozhu znati, chi se pravda?- Boyalasya ya i slovechkom zgadati, shcho
lyude i pro cisarya govoryat', abi turkiv ne obraziti. A vin znov perepoviv i
vzhe shchos' dovshe mizh soboyu govorili. I inshih zapituvali. I ti shchos' govorili.
A zhidiv uzhe ne pitali. Vidko, musili ¿h pered tim rozpituvati. Dosit', shcho
nareshti tovmach znov zvernuvsya do mene ta j govorit':
   - Cisars'kij namisnik kazhe vam, pani, perekazati, shcho se mozhe buti
pravda, shcho vi skazali. Tomu pitaº vas, chi ne potrebuºte vi chogo abo chi ne
maºte yako¿ skargi. Vs'o skazhit' i nichogo ne bijtesya.
   - Nichogo,- kazhu,- ya ne potrebuyu i niyako¿ skargi ne mayu. Kobi lish nas
bil'she ne spinyali po dorozi...- Vin perepoviv i se. Znov pogovorili ta j
kazhe vin do mene:
   - Vashe peresluhannya skinchene. Distanete take pis'mo, shcho nihto vas
bil'she po dorozi ne zachepit'...- Podyakuvala ya, donyu, i tomu namisnikovi, i
tomu tovmachevi. A na vidhidnim sam namisnik sklonivsya i vsi, shcho buli z
nim. Todi ya podumala: "Nu, koli to ti, donyu, to musish tam mati velikij
poshanivok, yak takij velikij pan zadlya tebe navit' staru nyan'ku tvoyu
shanuº". I shche menshe ya vidtodi virila, shcho se mozhe buti.
   - A na pis'mo dovgo vi, mamo, chekali?
   - Ne dovgo trivalo, yak mene tim samim povozom vidvezli. A shche togo dnya
vecherom prinesli meni to pis'mo i taki do mo¿h ruk dali. I shche raz toj
tovmach pitav, chi ne potrebuyu chogo. A ya znov podyakuvala.
   - A ne pitali, chi storozhu vam, mamo, dati?
   - Ne pitali, bo vidko dilo, shcho ne buli pevni. Toj namisnik, mabut',
mirkuvav tak: ne znati napevno, chi ya nyan'ka, chi ne nyan'ka teperishn'o¿
sultanki. YAk nyan'ka, to vistarchit' meni propusk, a yak ne nyan'ka, to
storozheyu osmishiv bi sebe. Otozh gadayu, shcho vin rozumno zrobiv. Dosit', shcho ya
po¿hala dal'she, i vzhe dijsno po dorozi ne chipali nas bil'she. To pis'mo
pomagalo. Gorami j dolinami do¿hala ya z timi kupcyami azh do sego mista, i
popid taki chorni gori ¿hali mi, donyu, shcho nehaj shovayut'sya nashi Karpati,
hoch i tam virli musyat' dobre letiti, zaki doletyat' na najvishchi skali. A tut
na verhah snigi, bili-bili, a pid nimi lisi taki chorni-chorni, azh sini. A
dolinami vodi brenyat' i kviti prekrasni. Veliku krasu Gospod' Bog poklav
na si divni zemli, ale nasha, donyu, taki priºmnisha, bo nasha.
   Mati vidithnula gliboko i prodovzhala:
   - A yak pobachila ya veliki muri i brami sego mista, to takij strah mene
znyav, shcho ya azh splakala.
   - Ta chogo, mamo? Tazh tut bezpechnishe, nizh po dorozi.
   - Ne zi strahu pered chuzhimi lyud'mi, ditino! Ale, gadayu, anu zh ti ne
shochesh priznatisya do bidno¿ mami.
   - Ta shcho vi kazhete, mamo!
   - Ditinko, vsyaki diti buvayut'. I ne odno ya vzhe na svo¿m viku chula pro
ditej. Dobre to pripovidka kazhe, shcho bat'ko abo mati navit' semero ditej
vigoduyut', a potomu semero ditej odnogo bat'ka abo odno¿ mami ne godno
prokormiti. CHasom ditina lish troha pidneset'sya ponad svij stan, a vzhe
soromit'sya rodichiv. A ti taki nespodivano visoko dijshla, duzhe visoko. A
zhidi ne durni. Musili j voni nad tim dumati, bo kazhut' do mene: "¯most',
vi pidete z nami i stanete mizh lyud'mi, de mi vam pokazhemo. YAk bude ¿hati
povozom cisareva, a vi piznaºte, shcho to vasha dochka, to ne zakrichit',-
kazhut'.- Lishe spokijno podivit'sya, vidijdit' nabik i nam skazhit'. A mi vzhe
znajdemo sposib, yak vas zvesti z vashoyu don'koyu razom". Rozumno radili,
donyu. Ale ya yak tebe uzrila i yak milostinyu vid moº¿ ditini tvoya sluga meni
v ruku vtisnula, to - ne viderzhala ya, donyu moya! Zaplakala ya i zakrichala. A
ti vibach meni, ditinko moya, sercevi nakazati ne goden.
   - To nichogo, mamo! Vs'o dobre. Nezabarom pobachite mogo cholovika.
   - SHkoda, shcho ya do nego ni slova promoviti ne godna, bo ne znayu jogo
movi.
   - Vin virozumilij cholovik, pobachite.
   - A chogo ti, donyu, tak za togo namisnika popituvala? - zapitala mati.-
Ne metisya, donyu, na nikim, navit' yakbi bulo za shcho.
   - YA, mamo, ne hochu metatisya. Ale meni treba znati, yakih lyudej mij
cholovik de maº abo hoche nastanoviti. Ot nedavno pitav mene, chi bude dobrij
oden komandant. I rizhni prihodili za nim prositi. A ya lyudyam vse kazhu, shcho
ne mishayusya do sprav sultana. Ale ya chasom mishayusya, mamo.
   - Dobre, donyu, robish, koli tak kazhesh lyudyam. A chi mishatisya, to ti vzhe
tut lipshe znaºsh, nizh ya.
   Govorili shche dovgo-dovgo i kil'ka raziv hodili divitisya na ditinku.

   * * *

   A yak Nastunya skinchila vipituvati mamu za vsyu ridnyu i za vsih znakomih i
susidiv, todi zapitala:
   - A shcho tam, mamo, tak poza tim diºt'sya u nashim ridnim krayu?
   - Moloda ti shche, donyu, vi¿hala z domu, ta j tyazhko tobi skazati, shcho tam
diºt'sya.
   - A precin', mamo, shcho? CHi tak, yak tut?
   - YA shche ne znayu, donechko, shcho tut ºst', bo zakorotke ya tut. Ale yak to, shcho
ya vzhe po dorozi u tvo¿m novim krayu vzrila, porivnyayu z tim, shcho tam u nas
robit'sya, to kazhu tobi, donyu, shcho tam girshe. Dosit' tam polyaki zherut'sya mizh
soboyu, a nashi, donechko, shche girshe. Nenavist' mizh nashimi taka, shcho oden
drugogo v lozhci vodi vtopiv bi. Selo z selom, monastir z monastirem bez
ugovku yakis' procesi mayut'. A mishchane yak pro-cesuyut'sya z cerkvami! Donyu,
donyu! Mozhe, ya j grishu pered Bogom, ale yak na to vs'o divitisya, to ne mozhna
inakshe podumati, lishe tak: spravedliva ¿h, donechko, dolya zustrila, shcho tak
¿h tatare zhenut' stepami v remenyah, bosih i golodnih! Oj spravedlivo!
   - Ta shcho vi, mamuncyu, kazhete! Vi ne znaºte, yaka to strashna kara pid
tatars'kimi batogami v yasir buti gnanim! A ya znayu, mamo! Bo sama jshla
dikimi stepami, ranenimi nogami.
   - A pam'yataºsh ti shche, donyu, igumena z CHerncha?
   - Pam'yatayu, mamo, yak ne pam'yatati?
   - CHernche todi spalili tatare, i monastir zgoriv pritim, hoch, shcho pravda,
ti bisurmeni ne palyat' navmisno Bozhih domiv. A nashi hristiyane, ditino, yak
zavoz'mut'sya, to j svoyu vlasnu cerkvu rozib'yut' i znishchat'. Takij divnij
nash narid, donyu.
   - Tazh ne ves' narid takij, mamo! Vsyaki zh lyude buvayut'.
   - Pravda, donyu. ª j u nas dobri lyude. Ale, zdaºt'sya, shcho taki nide tak
legko ne znajdut' posluhu ti, shcho yudyat', yak mizh nashimi lyud'mi. Igumen o.
Teodozij, cholovik rozumnij, kazhe, shcho YUda Iskariots'kij musiv pohoditi abo
z polyakiv, abo z nashih, a ne z zhidiv. Tak bagato, donechko, tih yudiv mizh
nashimi.
   - SHCHo zh voni take roblyat', mamo?
   - SHCHo roblyat'? Ti pitaj, chogo voni ne roblyat'! Vzhe nashih tak tam
pritisnuli po mistah, shcho navit' tilo pomershogo cholovika, chi zhinki, chi
ditini ne vil'no na kladovishche vivoziti z mista toyu bramoyu, shcho inshih lyudej
vivozyat', chi vinosyat', ale toyu, kotroyu padlinu vezut'. Tak, tak, donechko.
   Nastunya zakrila ochi rukami, a hvilya oburennya pidognala ¿j krov do
oblichchya. A mati opovidala dal'she:
   - I, znaºsh, navit' takij nasmih ta gnet ne spam'yatuº ¿h! Voni mizh soboyu
shukayut' vorogiv i nenavidyat' svo¿h girshe, nizh chuzhih. I hoch yaka bida mizh
nashimi po mistah, a po selah ne luchshe, to na proces proti svoº¿ cerkvi vse
groshi zberut'! Kazav meni o. Teodozij, shcho vsi vladiki v procesah z
gromadami. Nema ni odnogo bez procesiv, i tak vidkoli pam'yat' lyuds'ka
syagaº. Vzhe u polyakiv togo neba, donyu, abo yak trafit'sya, to taki ridko. Hoch
yaka butna ¿h shlyahta, a taki yakijs' poshanivok znaº, hoch kolis', hoch suproti
kogos'! A nashi, donechko, ni ta j ni. Hiba shcho ¿h chuzhi pob'yut' bez
miloserdya, obidrut' donaga i golih, bosih ta golodnih pozhenut' u nevolyu
nagayami i reminnimi bichami. Todi plachut' i narikayut' ta j poshanivok dlya
takogo voroga mayut'. I pri tim vsim procesi ne ustayut' ni na hvilinochku:
pani procesuyut'sya z panami, shlyahta zi shlyahtoyu, mishchane z cerkvami, sela z
selami - kolami, gorishnij kut sela z dolishnim kutom sela, vulicya z
vuliceyu, dim z domom, cholovik z cholovikom, a vsi razom z zhidami.
   Nastunya shchos' porivnyuvala v dushi. Po hvili skazala:
   - To tut, mamuncyu, taki velikij poshanivok ºst'. Duzhe velikij.
   - I tomu, ditinko, kazhu tobi, tvij cholovik shche dali syagne, yak syagnuv. YA
prosta popadya, donyu, ale to, shcho ochi bachat', kazhu, ta j shcho rozumni lyude
govoryat'. Kazhe o. Teodozij, shcho Gospod' Bog tak spravedlivo vidmiriv nashim
karu, shcho ni na makove zerno ne shibiv.
   - A za shcho zh vi, mamo, tak naterpilisya razom z pokijnim tatom?
   - Za shcho? Za tih, shcho pered nami buli, tak u nashim Svyatim Pis'mi
napisano, donyu. Ot, bachish, ti u nas vse dobra ditina bula, i mene ti
poshanuvala, ta j tobi, donyu, Bog dobru dolyu poslav, shcho azh divo. A shibish
proti Bozho¿ voli, to vidpokutuºsh, donyu, oj tyazhko vidpokutuºsh i ti, i - naj
Bog vidverne - tvoya ditina. Bo kara Bozha jde vid rodu v rid. A yak
naverneshsya, donyu, sercem do Boga, to budesh chuti, yak Vin ide pered toboyu v
zhitti tvo¿m tak, yak ishov pered toboyu i peredi mnoyu azh syudi ta j ne dav nam
krivdi zrobiti po dorozi.
   Mati perehrestilasya pobozhno. Prosti slova ¿¿ gliboko zapadali v dushu
molodo¿ sultanki. Ale nemov ne znahodili v nij dna. Liskavkami perebigli
¿j u dushi vazhni podi¿ ¿¿ zhittya, nesprichineni i sprichineni neyu. Prigadala
sobi, yak vireklasya viri svo¿h bat'kiv zadlya lyubovi do muzhchini i blisku
svitu sego. Mignuv ¿j pered ochima ubitij velikij vezir Agmed-basha i chornij
sluga Gassan. A potomu prigadala sobi strashnu dumku, yaku mala pro
pervorodnogo sina svogo muzha vid insho¿ zhinki. Zadrizhala. Ale ne bachila
povorotu. Nemovbi plila abo letila v propast'. Zithnula.
   - Bog laskav, donechko,- kazala lagidno mati, shcho zaprimitila tyazhke
zithnennya dochki.- I vse shche chas, poki zhive lyudina, zavernuti zi zlo¿
dorogi. Azh tam uzhe ne bude chasu, yak u siru zemlen'ku lyazhemo i skinchit'sya
nasha sproba na sim sviti.
   I mati zithnula.
   Prijshli slugi prositi do stola. Moloda sultanka perekinulasya poglyadom z
matir'yu i vidpovila:
   - Potomu.
   Dovgo shche govorili.
   Zachalo vecheriti. Kriz' venec'ki shibi vikon sultans'ko¿ palati
zablistila cherven' zahodyachogo soncya i zagrala na dorogih kovrah stin i
dolivki. Muedzini zachali spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv.
Na sadi lyagala chudova tisha nochi v Deri-Seadeti.
   Nastunya vstala, pereprosila matir na hvilyu i vijshla.
   Jshla prosto do svoº¿ molitovno¿ kimnati, de vpala na divan, oblichchyam
obernena do Mekki. Vid chasu ubijstva Agmeda-bashi j chornogo Gassana shche ne
molilasya tak goryacho. Z rozderto¿ dushi ¿¿, nemov zapah kadila z zharu
kadil'nici, pidnosilasya molitva do Boga. Dyakuvala v pokori za lasku, shcho
priviv matir do ne¿, i postanovlyala shchiru popravu. A yak perelomila v sobi
zlu dumku pro te, shcho dumala zrobiti z pervorodnim sinom muzha svogo,
vidchula taku legkist' na serci, yak todi na zhinochij torgovici, koli dosvita
viddavalasya v opiku Bogu, kazhuchi: "Da budet volya Tvoya!"
   Ne pam'yatala, yak dovgo molilasya do Boga. Koli vstala, ne chula spivu ni
z odno¿ vezhi minaretu. A v kimnatah svitilisya vzhe pahuchi svichi.
   Za toj chas mati Nasti vspila vzhe rozgovoritisya z Gapkoyu j dovidalasya
vid ne¿ ne til'ki pro "vipadok", ale i pro vsyaki inshi obstavini zhittya
svoº¿ dochki.

   * * *

   Sultan Sulejman prijshov do kimnat El' Hurrem, koli jogo zhinka shche
molilasya.
   Poklikana nevol'nicya skazala, shcho pani na molitvi. Sulejman Velikij
pidnyav ruku vgoru i skazav pobozhno: "El' Hurrem govorit' z bil'shim, nizh ya.
A yak skinchit' molitisya, takozh ne kazhi svo¿j pani, shcho ya zhdu, hiba sama
zapitaº".
   I tiho usiv v odnij z ¿¿ prijomnih kimnat ta zadumavsya.
   A po garemi striloyu pishla vistka, yak duzhe shanuº sultan zhinku svoyu, do
kotro¿ pribula mati ¿¿. I vsya sluzhba vidtodi shche bil'she na pal'cyah
pidhodila do kimnat El' Hurrem.

   * * *

   Vzhe bulo pizno, yak Nastunya zaklikala sluzhbu j zapitala, chi sultan buv.
   - Padishah uzhe dovgo zhde v narizhnim buduari. Padishah ne kazav govoriti,
shcho zhde, poki hasseke Hurrem sama ne zapitaº.
   Moloda sultanka El' Hurrem vsya pokrasnila na oblichchi Koli sluzhba
vidijshla, ne viderzhala, shchob ne pohvalitisya materi, yakij delikatnij ¿¿
cholovik.
   - Laska Bozha, donyu,- vidpovila mati.- Bachu, shcho vin napravdu velikij
car.
   - Tak vsi lyude kazhut', mamo, i svo¿, i chuzhi. A vojs'ko tak divit'sya v
nego, yak v obraz.
   - Ne robi zh jomu, donyu, nichogo zlogo, bo zhinka, donechko, mozhe zrobiti
bagato zla cholovikovi, yak hoche, i vin navit' ne znaº togo.
   Nastunya zaprovadila mamu do kimnat svogo sina, a sama pishla do muzha.
   Vin pershij zachav zhivo govoriti:
   - CHuyu, shcho maºsh dorogogo gostya. I kazali meni nashi ulemi, shcho ti, o moya
mila Hurrem, znajshlasya tak, shcho budesh dovgo prikladom i vzircem vsim dityam
pravovirnih moslemiv, yak mayut' shanuvati svo¿h bat'kiv i materej! Ne
znahodyat' sliv pohvali dlya tebe.
   Nastunya vsya siyala z radosti, shcho cholovik tak vidrazu privitav i pohvaliv
¿¿ strichu z matir'yu. Bula prekrasna u svo¿j radosti. I zapitala:
   - A chi ti budesh dobrij dlya moº¿ materi?
   - Ne shochu precin' pokazatisya girshim vid svoº¿ zhinki,- skazav veselo. I
dodav po hvili.- A yak u vashim krayu vitaºt'sya cholovik z matir'yu svoº¿
zhinki?
   Nastunya z vdyachnistyu podivilasya na n'ogo i vidpovila:
   - Se tvij kraj, Sulejmane, i ya tvoya. Ti ne potrebuºsh pitati pro zvicha¿
v mo¿m krayu. Tvij kraj vzhe davno mo¿m kraºm i tvij narid mo¿m narodom.
   - Znayu, o Hurrem, shcho ti najbil'shim darom ne vtishishsya tak, yak
privitannyam tvoº¿ mami po zvichayam tvoº¿ zemli i tvogo rodu. CHomu zh ya ne
mav bi zrobiti togo?
   Vona vsya zapalenila z zadovolennya, stala na pal'ci j shepnula jomu do
uha kil'ka sliv, yakbi ne hotila, shchobi htos' pochuv ¿h. Opislya zaprovadila
cholovika do kimnat svoº¿ ditini, de velikij sultan tochno po zvichayam kra¿ni
svoº¿ zhinki privitav ¿¿ matir. Bo chogo ne zrobit' muzhchina dlya zhinki
veselo¿ vdachi, kotra vmiº priv'yazati jogo do sebe?

   * * *

   SHCHe, mabut', nide j nikoli ne vtikali tak dva kupci z niyakogo mista, yak
utikali ti, shcho privezli matir sultanki El' Hurrem. Vse lishili, shcho mali, j
utikali - na odnim vozi.
   - Zle mi zrobili, Mojshe,- skazav molodshij do starshogo.
   - To ne mi zle zrobili,- vidpoviv starshij kupec',ale stara popadya. Nashcho
vona krichala? Nashcho vona narobila takij garmider mizh didami?
   - Ale nashcho mi ¿¿ mizh didami postavili, Mojshe?
   - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho ya mayu rozumnogo spil'nika. Tazhe ti
sam tak radiv! I ti dobre radiv. Bo todi sultanka najpomalishe ¿de, yak
milostinyu rozdaº, i stara mati mogla ¿j nailuchshe pridivitisya. A yakbi mi
buli ¿¿ postavili des' v inshim misci; to kareta z sultankoyu bula b lishe
mignula mizh vijs'kom. I znov treba bulo chekati azh do p'yatnici.
   - A ne mozhna bulo staro¿ popadi postaviti pered golovnu mosheyu, de
sultanka visidaº? Tazh tam vona vzhe ne ¿de ni skoro, ni pomalu!
   - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho mayu rozumnogo spil'nika. A to troha
inakshe. Po-pershe: chomu ti toj rozum maºsh zzadu? A-po druge: navit' toj
zadnij rozum ne ºst' niyakij rozum. Tam ni nas, ni ¿¿ ne dopustili bi
stoyati. A navit' yakbi dopustili zdaleka, to mizh timi panami, shcho tam
za¿zhdzhayut', i tim vojs'kom, stara popadya bula b i tak nichogo ne doglyanula.
I taki treba bulo b chekati znov do p'yatnici i tam samo ¿¿ postaviti, de mi
¿¿ postavili. A teper znaºsh, shcho z nami bude, yak nas zlovlyat'?
   - SHCHo bude, Mojshe?
   - YAk nas zlovlyat', to mozhemo sobi obidva skazati: "Buvaj zdorov, i
L'viv, i Peremishl', i nasha laznya u L'vovi!"
   - CHomu tak, Mojshe?
   - Bo nam tut spravlyat' laznyu i zaporpayut'.
   - Za shcho, Mojshe? CHi mi shcho zle hotili abo zrobili?
   - Vidish, Srulyu, ya gadav doteper, shcho mayu rozumnogo spil'nika. Mi, Srulyu,
zrobili dobre dilo, ale mi jogo zle zrobili. Rozumiºsh? I nam ne vibachat'
za te, shcho mi z sultans'ko¿ teshchi zhebrachku zrobili, bo shcho pravda, to vona ne
º niyaka zhebrachka.
   Gliboko viddihayuchi, skazav Srul':
   - Kazhut', shcho sultan duzhe spravedlivij cholovik. A de zh bula bi
spravedlivist' ubivati nas za nashi trudi i za nashi groshi?
   - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho mayu rozumnogo spil'nika. Ti gadaºsh,
shcho nasha sprava musit' dijti do samogo sultana? Na sto vipadkiv vin i pro
oden ne vse mozhe znati. Ani vin, ani jogo zhinka. Tut uzhe e taki, shcho sim
zajmayut'sya.
   Tak govorili u smertel'nim strahu dva kupci, shcho vtikali bichnimi
dorogami z sultans'ko¿ stolici. A tim chasom sultanka El' Hurrem pislala po
nih svoyu sluzhbu. Sluzhba vernula i skazala, shcho ¿h vozi º, a ¿h samih uzhe
cilij den' i nich ne bulo v za¿znim domi. Nakazano ¿h shukati v obavi, chi
hto ¿h ne ubiv u velikim misti. Nedovgo trivalo, yak vidshukala ¿h spritna i
do takih sprav duzhe vpravlena sultans'ka sluzhba ta privezla obidvoh u
smertel'nim strahu do serayu.
   Takim chinom zhidivs'ki kupci, shcho privezli matir sultanki, oderzhali u ne¿
posluhannya, hoch ne prosili o n'ogo. Moloda sultanka prinyala ¿h duzhe
laskavo v prisutnosti svoº¿ materi, dozvolila ¿m sisti i dovgo z nimi
govorila pro ridnij kraj, pro svij Rogatin, pro L'viv, pro krami, cini i
materi¿, pro podorozh i vidnosini v susidnih krayah.
   Opislya, dyakuyuchi ¿m za privezennya materi, dala kozhdomu z nih znachnu
skil'kist' zolotih monet u prozrachnih shovkovih pokrivalah yak dar, shche j
pitayuchi, yaki koshti vilozhili na podorozh materi. Obidva kupci, niz'ko
klanyayuchis' i z radistyu stiskayuchi zoloti dari, vidpovili, shcho vzhe ne mayut'
niyakih koshtiv i shcho ti laskavi dari, yaki oderzhali, perejshli ¿h najbil'shi
nadi¿ na vidplatu.
   - To, mozhe, maºte yakes' inakshe bazhannya? - pitala kolishnya rogatins'ka
popadyanka, usmihayuchis'.
   - O, najyasnisha pani,- vidpoviv starshij z nih.- Mi ne znaºmo, chi mozhna
prositi zalagodzhennya odno¿ spravi...
   - Sprobujte,- vidpovila laskavo,- yak til'ki se bude v mo¿j sili, to
zroblyu.
   - Dva roki tomu, kolo tatars'ko¿ granici, ograbuvali nashih spil'nikiv
na veliki sumi! SHCHo mi vzhe ne nahodilisya po vsih pol's'kih vladah, i nema
sposobu distati yake-nebud' vidshkoduvannya. Mi pristali b i na polovinu
shkodi.
   - A de se stalosya?
   - Na polovini dorogi mizh Bakotoyu i Krimom.
   - Vi zgaduvali pro tatars'ku granicyu. Po kotrim boci granici nastupiv
grabunok?
   - Najyasnisha pani! De tam º yaka granicya? To til'ki tak govoryat', shcho
granicya. A tam hto hoche, toj rabuº. Rabuyut' lyahi, rabuyut' kozaki, rabuyut'
i tatare, bo chomu ne mali b rabuvati? Ale shcho polyaki kazhut', shcho to ¿h
zemlya, to, mozhe b, voni zaplatili, yak ¿h?
   Moloda sultanka plesnula v doloni. Z'yavilasya sluzhnicya.
   Za korotkij chas z'yavivsya uryadovij tovmach z turec'kim pisarem. Sultanka
vipitala shche pro nazvis'ka ograbovanih i vbitih, pro ¿h spadkoºmciv i
podiktuvala pro se korotkij list do pol's'kogo korolya. Zakinchila jogo tak:
"Imenem svogo muzha, sultana Sulejmana, proshu polagoditi tu spravu i v dari
zaluchayu kil'ka sorochok i spidn'o¿ bilizni".
   Francuz'kij tovmach v tij hvili pereklav.
   Sultanka zvernulasya do kupciv:
   - CHi hochete sami oderzhati sej list do korolya, chi mayu jogo pereslati
poslom pri pershij nagodi?
   - Najyasnisha pani! CHi ne mozhna tak, shchob mi razom z poslom po¿hali?
   - Mozhna. Koli vidhodit' najblizhche posol'stvo padishaha v Pol'shchu? -
zapitala sekretarya.
   - Za tizhden', o radisna mati princa, ale mozhna i prispishiti jogo
vidhid.
   - CHi mozhete pochekati tizhden'? - zapitala kupciv.
   - CHomu ne mozhemo? Pevno, shcho mozhemo.
   - Zgolosit'sya za tizhden'!
   Veseli vihodili oba kupci z posluhannya u veliko¿ sultanki. Vzhe na
podvir'¿, koli nikogo ne bachili kolo sebe, skazav molodshij do starshogo:
   - A shcho ti, Mojshe. kazhesh na ti kalisoni, yaki vona daruº pol's'komu
korolevi?[78] YA gadav, shcho vona jomu napishe: "YAk ne zrobish te, shcho kazhu, to
ya na tebe kinu z odnogo boku yanichariv, a z drugogo boku zo dvi tatars'ki
ordi". A vona jomu kalisoni posilaº!
   - Vidish, Srulyu, ya doteper gadav, shcho mayu rozumnogo spil'nika. CHi ti ne
rozumiºsh, shcho znachit', yak taka delikatna pani posilaº takij darunok? Nu,
nu! A ya tobi kazhu, shcho tih darunkiv vistarchit', shchob nastrashiti najlipshih
generaliv, i to ne til'ki pol's'kih, ale na cilim sviti.
   - CHomu? CHim? Kalisonami?
   - Srulyu! Ti ne vidish, shcho tut robit'sya? YAke tut vojs'ko sto¿t'? ¯ yak tut
kipit'? I kil'ko jogo prihodit'? Nibi jomu ne vse odno, kudi jti? A ti
gadaºsh, shcho yakbi ¿¿ obrazili, a vona yakbi vchipilasya cholovika, to vin ne
pishov bi na Pol'shchu? Ti gadaºsh, shcho to inakshe, yak z tvoºyu abo moºyu zhinkoyu?
Vsi kazhut', shcho ti rozumnij kupec', a nibi ti ne musish ¿hati z Peremishlya do
L'vova, yak vona tobi kazhe, shcho ¿j tam chogos' treba? I shcho tobi pomagaº tvij
rozum?
   - To ti gadaºsh, shcho tut tak samo?
   - A ti gadaºsh, shcho inakshe? Nu, nu. YA vzhe ¿j dobre pridivivsya. SHCHo sultan
rozumnij, to pevno, bo durnogo tak ne sluhali b. Ale shcho pri nij jomu jogo
rozum nichogo ne pomozhe, se take pevne, yak te, shcho mi v nashogo znakomogo
distanemo na shabas "lokshini". Ti znaºsh, yak vona grozit' tim "darunkom"?
Vona kazhe, shcho yak ne posluhayut' ¿¿ j ne zroblyat' nam spravedlivosti, to tak
¿h obidre, shcho lishat'sya v tih kalisonah. Anu, pobachish, yak nam skoro
zalagodyat' spravu, yak lishe pobachat' ti "darunki"!
   - Koli ti tak dumaºsh, to chomu ti ne poprosiv ¿¿, abi nam dala dozvil na
svobidnu torgovlyu?
   - CHomu? Bo ya zaraz bez ne¿ distanu. Avo! Til'ki dogonimo tih, shcho vid
ne¿ vijshli. Voni nas zaraz zaprovadyat' sami tudi, de treba. Anu, yakbi ne
zaprovadili! Nu, nu! YA tobi, Srulyu, kazhu, shcho mi teper buli lipshe, nizh u
samogo sultana. Teper nam nihto ne skazhe: "Ni". Ta sultanka taka sama, yak
¿¿ mama. Nebizhchik cholovik, nam vsi kazali, tak samo ¿¿ sluhav, hoch buv
rozumnij cholovik.
   Obidva kupci zgodilisya, shcho tut rozum cholovika na nishcho ne pridast'sya, i
pospishili za dostojnikami. Ti dijsno vzyali ¿h z soboyu z najbil'shoyu
chemnistyu, bo mogutnya bula sultanka El' Hurrem, a hto raz v lasci
perestupiv ¿¿ porig, za tim ishla ¿¿ opika, mov blagodatne svitlo soncya.

   * * *

   Solodka dumka pro grih - i tyazhka put' pravedno¿ lyudini. A najsolodsha ta
dumka, shcho provadit' do najbil'shogo griha. I ¿¿ najtyazhche vikoriniti v sobi.
   Molodij sultanci El' Hurrem dovgo zdavalosya, shcho vona vikorinila v sobi
zlu dumku, yaku mala pro pervorodnogo sina svogo muzha vid insho¿ zhinki.
   ZHivuchi zi svoºyu pravednoyu matir'yu, mala navit' taki chasi, shcho z
prihil'nistyu divilasya, yak pidrostav malij Mustafa, pervorodnij sin
Sulejmana, i yak bigav po zelenih travnikah sadiv, i yak yanichare na konya
jogo sadzhali. A mav vin chorni ochi j veliku zhivist' svogo bat'ka, bil'shu
vid ¿¿ sina Selima.
   I v tim blazhennim chasi Roksolyani, koli spokij chula v dushi svo¿j,
prijshov na svit drugij sin ¿¿, Bayazed, vikapanij bat'ko. A yak rozpiznala
jogo risi, to vidrazu serce ¿¿ zagorilosya lyubov'yu.
   A shcho v ochah i v dushi svo¿j mala vzhe sit' velikih torzhestv, prosila
svogo muzha, shchob obrizannya ¿¿ drugogo sina Bayazeda vidbulosya yaknajtihishe i
shchob koshti, yaki mali vidati na torzhestvenne obrizannya sultans'kogo sina,
buli uzhiti na shpitali, svyatini j ubogih. I shche prosila uvil'niti trista
nevol'nikiv i trista nevol'nic' z ¿¿ ridnogo krayu. Ne mogla jogo zabuti,
hoch kazala cholovikovi svomu, shcho jogo kraj - se takozh ¿¿ kraj. I stalosya
pislya voli ¿¿.
   A v chasi tishi, yaka panuvala v serayu, koli obrizuvano sina ¿¿ Bayazeda,
vidchula jogo mati, shcho zla dumka ¿¿ bula v nij til'ki zlomana, a ne
vikorinena. Bula zlomana, ale vipryamilasya, koli slugi ¿¿ perepovidali ¿j
kozhde slovo, yake chuli v palatah i poza seraºm vid slug veziriv i vel'mozh.
I bil' velikij narostav u serci sultanki El' Hurrem. Narostav i skipiv, yak
skipila krov, shcho narostaº v bolyucho natisnenim misci.
   Azh odno¿ zharko¿ nochi, koli ¿¿ muzh buv na lovah i vona sama glyadila na
koliski ditej svo¿h, vibuhlo buntom serce Roksolyani. I vona vimovila do
sebe otsi slova proti nevidimih obidnikiv svo¿h: "Pozhdit', pozhdit', a ya
vam pokazhu, shcho na prestoli sultaniv zasyade "sin nevol'nici" i "vnuk
zhebrachki"!.. YA vam polomlyu stari zakoni vashi tak, yak vi lomite serce moº!"
   Nikogo, kromi ditej, ne bulo v kimnati El' Hurrem, koli vona vimovlyala
do sebe si vazhki slova. I nihto ¿h ne chuv, kromi vsemoguchogo Boga, shcho dav
lyudini svobidnu volyu do dobra i zla. A nad Stambulom sunula todi tyazhka,
sinya hmara. I liskavici ¿¿ osvitlyuvali chas do chasu zoloti pivmisyaci na
strunkih minaretah stolici. A doshch velikimi kaplinami padav na shiroke listya
plataniv i shelestiv po sultans'kih sadah, i duzhe viter kidav bramami serayu
ta termosiv vikonnici garemu.
   A to¿ nochi snivsya son sultanci.
   V odnij hvilini vidchinilisya vsi dveri i vsi zanavisi v palatah
sultaniv, yak voni mali po caryah Vizanti¿. I zablistili ¿h dolivki z
gebanu, zolota j alyabastru, ¿h zerkal'ni stini j bliskuchi povali. I angel
Gospoden' jshov koridorami j salyami palat i bilim krilom pokazuvav divni
obrazi i tini, shcho poyavlyalisya na zerkal'nih stinah i na bliskuchih dolivkah
z marmoru. I vzrila sultanka zmist dvanadcyati stolit' na stinah i vsi
taºmni spravi cariv Vizanti¿ j turec'kih sultaniv. Uzrila svitlih i
velikih, shcho boyalisya Boga i mudrist' mali v ochah. Uzrila Ol'gu, ki¿vs'ku
knyaginyu, zhinku Igorya, matir Svyatoslava, shcho prinyala hrest u sih palatah -
prinyala vtajni pered rodom i narodom svo¿m. Ishla tiha i skromna, v bilij
odezhini i divilasya movchki na novu caricyu zi svoº¿ zemli. Sultanka El'
Hurrem u sni divuvalas', shcho azh teper zgadala tu veliku knyaginyu. Zgadala i
skazala: "YA mayu zavdannya shche tyazhche, nizh ti!.." A knyaginya Ol'ga movchki
perejshla, lishen' hrest micnishe do grudi pritisnula.
   I vzrila sultanka veliki zlochini, pidkupstva j ubijstva. A na vid
odnogo zadrizhala vsya: v diyademi z pered, zi skriptom u ruci, jshla yakas'
zhinka z davnih, davnih chasiv, a bilya ne¿ hlopec', z oblichchya vidno, shcho ¿¿
ditya. A z susidnih poko¿v nadijshli kati... I mati ¿m viddala ridnuyu
ditinu... V susidnij kimnati virivali ochi sinovi ¿¿.
   Sultanka El' Hurrem skrichala u sni. I pit studenij obliv ¿¿ lichko. I
zbudilasya. A yak znov zasnula, pobachila karu za zlochini ti. Pobachila, yak
gnila zhivcem Vizantiya v zoloti j purpuri. Pobachila, yak predok ¿¿ cholovika
na misto nastupav i yak taranami muri rozbivav. Uzrila ryad sultaniv azh do
muzha svogo. Vtim ruka chervona virvala podobu Mustafi molodogo j na stoli
sultaniv poklala - Selima... Piznala El' Hurrem lyubi ochi sina. Uzrila, yak
Stambulom tri armi¿ jshli, yak Selim visilav ¿h na novi pidbo¿...
   Tut zbudilasya i - rishilasya.
   A doshch tak plakav po sadah sultans'kih, yak plache ditina za matir'yu...



   XVII. DZHIGAD

   "Koli Dzhigad zajmet'sya na zemli, todi po nebi
   hodit' zagrava pozharna... Todi stognut' shlyahi pid
   vazhkimi kolesami pushok Halifa. Todi dudnyat' dorogi
   vid tupotu kinnih polkiv jogo. Todi chorniyut' polya
   vid pishih vijs'k padishaha, shcho plivut', yak
   povin'. Todi gude plach zhinok i ditej hristiyans'kih,
   yak shum u gradovij hmari. Bo zhah velikij nese
   z soboyu Dzhigad!"

   Taºmnicha ruka Gospodnya zislala na zemlyu 1526 rik. Takogo divnogo roku
ne pam'yatali najstarshi lyude u Stambuli. Sonce vden' nagrivalo vozduh tak
sil'no, shcho nochami priv navit' nebesnij firmanent i zi zvizd kapav ognyanij
pit na zemlyu: na Zolotu pristan' Stambula, na more Marmara i na Dolinu
Solodkih Vid.
   A yak rozvinulisya lipi z bigom garyachih dniv, to po dovgih tizhnyah nochej
bez rosi bachili lyude rankom pid lipami i yavorami divnij "pit nebesnij",
shcho, mov lipkij mid, pokrivav kaminnya pid nimi. A podorozhnim, shcho v ti nochi
spali pid otvertim nebom, zlipalosya volossya, j odyag ¿h pokritij buv
kaplinami zoryanogo potu, shcho kapav z nebesnih zvizd na grishnu zemlyu i na
lyudej ¿¿.
   I v ti strashni chasi, koli priv vid zhahu firmanent nebesnij, postanoviv
najbil'shij sultan Osmaniv rushiti na zavoyuvannya zemli "dzhavriv". Todi
otvoreno svyatu Bramu Fetvi i zi vsih minaretiv Stambula golosno zakrichali
moslems'ki muedzini: "Jdit', legki i tyazhki, ta revnujte dobrom i krov'yu na
shlyahu Gospodnim!
   A sto vistriliv z garmat opovistilo pochatok Dzhigadu. Tak zachavsya Dzhigad
- svyatij pohod sultana Sulejmana. A v pershij den' Dzhigadu padav doshch
krivavij na zemlyu hristiyans'ku, na shlyahi, kotrimi mali jti nebarom veliki
polki padishaha. Padav doshch krivavij, hoch na nebi ne bulo ni vitru, ni
hmari. Vpav i lezhav na polyah, stezhkah i shlyahah vid poludnya do nochi. A v
vozdusi na ugors'kih rivninah pidnyavsya pil krivavij i tizhnyami stoyav na
nebi. Stoyav i strashno svitiv hmarami vden' i vnochi. I zhah velikij pishov po
bezmezhnih pushtah ugors'kih i po zamkah licars'kih. A beznadijnist' chornim
savanom pokrila sonyashni zemli madyariv i horvativ vid krayu do krayu.
   A yak simoma bramami Stambula sunuli, mov tucha, na svyatij Dzhigad polki
Sulejmana, nadijshla burya vid CHornogo morya. I jshla pered vijs'kom velikogo
sultana i sipala divnim doshchem bilih rib, shcho milyami zaslav dorogu polkam
padishaha. Musul'mans'ke vijs'ko z ostrahom vdivlyalosya v svogo monarha. A
vin ¿hav na chornim yak nich koni, pid zelenim praporom Proroka, z mechem
Magometa, "Tverdij i Velikij" sultan Sulejman i ni okom ne drignuv,
divlyachis' na divni znaki nebesni. A vijs'ko jogo vdivlyalosya, yak v obraz, u
nepovorushnu postat' Sulejmana, shcho ¿hav na bistrim koni, mov visoka kam'yana
podoba Gospodn'o¿ kari. Niyakogo metalu, oprich tverdo¿ stali, ne mav na
sobi ni pri sobi, niyako¿ ozdobi odyag jogo[79].
   A bilya n'ogo ¿hala v arabs'kim vovnyanim burnusi i v kashmirs'kim shalyu, u
kritij kolyasi za nenec'kim sklom ulyublena zhinka zavojovnika, pregarna
Roksolyana Hurrem, "serden'ko sercya sultana Sulejmana".
   A yak na obriyu znikali najvishchi vezhi Cargoroda, sultan peresiv z konya do
kareti zhinki, shchob rozprashchatisya z neyu, i skazav:
   - YA doderzhu slova i pokazhu tobi, yak viglyadaº bitva. Prishlyu po tebe. A
tobi v opiku viddayu mogo najstarshogo sina.
   CHerven' udarila v oblichchya El' Hurrem. Velike dovir'ya muzha tak na ne¿
podilalo, yak grim z yasnogo neba. I azh slezi vitisnulo ¿j z ochej.
   Sulejman Velikij shchos' vazhiv u dushi. Po hvili skazav:
   - Ti znaºsh, hto teper komandant Stambula?
   - Znayu,- vidpovila, zdivovana,- Kassim.
   - Tak, Kassim. Ale vin ¿de zi mnoyu na vijnu.
   - To jogo zastupnik.
   - Tak, ale vin starij i ne vidvazhit'sya nichogo vazhnishogo sam zaryaditi.
   - Otzhe hto? - zapitala.
   - Ti,- vidpoviv tak tiho, shcho zdavalosya, nemovbi se prichulosya ¿j.
   - CHi ti dav takij nakaz?
   - Persha osnova pravlinnya: ne vidavati nepotribnih nakaziv, bo se
pereshkodzhaº v praci chesnim lyudyam.
   - A druga? - zapitala.
   - Druga ta, pro yaku vse govoriv meni mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj
Allag bude milostivij dushi jogo! Vin kazav:
   "SHCHobi zdobuti derzhavu, treba mati u vidpovidnij pori ne bil'she yak sto
rozumnih lyudej, kotri po nakazu odnogo gotovi na vsyaku pracyu i na vsyaki
zhertvi. A shchobi praviti derzhavoyu, vistarchit' p'yat' takih lyudej". CHi ti, o
Hurrem, maºsh takih p'yat' dovirenih lyudej? YA tomu tebe pitayu, bo Stambul -
komandant vsim gorodam mo¿m, a ti budesh faktichnim komandantom Stambula.
   Zadumalasya j vidpovila:
   - A koli b ya ne mala, to shcho treba robiti, shchob ¿h znajti i priderzhati
pri sobi?
   - Ti rozumno zapitala, o Hurrem! Ale niyaka lyudina ne znahodit' takih
lyudej, bo ¿h znahodit' i prisilaº dlya dobrogo dila til'ki vsemoguchij
Allag. I voni po voli Jogo tak styagnut'sya do dobrogo volodarya, yak
styagayut'sya opilki zaliza do magnetu, yakij nedavno pokazuvav tobi shtukar
venec'kij.
   - A yak zhe piznati ¿h?
   - Piznati ¿h mozhna til'ki po dovshim chasi po ¿h robuchosti i pravosti. Si
dvi prikmeti - se yak dvoº ochej lyudini. Odna bez drugo¿ mozhe takozh
isnuvati, i navit' mozhe prinositi hosen. Ale pomichnik vladi bez odno¿ z
tih prikmet - se kalika.
   - A yak zhe zaderzhati takih lyudej pri sobi?
   - Mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,-
tak uchiv mene, o Hurrem, a mav vin dosvid velikij: persha prikmeta volodarya
- nikoli ne zakpiti sobi z virnogo slugi! A shcho duzhe dovgo treba zhdati,
zaki perekonaºshsya, hto tobi virnij, otozh nikoli ne kpi sobi z nikogo, shcho
sto¿t' pri tobi. Luchshe ubiti, nizh zakpiti. Bo glum - se otruya, shcho zatroyuº
serce obidvoh. Otroºni lyude ni pracyuvati, ni praviti ne mozhut'.
   - YA shche nikoli ne zakpila sobi zi slug svo¿h.
   - Znayu, o Hurrem, bo uvazhno pridivlyayusya tobi, vidkoli ti pershij raz
pidnesla na mene nesmili ochi svo¿. I tomu, vlasne, kazhu tobi, shcho ti budesh
teper pravdivim komandantom Stambula i bez nakazu mogo.
   - YA mayu til'ki oden grih na dushi: ya kazala ubiti bez peresluhannya
velikogo vezira Agmeda-bashu. Slezi vistupili ¿j z ochej.
   - Tak, o Hurrem. Se grih proti voli vseviduchogo Allaga. I najgirshij
zlochinec' maº pravo govoriti svobidno pered smertyu. I koli b ti, o Hurrem,
pobachila bunt Stambula proti sebe i bunt vsih gorodiv mo¿h iz-za domagannya
smerti ostann'ogo bidaka v derzhavi, a ne ustupila pered tim domagannyam,
zaki perekonaºshsya pro vinu, i musila vtikati, i koli b ya znajshov tebe
opushchenu v pustini, po utrati cilo¿ derzhavi,- ya skazav bi tobi: "Ti bula
dobrim komandantom Stambula!" Bo volodar, o Hurrem, til'ki zastupaº svyatu
volyu Allaga, i spravedlivist' Jogo po silam svo¿m, I tomu takij visokij
prestol volodarya. I tomu tak daleko syagaº ruka jogo. Ale ta ruka v'yane bez
spravedlivosti.
   Tut Sulejman Velichavij gliboko vdivivsya v sini ochi El' Hurrem i dopoviv
otsi slova: "Allagu Akbar!" (Bog vsemoguchij!) Gospod' vsemoguchij carstvuº
nad usimi zemlyami j vodami, nad zvizdami j vozduhami. I bez voli Jogo ne
viroste j ne vpade ni chervak, ni lyudina, ni ptashina z gnizda. Vin tyazhko
karaº za vse, shcho zrobit' lyudina proti svyato¿ voli Jogo, kotra tak
korinit'sya v sovisti lyudini, yak korinit'sya derevo v zemli, yak korinit'sya
derzhavna vlada v poslusi narodu, A dil Gospodnih nikoli ne zrozumiº
lyudina. A hto dumav bi, shcho rozumiº ¿h, toj buv bi podibnij do slipo¿
lyudini, kotra, obmacavshi hvist mogo konya, govorila b inshim, shcho znaº jogo
krasu, rasu i rist.
   Tak govoriv do zhinki najbil'shij sultan Osmaniv.
   A popri zvil'na ¿duchij poviz, yak vodi, plili gusti lavi pihoti
moslemiv. Voni z molitvoyu na ustah perehodili popri osklenu karetu
Sulejmana Spravedlivogo, i monotonno, yak doshchi osinni, zvenili na shlyahu
nezlichimi kroki ¿h.
   Moloda sultanka El' Hurrem azh pohililasya pid vagoyu sliv svogo muzha.
Vidchuvala, shcho vse, vse bulo v nih take pravdive, yak zoloto. I vona vse
dochista gotova bula cile zhittya spovnyati,- z vi¿mkom odnogo,
odnogo-odnisen'kogo... Pered ochima stoyav ¿j pervorodnij sinok ¿¿ muzha vid
insho¿ zhinki, shcho zastupav ¿¿ vlasnomu sinovi shlyah do prestola sultaniv.
   Zithnula i zapitala:
   - A yaka druga prikmeta volodarya po dumci tvogo rozumnogo bat'ka,- nehaj
Allag bude milostivij dushi jogo!
   - Druga prikmeta volodarya, o Hurrem,- tak uchiv mene mij pokijnij bat'ko
Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,- taka: "Ne vir nikomu bez
pidstavi! A raz povirivshi, vivisshi jogo. A raz vivisshivshi, ne beri nazad
vi-visshennya togo, poki sud inshih spravedlivih lyudej ne skazhe, shcho ta lyudina
stala nedostojna tvogo vivisshennya. Bo slovo tvoº, raz vipushchene, podibne do
polku, yakij ti pustiv uzhe do boyu. Toj polk uzhe ne tvij: vin u rukah
Allaga, shcho rishaº v boyu".
   Sulejman Velichavij nadumuvavsya i dodav po hvili:
   - Koli inakshe robitimesh, vnesesh zamishannya tam, de povinen buti lad i
spokij. I v tim zamishanni sama stanesh podibna do furkala na vezhi, z
kotrogo tak veselo smiyut'sya mali diti, a kotrim viter krutit', z kotrogo
boku poviº.
   - Rozumno tebe vchiv tvij pokijnij bat'ko Selim,nehaj Allag bude
milostivij dushi jogo! A yaka tretya prikmeta dobrogo volodarya?
   - A tretya prikmeta dobrogo volodarya, tak uchiv mene mij pokijnij bat'ko
Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo,- ºst' uvaga, shchobi slugi ne
buli nikoli bez roboti: bo lin' - se mati zlochiniv. Ta rivno dobre treba
uvazhati, shchobi slugi tvo¿ ne buli peretyazheni zavelikoyu praceyu. Bo taka
pracya skorshe abo piznishe dovodit' do otupinnya. A lekshe ºst' mudromu i
spravedlivomu volodarevi dati sobi radu navit' todi, koli vin otochenij
rozumnimi zlodiyami, nizh koli vin otochenij chesnimi tumanami, hoch duzhe zle i
odno, i druge. I shche vchiv mene mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude
milostivij dushi jogo,- shchob ne davati to¿ praci velikomu vezirovi, kotru
mozhe zrobiti vezir, ni golovnomu suddi to¿, kotru mozhe zrobiti zvichajnij
suddya. Ni ne posilati agi yanichariv tudi, de dosit' pislati zvichajnogo
dvernika. Ni ne poruchati odno¿ roboti kil'kom, bo todi nihto za pracyu ne
mozhe odvichati. Ni ne viriti kravcevi, shcho vin umiº dobre pidkuvati konya, a
kovalevi, shcho znaº mist poklasti. I vse kazav, shcho ranok mudrishij vid
vechera. Tomu pered virishennyam vazhnijsho¿ spravi radiv perespati kil'ka
nochej pidryad,- nehaj vin spokijno spit' u grobnici svo¿j!
   Sultan prigadav sobi shchos' i dodav:
   - I shche kazav meni mij pokijnij bat'ko Selim,- nehaj Allag bude
milostivij dushi jogo: "SHanuj stan duhovnij! Ale ne vir, ne vir, ne vir
tim, kotri drugih naklikayut' do zhertv, a sami nichogo ne zhertvuyut' na nishcho!
Se napevno zlodi¿ j obmanci, hochbi mali na sobi odyagi habitiv i dervishiv i
hochbi po tri razi buli u svyatim misti Mecci, pri grobi Proroka. Ne bud', o
sinu, durnishij vid dikogo zviryati, kotre obminaº dereva i korchi, yaki ne
dayut' dobrogo ovochu v zhertvi zi sebe, lish otrujni yagodi. Se nasinniki
neposluhu, buntu j upadku". Tak uchiv mene mij pokijnij bat'ko Selim,-
nehaj Allag bude milostivij dushi jogo!
   - YA duzhe budu pam'yatati nauki pokijnogo bat'ka tvogo,- nehaj Allag bude
milostivij dushi jogo! Ale ya shche bil'she pam'yatala b nauku tvoyu! Skazhi meni,
chi lyude dobri, chi zli? Povazhno vidpoviv Sulejman Velichavij:
   - O serce sercya mogo! YA shche ne mayu takogo dosvidu, yakij mav mij pokijnij
bat'ko Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! Ale meni zdaºt'sya,
shcho lyude ne dobri i ne zli. Voni taki, yakimi ¿h roblyat' ¿h nachal'niki u
kozhdij chas i v kozhdij kra¿ni. Tomu za vse vidpovidayut' verhi, hoch
rozumiºt'sya, º v kozhdim narodi lyude, z yakih i najluchshi verhi nichogo
putn'ogo ne zroblyat'. ª j cili narodi, shcho vrodilisya karlikami, hoch ne raz
buvayut' chislom veliki. Koli davno-davno vtikali predki mo¿ z glibini Azi¿
pered najbil'shim zavojovnikom ¿¿, voni po dorozi zustrichali taki
narodi-karliki, veliki tilom i chislom, burlivi j buntivnichi, ale malen'ki
duhom. Bo velich duhu lyudej i narodiv mirit' Allag pokoroyu ¿h i gotovistyu
zhertvi dlya vladi svoº¿. I niyaka lyuds'ka pracya ne dast' nepokirnim narodam
sili, poki ne pokoryat'sya. Ale na zagal dobrij priklad verhiv robit' chuda u
narodiv. Narod vse divit'sya na svo¿ verhi. CHi ti znaºsh, o Hurrem, kil'ko
dobra v sem'yah pravovirnih moslemiv zrobila ti dvoma dobrimi vchinkami?
   - Kotrimi? - zapitala.
   - Pershij buv toj, shcho ti sama obnyala zaryad veliko¿ kuhni serayu. SHCHe pered
samim vi¿zdom mo¿m, koli ya prashchavsya z chlenami radi ulemiv, imamiv i
habitiv, voni blagoslovili tebe, kazhuchi: "Vzhe maºmo visti navit' z dalekih
okolic', yak po-dilala pracya hassake Hurrem".
   - YAk zhe? - zapitala cikavo.
   - Tak podilala, shcho zhinki i dochki navit' najzamozhnishih rodiv idut' za
tvo¿m prikladom. I rado pracyuyut', kazhuchi:
   "Koli zhinka mogutn'ogo sultana mozhe pracyuvati, to mozhemo i mi".
   - A yake zh druge dilo bulo dobre?
   - A druge, o Hurrem, bulo shche krashche: te, shcho ti ne soromilasya svoº¿
materi. YAk daleko dijshla vistka pro se, tak daleko syagnulo dobre dilo
tvoº. I ne odna dochka pomogla na starosti lit svo¿j materi, ne oden sin
pomig svomu bat'kovi. Mi ¿demo, a ta vistka dal'she jde. I dijde vid krayu
use¿ derzhavi, a mozhe, j poza ne¿.
   Sulejman Velichavij pohilivsya do kolin svoº¿ ulyubleno¿ zhinki j pociluvav
obi ruki ¿¿. A popri zvil'na ¿duchij poviz, yak vodi, plili gusti lavi pishih
vijs'k moslemiv. Voni z molitvoyu na ustah perehodili popri osklenu karetu
Sulejmana Spravedlivogo. I monotonno, yak osinni doshchi, zvenili na shlyahu
nezlichimi kroki ¿h.
   - Tak samo, yak dobri dila, dilayut' na narod i dila nedobri verhiv jogo.
A koli tih nedobrih dil nazbiraºt'sya zabagato, todi vsemoguchij Allag
vazhit' ¿h u spravedlivih rukah svo¿h i na takij narid, v kotrim perevazhili
nedobri dila, posilaº krivavij bich z ruki svoº¿. I takij bich Gospodnij
ºs'm teper i ya, o Hurrem. To ne mij rozum, o Hurrem, zibrav tu silu, shcho
plive teper simi shlyahami na zemli nessarag! To vichnij rozum Allaga. To ne
moya sila ide, o Hurrem. To jde chastinka nezmirnih sil Allaga! A ya, o
Hurrem, lishe trisochka, yaku nese z soboyu povin' strashno¿ kari Jogo. ¯ tomu
ya tak spokijno divlyusya na ti znaki Gospodni na zemli j na nebi.
   Moloda sultanka El' Hurrem vsya zaminilasya v sluh. Sulejman Velichavij
ris v ochah ¿¿. Z ostrahom zapitala:
   - A yak daleko ti zajdesh teper?
   - Se znaº til'ki Allag i Prorok jogo Magomet. YA ne znayu, o Hurrem. YA
stanu tam, de mene spinit' vsemoguchij Allag nevidimoyu rukoyu svoºyu.
   Muedzini zachali spivati tretij azan na gorbah visokih verblyudiv.
   YAk okom syagnuti, zaderzhalis' na shlyahah vsi vijs'ka moslemiv. Stala j
zolotista kareta El' Hurrem. Sulejman Velikij visiv z povozu i razom z
vijs'kom svo¿m upav na zemlyu, na divan molitovnij, licem obernenij do
Mekki. Molivsya.
   A koli Sulejman vstav, to yak daleko syagali ochi, vidno bulo, yak
zvertalisya na n'ogo pobozhni poglyadi moslemiv i yak usta ¿h sheptali molitvi
do Boga za svogo sultana.
   Sulejman prashchav ulyublenu zhinku i, poklavshi pravu ruku na serce, vimoviv
shche otsi slova:
   - Allagu Akbar! YA doderzhu slova, yak til'ki Bog vsemoguchij dozvolit' na
te. Bo dumka lyudini - se nich bez svitla Jogo, a sila lyudini - se sila
malen'ko¿ ditini bez pomochi Jogo, a rozum lyudini - se pina na vodi bez
mudrosti Jogo, a zhittya lyudini - se yakijs' durnij, bo bezcil'nij, son bez
laski Jogo!
   SHCHe obtuliv shalem bili ruki El' Hurrem, shcho vityagnulisya do n'ogo z vikna
kareti. SHCHe raz pozdoroviv ¿¿, viskochiv na konya j, ne oglyadayuchis' bil'she,
rushiv u dorogu, sered entuziyastichnogo kriku vsego vijs'ka, shcho grimiv, yak
grim u hmari.
   Velikij sultan po¿hav na Dzhigad. A za nim lavami ¿hala pishna kinnota j
artileriya i plila struyami pihota, obminayuchi z poshanoyu poviz sultanki. A
poviz ¿¿ stoyav na shlyahu, poki vidniv shche na koni Sulejman Velichavij, shcho
znik na obriyu, yak son. Til'ki shche raz blisnuv na gorbi zelenij prapor jogo.
I dovgo letili za nim na tli neba stada chornih krukiv i veliki supi -
strashni "vozdushni chervi". Na ¿h vid hri-stiyane v Stambuli hrestilisya j
vidmovlyali molitvi.

   * * *

   Sultan Sulejman pershij i odinokij raz ne doderzhav slova, yake dav
ulyublenij zhinci svo¿j. Ne doderzhav, bo ne mig doderzhati.
   Dnya 29 serpnya 1526 p. nespodivano zustrivsya kolo Mogacha nad Dunaºm z
usim vijs'kom ugors'kogo korolya Lyudvika. Bulo same poludnº, yak zagrala do
bitvi muzika madyariv i rushilo bigom do boyu ¿h bliskuche licarstvo. Do dvoh
godin prolomiv jogo, a zaki sonce zajshlo - smertel'no vikosiv velikij
zavojovnik Osmaniv. A korol' ugors'kij v utechi utonuv v odnij z rik
ugors'kih, i niyako¿ bitvi ne mig sultan pokazati zhinci svo¿j.
   Sulejman zanyav stolicyu Ugorshchini bez boyu i v 1200 skrinyah z bujvolovih
shkir viviz do Cargoroda vsi skarbi i klejnodi ¿¿. Nespodivana legkist'
pobidi zastanovila jogo tak, shcho ne probuvav iti dal'she. Oglyanuv til'ki
chorni gori Karpati i stav na granicyah Ugorshchini, kotra nochami svitila
zagravami pozhariv, nemov velika zhertva za grihi.
   SHCHe z dorogi sultan prislav do El' Hurrem svogo lyubimcya Kassima,
komandanta Stambula, z prekrasnimi diyademami j nashijnikami ugors'kih
korolevih na pereprosini, shcho ne mig doderzhati slova. Kassim, vruchayuchi
dorogi dari, dodav:
   "Ale mi vsi virimo, shcho padishah doderzhit' slova".
   Kassim govoriv pravdu.
   Bo novij, shche bil'shij "dzhigad" zadumav padishah moslemiv.
   A zaki vin vernuv nespodivano z pohodu, jogo lyuba zhinka zaznala tako¿
muki v cars'kih palatah, yako¿ ne zaznala navit' todi, koli ¿¿ gnali v
nevolyu sirimi batogami Dikim Polem kili¿ms'kim i CHornim SHlyahom ordins'kim.
Bo º v dushi lyudini takozh diki polya i chorni shlyahi.
   Mala vladu v stolici.
   Kozhdogo dnya rano z'yavlyavsya u ne¿ zastupnik Kassima i, klanyayuchis'
niz'ko, vitav ¿¿ slovami:
   - O, radisna mati princa Selima! Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, yak
im'ya Hadizhi, zhinki Proroka!..
   A na pitannya, z chim prijshov, zachinav postijno tak govoriti: "Ostannya
nich prinesla til'ko vazhnih sprav do stolici padishaha, kil'ko ºst' zvizd na
nebesnim odyazi Allaga! Ta ya predstavlyu tobi, o radisna mati princa, til'ki
deyaki, shchob poprositi poradi u dobrogo sercya tvogo".
   I opovidav zi spushchenimi vniz ochima, chasom pidnosyachi ¿h na yasni ochi
zhinki padishaha. Golova ¿j krutilasya vid tih sprav, yaki vikidala velichezna
mashina stolici derzhavi, shcho prostyagalasya na tr'oh chastyah svitu. Ne znala
dosi, shcho cholovik ¿¿ dvigaº na sobi ves' toj bezmirnij tyagar. Vzhe pershogo
dnya zrozumila, chomu ¿¿ cholovik tak chasto prihodiv z pochervonilimi ochima i
tak tiho sidiv pri nij, yak hore ditya pri materi. Deyaki spravi buli taki
pomotani, shcho dijsno til'ki sercem, a ne rozumom mozhna bulo ¿h sprobuvati
rozv'yazati.
   Po dvogodinnij rozmovi z zastupnikom Kassima prosila jogo, shchob perestav
govoriti dal'she, bo bula duzhe vtomlena.
   Toj klanyavsya niz'ko i vidhodiv, licem obernenij do ne¿, raz u raz
povtoryayuchi slova: "Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, yak im'ya Hadizhi, zhinki
Proroka, shcho pokirno nesla tyagar zhittya z cholovikom svo¿m!"
   Po kozhdij takij avdiºnci¿ mala vglyad u glibini Stambula, v verhi i nizi
jogo. I vse napivpritomna vid navalu dumok lyagala na divan i primikala
rozgorili ochi.
   Zmuchena do krayu, vi¿zdila po kozhdij rozmovi z zastupnikom Kassima abo
do Bin-Bir-Direku[80], abo do ªni-Batan-Serayu[81] na vidpochinok.
   Vidpochivala v lodci, bo muchili ¿¿ j tomili zviti i poradi, yakih u ne¿
zasyagav komandant Stambula. A shche bil'she muchilo ¿¿ pochuttya velichezno¿ vladi
v najmogutshij derzhavi svitu. Ne znala, shcho z toyu vladoyu ni pochinati, ni
robiti, bo shche ne prijshov ¿¿ chas.
   Ale dumka pro Mustafu muchila ¿¿ najgirshe.
   Bo mala pid opikoyu pervorodnogo sina muzha svogo vid insho¿ zhinki. I chula
bezmirnij tyagar na sobi - na samu dumku, shcho bulo b, koli muzh povernuv bi j
ne zastav Mustafi.
   A shche bil'she muchila ¿¿ dumka pro pustku, yaka bula b na tim misci, de
lyubiv gratisya v sadi malij Mustafa.
   Vidchuvala, shcho polekshalo b ¿j, yakbi mogla vispovidatisya pered matir'yu zi
svo¿h dumok. Znala se napevno. I znala, shcho mati znyala bi z ne¿ toj tyagar,
vid kotrogo azh pomarnila. Ale ne mogla togo skazati.
   Boyalasya. Bachila v uyavi napered, yak mati perehrestila b sebe i ¿¿,
vchuvshi pro te. I yaki ochi mala b i yak poblidla b.
   I navit' znala, shcho i yak mati govorila b na te. Znala, shcho skazala b ¿j:
"Ti bula u mene dobra, zolota ditina, a zlo zachalosya, vidkoli ti skinula z
sebe toj hrestik, kotrij ya tobi dala. I potomu skidala ti vzhe odno za
drugim, azh poki ne dijshla tam, de teper sto¿sh i dumaºsh".
   Ale chogos' inshogo boyalasya shche bil'she. Raz zachavshi spovidatisya, bula b
vispovidalasya i z togo, yak ubila neperesluhanogo Agmeda-bashu. Dumala, shcho
todi mati ne mogla b dovshe zhiti pid odnim dahom z neyu - z ubijniceyu.
   Dumala: abo pid vrazhinnyam togo vsego trislo b materi serce, abo
pokinula b mene, splakana, vpavshi na silah, i shcho zh todi skazati
Sulejmanovi, kotrij napevno dovidaºt'sya, v yakim stani mati opuskala b
palati. SHCHo skazati?!
   Znala svoyu matir luchshe, nizh sebe. I znala, shcho vona vijshla b vid ne¿ tak
bez nichogo, yak prijshla,- til'ki z velikim gorem. Ne mogla.
   A vtim, a vtim! CHi zh mozhlivo ne bachiti sina na prestoli sultaniv?
   Tak muchilasya prekrasna sultanka El' Hurrem, koli nespodivano vernuv muzh
z pohodu.
   O, yak zhe vitala jogo! Z dijsnoyu radistyu i z dijsnim smutkom, vsya
zmishana v nutri svo¿m. A vecherom drozhachimi ustami dyakuvala Bogu, shcho shche i
sim razom ohoroniv ¿¿ - vid zdobuttya zolotogo prestola Osmaniv dlya
potomstva svogo.
   Dyakuvala. A na dni sercya chula, shcho vzhe ne perepustit' drugo¿ nagodi. O,
ni!..
   Vzhe privikla do dumki pro zdobuttya zolotogo prestola Osmaniv. Todi
vihovaº siniv tak, yak uvazhaº. O! I todi zachne snuvati plani i dila, yakimi
perevishchit' veliku knyaginyu Ol'gu, kotra v sih palatah prijmala hrest - tak
samo potajki, yak potaºmno i vona nese svij nevidimij hrest terpinnya, v
kotrim uzhe prizabula svyati slova Gospodn'o¿ molitvi: "...i ne vvedi nas vo
iskusheniº..."
   A gorami Balkanami jshla v tim chasi osin'. I nemov gorilo zolote j
chervone listya derev, yak ostannº prashchannya. Dereva stoyali v blisku plodiv
svo¿h, mov svyashcheniki pered vivtaryami u rizah zolotistih, chervono pidshitih.
   U sadah serbiv i bolgariv stoyali dostigli ovochi. Osin' zdijsnila vsi
mri¿ vesni. I spokijno glyadila u sin'o-lazurovij nebosklin nebesnij, po
kotrim tiho kotilosya zolote velike sonce, odna z poroshinok davnih tvoriv
Bozhih.
   Z nih lyudina bachit' znikayuche malen'ku chast' i tishit'sya tim, shcho bachit',
yak tishit'sya metelik odnim dnem zhittya,
   Ale yak na polyah i v sadah dozrivaº vsyake dobre nasinnya plodiv zemli,
tak dozrivaº j usyake zillya otrujne. A hto zavchasu ne vipole jogo zi svoº¿
zemli, toj pobachit', yak otrujne zillya peremozhe j zaglushit' usyake dobre
nasinnya.

   * * *

   Koli Sulejman vdruge vibiravsya na svyatij Dzhigad i vzhe bulo pevno, shcho
razom z nim po¿de sim razom na vijnu i sultanka El' Hurrem, zapitala vona
Kassima, komandanta Stambula:
   - Skazhi meni, yak, vlastivo, viglyadaº Dzhigad? A vse veselij Kassim
spovazhniv na oblichchi, povagom sklonivsya j vidpoviv:
   - O radisna mati princa! Koli Dzhigad zajmet'sya na zemli, todi po nebi
hodit' zagrava pozharna. I kidaº krivavi bliski svo¿ na chorni stovpishcha i
hmari dimu. Todi stognut' shlyahi pid vazhkimi kolesami garmat Halifa. Todi
dudnyat' dorogi vid tupotu kinnih polkiv jogo. Todi chorniyut' polya vid pishih
vijs'k padishaha, shcho plivut', yak povin'. Todi tak gude plach zhinok i ditej
hristiyans'kih, yak shum u gradovij tuchi. Bo zhah velikij nese z soboyu Dzhigad!
   - To ti kazhesh, Kassim, shcho Dzhigad strashnij?
   - Duzhe strashnij, o velika hatun!
   - A chi º shche shchos' strashnisha, nizh Dzhigad? Komandant Stambula nadumuvavsya
hvilinu j vidpoviv z ostrahom v ochah:
   - ª shche strashnisha rich, nizh Dzhigad, o radisna mati princa!
   - CHi ti, o Kassim, bachiv tu shche strashnishu rich?
   - YA bachiv pochatok ¿¿, o pani, yakij udusiv zaraz svoºyu rukoyu sultan
Sulejman,- nehaj blagoslovenne bude im'ya jogo voviki! Ale pro tu shche
strashnishu rich ne vil'no navit' dumati, ne to govoriti, o najyasnisha pani!
   Ochi sultanki zablistili cikavistyu. Vona hvilinku vagalasya i promovila
zhivo:
   - O Kassim! Ti skazhesh meni, shcho se bula za rich, shche strashnisha, nizh
Dzhigad, kotru ti bachiv na svo¿ vlasni ochi! YA viryu tobi, o Kassim, shcho ti
skazhesh meni pravdu!
   - Vse oprich togo skazhu, o radisna mati princa! A togo ne mozhu skazati,
vibach virnomu sluzi padishaha i svomu!
   - CHomu ne mozhesh skazati, o Kassim? - zapitala urazhena.- Adzhe koli sya
rich shche strashnisha, nizh velikij Dzhigad, to ¿¿ musili bachiti takozh inshi lyude.
CHomu zh voni mozhut' znati pro se, a ya ni?
   - O, najmudrisha iz zhinok moslems'kih! Ti pravdu skazala, shcho tu rich, shche
strashnishu, nizh Dzhigad, bachili j inshi lyude! A ya tomu ne mozhu ¿¿ opovisti,
bo º stare povir'ya, shcho koli pro tu rich v palati sultana zagovorit' hoch bi
til'ki dvoº lyudej, kotrim virit' sultan, to ta strashna rich pokazhet'sya
vdruge shche za zhittya togo sultana.
   - Se zabobonne povir'ya, o Kassim! - skazala pidnesenim golosom.- Tak
samo zabobonne, yak te, shcho zori na nebi mayut' silu nad lyud'mi na zemli!
   Uchitel' Richchi zi shkoli nevol'nic' stoyav ¿j yak zhivij pered ochima...
Kassim podumav i zapitav:
   - CHi dozvolish, o radisna mati princa, viskazati meni otverto, shcho dumayu?
   - Vse govori pravdu,- vidpovila vzhe uspokoena.
   - Za tvo¿m dozvolom, o hasseke Hurrem, govoryu te, shcho uvazhayu pravdoyu. Ni
odno ne ºst' zabobon, ni druge. SHCHo se druge ne ºst' zabobon, mozhesh
perekonatisya kozhdogo chasu, koli misyac', najbil'sha zvizda nochi, sto¿t' u
svo¿j povni nad palatami padishaha. Todi z chislenno¿ sluzhbi v sih palatah
vse vityagaº kogos' jogo divne svitlo z kimnat. I vityagnena lyudina lize u
sni po takih miscyah, de navit' najzruchnishij shtukar z ªgiptu ni z Bagdadu
ne mig bi vilizti bez utrati zhittya. Svo¿mi ochima mozhesh pobachiti, o radisna
mati princa, shcho nebesna zvizda maº silu nad zemnimi lyud'mi. CHomu zh bi inshi
zori ne mali mati podibno¿ abo shche bil'sho¿ sili? Tomu, shcho mi dobre ne
znaºmo togo?
   Sultanka zadumalasya nad tim, shcho chula vid Kassima.
   A vin govoriv dal'she:
   - Sam sultan Sulejman urodivsya pid takoyu zvizdoyu, shcho, mimo vsih vijn i
bo¿v, umre svoºyu smertyu na l'vinim stoli. Tak kazhe stare peredannya, i vsi
mudrci Shodu tverdo viryat' v te, shcho nema tako¿ lyuds'ko¿ sili, kotra mogla
b pozbaviti zhittya Sulejmana. I til'ki tomu j mig vin zlamati tu rich, shche
strashnishu, nizh Dzhigad, pro kotru ne vil'no ni dumati, ni govoriti, shchob ne
povtorilasya.
   - Ti bo¿shsya, Kassim?
   - O hasseke Hurrem! YA gotov segodnya, yak kozhdij vo¿n, poklasti svoº
zhittya na prikaz padishaha za n'ogo, za rid jogo i za derzhavu jogo,spokijno
vidpoviv komandant Stambula.
   Cikavist' sultanki rosla. Bachachi, shcho zvichajnimi sposobami ne vidobude z
Kassima togo, chogo vin ne hoche skazati, opustila obidvi ruki i
napivprimknula ochi, nemov oslablena. I tiho, yak legit vitru, promovila do
n'ogo;
   - O Kassim! CHi padishah mozhe meni opovisti pro te, shcho vin sam zrobiv?..
Kassim zblid...
   - Ne mozhe,- vidpoviv.
   Vona vmit' sposteregla jogo perelyak. I zaraz vikoristala, kazhuchi:
   - A chomu ne mozhe?
   Kassim shche bil'she zmishavsya. Po hvili, zibravshi dumki, vidpoviv:
   - Bo padishah zrobiv to duzhe neoberezhne, hoch velike, dilo, a sam ne
pohvalit'sya nim.
   - A yak ti dumaºsh, Kassim, chi ºst' na sviti taka zhinka, shcho mogla b
viderzhati i ne skazati cholovikovi svomu: "YA chula vid togo i togo take j
take. Vin zachav govoriti i ne hotiv skinchiti"...
   Kassim, pritisnenij hitristyu El' Hurrem, probuvav vostannº boronitisya i
skazav:
   - Taka zhinka ºst', o Hurrem. Se odinoka podruga padishaha, kotrij ya
viryu, shcho ne vidast' tajni, povireno¿ ¿j na slovo.
   - Tak,- vidpovila radisno i, pleskayuchi v doloni, yak ditina, zirvalasya z
divanu.- Til'ki zh ti, o Kassim, shche ne skazav meni to¿ tajni! A yak skazhesh,
vona ostane mizh mnoyu i toboyu. Navit' sin mij, Selim, yak doroste, nikoli ne
dovidaºt'sya pro te, shcho skazav jogo mamikomandant Stambula u svyatim roci
Dzhigadu!
   Na te Kassim ne mav uzhe shcho vidpovisti. Pomalu j oglyadayuchis', zachav tiho
govoriti:
   - To bulo tak. Koli u misti Ograshkej pomer pokijnij bat'ko padishaha,
blazhenno¿ pam'yati sultan Selim,- nehaj Allag bude milostivij dushi jogo! -
i chornim vozom vezli tilo jogo do Stambula, todi na prestol sultaniv
vstupiv sin jogo Sulejman,- nehaj zhive vichno! A todi vibuhla vorohobnya
vijs'ka u Stambuli...
   - Tak?! - perervala zdivovana El' Hurrem.Vorohobnya... proti...
Sulejmana? A chomu zh ya pro se nikoli dosi ne chula?
   - Bo pro tu rich, strashnishu vid vijni j pomoru, nikoli ne govoryat'
pravovirni moslemi v palati padishaha.
   - A chogo zh vibuh toj bunt? I hto jogo zrobiv? I poshcho? I yak Sulejman
zdaviv jogo?
   Teper prigadala sobi, shcho sultan Sulejman duzhe nerado ¿hav z neyu v
okolicyu Stambula, de stoyala velika na milyu kasarnya yanichariv. A koli raz
sponukala jogo po¿hati z neyu tudi, to ves' chas mav glibshe, nizh zvichajno,
zasunenij turban na ochi i buv duzhe malomovnij.
   A Kassim opovidav dal'she:
   - Vorohobnya, o Hurrem, se rich strashnisha vid vijni. Bo todi v ulicyah
mista ubivaº brat brata, i bat'ko sina, i dochka zradzhuº matir svoyu, yak
til'ki dopustiti do togo, shchob vorohobnya rozgorilasya.
   Vidithnuv i opovidav dal'she:
   - A viklikayut' vorohobnyu zli lyude, kotri vse nosom chuyut', koli nad nimi
maº zatyazhiti tverda ruka. A prichin do vorohobni znajdut' voni sto tisyach, a
yak nema, to vidumayut'.
   - A shcho zh vidumali todi?
   - Nichogo ne vidumali, til'ki zazhadali vid molodogo sultana viplati v
zoloti nadzvichajnih dariv.
   - Hto zazhadav?
   - YAnichari,- vidpoviv tak tiho, yakbi boyavsya, shcho stini vuha mayut'.
   - I sultan viplativ?
   - Oj, viplativ vin ¿m taku platnyu, shcho strashno popam'yatayut' i, mabut',
nikoli bil'she ne pidijmut' zbro¿ proti Sulejmana.
   Sultanka El' Hurrem zaperla v sobi viddih i vsya pereminilasya v sluh. A
v garnij golovci ¿¿ tak zakipili dumki, shcho primknula ochi, shchob komandant
Stambula ne zmirkuvav, shcho diºt'sya v nij. Kassim opovidav dal'she:
   - Vzhe mihami obv'yazali shi¿ agam yanichariv i na ploshchah stolici chuti bulo
gurkit vikochuvanih garmat i metushnya zchinilasya v serayu, yak molodij padishah
kazav privesti tri koni. Privedeno tri koni. YA buv todi shche ad'yutantom jogo
yak princa, bo shche ne bulo chasu zrobiti niyakih zmin. Molodij padishah
viskochiv na konya i kivnuv na mene i na Agmeda-bashu, piznishogo velikogo
vezira. Mi obidva sili na konej, vzhe bachachi, shcho sultan dumaº robiti.
Perekinuvsya ya ochima z Agmedom, ale zhaden z nas ne mav vidvagi skazati
slovechko do padishaha.
   - I vi vtrijku po¿hali?
   - Vtrijku, o Hurrem!
   - Bez vijs'ka?
   - Bez niyakogo vijs'ka. Sulejman ¿hav naperedi, a mi za nim. Uzhe zdaleka
shumila velika kasarnya yanichariv, yak shumit' Bosfor v chas buri. A padishah
movchki v'¿hav na podvir'ya, de tak kipilo, yak u kitli.
   - Jogo ne piznali? - perervala.
   - Jogo zaraz piznali, bo ne raz vin z tim vijs'kom hodiv na mushtri shche
yak prestolonaslidnik i znav jogo kozhdij zhovnir u stolici. Padishah movchki
ziskochiv z konya, a mi zrobili te, shcho j vin. I ya, i Agmed - oba mi buli
pevni, shcho zhivi ne vijdemo z to¿ progulki.
   - A shcho vi dumali, shcho bude z sultanom?
   - Skazhu pravdu, o Hurrem! Mi pro te ne dumali. - I shcho zh bulo dal'she?
   - Padishah prosto pishov v seredinu zbuntovano¿ kazarmi.
   - I vsi zatihli?
   - Oj, ne zatihli, o radisna mati princa! Til'ki uzdrivshi samogo
padishaha, zvernuli proti n'ogo kopi¿ j shablyuki. I bulo tak tiho, yak pered
duzhe velikim zlochinom.
   - A shcho na te padishah?
   - Padishah spokijno skazav otsi slova: "Zi vsima govoriti ne mozhu. Nehaj
vistuplyat' tri providniki!"
   - I vistupili?
   - Tak, zaraz vistupili i stali v kruzi sered mechiv.
   - A padishah shcho skazav do nih?
   - Ani odnogo slova ne skazav, til'ki bliskavichnim ruhom ruki vityagnuv
shablyu i tr'oma udarami na misci zarubav usih tr'oh tak skoro, shcho nihto j
ne spam'yatavsya.
   El' Hurrem zblidla. Kassim kinchiv:
   - Cila kazarma zbuntovanogo vijs'ka kinula zbroyu i vpala na kolina,
blagayuchi proshchennya. Sultan Sulejman movchki obernuvsya i vijshov z kazarmi. I
shche to¿ dnini rozzbro¿li ¿h. A zaki sonce zajshlo nad Stambulom, krov zlila
dolivku u dovgij na milyu kazarmi yanichariv.
   Drozhachi pid vrazhinnyam togo, shcho govoriv Kassim, zapitala El' Hurrem:
   - I vsih ¿h na smert' zasudiv sultan?
   - O hasseke Hurem! Padishah ne sudiv z nih nikogo, til'ki viddav sud nad
buntivnikami v ruki vijs'kovogo sudu. Lish kazav poklikati do togo sudu,
kromi vchenih suddiv, shche odnogo prostogo zhovnira-kaliku, pershogo, yakogo
zustrine jogo pis-lanec' na vulicyah Stambula. I toj sud ne pomiluvav
nikogo. Bo vil'no pomiluvati vsyakogo zlochincya j navit' ubijnika, ale ne
vil'no pomiluvati raz zbuntovanogo vijs'ka. Koli b jogo pomiluvav sud, to
ne pomiluvav bi Allag ni tih buntivnikiv, ni togo sudu.
   - To ti yanichari, shcho teper º v Stambuli, se zovsim inshi?
   - Zovsim inshi, o Hurrem! Deyaki z nih nadhodili yakraz z pobliz'kih mist,
koli narod kinchiv na vulicyah Stambula rozdirati na shmatki trupi
zbuntovanih i kidati sobakam kusniki ¿h tila.
   Sultanka El' Hurrem zakrila ochi rukami i skazala:
   - Dijsno! Strashnij ºst' Dzhigad, ale º shche strashnishi richi, nizh Dzhigad. Ti
pravdu kazav, o Kassim!
   A Kassim kinchiv opovidati te, pro shcho nikoli ne opovidali pravovirni
moslemi v palati padishaha:
   - A na deyaki podvir'ya narod sam zatyagnuv priznachenih na smert'
buntivnikiv i, zamknuvshi vsi brami, divivsya z vikon, yak golodni sobaki
zhivcem rozdirali zv'yazanih buntivnikiv.
   Sultanka vidkrila rukami ochi i skazala:
   - Se vzhe duzhe zhorstoko, o Kassim!
   - Ale spravedlivo, o Hurrem!
   - CHomu spravedlivo, o Kassim?
   - Bo narod, kotrij miloserdit'sya nad buntivnikami proti Allagom dano¿
vladi, sam bude posharpanij golodnimi psami, til'ki shche girshimi, nizh ti psi,
shcho mayut' sherst' na sobi.
   - To psi bez shersti girshi, nizh psi z sherstyu? - zapitala na¿vno.
   - Bezkonechno girshi, o Hurrem! Bo navit' najlyutishi psi z sherstyu ne
zbitkuyut'sya dovgo nad nikim. Zagrizut' - i po vs'omu. A sobaki bez shersti
duzhe zbitkuyut'sya, o Hurrem,- i dovgo trivayut' ¿h znushchannya.
   - A chomu ya shche ne bachila takih nebezpechnih sobak bez shersti? YAk voni
nazivayut'sya?
   - Ti bachila ¿h, o najkrashcha kvitochko Edemu! Ti sobaki bez shersti
nazivayut'sya lyude. Na pokayaniº narodam sotvorila ¿h bezkonechna mudrist'
Allaga, yak najstrashnishu karu. I vzyala mudrist' Bozha gnuchnist' gadini, i
zubi vovka, i rev medvedya, i vittya giºni, i skomlinnya psa, kigti leoparda,
i rilo bezrogi, i ¿d' skorpiona, i zahlannist' tigra. I gore, o Hurrem,
mistam i kra¿nam, kotri ne piznayut'sya na tij sobachij porodi bez shersti.
   Hvilinu dumala, potomu zapitala:
   - To ti, o Kassim, vidkoli bachiv pochatok buntu v Stambuli, pevno,
zminivsya do glibini dushi?
   - Tak, o Hurrem, ya vidtodi zminivsya do glibini dushi,vidpoviv yakims'
suhim golosom, yak dervish-asket.
   - I ti ne ustupiv bi pered buntom, hoch bi ves' Stambud ishov proti
tebe...
   - YA ne ustupiv bi, o Hurrem, hoch bi ves' Stambul ishov proti mene,
til'ki skonav bi u krovi na stanici svo¿j,- vidpoviv komandant Stambula
golosom asketa.
   - Tak, yak konaº ostannij luch soncya, koli nichchyu nadhodit' tucha,- dodala.
   - Ti dobra, o Hurrem, shcho zhovnira rivnyaºsh z Bozhim bliskom svitla,-
vidpoviv virnij zhovnir Sulejmana i gliboko sklonivsya.
   A sultanka El' Hurrem v tu samu hvilinu v dushi vidavala virok smerti na
n'ogo, na lyubimcya svogo, na Kassima-bashu, komandanta Stambula. Vidavala
virok v im'ya Selima - malogo sina svogo, buduchogo halifa j sultana
Osmaniv.
   Vidavala virok, tverdij i nevmolimij. I vzhe ochima svoº¿ dushi bachila
skrivavlenu golovu Kassima, zastromlenu na strashnij cars'kij brami
Babi-Gumayun, de vzhe chorni kruki vipili ochi odnogo ad'yutanta ¿¿ muzha.
   - Tyazhke ºst' dilo volodarya,- promovila tiho, nemov do sebe.
   - I tim tyazhshe, chim luchshe serce jogo,- skazav chistij Kassim z otvertimi
ochima.
   - Ni, o Kassim! - nemov vibuhla.- Bo volodarz chistim sercem maº mir u
dushi! A shcho diºt'sya z tim, kotrij miru ne maº?
   Navit' ne pripuskayuchi, shcho i do chogo govorit' garna sultanka, vidpoviv
spokijno komandant stolici:
   - Mabut', pravdu kazhesh, o najmudrisha iz zhinok moslems'kih, vibrana
Allagom na podrugu najchistishogo z pravednih zastupnikiv Proroka!
   Podyakuvala jomu poglyadom i vstala. Avdiºciya bula skinchena.
   Komandant Stambula niz'ko sklonivsya, mov pered svyatoyu, bo sultanka El'
Hurrem dijsno zaderzhala viglyad nevinnosti z divochih lit svo¿h. Kassim
zlozhiv ruki na grudyah i, vihodyachi licem obernenij do zhinki padishaha,
prashchav ¿¿ slovami:
   - Blagoslovenne haj bude im'ya tvoº, yak im'ya Hadizhi, zhinki Proroka, shcho
tiho nesla z nim tyagar jogo zhittya!
   Koli Kassim opustiv kimnatu i zatih shelest jogo krokiv na dorogih
kilimah ¿¿ buduaru,-- vpala na divan, obnyala aksamitnu podushku rukami i
zajshlasya zdavlyuvanim plachem.
   Ne pripuskala dosi, shcho ¿¿ muzh - azh takij ochajdushno vidvazhnij - vin, shcho
tak tiho prihodiv litami do ¿¿ kimnati.
   YAsno bachila vsyu trudnist' u vikonanni svogo planu. Ta shche glibshe
rozumila ¿¿, piznavshi Kassima, na pomich kotrogo rahuvala. Vzhe znala, shcho
pomochi vid n'ogo ne distane dlya protizakonnogo dila. Ne pripuskala, shcho azh
taka tverda virnist' virostaº v sercyah oficiriv sultana. Rozumila dobre,
shcho takij dub sam ne roste. Se til'ki oden predstavnik bil'sho¿ skil'kosti
dubiv micnogo lisu, shcho ris dovkrugi visokogo prestola sultans'kogo rodu.
Vidchuvala i rozumila se. I znala, shcho koli, yak burya, ne zvalit' togo lisu
virnih lyudej, to sin ¿¿ nikoli ne zasyade na prestoli sultaniv. Nikoli!..
   Zvuk sego slova zveniv u nij, hoch ne vimovila jogo, nemov yakas' chorna
bezodnya otviralasya pered neyu. Bezodnya, v kotru padali vsi ¿¿ mri¿ j nadi¿.
Ta se nitrohi ne zminilo samogo yadra ¿¿ zamislu. Se, shcho perezhila teper u
rozmovi z Kassimom, til'ki kazalo ¿j rozlozhiti na dovshij chas pidgotovku j
vikonannya svogo planu. I zhdati nagodi.
   Nagodi, nagodi, nagodi! SHCHos' nemov krichalo v ¿¿ dushi. Vidchuvala vsimi
nervami, shcho taka nagoda prijde. Rozumila, shcho chim hto vishche sto¿t', tim
bil'she bachit' nagod. I rozumila, shcho v cili znishchennya togo micnogo lisu,
kotrij ohoronyav rid i zakon Osmaniv, musit' napered buduvati, buduvati,
buduvati.
   Zachala vsluhuvatis'. I vidalosya ¿j, shcho azh syudi, v kimnati cars'kogo
garemu, dohodit' stukit tesanogo kaminnya pri budovi svyatini, yaku
rozpochala.
   O, yaka zh vona shche todi bula shchasliva v porivnyanni z tim, do chogo dijshla
teper! Hoch uzhe todi mala na sovisti smert' neperesluhano¿ lyudini, kotra,
zreshtoyu, zasluzhila sobi na smert' svo¿mi vimushennyami na nevinnij ditini.
   "CHi ne zasluzhiv?" - pitala sama sebe. I sama sobi vidpovidala:
"Zasluzhiv!"
   A drugij ad'yutant z molodih lit ¿¿ muzha? CHi i sej zasluzhiv na smert'?
   - Ni! - golosno skazala sama do sebe. I dodala shepotom: - Ta musit'
umerti. Bo ya mushu mati svogo dovirenogo na tim stanovishchi! Mushu! Bez togo
vsi mo¿ plani na nishcho ne pridadut'sya. Na nishcho!"
   Vidchuvala j rozumila, shcho ubittya Kassima bulo b ¿¿ pershim, uzhe zovsim
bezpidstavnim ubijstvom. Ale ne bachila vzhe vidvorotu. Kudi? Do chogo
zmagati? CHula, nemov u nij kriz' use ¿¿ ºstvo pereplivaº yakas' rvucha rika
- vladi, zolota, blesku, mogutnosti. Na dorozi stoyat' Kassim i Mustafa.
Musyat' buti usuneni! A koli,- se shche pokazhet'sya. SHCHe vidbude z Kassimom oden
svyatij Dzhigad na Zahid... A potomu:..
   Vstala, zibralasya j po¿hala podivitisya na robotu majstriv svyatini zi
stovpami chervonogo granitu i z verhami z bilogo yak snig marmoru, de migrab
bude z bilogo marmoru, i propovidnicya, i minber dlya hatiba, i mastab
muedzina, j visoka maksura dlya Sulejmana Spravedlivogo...
   Zdrignulasya.
   Na hvilinu zrobilosya ¿j duzhe zhal', shcho vin, ¿¿ muzh, ºst', i bude, i na
viki ostane chistim u spominah svogo narodu, a vona? Navchilasya vzhe lyubiti
jogo narid. Za jogo veliku pobozhnist', kotru pomalu sama tratila i bez
kotro¿ bulo ¿j tak tyazhko, tak shchoraz tyazhshe. Za jogo spokij. A golovno za
jogo ochi, kotrimi toj narid tak divivsya vse na ¿¿ cholovika, yak vona
divilasya na svoyu ditinu, na svogo sina Selima.
   I toj narid, i vona - oboº mali silu vid svoº¿ lyubovi. Til'ki -
rozumila, o yak zhe rozumila,- shcho sila togo narodu bula nevinna, hoch nishchila
dovkrugi vsi zemli, yaki ne nalezhali do padishaha,- a sila ¿¿ bula nedobra,
hoch ishche ne nishchila, a buduvala.
   Rozumila. Ta ne mala vzhe zmogi zavernuti. Volya ¿¿ plila vzhe, yak rika.
Plila strashnim, CHornim SHlyahom dumki, takim strashnim, yakij buv toj, kotrim
¿¿ prignali syudi z ridnogo krayu. I navit' chula na sobi siri batogi -
zhadobi vladi dlya sina svogo, dlya krovi svoº¿.
   CHula, shcho prograº svyatij Dzhigad dobra i zla, yakij maº v dushi kozhda
lyudina,- odna bil'shij, druga menshij.
   Vzhe do¿zdila do miscya, de tesali kaminnya pid budovu svyatini. ¿¿
svyatini! Zdaleka chula stukit robitnikiv i bachila, yak klanyavsya ¿j Sinan,
najbil'shij budivnichij Osmaniv, shcho robiv svoº dilo.
   Pidnyala ruku na znak, shcho pobachila jogo, i priyazno kivala do robitnikiv,
shcho pohilyali golovi pered zhinkoyu sultana, volodarya tr'oh chastej svitu.
Viskochila z povozu i stala na kvadri bilogo marmoru, garna, yak angel z
sinimi ochima...

   * * *

   V misyaci Mutarrem 936 roku po chislennyu svyato¿ Gedzhri[82] razom z buryami
zrivnyanih dniv i nochej nablizilisya pid Viden' peredni storozhi i pershi ordi
turec'kih pali¿v. Ogni i dimi goriyuchih osel' pokrili vsyu okolicyu. Pershih
sim polonenih nimec'kih licariv privedeno pered samogo sultana. Kozhdij z
nih musiv derzhati na kopiº nastromlenu lyuds'ku golovu. Tak peresluhuvav ¿h
zavojovnik Osmaniv.
   A rivnochasno dva krila jogo vijs'k ishli, yak burya, v glibinu ªvropi.
Prave vzhe dohodilo na zeleni levadi prekrasno¿ Moravi, a live - azh do morya
kolo Triºstu.
   V navecher'ya sv. Vyacheslava rozlozheno velichezni sultans'ki nameti v seli
Simmering[83] pid Vidnem. Vnutri i zverha blistili voni zolotimi
prikrasami. A krugom nih stala taborom sultans'ka gvardiya z 12 000
yanichariv.
   Za neyu azh do richki SHvehat stoyav begler-beg Begram, namisnik Anatoli¿, z
azijs'kimi vijs'kami; a pravoruch vid Simmeringu - vijs'kovi kancelyari¿.
Vid Sankt-Marksu do brami bilya SHtubenringu i dal'she azh do Videns'ko¿ Gori
stoyav velikij vezir Ibragim i ves' artilerijs'kij park, pid komandoyu
Topchi-bashi. Z nim buv virolomnij ºpiskop Pavlo Vardaj z Granu, shcho peredav
se misto turkam bez boyu i pishov z ¿h taborom... Zradivshi v dushi svoyu viru
j apostol's'ku stolicyu, zradiv i narid svij, shcho stoyav na dorozi v pohodi
turkam. I bude naviki strashnim dokazom narodam, shcho zrada svoº¿ cerkvi i
viri vse poperedzhaº zradu svogo narodu.
   Na Videns'kij Gori stanuv Bali-beg, namisnik Bosni, komandant peredn'o¿
storozhi, a pered nim, blizhche do mista, Hozrevbeg, namisnik Serbi¿,
komandant zadn'o¿ storozhi vijs'ka v sim pohodi. Pered bramoyu burgu stoyali
dobirni vijs'ka Rumili¿, a pered shkots'koyu bramoyu v napryami Deblingu
mogutnij basha mostars'kij. Ves' prostir dunajs'kih vod stoyav pid nakazami
Kassima, komandanta Stambula, shcho mav z soboyu visim sot suden. I gomonili
vid nih shiroki vodi Dunayu.
   I stognala zemlya, i stognali gori vid tyagaru garmat i polkiv Sulejmana,
shcho, mov velichezni dimi, otochili shirokim perstenem najbil'shu hristiyans'ku
kripost' nad Dunaºm.
   Turec'ki "biguni j pali¿" rozbiglisya zagonami ne til'ki po okolici
Vidnya, ale j po Dolishnij i Gorishnij Avstri¿ ta po cilij Stari¿, siyuchi
skriz' znishchennya j pozhezhu. ZHertvoyu ¿h upali chudovi vinnici Gajligenshtatu, i
Debling, i Pencing, i Gittel'dorf, i zamok Sankt-Fajt, i Lihtenshtajn, i
Medling, i Berhtol'sdorf, i Brun, i Encensdorf, i navit' sil'no ukriplenij
Baden, i dolishnya chast' Kl'osternajburgu razom z velichavim monastirem nad
Dunaºm, i bagato inshih zamkiv, osel' i gorodiv. Furazhuyuchi j rekviruyuchi
vijs'ka Sulejmana dohodili azh u pregarnu dolinu Izonca, virizayuchi do nogi
zalogi hristiyans'ki.
   V dni, koli Roksolyana pri¿hala v Simmering, pidpaliv Kassim na ¿¿ chest'
vsi mosti na Dunayu. I voni gorili dovgo v nich. Togo zh dnya zastanovleno v
oblazhenim Vidni vsi godinniki na vezhah svyatin' i publichnih budinkah.
   Zastanovleno na znak, shcho nema miri chasu dlya trudiv, i prac', i zhertvi,
nema dlya nikogo, koli vira j derzhava znahodyat'sya v smertel'nij nebezpeci.
   A dvadcyat' tret'ogo dnya misyacya Mutarrem vidkrila Turec'ka artileriya
vogon' na Viden', proti Kerntnertoru, i bila beznastanno cilu nich azh do
ranku. I vsyu nich liv z neba doshch bez umovku i ne ustavav ni na hvilinku.
   Vzhe drugogo dnya oderzhali turki nakaz prigotoviti drabini do nastupu,
shchob vilizati na muri mista. Anatol's'ki vijs'ka styagali z gir krugom Vidnya
derevo i v'yazki hvorostu, shchob zapovniti rovi. Vtim cherez Solyanu bramu
vibiglo ne-chajno visim tisyach oblyazhenih i vpalo na zadi tim turec'kim
viddilam, shcho zdobuvali Kerntnertor. Ale voni, zamist' nichchyu, vijshli z
mista shchojno rankom, bo spiznilisya z vipadom. I turki ubili 500 z nih i
sotnika Gagena Vol'fa. A koli voni podavalisya v gorod, sprobuvali turki
razom z nimi vdertisya v stvorenu bramu. Odnache otvir buv zavuz'kij, shchob
bil'sha sila ¿h mogla naraz vdertisya v misto.
   SHCHojno, koli dvoma minami zrobili bil'shij vilim bilya monastirya
Avgustiniv kolo Kerntnertoru, pripustili v tim misci tridnevij nastup.
Beznastanno grimila artileriya z oboh bokiv i beznastanno grali trubi,
pozavni i trembiti z vezh Avgustiniv i cerkvi sv. Stefana: ¿h vesela muzika
mala dodavati vidvagi oboroncyam mista.
   ak ishli dni za dnyami - krivavi dni.
   SHCHe dvi mini sil'no poshirili vilim bilya Kerntnertoru. I voºnna rada
veziriv i bashiv pid provodom padishaha virishila ostannij ta najbil'shij
nastup, bo studin' i nedostacha harchiv davalisya vzhe vznaki turec'komu
vijs'ku. Ostigayuchij zapal vijs'ka pidneseno prirechennyam velicheznih sum v
zoloti. Kozhdomu yanicharovi obicyano viplatiti tisyachu aspriv. Gerol'di
viklikuvali v tabori, shcho kotrij prostij vo¿n pershij distanet'sya na muri
mista, oderzhit' tridcyat' tisyach aspriv, a koli se bude subashi, to stane
cisars'kim namisnikom. Sam Sulejman pid'¿hav azh pid muri goroda j,
oglyanuvshi vilim, viskazav za jogo velichinu priznannya velikomu vezirovi. A
vilim toj mav 45 sazhniv dovzhini.
   YAk mors'ki hvili v chas buri, rushili mudshagidi[84] v velikij vilim muru,
a krov i mozok znachili ¿h slidi.
   Rev garmat i kriki svizhih polkiv padishaha, sho perli na muri Vidnya,
dolitali azh do Simmeringa, do zolotih nametiv Roksolyani.
   Sultanka El' Hurrem lezhala na shovkovim divani, i yakas' divno prikra
rozkish rozpirala ¿¿ grud' i tamuvala viddih. Dumala. Vona vsim ºstvom
svo¿m ne hotila upadku togo mista, yakogo dzvoni tak zhalisno molilisya do
neba. Ale sya vijna bula ¿¿ dilom. Prigaduvala sobi, yak otvorila svyatu
Bramu Fetvi ta na pitannya sultana oderzhala vidpovid' imamiv, yako¿ hotila,
sho j vona, hoch zhinka, maº obov'yazok brati uchast' u svyatij vijni proti
nevirnih - po slovam Koranu:
   _"Jdit', legki i tyazhki, ta revnujte dobrom i krov'yu na shlyahu
Gospodnim!"[85] _
   Ne mogla zabuti, yak todi shalila sultans'ka stolicya i yak p'yani voshitom
dervishi vinosili z medzhidiv zolotu, yak sonce, horugov Proroka i chervoni,
yak krov, prapori Osmaniv i bili Omayadiv, zeleni fatimidiv, chorni
Abbasidiv.
   Prigaduvala sobi, yak sultan ne hotiv, shchobi brala z soboyu v pohod svo¿h
malih siniv, Selima j Bayazeda. Todi vona vdruge zazhadala rishennya imamiv. I
vdruge SHejk-ul'-islyam, golova imamiv, na pitannya, chi j diti obov'yazani
brati uchast' u svyatij vijni, dav taku vidpovid' na pis'mi:
   "Mi zvodili vidpovisti: tak. Bog vsevishnij znaº se luchshe. Pisav se ya,
potrebuyuchij Bozho¿ pomochi, sin svogo bat'ka,- nehaj Allag vibachit' obidvom,
koli napisana nedobra vidpovid'".
   I moloden'kij sin Roksolyani Selim vzyav uchast' v pohodi. Vi¿zdiv zi
stolici na koni poruch svogo bat'ka v otochenni gvardi¿ sultana. A mati
¿hala z nim u vidkritij kolyasi, p'yana mriyami, yak roza, povna cherveni j
zapahu.
   Ne mogla vidvesti ochej vid malogo Selima. Dlya n'ogo hotila zbagnuti
taºmnicyu vijni j derzhavi, hoch smert' dvoh lyudej, yakih ubila v oboroni
buduchnosti svogo starshogo sina, zrazu duzhe ¿¿ priv'yazala do n'ogo, potomu
usuvala jogo v tin',
   Vecherilo, i ditina vzhe spala v nameti.
   Z vezhi sv. Stefana dolitali zvuki dzvoniv na trivogu.
   A nastup mudshagidiv shaliv krivavo krugom muriv Vidnya i vse kripshav.
   Do nametu hasseke Hurrem vstupiv Sulejman z gliboko na cholo nasunenim
turbanom. Mav hmaru na oblichchi i spragu v ochah. Znala vzhe dobre svogo
muzha. Vstala i sama nalila jomu chashu sorbetu. Vin movchki pochav piti. Vona
gladila jogo ruku j uspokoyuvala, mov ditinu.
   Vipivshi, siv na divani j zazhmuriv ochi. Buv takij utomlenij, shcho
viglyadav, yak rozpryazhenij luk. Tiho sila kolo muzha j navit' najmenshim ruhom
ne pererivala jogo vidpochinku. Pomalu pohililasya golova velikogo sultana,
i vin z utomi zasnuv sidyachi.
   Sidila bilya n'ogo, a v golovi azh shumilo ¿j vid rizhnih dumok. Boyalasya,
shchob vin osobisto ne poviv svo¿h vijs'k do nastupu na muri Vidnya j ne
pogib.
   Nedovgo spav zavojovnik Osmaniv. Vstav. Proter ochi. Umivsya i zbiravsya
do vihodu.
   Ne hotila pustiti jogo samogo.
   Odyagnulasya v svij vovnyanij burnus, vzyala shal' kashmirs'kij i vijshla z
nim.
   Sultan ne govoriv ni slova. Dumav nad chims'.
   El' Hurrem kazala j sobi privesti svogo konika, sila na n'ogo i po¿hala
z cholovikom. Za nimi ¿hali dva ad'yutanti.
   Sulejman movchki nablizhavsya do oblyazhenogo mista.
   Koli pid'¿hali na yakes' uzgir'ya, ocham ¿h predstavivsya velichavij vid. Na
visoki okopi i muri Vidnya, yak okom syagnuti, derlisya zi vsih storin ruhlivi
muravlishcha polkiv padishaha, osvitlyuvani chervonim bliskom zahodyachogo soncya.
Vsi videns'ki cerkvi dzvonili na trivogu, zhalibno, ponuro.
   Bam, bam, bam! Bam, bam, bam!
   Garmati revili, mini triskali. CHornij dim pokrivav okopi i muri mista.
Koli viter provivav jogo, vidnili sered jogo klubiv bliskuchi panciri
nimec'kogo licarstva i gusta chernyava polkiv moslems'kih, shcho, mov burliva
povin', zalivali zi vsih bokiv zalizni viddili nimciv.
   Kam'yanimi vulicyami Vidnya bigli monahi z hrestami v rukah i golosili:
"Bog i Mati Bozha pomiluyut' narid, koli vin vart Bozhogo zmiluvannya!"
   Z domiv vihodili navit' raneni, shchob ostankami sil metati chim hto mav na
voroga. A vtomlenij nedostatkom narod vinosiv ostanki harchiv dlya
pidkriplennya vo¿niv pered strashnim nastupom turec'kih sil.
   Krivavij bij shaliv uzhe mizh okopami i murami Vidnya. Stisnene i zalivane
musul'manami misto viglyadalo, yak utomlenij plivak, kotromu na usta
vistupaº smertel'na pina: na murah hristiyans'kogo mista poyavilisya dovgi
procesi¿ nimec'kih zhinok u bilih odyagah, z malimi dit'mi pri sobi.
   Vid ¿h mav pidbad'oriti borciv i nemov skazati ¿m svoºyu poyavoyu: "Koli
ne vsto¿te u boyu, to ditej vashih zastromlyat' na spisi, a zhinok i dochok
vashih zaberut' u nevolyu chuzhinci..."
   Spiv vid nih lunav - rivnij, povazhnij. Svyashcheniki v bilih ornatah
blagoslovili ¿h i jduchih do boyu licariv zolotimi monstranciyami. Cerkovni
prapori mayali na vitri. Divchatka v bilih odyagah i sami smertel'no blidi
sipali kviti pered monstranciyami.
   A yak na visokij vezhi sv. Stefana udariv velikij dzvin na "Angel
Gospoden'", spazmatichnij plach potryas bilimi radami zhinok i ditej
nimec'kih: voni, revno plachuchi, vityagali ruki do neba i blagali pomochi v
Boga.
   "Allagu Akbar! La illaga il Allag! Va Magomet rassul Allag!" - lunalo
¿m u vidpovid' z gustih lav moslemiv, shcho perli bez ugovku na muri mista.
Perli j lyagali pokotom, i novi perli - bez kincya.
   Sulejman Velichavij pidnis ochi do neba i skazav razom z vijs'kom svo¿m:
"Allagu Akbar! La illaga il Allag! Va Magomet rassul Allag!" - I rushiv
konem u napryami svogo shtabu.
   Sultanka El' Hurrem vmit' dogadalasya, shcho vin gotov dlya odushevleniya
svo¿h polkiv osobisto piti nastupom na misto.
   Zadrizhala na cilim tili.
   Bo yakbi muzh ¿¿ vpav pid murami Vidnya, to hoch misto moglo b todi buti
zdobute roz'yushenim vijs'kom moslemiv, ta vsi plani ¿¿ umerli b razom z
zhittyam ¿¿ muzha. SHCHe sin ¿¿ buv zamalij, shchob mig ustoyati v tim viri, yakij
mig zirvatisya po smerti velikogo sultana i jogo pervorodnogo sina. SHCHe
majzhe nichogo ne prigotovala do takih zmin.
   Prigadala sobi slova Kassima pro nebesni zori, shcho mayut' silu nad lyud'mi
na zemli. CHula ne raz, shcho ti zori zatemnyuyut'sya. Vid zahodu nadhodila nich i
temna hmara,
   A na murah mista nimec'ki zhinki v pobozhnij ekstazi na ochah muzhiv i
siniv svo¿h zrivali z pal'civ zoloti i sribni persteni, zdijmali prikrasi
z golov i skladali prilyudno pered monstranciyami na znak, shcho ranenim i
rodinam pogibshih dana bude pomich. A tam, de na murah bulo zamalo muzhchin,
zhinki i diti germanciv metali v turec'ke vijs'ko prigotovane na murah
kaminnya i lili garyachu smolu z kazaniv, shcho kipili u framugah muriv.
   A bij kipiv. SHalenij bij na bilu zbroyu, na nozhi, na zubi i pazuri.
Velikij, zhertvennij bij, vid yakogo shche ne zaginuv ni oden narid na sviti,
shcho vmiv viriti i molitisya. Ne zaginuv, a skriplyavsya prolitoyu krov'yu i
molitvoyu svoºyu u tyazhki godini gorya i trivogi: bo konayut' til'ki ti narodi,
shcho ne zhertvuyut' i ne boryut'sya do zaginu - v ºdnosti j molitvi svo¿j.
   V sutinkah vechera pobachila sultanka, yak zasvitilisya vsi cerkvi
videns'ki, nemov veliki vivtari, osvitleni dlya Boga, kotrij bachit' i rahuº
kozhdu zhertvu lyuds'ku. Pered ¿¿ ochima stali stvoreni cars'ki vrata cerkovci
sv. Duha na peredmisti Rogatina u hvili, yak ishla do slyubu i yak pochula
krik: "Allagu - Allag!"
   U svitli chervonih smoloskipiv uzrila na murah Vidnya, yak nimec'ka ditina
zavbil'shki ¿¿ sina Selima kidala kamenem u yanichara, shcho liz po drabini.
   Serce v nij t'ohnulo.
   Nespodivanim i dlya sebe ruhom shopila oboma rukami za uzdu konya svogo
muzha. Napolohanij kin' Sulejmana kinuvsya vbik, i sultanka viletila z
sidla. Sulejman hotiv ¿¿ zaderzhati i vpav z konya.
   Oba ad'yutanti ziskochili zi svo¿h konej.
   Sultan vstav movchki. A sultanka El' Hurrem klyakla na rozmoklij zemli i,
zlozhivshi ruki, yak do molitvi, zalebedila do svogo muzha:
   - Ti ne pidesh u vir se¿ borot'bi! Bo tut mozhe pomerknuti tvoya zorya! A
shche zhaden tvij sin ne goden sam usisti na prestoli sultaniv, ni pidnesti
mecha proti buntu! - zakrichala.
   I, zalomivshi ruki, sliz'mi zrosila krivavu zemlyu nimec'ku .
   Vid zahodu nadtyagala burya. Vid dolin dunajs'kih svistiv viter po gorah
i kidav pershimi zablukanimi kaplinami tuchi - kidav na chornogo konya
zavojovnika Osmaniv, i na n'ogo samogo, i na dvoh jogo ad'yutantiv, shcho
stoyali, yak kam'yani podobi, movbi ne chuli j ne bachili nichogo. Kidav i na
splakanu sultanku El' Hurrem, shcho viglyadala, mov muchenicya u svitli
liskavic' na dolini plachu. I bula mucheniceyu, bo bil'she udariv gorya zhdalo
na ne¿ v zhitti ¿¿, nizh bulo tih kaplin tuchi, kotri porahuvati mozhe til'ki
sila Bozha.
   Zdaleka chuti bulo, yak kripshav shum i guk hristiyans'ko¿ kriposti. To,
ochevidno, kripshala oborona Vidnya.
   Sulejman mimo bolyu zvihneno¿ ruki ne dav po sobi piznati nichogo.
   Velikij zavojovnik i zakonodavec' Osmaniv, obernuvshis' oblichchyam do
Mekki, pokirno zithnuv do Boga i dav znak odnomu z ad'yutantiv.
   Toj prilozhiv trubku do ust.
   Za hvilinku grali vzhe trubi i pozavni vid shtabu. I zdovzh rozburhanih,
mov mors'ki buruni, ryadiv moslems'kih zagrali trubi j barabani razom z
pershimi gromami buri.
   - CHi to znov do nastupu? - zapitala, vse shche klyachachi, sultanka El'
Hurrem.
   - Do vidvorotu, o Hurrem! - spokijno vidpoviv volodar tr'oh chastej
svitu. I, pidstupivshi do zhinki, pidnyav ¿¿ z mokro¿ zemli vlasnoyu rukoyu.
   Oboº jshli, movchki i dumali pro svoº zhittya. Vin dumav u pokori svogo
duhu pro volyu Allaga, kotrij, mozhe, tut, na sim misci, poklav mezhu dlya
dal'sho¿ kari "dzhavram".
   A vona? Hora vnutri dusha dumaº nad svo¿m bolem.
   Oblyazhene hristiyans'ke misto nemov viddihalo. V nim shche yasnishe zablistili
Gospodni cerkvi i radisno, mov na Velikden', dzvonili vsi dzvoni ¿h. V
cilim misti lunala odna-odinoka pisnya:
   "Tebe, Boga, hvalimo!.."

   * * *

   Gluha osin' ishla zemleyu germanciv, koli vidhodiv z-pid Vidnya Sulejman
Velichavij. Ne gnala za nim niyaka pogonya. Ni oden viddil nimciv ne vijshov
za muri mista. Til'ki viter shumiv po lisah nad Dunaºm i kozhdij listok
kidav u grib jogo. YAkis' korotki, nemov postarili, dni jshli z sirim
svitlom svo¿m nad vijs'kom padishaha, shcho z viroyu vertalo z nim.
   Til'ki tut i tam zarokotiv grim po nebi. I chasom perun fosforichnim
svitlom kruto, yak gadina, zaskakav na obri¿.
   A listki beznastanno kanuli z derev.
   Nimi Bog Vsemoguchij prigaduvav lyudyam znikomist' ¿h. Vin tiho promovlyaº
osinnimi dnyami: tak minut' i vashi dni. I vi tak nikoli ne vernete na sej
svit, yak ne vernut' na derevo ti sami listochki, shcho zogniyut' v zemli, yak ne
vernut' ti dni, shcho minuli.
   Vidchuvav svo¿m sercem tu Gospodnyu movu velikij sultan Osmaniv. I tomu
spokijno vertav z pohodu svogo. A spokij vozhda vse udilyaºt'sya tim, shcho
viryat' v n'ogo i jdut' za nim. Todi j voni stayut' uchasnikami jogo spokoyu.
   Zdovzh beregiv dunajs'kih ¿hav Sulejman u napryami stolici Ugorshchini. Vzhe
vidnili vezhi ¿¿, koli pri shlyahu na oboloni uzrila sultanka El' Hurrem
bidnij tabor ciganiv. Blidij misyac' stoyav na nebi, a v tabori gorili
chervoni ogni.
   I drignuv davnij spomin u dushi sultanki. Vona kazala zaderzhati kritu
karetu svoyu, vihililas' kriz' vikno i kinula zhmenyu zolotih monet mizh
gurtok cigans'kih zhinok.
   YAk golodni ptici zerno, tak voni vmit' vizbirali groshi z zemli j zachali
tisnutisya do vikna kareti, shchobi predskazati buduchnist' neznakomij pani.
   Sultanka El' Hurrem prosterla livu ruku, j odna z ciganok zachala
govoriti:
   "Bilya shlyahu tvogo leleche j kedrina... Po odnim boci kviti i ternina...
Po drugim boci hrest i domovina... YAk blidij misyac', tak rosti bude tvoya
sila, pani... A v zhitti svo¿m dva razi zustrinesh kozhdis'ku lyudinu, kotru
raz uzrili yasni ochi tvo¿... A yak chas naspis, na mosti kalinovim uzrish
persten' z midi v p'yano¿ lyudini, lozlitkoyu vkritij, z kamenem
fal'shivim..."
   Tut ciganka glyanula v oblichchya neznakomo¿ pani i, sil'no zbentezhena,
kriknula odno nezrozumile slovo ta perervala vorozhbu. YAk rozpudzheni ptici,
zachali vtikati vid povozu vsi ciganki j cigane. Ta, shcho vorozhila, pravoyu
rukoyu zakrila ochi, a livoyu kinula v karetu kriz' stvorene vikno zolotij
grish, yakij pered tim pidnyala z zemli.
   Sultanka El' Hurrem strashenno shvilyuvalasya nespodivanoyu obrazoyu zvorotu
grosha, a shche bil'she perervannyam vorozhbi. Blida, glyanula na svogo muzha,
kotrij spokijno sidiv na koni. Na blagayuchij opiki poglyad ulyubleno¿ zhinki
dav znak rukoyu - i jogo gvardiya vmit' obstupila kolom ves' tabor
cigans'kij.
   - SHCHo se znachit'? - zapitav sultan providnika ciganiv, shcho nablizhavsya do
n'ogo z glibokimi poklonami. Toj vidpoviv z ostrahom, klanyayuchis' majzhe do
samo¿ zemli:
   - O visokij basho sultana Sulejmana! Tut luchivsya nadzvichajnij vipadok,
yakij musit' perervati vorozhbu. Ta, shcho vorozhila tij garnij pani, zustrila
¿¿ vzhe drugij raz v zhitti, i persha vorozhba ¿¿ vzhe zdijsnilasya! Takij
lyudini ne vil'no vorozhiti vdruge, ni prinyati vid ne¿ niyakogo daru lyudyam z
cilogo tabora, oprich kormu dlya hudibki...
   Koli vin se govoriv, pomalu nablizhalisya rozpudzheni ciganki j cigane ta
neohoche klali dovkrugi kareti zoloti moneti, oderzhani vid sultanki.
   Sultan ne vidpoviv ciganovi ni slova, til'ki tiho skazav kil'ka sliv do
odnogo zi svo¿h pribichnikiv.
   Nezabarom ciganam vidavano obrik, sino j oves dlya konej. A sultan z
zhinkoyu vi¿zdiv na korolivs'kij zamok na nichlig.
   Koli znajshlisya na visokij platformi zamku, zvorushena prigodoyu, sultanka
skazala nesmilo do muzha, shcho pochulasya matir'yu.
   Usmihnuvsya do ne¿ i skazav:
   - Koli bude sin...
   - To ti dash im'ya jomu,- dokinchila.
   - A koli bude dochka?
   - To im'ya ¿¿ bude Mirmag (Misyachne Svitlo),vidpovila,- bo zgadka pro
silu togo svitla, pro yaku opovidav meni raz Kassim u Stambuli, dodala meni
sili pid Vidnem ne pustiti tebe do boyu.
   Po hvili dodala:
   - Bachish, ya cherez tebe vpala z konya, a tobi, mozhe, i zhittya vratuvala.
   Sultan veselo usmihnuvsya j vidpoviv:
   - Koli ya sobi dobre prigaduyu, to zdaet'sya, shcho ya cherez tebe vpav z konya
i v rishayuchij hvili vivihnuv sobi ruku. Ale, mozhe, j luchshe tak stalosya.
   - I ti shche mozhesh sumnivatisya, chi luchshe? - zapitala.
   - O, ni, ne sumnivayusya,- vidpoviv Sulejman, kotrij tak lyubiv syu zhinku,
shcho mimo veliko¿ tverdosti svogo harakteru vse ¿j ustupav. I vse buv
zadovolenij z togo, shcho ustupav.
   - I chomu zh ti vidrazu tak ne govorish? - skazala, vraduvana.
   - Povir meni, shcho ya duzhe tishusya, shcho ne ti zvihnula ruku, til'ki ya,-
vidpoviv.
   - A meni najbil'she podobalosya, yak mi, jduchi na Viden', bachili z gorbiv
po dorozi, yak utikali pered toboyu nimec'ki viddili. Tochno, yak ptici pered
bureyu!
   Bachiv, shcho vona ne zvertala niyako¿ uvagi na jogo nevdachu j tishilasya
til'ki proyavami jogo sili. CHuv lyubov ¿¿ j buv shchaslivij, duzhe shchaslivij.
   - A ne znaºsh,- zapitala,- chomu ciganka perervala predskazuvannya moº¿
buduchnosti? Cikavo vdivlyalasya v jogo ochi. Sulejman spovazhniv i skazav:
   - Mabut', tomu, shcho tobi predskazuº buduchnist' sam Allag.
   - Nehaj diºt'sya volya Jogo! - dodala tak shchiro, yakbi na hvilinku blisnula
v nij ¿¿ davnya vira.
   I razom uvijshli v prekrasni kimnati ugors'kih koroliv.
   Muedzini zachali spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv. Na
Dunaj lyagala chudova tisha nochi, i ptici zmovkali v gustih ocheretah.
   Sulejman Velichavij shilivsya z zhinkoyu na divan molitovnij, oboº oblichchyam
oberneni do Mekki.
   Oboº molilisya do Boga za zhittya, yake shche bulo pered nimi,- divne zhittya.



   XVIII. GADDZH ROKSOLYANI

   "Hvala bud' Bogu, edinomu! Krim N'ogo nema Boga. Vin zhivuchij i vichno
zhivij. I nema nichogo Jomu rivnogo, ni na zemli, ni na nebi. Vin sotvoriv
nebo ta zemlyu j uporyadkuvav svitlo j temryavu. Hvala i slava Jomu, shcho svo¿h
virnih provadit' do svyato¿ svyatini!"

   Vzhe chas naspivav i zdibnij sin Sulejmana, Mustafa, yak vinna litorosl',
dozrivav... Dozriv i zamir sultanki.
   V p'yatnicyu, Allagom blagoslovennu dninu, viplila hasseke Hurrem zi
sinom Selimom i z donechkoyu Mirmag korablem zi Stambula do ªgiptu, shchob
vidbuti Gaddzh - svyatu podorozh na proshchu do Mekki j do grobu Proroka. Vona
narochno vibrala tu put', shchob obminuti ªrusalim i svyatu zemlyu nessarag, de
urodivsya, strazhdav i pomer na hresti divnij Bog dzhavriv. Sultanka ne
hotila stupiti na tu zemlyu, zaki pomolit'sya bilya grobu Proroka. I vsi
pravovirni moslemi hvalili rozum i pobozhnist' ¿¿.
   V ªgipti mala zhdati na muzha svogo, kotrij takozh hotiv ¿hati z neyu na
Gaddzh, ale vazhni derzhavni spravi zaderzhali jogo nespodivano v Stambuli.
Koli b Sulejman ne mig pributi v oznachenim chasi, oderzhala dozvil ¿hati bez
n'ogo dal'she, shcho j stalosya. V Kairi zlozheno dlya ne¿ veliku karavanu z
prochan i sultans'ko¿ storozhi. I vona rushila na Shid, napered shchob oglyanuti
gori Sinajs'ki.
   Get' za Suezom dromedar sultanki zvitriv vodu oazi i sam pustivsya
najsil'nishim bigom[86].
   Sonce pochalo pomalu zahoditi. A mertva pishchana pustinya zachala yakraz todi
svititi takim nadmirom krasok, yakogo shche v zhitti ne bachila: ostri, mov
porozdirani, zarisi girs'kih lancyuhiv na shodi svitili vsimi kraskami,
pochavshi vid najyasnisho¿ kraski fioletu azh do najtemnisho¿
chervono-purpurovo¿. A v tim samim chasi zelen' dolin nemov zavmirala v
matovim vidblisku i stavala nedvizhimo mertva.
   Vid storoni starogo ªgiptu nadhodila nich. Vzhe providniki-bedu¿ni
zagornulis' na nich v dovgi kire¿ z chorno¿ kozyacho¿ vovni i poklalisya na
pisku, bliskuchim, yak perli, sklonivshi golovi do snu na verblyudiv. Nad nimi
svitila sinya, yak turkus, velika banya neba, z diyamantovimi zoryami.
Poklalasya j sultanka Misafir, a dalekij smih giºni, shcho jshla do vodi,
kolisav ¿¿ do nespokijnogo snu. Sultanka Misafir dovgo ne mogla zasnuti,
rozpam'yatuyuchi v pustini divne zhittya svoº j tyagar griha, shcho gnobiv dushu ¿¿:
vzhe dokladno ulozhenij plan ubijstva pervorodnogo sina svogo muzha vid
persho¿ zhinki. Nihto ne znav pro ¿¿ plan, oprich ne¿ i Boga na nebi. YAkraz
dlya vidvernennya vsyakogo pidozrinnya vid sebe narazhuvalasya teper na duzhe
vazhku j nebezpechnu podorozh do najsvyatishogo miscya moslemiv i do grobu
Proroka.
   A rannim rankom, koli yasna styazhka svitla zijshla daleko na Shodi,
zabrenila mala mushka i zbudila mogutnyu sultanku.
   Nezabarom zablestiv na pisku ogon' z suhogo navozu verblyudiv. Nad nim
poklali kazani z pahuchoyu kavoyu. A po snidannyu rushila karavana sultanki v
poludnevo-shidnim napryami. Pravoruch minilosya yakoyus' divnoyu zelennyu CHervone
more. Opodalik vid n'ogo grizno pidnimalisya temni masi gir Dzhebel'-Ataka,
a livoruch - gori Dzhebel'-Et-Tig, zlozheni z vapna, krejdi j piskovogo
kaminnya.
   V bliskuchim svitli soncya tiho prostyagalosya shiroke poberezhzhya CHervonogo
morya. Nogi konej i verblyudiv gliboko zapadalisya v jogo sipkim pisku, ale
mimo togo hid ¿h ledvi bulo chutno.
   Starij providnik, bedu¿n u dovgim, bilim burnusi, shcho ¿hav bilya sultanki
El' Hurrem, prilozhivshi ruku do chola i do sercya, skazav:
   - Otsi visokopenni daktilevi pal'mi i vichnozeleni tamariski z
luskovatim listyam i z kvitom, yak roza, chervonim, otsi akaci¿, shcho mayut'
pni, mov z bronzi, i kolyuchki, mov zi sribla, - vsi voni vkazuyut', shcho
nedaleko vidsi zherela Moiseya, o velika hatun!
   - Studeni chi tepli?
   - Garyachi, o hatun! Ale ruku mozhna v nih vderzhati. Voda v nih maº v sobi
til'ki malo soli, a v deyakih taka girka, shcho piti ¿¿ nemozhlivo. Dzherela ti
ukriti mizh kaktusami j dikimi pal'mami, o hatun!
   Uvagu sultanki vidvernuv nevisokij sugorb, divnij tim, shcho na samim
verhu jogo blistila nemov sadzhavka z vodoyu. Sultanka skermuvala, do n'ogo
svogo verblyuda i, pid'¿havshi blizhche, ziskochila na zemlyu ta skoro pidijshla
do vodi. Hvilinku vdivlyalasya v ne¿, potomu nahililasya j obidvi ruki
vlozhila v vodu, zaki providnik vspiv pribichi naverh.
   Nespodivano kriknula i pospishno vityagnula ruki. ¯h obsili vodni
nasikomi j shchipali zavzyato.
   - Ne bijsya, o hatun,- skazav arab.- Ti krichish bil'she z nespodivanogo
strahu, nizh vid ukushen'. Voni neshkidlivi.
   Kazhuchi se, sam zanuriv obidvi ruki v vodu azh poza likti j zachav
vityagati namul chornij, yak atrament, i vimivati prozrachni vapnyani shkaralushchi
zviryatok, kotri vzhe vimerli v nih. Z takih shkaralushch povstav cilij toj
divnij sugorb, shcho sto¿t' dosi na piskah pustini nedaleko vid zherel Mojseya
bilya gir Sinayu.
   Koli vzhe znov ¿hali starinnim SHlyahom Faraoniv, kotrim Izrail' mandruvav
pered vikami, skazav starij arab do mogutn'o¿ sultanki, pokazuyuchi ruhom
golovi na sugorb z masi shkaralushch:
   - Kozhdomu sotvorinnyu priznachiv Allag dilo jogo. I nema v ochah
Vsemoguchogo ni menshih, ni bil'shih dil. Mektub!..[87]
   Sultanci El' Hurrem prigadavsya ¿¿ uchitel' Abdullag, kotrij u Kafi
opovidav ¿j, shcho predskazano.
   ¯hali dal'she movchki SHlyahom Faraoniv. Kusni ostrogo kreminnya j,
ochevidno, lyuds'kimi rukami zroblenih kam'yanih znaryadiv, kinci krem'yanih
stril, do nozhiv podibni, lezhali zdovzh togo shlyahu v piskah. ¯hali dovgo.
   ZHara kripshala, bo nablizhalosya poludnº. Verblyud sultanki, kotrij dosi
uperto krutiv nosom, koli vona pidsuvala jomu suhi, yak porohno, zela
pustini, teper zachav lasuvati ¿h, mov prismaki, osoblivo pahuchi kantolini
ta girki zolotisto-zhovti kolokvinti; ovochi ¿h, podibni do malih pomaranch,
lezhali zashli zdovzh SHlyahu Faraoniv mizh listyam, podibnim do listya
vinogradu.
   A yak sonce zajshlo, karavana stala j arabs'ki providniki zvarili j
zachali ¿sti bile m'yaso pustinnih yashchirok, kotrogo ne mogla ¿sti zhinka
padishaha. I dali ¿j medu dikih pchil i solodkih daktiliv.
   I znov nastav den', ale takij, shcho ne dobre nadast'sya do ¿zdi v pustini.
To zi shodu, to z poludnya zavivav viter - takij garyachij, shcho zdavalosya,
nemovbi hto duv ognem z velicheznogo miha. Nebo stalo zhovte, yak sirka. A za
kozhdim poduvom garyachogo vitru vozduh stavav temnij i ¿halosya, mov u mryaci.
   Nevimovna spraga zachala muchiti lyudej i zviryat. Bedu¿n, shcho postijno ¿hav
bilya sultanki, vinyav i podav ¿j do zhuvannya zatverdlu zhivicyu, kotroyu priº
arabs'ka akaciya.
   Strashna zhara trivala ves' den' azh do vechera. A koli nareshti ulyagsya
"viter z pekla", bula vzhe temna nich. I navit' micni lyude ne mali sili, shchob
vidrazu znyati sidla zi zviryat. Tak ¿h vtomila zhara.
   Vsi bedu¿ni podivlyali sultanku Misafir, kotra ves' chas ¿hala na svo¿m
verblyudi, mov pravdiva arabka. I ni razu ne kazala zderzhati karavani, hoch
bula ditinoyu daleko¿ kra¿ni na pivnochi, de sonce lish todi mae sil'nij
blisk, koli na n'ogo divitisya. Za ¿¿ prikladom derzhalisya j zhovniri
padishaha, hoch ne odnomu z nih robilosya mlisno kolo sercya i yazik zgoryacha
dereviv.
   A tret'ogo dnya starij shlyah faraons'kij perejshov u majzhe bezdorizhnu,
kam'yanistu stezhinu. Dovzheznim gusakom sunula neyu karavana sultanki
Roksolyani do gori, zvano¿ Goroyu Kupeliv Faraons'kih.
   Gusta para po sej den' dobuvaºt'sya z duzhe garyachih zhsrel na tij gori, v
kotrih vid spokonviku kipit' natron i vapno, sil' i sirka. Tam mozhna
zginuti vid spragi, bo nema ni kaplini vodi do pittya.
   Nemov garyacha pich, obnyala karavanu vuz'ka i bezvodna dolina. Odinoku
stezhinu ¿¿ shche bil'she zvuzhuvali z obidvoh bokiv ostri, kam'yani
vistupi-iglici visokih girs'kih stin z chervonim, chornim i yasno-zhovtim
kaminnyam.
   Karavana z trudom zachala vhoditi na goru Vadi-Budru. Velichezni pokladi
brunatnogo, chervonogo j zelenogo granitu, mov poverhi vezh, pidnosilisya do
neba. Viglyadali yak budova veletniv, bo velikans'ki kvadri kaminnya vidnili
nemov ustavleni odni na drugih. Veliki kupi j dovzhezni polosi chornih
zhuzhliv, vipalenih vulkanichnim ognem, tyagnulisya popid kolosal'ni brili
granitu. Mizh nimi tut i tam nemov goriv yaskravij, yak cegla, chervonij
porfir.
   Vtomlena jshla karavana sultanki stezhinoyu samim krajchikom propasti cherez
starinnij perehid, de vzhe najmenshij podih vitercya viklikaº bodaj uludu
oholodi.
   V poludnº chetvertogo dnya dijshla karavana sultanki do slavnih kopalen'
Maggara, de vzhe lit tomu p'yat' tisyach ºgipets'ki faraoni dobuvali mid' i
malahit i vidki slugi ¿h privozili dorogij sinij turkus do cars'kih
skarbnic' u Memfisi.
   Tut zderzhano pohid, bo sultanka hotila oglyanuti starezni shahti. Voni z
neimovirnim trudom i nakladom praci vkopani v nadzvichajno tverdi, bliskuchi
skeli granitu i shcho dali, to vuzhchi. SHtuchni, kam'yani kolyumni zabezpechuvali
robitnikiv pered zavalennyam ¿h u nebezpechnih miscyah, de granit buv
potriskanij. SHCHe vidno bulo slidi dolota j inshogo znaryaddya starinnih
kamenyariv ªgiptu mizh sin'o-zelenimi turkusami v micnih skelyah, de voni v
temnih lomah zahovali svij blisk i svoyu chudnu barvu.
   Vsya dolina pokrita bula do vtomi monotonnimi kusnyami cegli, vipalenimi
nachervono, ozhivlena til'ki nabatejs'kimi, koptijs'kimi, grec'kimi j
arabs'kimi nadpisami, virizanimi na velikih skelyah. Sultanka Misafir
prislonila biloyu rukoyu svo¿ sini ochi j zanyalasya chitannyam arabs'kih
nadpisiv. I dovgo chitala ¿h ta j navit' vipisuvala z nih starinnu
mudrist', yak pchola, shcho zbiraº mid, de zustrine jogo.
   Na zahodi bovvanila pusta i naga grupa gir Dzhebel'-Moka-teb. Ne bulo ni
na nij, ni pid neyu navit' najmarnisho¿ derevini tamariski, ni stebelini, ni
mohu, ni travi. Til'ki caricya samota i dochka ¿¿ movchanka panuvali tut
vsevladne azh gen daleko i visoko-visoko - do velichno¿ i divno¿
gori-piramidi z p'yat'ma rosohami, zvano¿ Dzhebel'-Serbal'. Se svyata gora
zakonodavstva gebre¿v i vsih narodiv, shcho prinyali viru Bozho¿ litorosli -
Spasitelya z rodu Davida, sina Prechisto¿ Divi Mari¿.
   Strimka i mov zastigla v bezkonechnij samoti i movchanni stoyala
p'yatipal'chasta svyata gora Mojseya, zvana Sinajs'koyu, abo Goroyu Bozhogo
Zakona. Velichna, movchazna, mov bilij p'yatikratne zagnutij voal'-serpanok,
pravdivo najdorozhchij z serpankiv na zemli. A pid neyu CHorni nizhchi gori i
daleka oaza Ferranu. Strimka i zastigla v spokijnij velichi pidnosit'sya
svyata gora Mojseya. A vid ne¿ azh do Ras-Magomedu na poludnevim kinci
pivostrova pryamovisnimi rozpadlinami blistyat' vid spokonviku donini
masivni gori z porfiru i rizhnogo inshogo kaminnya - chervonogo, yak m'yaso,
zelenogo, yak trava, chornogo, yak vugillya, i takimi masami dohodyat' voni azh
do CHervonogo morya, de kinchat'sya v vodi, otocheni koralyami...
   A p'yatogo dnya karavana sultanki nablizhilasya do stin z granitu
Vadi-Ferranu, najbil'sho¿ dolini pivostrova, zvano¿ Dolinoyu SHishej. Vona raz
u raz shirshala. Bilya stezhini karavani zachali pokazuvatisya sochisti i pozhivni
zela.
   Po p'yati godinah dijshla karavana do Perli Sinayu, najkrashcho¿ oazi
Vadi-Ferranu, de pered vikami bula bitva z Amalikitami.
   Svizhi zherel'ni strumki i potoki zhurchat' v ogorodah Perli Sinayu, zvanih
Vidbliskom Rayu. Nad chistoyu zherel'noyu vodoyu rucha¿v spivali ptahi v gustij
troshchi i pligali diki kachki. Mizh ryasnimi ovochami zeleni granativ vidnili
zeleni dereva migdalovi, tamariski, pal'mi daktilevi, i dereva seyalyu, i
prekrasni smugi pil' z tovstoyu psheniceyu i yachmenem.
   V Perli Sinayu spochila perla Cargoroda - sultanka Rok-solyana. A na
drugij den' rano skazala zdivovanim arabam, shcho hoche osobisto vijti - na
sam verh svyato¿ gori Mojseya!
   - Tam nema ni dorizhki, ni stezhki, o velika hatun! To gori bezdorizhni...
   - YAk chasom lyuds'ke zhittya,- vidpovila sultanka. I nakazala prigotovitisya
do podorozhi providnikam i malim chetam yanichariv i sipagiv.
   CHerez diki skeli i gostre kaminnya, malimi dolinkami, de bili z zemli
zherela i bula ristnya, zapadnyami i debrami jshla divna zhinka padishaha v
bezdorizhni i bezstezhni visoti Dzhebel'-Serbalyu. Za neyu movchki jshli cheti
moslems'kih saldativ, a bilya ne¿ zdivovani providniki.
   Nemov virazna mapa, shcho maº relifi, yarko vidrizhneni kraskami,
zarisuvalisya pered ¿¿ ochima vzhe z persho¿ visoti: chorna polosa granitiv, i
sira piskovogo kamenyu, i zhovta pustinya, j zelenij upravnij prostir
Vadi-Ferranu. A dali prebagati v zakruti dolini mizh nezlichimimi gorami i
vizhinami, bezmezhna j okom neobnyata Pustinya Mandrivki azh do dalekih-dalekih
visochin Petrasu, do gir mizh Nilem i CHervonim morem - kozhda z nih u
vlastivij sobi krasi i velichi virazno vistupala v prozrachnim chistim
povitri.
   Nihto ne pochuv vid divno¿ zhinki padishaha ni slovechka zhalyu, hoch odyag na
nij skoro podersya i zvisav shmatami i hoch ruki mala bolyucho j do krovi
poderti kil'cyami rostin u dikih debrah Dzhebel'-Serbalyu.
   Providniki raz u raz oglyadalisya na ne¿, chi ne skazhe vertati. Ale
pomilyalisya do kincya. Sultanka jshla dal'she v diki vertepi Serbalyu, hoch i
bila sorochka ¿¿ vzhe takozh bula poderta. Derzhalas' lishen' shchoraz bil'sh
opodalik vid muzhchin i jshla zavzyato dal'she na najvishchij verh svyato¿ gori
Mojseya, viddilenij vid inshih verhiv ¿¿ glibokimi propastyami.
   Pid samim shpilem kazala vsim zaderzhatisya j sama-odna vijshla na n'ogo.
   Pizno vnochi vernula zi storozheyu do Perli Sinayu j do krayu vtomlena lyagla
pid tamariskami, divnimi derevami, shcho dayut' mannu, yakoyu Bog kormiv svij
narid u pustini. Dereva ti mayut' duzhe delikatnu koru. Vona, prokolena
odnim rodom nasikomih, vidaº u zranenih nimi miscyah kaplini, podibni do
medu i chisti yak krishtal'. Voni vidpadayut', tverdnut' i nadayut'sya do harchu.
   Sultanka Roksolyana vidpochala kil'ka dniv i vilichilasya z ran na rukah i
nogah. A todi zayavila, shcho hoche shche vidvidati Sinajs'kij monastir hristiyan,
polozhenij visoko v nepristupnim misci mizh biloyu goroyu Mojseya i chornim
Dzhebel'-Arribom.
   Ta teper uzhe nishcho ne divuvalo ni bedu¿niv-arabiv, ni soldativ sultana.
   Skoro svit rushili z neyu strimkoyu stezhkoyu. A koli stezhina stavala vzhe
duzhe strimka, vzyala sultanka zvira za povodi i pishki jshla pered nim,
dodayuchi jomu vidvagi. Z molitvoyu do Allaga na ustah ishli za neyu pobozhni
moslemi.
   Pravoruch i livoruch pidnosilisya visochezni, pryamovisni stini z granitu v
diko-fantastichnih formah, bo j granit vitriº u bezvistyah vikiv, i nema
nichogo vichnogo, oprich duha Bozhogo i jogo chastinki, yaku Bog vdunuv u lyudej
na obraz i podobis svoº.
   Po yakims' chasi pohodu vgoru pobachila otochenu gorami rivninu Er-Raga zi
skalistoyu visochinoyu Es-Safsar pri ¿¿ kinci. U strashnij velichi pokazalisya
¿¿ ocham nezabarom nezmirni granitni masi dvoh, majzhe do nebes visokih,
chervono-brunatnih skel'nih stin.
   A koli perejshla tu strashennu chelyust', stvorilasya pered neyu lagidno
pidnesena dolina Etro, po-arabs'ki Vadied-Der, z goroyu Arona[88]. A dali
shlyah do visoko polozhenogo Sinajs'kogo monastirya. Sto¿t' samotnij, na
shirokij dolini, u pivnichno-shidnogo pidnizhzhya gori Mojseya, zbudovanij yak
kripost'. U kaminni pered tisyachem lit vkovani tri tisyachi shodiv provadyat'
tudi, naverh.
   Tut znov kil'ka dniv spochivala sultanka i p'yat' raziv na den' molilasya,
licem obernena do Mekki...
   A potim pishla Vadi-Gebranom u poludnevo-zahidnim napryami, do chistogo yak
krishtal' zherela, bilya kotrogo roste neprohodima gushcha tamariskiv i dikih
pal'm. Sienit i bazal't dovkrugi. Ale skeli stavali pomalu shchoraz menshi.
Vzhe vistupali okrugli kamenyuki i pisok, shchoraz to krashchij i milkishij.
   Karavana sultanki skorim pohodom perejshla pustinyu El'-Kaa i dijshla do
gori, zvano¿ Dzvin, po-arabs'ki Dzhebel' Nakus. Vona dae sebe chuti nemov
dalekim zvukom dzvoniv, kotrij kripshaº j perehodit' u duzhe divnij shum. To
navivanij vitrami pisok pade tam u rozpuklini i propasti to¿ nezvichajno¿
gori i, zsuvayuchis', dzvonit' po skelyah, a pri skorim leti viklikaº
vrazhinnya sil'no shumnogo dzvonennya. Dzvonit', yak vichna vistka pro divnu
dolyu carici i zhinki Halifa, shcho kolis', yak sluzhnicya v serayu, vodu nosila i
kam'yani shodi mila.

   * * *

   A koli vidvazhna sultanka Misafir vtyagnula v svoyu dushu obraz pustini ta
peredumala ¿¿,- stratila vidvagu zapuskatisya dal'she. I nespodivano dlya
vsih kazala vertati do Kairu, shchob ishche zhdati tam na svogo muzha Sulejmana.
Bo obraz pustini, rivno yak obraz morya, i stepiv, i velikih nadzemnih
prostoriv, zvertaº dushu do Boga.
   Movchki zavernula storozha sultanki, a prochane, kotri jshli z neyu, pishli
dal'she, do grobu Proroka.
   A yak u Kairi rozijshlasya vistka pro ochajdushnu vidvagu sultanki,
zibralasya rada miscevih imamiv i hatibiv ta zaprisyagla v svyatini storozhu
¿¿, shcho zhaden vo¿n ¿¿ ne verne zhivij bez zhivo¿ zhinki padishaha, koli vona
vdruge virushit' u podorozh do Mekki. A v kil'ka dniv opislya naspiv z
Cargoroda posol vid padishaha i prinis sumnu vistku, shcho vmerla mati
Sulejmana, a vin prosit' zhenu svoyu pomolitisya za smutok svij bilya grobu
Proroka. Todi vdruge zlozhili dlya ne¿ veliku karavanu z prochan i storozhi, i
vona znov rushila na Shid.
   A pershe zamitne misce ¿¿ postoyu v dorozi bula teper miscevist'
Migtat-Bir-El'-Abd[89], de zachinalasya kra¿na malih gorbatih korov. Tam
rozlozheno nameti j zhinok uzyato v seredinu taboru. Rozpaleno vogni ta
prazheno pshenicyu. A nichchyu rozstavlyuvano storozhi azh do shodu soncya, bo
rozbijnichi plemena arabiv chigayut' na taki karavani, pidsuvayut'sya v temryavi
do nih, dushat' prochan i ograbovuyut'.
   A yak sonce zijshlo, navantazheno znov verblyudiv. I karavana sultanki
rushila v put' ta prijshla do El'-Gamri, mizh visokimi gorami, de ne bulo ni
odnogo poduvu vitercya, oprich garyachogo, yak ogon', vozduha, shcho jshov vid gir,
strashenno rozpechenih soncem. Skeli na tih gorah viglyadali, yak zamki z
rizhnobarvnogo kaminnya. A popid gori tyagnulisya chervoni, yak karmin, piskovi
nasipi. Tut karavana spochila j pekla ta ¿la baraniv. A potomu posuvalasya
mizh dvoma hrebtami nagih gir. A yak sonce zajshlo, prijshla do El'-Safri. Tam
buli zherela, ta voda ¿h bula garyacha, yak okrip. Vsi virni milisya v nij i
molilisya bilya zherel. Tut zastali yakes' plem'ya arabiv, shcho zhinki jogo buli
odyagneni v shkiri, visadzheni mushlyami, a diti ¿h bigali nagi. Krim nametiv,
mali pomeshkannya v pecherah na skloni gir. Vid nih mozhna bulo kupiti yaºc' i
suhih daktiliv. Se plem'ya ubivalo najbil'she prochan. Ale strah pered
sultans'koyu storozheyu malo takij velikij, shcho vnochi ubilo til'ki b prochan,
kotri neoberezhno viddalilisya z tabora.
   A najblizhchij postij nazivavsya Bir-El'-Mashi. Tut nich bula taka temna, shcho
ne vidno bulo ruki, navit' pidnyavshi ¿¿ do samih ochej. To¿ nochi ubili
rozbijnichi arabi til'ki tr'oh prochan. Rankom pohoroneno ¿h na skloni gori,
prilozhivshi tila kaminnyam, bo godi bulo vikopati grobi v tverdij, yak skelya,
zemli.
   A najblizhchij postij nazivavsya Bir-El'-Nahl', mizh gorami bez derev, bez
rostin, z bidnoyu zemleyu. Tut vozduh buv duzhe garyachij i vodi bulo duzhe
malo, vona bula zhovta i vonyala sirkoyu. SHCHob mogti ¿¿ piti, treba bulo
rozpuskati v nij sok z breskvi j tamarindi. Iz-za goryachi j dushnosti ne mozh
bulo zasnuti to¿ nochi. I hasseke Hurrem z donechkoyu Mirmag vijshla pered
svij namet i stala pid bezmezhnim nametom Allaga, shcho zvisav nad temnoyu
pustineyu, yak chornij oksamit, i divilasya sultanka v pustinyu, de vidno bulo
til'ki bliskuchi v temryavi ochi shakaliv i chuti bulo ¿h sumne skiglinnya, a
moloden'ka Mirmag tulilasya do materi zi strahu. ¯ uspokoyuvala ¿¿ mati, shcho
krugom sto¿t' storozha z yanichariv i sipagiv, a nad prochanami sila Bozha.
   Naraz zamovklo vittya shakaliv i stalo tiho, yak v usi. Na gori zareviv
lev. I zhah potryas pustineyu i vsimi, shcho zhili na nij. Zamovkli navit'
pereklikuvannya storozhi. Hasseke Hurrem ishla do nametu, bo j vona
nalyakalasya strashnogo carya pustini. Vtim zalunav lyuds'kij golos. I sered
nichno¿ tishi blisnulo ta zagrimili dvi sal'vi vistriliv. To yanichari j
sipagi strilyali v temryavu pustini. Vidpoviv ¿m znov potryasayuchij rev. A
voni vdruge i trete strilyali v temryavu. To¿ nochi ne spav nihto dorana.
   V nameti opovidali nevol'nici, yak garyachij vihor samum zasipaº karavani
prochan, shcho mayut' tyazhki grihi na sovisti.
   A potomu znov ¿hali dovgo i karavana uvijshla v yakus' divnu miscevist',
dovkrugi kotro¿ buv prostir "vodnih dir". Tam grunt buv vapnistij i
poritij shtuchnimi basejnami, de misyacyami perehovuvano vodu z ridkogo v tij
okolici doshchu. Tam vidnili de-ne-de poodinoki pal'mi, ale sama miscevist'
bula bez zeleni.
   Vidsi rushila karavana na pustu j til'ki slipuchim bliskom soncya zalitu
rivninu. Godina za godinoyu minala, i vse vidnili til'ki prostori pisku j
chorne kaminnya, gladen'ko vitrom oshlifovane, shcho strashno blistilo v yarkim
blisku soncya. Z verhiv pishchanih gorbiv, yaki zustrichalisya po dorozi, vidnilo
nepereglyadne more dalekih piskovih rivnin, mali okrugli golovi piskovih
sugorbiv i divni grebeni, shcho nemov tonuli v otochenni kam'yanih valiv.
   A najblizhchij postij buv El'-Ciyat,- duzhe priºmnij. Tut privitali
sultanku posli svyatogo mista Medini,- mir i povodzhennya meshkancyam ¿¿!
   Ta zaki karavana dijshla do Medini, vozduh stav vid goryachi takij
chervonij, yak sherst' verblyuda, mal'ovana gemnoyu, j zemlya stala pekucha, mov
gran'. Tut na cim shlyahu zginulo bagato verblyudiv, a ti, shcho ¿hali na nih,
poruchivshisya voli Bozhij, ishli dali pishki po rozpalenim, yak gran', kaminni.
I bagato ¿h upalo mertvih sered pustini, i ne pobachili voni domiv svo¿h.
   Nareshti zdaleka pokazavsya v prominnyah soncya svyatij gorod
Medina-El'-Nabi[90], yak bila golubka na zhovtij pustini. A yak sonce
klonilosya do zahodu, karavana sultanki vstupala u svyate misto. Vsi lyudi ¿¿
buli mov p'yani vid utomi i speki. Ale v tim misti mogli spravdi vidpochati,
bo tut voda bula zimna, yak lid, i solodka, yak mid, a vozduh buv chistij, yak
krishtal'. Tut usi zabuli strashnu goryach pustini ta spali tverdo do ranku. A
rano pishla sultanka do Garam-Esh-SHerifu[91] i vstupila u Bramu Miru i
molilasya. Dim toj buv takij garnij, yakbi lyude vkrali jogo z Bozhogo rayu.
CHudovi buli kraski jogo: chervoni, zhovti j zeleni. I veliki skarbi buli v
nim, darovani sultanami, i knyazyami, i virnim narodom. Oden mur togo domu
buv pozolochenij, na nim bagato nadpisiv z Koranu i pravdivih istorij. Mizh
400 stovpami i 300 lyampami, na dolivci z moza¿k i marmoriv, pid visokim
viknom, kriz' yake vidno sinº nebo, na misci, de pomer Prorok Magomet,
uzrila hasseke Hurrem jogo domovinu z bilogo, yak snig, marmoru, pid
chotirigrannim baldahinom z chornogo kamenyu. Vsya vona bula pokrita
dorogocinnimi kilimami, yaki zminyayut' shcho 6 lit j uzhivayut' opislya do
nakrivannya domovini sultaniv i ditej sultans'ko¿ krovi. Bilya Proroka
spochivayut' halifi Abu-Bekr i Omar.
   - A tut,- promoviv providnik,- maº zabezpechene misce Isus, sin Mari¿,
shcho prijde shche raz pri kinci svitu[92]...
   Sultanka zdrignulasya, zithnula do Boga i kazala poklasti privezeni zi
Stambula dorogi kilimi, priznacheni kolis' na domovini ¿¿ muzha j ditej.
   Kinula shche raz okom na domovinu Proroka i na nadpis na nij: "V im'ya
Boga! Udili jomu laski svoº¿!" I vijshla zi svyatini Proroka z ostrahom u
dushi, bo znala, shcho tut ne bula shche noga nevirno¿ lyudini. Navit' viddih
tako¿ zanechishchuº vozduh svyatih misc'. Tut moslemi ubivayut' bez poshchadi
kozhdogo nevirnogo, shcho nablizhit'sya do svyatih misc' Islamu. Vidsi pishla
sultanka do miscya, de angel Gospoden' zijshov z neba, i do miscya, de zhila
dochka Proroka, i do inshih svyatih misc', vidrizhnyayuchi pravdu vid nepravdi. I
shche vidvidala hasseke Hurrem,blagoslovennya Bozhe i mir nad neyu! - miscya, de
zhila Sit-Galima, mamka Proroka, i zhinki jogo, i sin jogo Sidi-Ibragim, i
Said-El'-Hadri, priyatel' jogo, i misce, de svyato¿ nochi kadr Koran zislano
z neba, i studnyu El'-Hatim, shcho, maº vodu solodku, yak mid, i kvasnu, yak
citrina, bo dva zherela z takimi vodami vlivayut'sya v ne¿, i de lyubiv siditi
Prorok Magomet,- haj mir daruº jomu Allag!
   A potomu ¿la po-tamoshn'omu zvichayu sham-borek, tisto na masli,
priryadzhene, yak u Damasku, i pila vodu z zherela Proroka.
   A drugogo dnya rankom pishla na molitvu do chotir'oh svyatin' i kolo
poludnya vidvidala misce, de stoyav ruchnij mlinok, na kotrim molola pshenicyu
dochka Proroka Fat'ma. Mlinok toj obbitij zolotom i visadzhenij smaragdami
ta inshim dorogim kaminnyam. A potomu pishki pishla z pochotom svo¿m na goru
Agd, de molilasya za muzha svogo, i za siniv svo¿h, i priyateliv ¿h. A
vernuvshi, ¿la pechene m'yaso, solenu sharanchu, rizh z maslom i ovochi. A vse
tam bulo desheve, krim citrin, hoch bagato prochan bulo v Medini.
   A yak semij raz zijshlo sonce nad svyatim mistom pustini, prinesli azh pid
muri jogo i v same misto Magmel'-SHami[93] z dorogimi zavisami. A z neyu
prijshlo 20 000 prochan i gorozhane z Mekki po zhinku padishaha. I plakali za
neyu meshkanci Medini, mov doshch liv z neba, i vsadili ¿¿ v svyatini do
Magmel'-SHami pri revi samopaliv i garmat kriposti.
   I jshla karavana sultanki azh do zahodu soncya i spochala v Biyari-Ali. A
drugogo dnya kolo poludnya vistril z kanoni dav znak, shcho nablizhayut'sya do
najsvyatishogo miscya islamu. I popadali vsi oblichchyam do zemli j lezhali
godinu na pisku i molilisya, azh poki guk garmat ne dav ¿m znati, shcho mozhut'
vstati i jti dal'she. Vstali i jshli shche godinu po zahodi soncya, azh prijshli
do miscya bagatogo u vodu. Tam bula nepereglyadna t'ma prochan, shcho zapovnyali
pustinyu na tri mili dovkrugi. Voni pekli na ognyah solodke galyavi z olivoyu
z sezamu, z cukru i muki ta hlib na zeliznim sachu, m'yaso na rozhnah i inshi
prismaki. I gorila vsya pustinya ognyami sered chorno¿ nochi. A krugom chuti
bulo okliki sultans'ko¿ storozhi, shcho beregla zhinki padishaha: "Bud' gotov!"
   A hasseke Hurrem spochivala v nameti na gorbi, shcho nazivaºt'sya Kapelyuh z
cukru. Tut vojovnichi plemena Gedzhasu skladali ¿j poklin i chastuvali ¿¿
napitkom, yakogo shche ne pila v zhitti svo¿m.
   I znov rushila dal'she karavana sultanki i spochala azh vnochi sered nago¿
pustini. Tut usi prochane skinuli odyagi j zavinulisya v polotna. Jshli boso,
bez obuvi, bez zavo¿v na golovah, bo ne vil'no vzhe mati na sobi nichogo
shitogo nitkami, ni najmensho¿ zbro¿, shchob navit' ptichki ne ubiti v tim
svyatim misci. I pered soncem zakrivatisya ne vil'no ni muzhchinam, ni zhinkam.
A vecherom dnya togo dijshli do Mekki, de vozduh takij garyachij, shcho dihati nim
vazhko. I vodi piti godi, bo j vona garyacha. Mov p'yani vid utomi i strashno¿
zhari, prochane perejshli ploshchu svyato¿ Kaabi, pokrito¿ chornim shovkom. Vona
bula otochena chudovoyu kolyumnadoyu, osvitlenoyu tisyachami okruglih lyamp, shcho
gorili na zemli, yak zvizdi na nebi.
   Procesiya vstupila v Garam-El'-Mekki j molilasya napered za shchaslivij
povorot. Tam usi pili svyatu vodu Proroka. A vecherom spozhivali m'yaso z
kvasnim molokom.
   A sliduyuchogo dnya vzyala sultanka kupil' i po¿hala na goru Arafat, de
Adam ¿v z dereva znannya dobra i zla i de jogo vignala z rayu sila Bozha. Cya
gora pokrita milen'kim pisochkom i taka shiroka, shcho na nij mozhe zmistitisya
20 000 lyudej. Na nij ne bulo chuti niyakih rozmov, oprich krikiv prochan, shcho
prosili Boga daruvati ¿m ¿h grihi i provini. A yak sonce zajshlo, osvitili
raketami vsyu goru j zalunali golosi sered nochi: "Prochane! Allag vibachit'
vam vashi grihi!"
   A yak masi prochan dijshli do brami Adama j Evi, zvano¿ El'-Alemcin,
pochavsya takij stisk, shcho brat ne znav brata, ni bat'ko sina; perli navit'
na lektiku zhinki padishaha! Kozhdij hotiv yaknajskorshe vijti z togo miscya, bo
vono vuz'ke j duzhe dushne, a verblyudi tratuvali na smert' tih, shcho vpali z
nih u tij brami. Tut vijs'kova storozha zhinki padishaha mala najbil'she
klopotu za ves' chas dorogi.
   A zi shodom soncya jshli prochane na misce Mazdlyafag, de kozhdij nabrav
kreminiv sim raziv po sim, shchob kidati ¿h v dolini Mind - na spomin, shcho tut
Avraam vidignav kreminnyam chorta, shcho ne davav jomu prinesti v zhertvu sina
Isaaka. Z tim u ponyatti virnih luchit'sya vidkiduvannya vid sebe grihiv i
grishnih zamisliv. Sultanka El' Hurrem kinula takozh vlasnoruchno 49 kreminiv
na dolini Mina.
   Hasseke Hurrem vlasnimi rukami zbirala garyache kaminnya pustini, a dumki
pro dolyu ¿¿ sina pekli ¿¿, yak ogon'... Mala kidati kaminnya v dolini po
zvichayu. Ale ne hotila vidkinuti ni odnogo zi svo¿h zamisliv, hoch voni buli
tyazhki, yak olovo. V dolini Mina ostali tri dni po staromu zvichayu. A potomu
prinesli v zhertvu baraniv i vecherom pishli do Megmelya na chudono prikrashenij
ploshchi. T;im buli tri nochi, osvitlyuvani raketami tak pregarno, shcho podibno¿
krasi nema nigde bil'she. SHCHojno tret'ogo dnya kidala hasseke Hurrem kreminnya
v dolini Mina j vernula do Mekki. Po dorozi oglyadala goru El'-Nur, yaka tak
svitit' vnochi, yakbi ¿¿ htos' osvitlyuvav. A v dolini Mina ne ostav ni oden
horij, hoch speka tam bula strashna. Vsi svyatini Mekki perejshla i milasya v
studni Zemzen, bilya yako¿ osili pershi lyudi, j oglyanula charivnu Mosheyu.
   A yak skinchila oglyadati vsi svyatini Mekki, pishla do najsvyatisho¿ z nih,
do Beit Allag[94], de vmurovanij bilya vhodu chornij kamin' "gadzhar". Jogo
prinis arhangel Gavri¿l praotcyu Avraamu. Tam i dosi º Makam Ibragim,
kamin' z vidtiskom stip Avraama. Cila svyatinya zakrita zverha pered
lyuds'kimi ochima najdorozhchimi kilimami. A shchob uvijti do ne¿, treba ¿¿ sim
raziv obijti pishki kam'yanim shlyahom.
   A svyatinya Kaaba ne maº dverej vid zemli, yak usi inshi svyatini na sviti.
Dveri ¿¿ umishcheni visoko. I shodiv do nih nema, til'ki drabina.
   Z drozhannyam sercya vhodila po drabini sultanka El' Hurrem do nutra
svyatini. A yak uvijshla i zstupila do ¿¿ nutra,- stala, zdivovana na vid,
yakij pobachila.
   Dim Boga, zvanij Kaaba,- cil' palomnictva vsih virnih moslemiv,- buv u
nutri zovsim porozhnij i pustij... CHotiri nagi stini, i bil'she nichogo... Ni
vivtarya. Ni nadpisiv. Ni znakiv. Ni praporiv... Ni sadzhu[95], ni
gikgmi[96], ni tafsiru[97], ni fikgi[98], ni navit' gaditu[99]... CHotiri
nagi stini, i bil'she nichogo... Kam'yana dolivka j kam'yana povala. Vse z
sirogo kamenyu. Bez kilimiv. Bez ozdob... CHotiri nagi stini, i bil'she
nichogo...
   I napruzhila ves' svij um sultanka. Ta ne mogla rozumiti divno¿ movi
Kaabi, najsvyatisho¿ z svyatin' moslems'kih, shcho govorit' movchannyam sered
sirih stin.
   A yak vijshla z divno¿ svyatini moslemiv, do kotro¿ kermuyut'sya oblichchya ¿h,
de voni ne buli b, znajshlasya znov u blesku soncya. I prislonila ochi, i
pobachila ryad ulemiv i hatibiv, shcho vitali ¿¿ glibokimi poklonami, a diti
najvishchih rodiv Mekki strausinimi perami kinchili zmitati pregarni kilimi,
posteleni dlya nig ¿¿, zaki zijde do lektiki. Stala, podyakuvala za chest' i
promovila:
   - Hochu ostaviti dobru pam'yatku dlya najsvyatishogo mista moslemiv, shchob
Allag milostivij buv dityam mo¿m.
   Vsi dostojniki pereminilisya v sluh, i stalo duzhe tiho na podvir'yah
Kaabi. A mogutnya sultanka Misafir otvorila usta svo¿ i promovila:
   - Viberit' sobi zherela studeno¿, dobro¿ vodi hochbi yak daleko vid
svyatogo mista s'ogo, a ya pobuduyu kam'yani sklepinnya vodoprovodiv po pustini
j imenem muzha mogo sultana Sulejmana,- nehaj voviki trivaº slava jogo! -
nakazhu doprovaditi vse svizhu vodu do svyatogo mista s'ogo.
   SHCHe hvilinku stoyali vsi yak ostovpili vid takogo daru, yakogo ne dali dosi
j najmogutnishi halifi ta sultani. A potomu vsi vpali oblichchyami na zemlyu
pered neyu, yak pered svyatoyu. I vinesli sribni kitli z svyatini i vdarili v
nih. I zbigsya ves' narod svyatogo mista Mekki, i vsi prochane, shcho buli v
nim. Z kriposti nad mistom zagrali trubi, i vdarili garmati, j shal radosti
opanuvav usih. I ne bulo nikogo, hto ne znav bi pro velikans'kij dar
sultanki Misafir, i vsi blagoslovili slidi ¿¿ j ditej ¿¿.

   * * *

   A dnya togo vecherom chudovij zapah shampaki j inshih eterichnih perfum z
najdorozhchih magnolij zapovniv visoki kimnati sultanki Misafir. Ta ne mogla
uspoko¿tisya rozburhana dumka ¿¿, i son ne zlipav ¿¿ povik na vidpochinok.
Hoch uzhe j gluha pivnich gliboko viddihala i v ulicyah svyatogo mista Mekki ne
vidno bulo ni odnogo domu, de svitilosya svitlo, stoyali osvitleni kimnati
El' Hurrem.
   I zaprimitila se nichna storozha svyatini Kaabi. A rankom zanepokoºni
svyashcheniki ¿¿ zhdali vzhe v domi, priznachenim dlya sultanki, shchob dovidatisya,
chi ne hora vona.
   Koli sultanka Misafir perekazala ¿m zapit, yakogo likarya mali b na
primiti, vidpovili: "Dlya horogo tila i dlya horo¿ dumki". A koli sultanka
Misafir poprosila ¿h, shchob priveli jogo, vidpovili, shcho vin ne opuskaº svoº¿
pecheri v pustini, de posvyativsya Bogu yak dervish, i til'ki tam mozhna
vidvidati jogo.
   Po tr'oh bezsonnih nochah rishilasya sultanka Misafir vidvidati svyatogo
dervisha. Na trista krokiv pered pecheroyu zatrimalisya vsi, shcho tovarishili ¿j,
i til'ki vona sama pidijshla do pecheri j pobachila v nij starcya, shcho molivsya
v nij. A viglyad mav takij, shcho prigadavsya ¿j opis togo dervisha, kotrij u
Cargorodi predskazav sultanovi urodzhennya ¿¿ sina Selima v richnicyu zdobuttya
Stambula.
   Vstupila v pecheru, i privitala jogo, i zapitala, spustivshi ochi, yak
molennicya:
   - CHi ti, o starche Bozhij, lichish hore tilo i horu dumku lyudej?
   - Bog lichit'. A ya til'ki radzhu lyudyam, shcho mayut' robiti, shchob osyagnuti
lasku jogo.
   - CHi tobi zapovili, shcho ya prijdu prositi poradi v tebe?
   - Niyakih zapovidin ne prijmayu, bo viryu, shcho lish oden Allag kermuº nogami
lyudej do pokuti, koli shche ne strativ nadi¿ na popravu ¿h. Usyad', donechka
moya.
   I pokazav ¿j na kam'yanu lavu. Sultanka sila. Hvilinu panuvala movchanka.
   - CHi ti, starche Bozhij, mig bi meni skazati, chomu najsvyatisha svyatinya
moslemiv pusta i porozhnya v nutri svo¿m? Starec' uvazhno podivivsya na
sultanku j vidpoviv:
   - SHCHob ti povnishu nauku govorila tim, shcho v pokori pered Bogom vstupayut'
do ne¿.
   - CHomu zh vona meni nichogo ne skazala?
   - I tobi, donyu moya, skazala porozhnya Kaaba dumki, povni mudrosti, yak
ovoch vinogradu povnij soku svogo. Til'ki ti ne rozumila ¿h.
   - A yaki zh ti dumki i yak ¿h rozumiti?
   - YAk zvizda hvostata, yak bezdomnij viter, shcho blukayut' bez cili po nebi
j po zemli,- tak bez meti blukaº i kozhda lyudina, kotra vidvernet'sya vid
pravdi sliv Allaga, vid zapovidej Jogo. Tut, u pustij Kaabi, bachish vse, shcho
zhittya mozhe dati, koli opustish pravij shlyah Allaga. Pustij i porozhnij bude
ovoch Jogo. Taka lyudina pide porozhnimi stezhkami i zijde na chervoni, na
kotrih chuti plyuskit kervi. Umre bez Boga radist' v nij i nadiya skonaº,
vkinci pokine ¿¿ i strah pered Bogom, pochatok i kinec' rozumu lyudini na
zemli. A yak lyudina vijde z Kaabi, to bachit' svitlo soncya j piznaº, shcho
mozhna odidichiti bil'she, nizh zemlya mozhe dati: blazhennu lasku Bozhu na puti
zhittºvij.
   Zdaleka dolitav zdavlenij oklik storozhi, kotra pil'nuvala, shchob nihto ne
nablizhavsya do pecheri starcya.
   Sultanka zadumalasya j zapitala:
   - CHi ti znaºsh, hto ya ta de mij rid i dim? Starec' vdivlyavsya v ne¿
dovgo. Potomu vidpoviv:
   - Ti - davno predskazana... Sultanka Misafir... Tvij ridnij dim vidsi
tak daleko, shcho tam po doshchevij pori voda v potokah i rikah staº tverda, yak
kamin', i mozhna ¿¿ rizati, yak derevo, zubchastoyu piloyu i dolotom lupati, yak
marmor... bachu tihu richku... i sadok nad neyu... bachu bilya n'ogo... i malu
mosheyu - Proroka nessarag... kolo ne¿ bachu... domik bat'ka tvogo... a ti shche
malen'ka... bigaºsh po nim...
   - SHCHo bulo zi mnoyu dal'she? - zapitala sultanka, zapirayuchi v sobi viddih.
   - Ti virostaºsh... strunka, yak pal'ma... vesela, yak vodicya... Tebe
odyagayut'... u bilu sukonku, v zelenij vinok... Ti jdesh do moshe¿ Proroka
nessarag... z molodim hlopcem, ni, vzhe muzhchinoyu... i bachish svichi...
voskovi, zolotisti...
   - SHCHo bulo zi mnoyu dal'she?
   - Ti bizhish... popri koni... diki, volohati... forkayut' na tebe zbliz'ka
nizdryami... a reminni shli¿ u tebe na shi¿... batig-sirivec' kraº tvoº
tilo... chuyu svist jogo... bachu tvoyu nizhku... skervavlenu... bilu... i vodi
spragneni uston'ka tvo¿...
   - SHCHo bulo zi mnoyu dal'she?
   - Bachu mors'ku mraku... i misto nad neyu... minareti syayut'... moslemi
spivayut'... bachu tebe v shkoli... j uchiteliv tvo¿h... sidaºsh na galeru...
na chornij korabel'... a na rukah tvo¿h... lanci zatiskayut'... na berig
viganyayut'... na Avret-bazar...
   Tut sultanka,- kotrij v ochah krutilisya slezi vzhe vid hvili, koli
starec' zgadav pro ¿¿ ridnij dim,- zaplakala, i slezi, yak perli,
pokotilisya z ochej ¿¿. Po hvili zapitala m'yagkim golosom:
   - SHCHo zh bulo zi mnoyu dal'she?
   - U najkrashchij hvili svojogo zhittya... ti molishsya do Boga... u
sutinku-ranku... za kratami stajni... na krayu bazaru... a najglibsha
vira... u premudrist' Bozhu... buhaº z sercya tvogo, yak iz zherela... ti
kazhesh si slova... Da budet volya Tvoya!..
   Tut sultanka perestala plakati j uvazhno vdivilasya v ochi divnogo starcya,
shcho zahodili ekstazoyu. ¯j vihopivsya z ust tihij shept:
   - Ti ne moslems'kij dervish, ti monah nessarag!.. Starec' abo ne chuv,
abo ne hotiv chuti togo, shcho vona skazala. Govoriv dal'she z ekstazoyu v ochah,
uzhe bez ¿¿ zapitu:
   - Zahodilo sonce za svyatinyu Bozhu... yak tebe prodali na Avretbazari... i
sumerk zapadav... koli ti vhodila... u dim Sulejmana... Velikogo
sultana... nim Bog blagosloviv... jogo vlasnij narid... a tyazhko pokarav...
narodi nessarag...
   - SHCHo bulo zi mnoyu dal'she?
   - Bachu bilij yasmin... yasnij misyac' syaº... ochej molodih dvi pari
zustrichaº... tvij pershij narechenij... tebe blagoslovlyaº... bo ti ne
vidkidaºsh... svyatij dlya tebe znak... ne hochesh zaminyati... za signet
sultaniv... v tij hvili zalyubivsya v tobi Sulejman...
   - O starche Bozhij! Skazhi meni pravdu, chi vin ne perestane... lyubiti
mene?
   - Sil'nij vil, moya donyu, zrivaº volovid... velikij cholovik ne lomit'
slova... os' v'yane lichko tvoº... bo Gospodnij posol... nikomu nevidimij...
sil'nishij vid zaliza... vzhe chas naspivaº... v palatu Sulejmana... u svyatu
nich Bajramu[100]... privedut' divchinu... najkrashchu kvitku... zi vsih zemel'
sultana... a vin ne prijme[101]...
   Sultanka Misafir vidithnula gliboko i vzhe spokijno zapitala:
   - SHCHo bude zi mnoyu dal'she?
   - Zaraz, donyu moya... ti mogla zrobiti... zi svo¿m cholovikom... vse pri
Bozhij voli... chuºsh, donyu?.. vse... yak vin z narodom svo¿m... i tvo¿m... a
ti zamist' dokonati velikogo dila... vkrala odnu dushu... i kriºshsya z
kradenim... donyu moya, donyu!..
   - Ti ne moslems'kij dervish, ti monah nessarag!.. Dovshu hvilyu panuvala
movchanka. Starec' molivsya. Sultanka blukala ochima po nutri jogo kam'yano¿
pecheri i zbirala vidvagu, shchob zapitati pro te, chi zdijsnit'sya ¿¿ najbil'sha
mriya. Nareshti perervala movchanku.
   - CHi Mustafa, sin Sulejmana, zasyade na prestoli sultaniv?
   Oblichchya starcya zahmarilosya. Vin ostro vdivivsya v mogutnyu sultanku i
tverdo vidpoviv, yakbi sokiroyu rubav:
   - Mustafa... sin Sulejmana... pravnij naslidnik jogo... ne syade na
prestoli... bat'ka i dida svogo!..
   - CHomu?
   - Ub'º jogo mogutnya sultanka Misafir!..
   Sultanka pobilila yak polotno i viglyadala yak bereza, obviyana snigom. Vsya
krov zbigla ¿j z oblichchya, i viddih v nij zaperlo. Koli prijshla do sebe,
kinula odno rizke slovo:
   -YAk?
   - Rukoyu muzha svogo... i bat'ka Mustafi...
   - Ti znaºsh plan ¿¿?! - zakrichala z zabobonnim ostrahom.
   - Bachu, ditino moya... bachu uchenogo... kotrij pidkuplenij sultankoyu...
fal'shuº listi nevinnogo Mustafi... fal'shuº tak... shcho j sam Mustafa... ne
goden pered bat'kom... vidrizhniti svo¿h listiv vid pofal'shovanih... I gine
Mustafa smertyu nevinnogo...
   - To takij sil'nij blisk zolota i samocvitiv? - zapitala z ukritim
zadovolennyam, kotre ledvi zderzhuvala v sobi v pochuttyu, shcho posidaº tu
veliku silu.
   - YA vzhe bachiv, yak zhovtij blisk zolota i svitlo dorogogo kaminnya z
knyaziv robilo ubijnikiv i ne odnu zhinku, ne odnu divchinu sponukalo viddati
svij najbil'shij skarb, chistotu svoyu, za perli i kaminnya, shcho malo
prikrasiti tilo ¿¿. YA bachiv rubini, kotrih ognista i gliboka cherven'
robila chesnih muzhchin zlochincyami, a shanovanih zhinok - upavshimi. YA bachiv
perli, kotrih matovij, nizhnij blisk rujnuvav zhittya cilim rodinam, siyav
zipsuttya, nechest' i smert'...
   - CHi j ya tak lyublyu ti richi? - zapitala z ostrahom.
   - Ni! Ti, yak urodzhena caricya, lyubish ti richi tak, yak lyubit'sya cinnih
lyudej za ¿h vlastivu vartist', za te, shcho kozhdij z nih inakshij i maº
cinnist' osobi v sobi. Bo vsemu sila Bozha dala oblichchya svoº, ta najbil'shu
cinnist' maº dusha lyudini.
   - A shcho bude z dit'mi mo¿mi?
   - Grih robit' mati, kotra bil'she lyubit' ditej, nizh Boga i zapovidi
jogo. Dit'mi karaº matir sila Bozha. Skoro po smerti Mustafi pobachish chashu
kari v ruci Selima.
   - I shcho todi zroblyu?
   - Zazhadaºsh vid muzha svogo, shchob vin pravo prestola perenis na Bayazeda.
   - A muzh?
   - Vin posluhaº zakona Osmaniv pro pravo pervorodstva i vperve ta
vostannº opret'sya voli tvo¿j.
   - A shcho zroblyu ya?
   - Ti dash Bayazedovi, molodshomu sinovi svomu, bagato zolota i
samocvit-kaminnya na zbuntuvannya agiv i vijs'ka padishaha. A svogo muzha
naklonish hitristyu, shchobi zrobiv jogo namisnikom Anatoli¿. I pide sin tvij
Bayazed vijnoyu na bat'ka i na brata svogo ta j Anatoli kine na Rumili.
Zagrayut' garmati, a sin tvij Bayazed krivavimi rukami syagne vid Skutari na
ostrovi Princiv, na Divochu Vezhu i na Dolinu Solodkih Vid. I zachne
obstupati pishnu stolicyu Stambul, i biti v dovgu na milyu kasarnyu yanichariv,
i v seraj bat'ka svogo, de kolis' stoyala koliska jogo. A dikij rozruh
zakrivavit' ulici Stambula...
   Sultanka sluhala, drizhachi na vsim tili - z zhahu i z pochuttya gordosti,
shcho ¿¿ sin, krov ¿¿, bude v sili zdobutisya na take dilo. Zi zvorushennya
ledvi mogla vimoviti slova:
   - A shcho bude z nim dal'she?
   - Vid vechera do ranku revitimut' garmati Bayazeda na stolicyu bat'ka. A
za tu nich pokazhut'sya bili, yak sriblo, nitki v volossi pobozhnogo muzha
tvogo. A yak ranok zasvitit', vin vi¿de z serayu, z molitvoyu na ustah, na
chorno-chornim koni, pid zelenim praporom Proroka, proti ru¿nnika i sina
svogo. I tr'oma udarami rozib'º na tri chasti silu Bayazeda, i chergoyu ziphne
v CHorne more, i v Bosfor burlivij, i v more Marmara. I ognem z garmati
bude shche plyuvati na trupi ¿h.
   - Pobidit'?.. - proshepotila sultanka j poblidla.- I dovidaºt'sya pro moyu
uchast' u bunti? A shcho zrobit' zi mnoyu?
   - Pobidit', i dovidaºt'sya pro tvoyu uchast', i nichogo tobi ne zrobit'...
Til'ki zallº krov'yu koridori j kimnati serayu, najgarnisha kvitko v gorodi
Allaga!
   Ostanni slova starcya zvuchali nemov glum.
   Vona vidchula se j zapitala skromno:
   - A shcho robit' lyudinu garnoyu?
   - Ne tilo ¿¿, i ne rozum ¿¿, i ne znannya ¿¿, til'ki mir u nutri j
diyal'nist', zgidna z zapovidyami Boga. A togo ne osyagne nihto bez chistoti
dushi.
   - A yak osyagnuti tu chistotu dushi?
   - Ne upovati na sebe, bo lyudina slaba i kvolij duh ¿¿. Ne rahuvati na
lyudej, bo voni nepostijni j minushchi. A kozhdo¿ dnini i pered kozhdim dilom
svo¿m raditisya v dusi Boga, bo til'ki Vin vichno postijnij, nailuchshij i
najmudrishij.
   Skrivilasya, bo ne chula v sobi zmogi raditisya z Bogom pro te, shcho
zadumala. Zapitala:
   - A shcho bude z mo¿m sinom Bayazedom?
   - Zgine z ruk bat'ka svogo, podibno yak Mustafa...
   Vpala na dolivku pid vagoyu tih sliv i lezhala, mov u pamoroci. Nemov u
pivsni, chula, yak starec' govoriv:
   - Daleko v pivnichnih gorah, u zemlyah pers'kogo shaha, sto¿t' oboronnij
zamok, na nedostupnih skelyah. Tam shoronit'sya sin tvij Bayazed pered gnivom
bat'ka, shukayuchi opiki u voroga svogo i jogo. Ta posli padishaha znajdut'
jogo i tam. I yak ti zolotom pidkupish vijs'ko sultana, tak voni zolotom
pidkuplyat' zamkovu storozhu i sered nochi vikradut' zhivogo Bayazeda. I sered
dikih gir, pid sinim nametom Allaga, vidchitayut' jomu bat'kivs'kij virok i
prib'yut' jomu jogo yataganom na serce i skinut' u propast', de diki zviri
rozirvut' tilo jogo.
   Golosno zaridala, a vidgomin ¿¿ ridannya zapovniv skel'nu pecheru j
ponissya pustineyu.
   Ta skoro peremogla sebe. Obterla slezi i zapitala:
   - CHi potomstvo mogo sina Selima vderzhit'sya na prestoli sultaniv?
   - Uderzhit'sya, ditino moya,- vidpoviv z sumom starec',uderzhit'sya, azh poki
mine krug chasiv, priznachenij vsemoguchim Bogom.
   Podumala hvilyu j zapitala napivsvidomo:
   - Hto ya, starche Bozhij, bo chuzha ya vzhe j sama sobi...
   - Ti velika lyudina, neshchasna donyu moya... Bo maºsh sil'nu volyu u zmaganni
svo¿m. Ale tvoya volya zvernena do zla, do neposhani zapovidej Bozhih. I tomu
ti chuzha sama sobi, shcho ti vidchuzhilasya vid Boga.
   Sultanka sklonilasya gliboko, dyakuyuchi za potryasayuchu rozmovu.
   - Ne znayu, chim nadgoroditi tebe, starche Bozhij,skazala, pomalu
vimovlyayuchi kozhde slovo.
   - Mene - nichim, hiba zminoyu zlih zamiriv tvo¿h,vidpoviv zithayuchi.
   Usmihnulasya j, nichogo ne kazhuchi, vijshla z kam'yano¿ keli¿ starcya. SHCHe vid
otvoru vidvernulasya i skazala:
   - Nadgorodzhu milostineyu bagat'oh ubogih, yakih zustrinu na shlyahu svogo
zhittya.
   Teper starec' ne vidpoviv ni slova. Vin pohilivsya na kam'yanu dolivku j
potonuv u molitvi.

   * * *

   Piskovoyu pustineyu Nefud ishla karavana sultanki v napryami na pivnich i
pustineyu Gamed dijshla do svyato¿ zemli. A yak pobachila ªrihon, chudove "misto
roz i pal'm", sered dikih yarug ta pecher, zaderzhalasya bilya krinici ªliseya z
solodkoyu vodoyu. Tut spochila sultanka Misafir i vidsi pishla oglyadati
gliboki beregi Jordanu z tr'oma terasami.
   A z ªrihonu jshla dikimi yarami, pomizh nagi gori, do Mutesarifliku[102].
   Serce sultanki tovklosya, mov ptichka v klitci, to nemov zavmiralo, koli
v'¿zdila u svyate misto, kotre bachilo muki Spasitelya. Hvilyami ne stavalo ¿j
viddihu. SHCHe raz, ostannij raz, zavagalasya na tij zemli, po kotrij splivala
svyata krov Isusa, ale z upertim smutkom v dushi vidkinula vagannya.
   Kazala ¿hati prosto do veliko¿ svyatini Omara j rozdilyuvati milostinyu po
vsim misti bez rizhnici viri: magometanam, zhidam i hristiyanam.
   I bula sultanka sim dniv i sim nochej u svyatim misti Hristovim. Ne spala
spokijno ni odno¿ nochi. A dnyami blukala zi svo¿mi dit'mi i z pishnim
otochennyam svo¿m po vsim gorodi. Bula na gori Golgofti, bula j na
Bezetti-Moriyag i bachila vsi bil'shi stavi ªrusalima, El'-Batrak, Israin i
Sitti Maryam, i Betesdu, i Mamillyu, j Esh-Sultana, i chislenni cisterni.
Ob'¿hala oboronni muri, kotri nakazav buduvati ¿¿ muzh, i dvichi pere¿hala
popri duzhe sumnu j obdertu cerkvu Gospodn'ogo grobu, ale ne vstupala do
ne¿. A yak pere¿zdila popri Mur Plachu, pochula nespodivano z tovpi zhinok
zhidivs'kih oklik u svo¿j ridnij movi:
   - O velika pani! Zmiloserdisya nad nami!..
   Glyanula v toj bik.
   Opodalik stoyala ¿¿ priyatel'ka z Kafi, Klyara, z pidnesenimi, mov do
molitvi, rukami.
   Sultanka kazala zderzhati svoyu lektiku i, vsya paleniyuchi na oblichchi zi
zvorushennya, vimovila til'ki odno slovo:
   - Klyara!
   - Nastunyu! - vidpovila nesmilivo ¿¿ tovarishka zi shkoli nevol'nic'. - CHi
ne pogordish mnoyu?
   - CHogo b ya mala gorditi? Prijdi do mogo pomeshkannya bilya Garam esh
SHerifu!
   - Znayu, znayu! - vidpovila vraduvana Klyara, gliboko klanyayuchis' razom z
otochennyam svo¿m.
   SHCHe togo dnya prinyala ¿¿ sultanka razom z velikoyu deputaciºyu ºvre¿v,
kotri prosili polekshi v dostupi do svogo Muru Plachu. Sultanka zaraz
nakazala ne robiti ¿m niyakih pereshkod, a zaklikavshi sina svogo Selima,
skazala do n'ogo pri deputaci¿:
   - Mozhe, ti matimesh kolis' z voli bat'ka vladu namisnika u sim svyatim
misti. Ne zabud' todi podaruvati zhidivs'komu narodovi bodaj sej Mur Plachu
v ªrusalimi[103].
   Opislya vidijshla z Klyaroyu do svo¿h kimnat i dovgo govorila z neyu ta
tishilasya ¿¿ doleyu, bo Klyara opovila ¿j, yak po dvoh litah nevol'nictva
kupiv ¿¿ povazhnij i dobrij ºvrejs'kij kupec' z ªrusalimu ta vzyav za zhinku.
   V nedilyu rano dzvonili dzvoni v hristiyans'kih cerkvah ªrusalimu j
opuskala svyate misto sultanka Misafir. Misto muki Spasitelya malo siru-siru
krasku, til'ki de-ne-de vidnila zelen' derevini. Sultanka ¿hala v lektici
nazustrich krivavim podiyam, yaki mala viklikati. V nutri sercya svogo mala
zavzyatu pevnist', shcho osyagne svoyu cil', hochbi prijshlosya ¿j pribiti na hrest
muki dva narodi, svij i svogo muzha. A nad YUdejs'kimi gorami, shcho strimko
spadayut' do Mertvogo morya, shodilo todi sonce, j pobozhni moslemi, licem
oberneni do Mekki, rozpochali azan, molitvu svoyu.
   Tak vidbula sultanka Roksolyana svij drugij Gaddzh. A tretij Gaddzh
vidbude do vseviduchogo Boga, koli nebo rozkolet'sya, i koli zvizdi
rozsiplyat'sya, i koli vodi zmishayut'sya, girki z solodkimi, i grobi
obernut'sya, i koli Bog zazhadaº rahunku vid use¿ tvari, shcho maº obraz i
podobiº duha Jogo.
   Bo koli neznishchimij zhaden atom poroshini, to musit' buti bezsmertnij i
duh lyudini. I koli vichno dilaº kozhdij ruh vitercya, to musyat' vichno dilati
i naslidki nashih dil. I tomu kozhdij z nas vidbude velikij Gaddzh do Tvorcya
svogo.



   PRIMITKI I POYASNENNYA

   Roksolyana - se istorichna postat'.
   ZHila vona na perelomi Seredn'ovichchya j Novih CHasiv, koli lyude bilo¿ rasi
vidkrili Novij Svit, busolyu, druk, klasichni knigi j sebe yak
individual'nist', koli "rushili z osnov zemlyu j zaderzhali sonce". V tim
velikim chasi vistupaº na istorichnij areni ªvropi bagato slavnih i diyal'nih
zhinok. Ukra¿ns'kij narid perezhivav todi yakraz najglibshij upadok.
Derzhavnist' jogo zrujnovana bula tak osnovne, shcho zatratilisya navit'
spogadi pro ne¿ v pam'yati ukra¿ns'kogo narodu. Vin buv todi majzhe til'ki
bezprosvitne temnoyu masoyu, yaka v tyazhkij nevoli korotala svij vik i ne mala
zmogi vidati z sebe navit' slavnih muzhiv, ne to slavnih zhinok. Ale nemov
na znak, yaki veliki sposibnosti kriyut'sya v narodi nasho¿ zemli, vidvignula
z n'ogo Bozha volya yakraz v tim chasi odnu zhinku yak najbil'shu zhinochu postat'
svitovo¿ istori¿ to¿ epohi. Toyu zhinkoyu bula Anastaziya Lisovs'ka, dochka
nashogo svyashchenika. Pro syu najmogutnishu z todishnih zhinok, pro radisnu j
veselu, povnu energi¿ Nastunyu Lisovs'ku, znanu v istori¿ pid imenem
Roksolyani, j napisana sya povist'.
   Prisvyachuyu ukra¿ns'kim divchatam syu pracyu pro veliku ukra¿nku, shcho
blistila umom i veselistyu, bezoglyadnistyu j miloserdyam, krov'yu i perlami.
Prisvyachuyu na te, shchob voni navit' u najtyazhchih hvilyah svogo narodu i svo¿h
ne tratili bodrosti duhu i buli pidporoyu svo¿h muzhiv i siniv ta diyal'nimi
odinicyami svogo narodu,- peredovsim opanuvavshi yakus' pracyu i polyubivshi ¿¿.
Til'ki takim sposobom mozhna dokonati dila. Ale vono, hoch dokonane, ne
prinosit' dobra, koli lyudina tratit' u dushi svo¿j vichnij ideal Bozhij i
lomit' postanovi jogo. YA ne dokazuyu sego v sij povisti. YA til'ki stverdzhuyu
sej pravdivij fakt, ilyustrovanij divnim zhittyam veliko¿ sultanki, kotra
svo¿m grihom rozpochala rozval mogutn'o¿ svitovo¿ derzhavi. Rozval toj ishov
uzhe nestrimno azh do nashih dniv... Vplivi - ukra¿ns'ki, shidni,
vizantijs'ki, zahidni, renesansovi j inshi - splitayut'sya v barvistij kilim
tla, po yakim, mov svitla kometa, pereletila Roksolyana, toj ukra¿ns'kij
Odissej v zhinochij sukni. Se tlo tim trudnishe predstaviti, shcho ni u nas, ni
v inshih narodiv nema dosi ni odno¿ praci pro sintezu tih chinnikiv, yak voni
splelisya v tim chasi na Shodi. Bodaj ni meni, ni tim, z kotrimi ya govoriv
pro ti chasi, nevidoma ni odna taka pracya. Nehaj zhe sya persha sproba -
vzhitisya v ti chasi zaohotit' pis'mennikiv buduchih pokolin' ukra¿ns'ko¿
naci¿ krashche i luchshe predstaviti tu epohu j najvelichnishu postat' ¿¿, yaka
stolittyami zvertatime uvagu na sebe. Bo, stavshi svoºyu krasoyu zhinkoyu
sultana, viklyuchno svo¿m bliskuchim umom i voleyu stala vona neobmezhenoyu
paneyu dvora i veliko¿ derzhavi. Bula bezoglyadna, yak ¿¿ chas. Ale serce mala
dobre i skarbiv svogo muzha chasto uzhivala na zmenshennya lyuds'kogo terpinnya.
Bula blagorodna, skromna i velika, mimo svo¿h grihiv, kotri tyazhko
spokutuvala sama i ¿¿ potomstvo.
   Dlya tih, shcho zacikavlyat'sya osoboyu Roksolyani, podayu tut deyaki najbil'sh
dostupni zherela pro ne¿:
   1) Hammer: Geschichle des Osmanischen Reiches, groesstenteils aus
bisher unbenuetzten Handschriften und Archiven. Druge, popravlene,
vidannya, Pesht, 1834. Golovno Tom II-ij. (Ale dlya piznannya Turechchini treba
perechitati vsi tomi). Se velicheznij i duzhe dokladnij tvir nimec'kogo
uchenogo. Istoriki informuvali mene, shcho, hoch tomu tvorovi vzhe sto lit, to
vin vse shche nalezhit' do najluchshih.
   2) Niemcewicz: Zbior pamiatek o dawnej Polsce. Warszawa, 1822. Tom II.
   3) Szajnocha: Sxkice historyczne. III.
   4) Zegota Pauh: Starozytnosci galicyjskie, 1840. Vin cituº v originali
relyaciyu venec'kogo posla Petra Bragadino pro Roksolyanu z 1526 p.: "questa
domna di natione Rossa, giovine, non bella, ma grassiada..."
   Te, shcho pishe italijs'kij (venec'kij) posol, kotrij bachiv Roksolyanu yak
sultanku, znachit', shcho ta pani, po narodnosti rusinka, ne bula garna, ale
priºmna. Ta kozhdij maº svoº ponyattya pro krasu. Portret Roksolyani, kotrij
znahodit'sya v pashim Nacional'nim muze¿ u L'vovi, roboti italijs'kogo
majstra, vkazuº, na moyu dumku, shcho vona bula duzhe garna: duzhe delikatna,
duzhe skromna i duzhe spokijna z viglyadu,- taka spokijna, shcho uspokoyue navit'
poglyad na ¿¿ portret. Kromi sego pregarnogo portreta Roksolyani, bachiv ya shche
oden, roboti nimec'kogo artista, na kotrim krislo ¿¿ j bukval'no ves' ¿¿
odyag visadzheni velikimi perlami. V nashim Nacional'nim muze¿ º dva ¿¿
portreti
   5) Pol's'kij posol Tvardovs'kij, yakij buv u Cargorodi v 1621 r., chuv
vid turkiv, shcho Roksolyana pohodila z Rogatina. Inshi vistki kazhut', shcho vona
pohodila zi Strijshchini; Goslavs'kij pishe, shcho z mistechka CHemerivci na
Podilli[104]
   Nasha narodna tradiciya, yaku prigaduyu sobi shche z ditochih lit, v'yazhe ¿¿
pohodzhennya z Rogatinom, shcho pidtverdzhuº privezene Tvardovs'kim svidoctvo
turkiv, yakim ta ¿h sultanka musila gliboko vbitisya v pam'yat' - z rizhnih
prichin.
   6) 3 beletristichnih oprac'ovan' temi vidoma meni istorichna povist'
"Roksolyana, ili Anastaziya Lisovskaya", pechatana v "Podol'skih Eparhial'nyh
Vedomostyah" z 1880 r., mala poema Staric'ko¿, pechatana v Kiºvi, j libretto
do operi D. Sichins'kogo, pechatane v Stanislavovi.
   7) Kromi togo, vidomo meni, shcho v biblioteci odnogo z italijs'kih
universitetiv znahodit'sya po-latins'ki napisana knizhka pro Roksolyanu pid
zagolovkom "Roksolana uhog Suleimani". YA robiv usyaki mozhlivi zahodi, shchob
oderzhati tu knizhku do perechitannya, ale meni ne udalosya. Zvertayu uvagu
buduchih nashih pis'mennikiv, shcho dlya dokladnogo piznannya to¿ epohi i temi
treba piznati i syu pracyu.
   8) Kromi zgadanih tut prac', yaki ya mig rozdobuti, koristav ya shche z
rizhnih inshih istorij shidnih derzhav, z opisiv podorozhnikiv, z dokladnih
map Stambula i t. p. A shlyah, kotrim tatare gnali Roksolyanu v yasir, vidbuv
ya v deyakij chastini vozom v chasi vijni i priglyadavsya, ochevidno zminenij
teper, prirodi tih okolic'. Kromi togo, mav ya v chasi vijni nagodu dokladno
oglyanuti Rogatin, cerkovcyu sv. Duha j okolicyu, bo nedaleko vidtam stoyav
dovshij chas kish ukra¿ns'kih sichovih stril'civ, u yakim ya pracyuvav pri jogo
presovij kvatiri. Narodne peredannya pro Roksolyanu, pisana istoriya pro ne¿
j osobisti vrazhinnya z misc', pa kotrih vona perebuvala, zlozhilisya v mo¿m
umi j uyavi na syu pracyu.
   9) Do oriºntaci¿ v religijnih poglyadah i pochuvannyah posluzhili meni m.
i.: "Prichinki do istori¿ fil'osofi¿ seredn'ovichchya, teksti j rozslidi",
vidani profesorami Bajmgerom zi SHtrasburga[105] j Gertlingom z
Minhena[106], osoblive tom VI, chast' 3: D-ra Georga Grinval'da: "Istoriya
dokaziv na istnuvannya Boga v seredn'ovichchu azh do kincya visoko¿
sholastiki", Minhen, 1907.
   10) D-ra Mariina Vitmana: "Stanovishche sv. Tomi z Akvinu do Avencebrolya
(Ibn Gebirolya)", Minster, 1900.
   11) Prof. Raulya Rihteri¿: "Fil'osofiya religi¿", Lips'k, 1912.
   12) D-ra E. Lyuca: "Psihologiya Bonaventuri", Minster, 1909.
   13) Do psihologi¿ religijnih pochuvan' vzagali - tvir Viliyama Dzhemsa
"Religijnij dosvid v jogo rizhnomanitnosii, materiyali i studi¿ do
psihol'ogi¿ i patol'ogi¿ religijnogo zhittya", Lnps'k, 1907 (¿¿ nimec'kim
perekladi).
   14) Rozumiºt'sya, uzhivav ya takozh povnogo perekladu sv pis'ma musul'man -
Koranu j osoblivo cikavih turec'kih pripovidok, kotrih nazbirav znachnu
skil'kist' z rizhnih tvoriv.
   15) 3 ukra¿ns'kih prac' koristav ya z veliko¿ istori¿ prof M.
Grushevs'kogo, zi studij pro starij L'viv d-ra Iv. Krip'yakevicha, z ipori¿
Turechchini Krims'kogo, z rizhnih tomiv Zapisok Nauk. Tov SHevchenka u L'vovi i
in.
   16) Svyatoafons'ki legendi vzyav ya z rosijs'kih tvoriv pro monastiri na
sv. Afoni. Vipiski z gih tvoriv des' zapodilisya v mo¿h podorozhah, tomu ne
podayu ¿h zagolovkiv.
   Buduchij avtor, kotrij shoche dokladnishe opanuvati temu, musitime znati
osoblivo pers'ku movu, bo kul'tura na sultans'kim dvori bula v tim chasi
bil'she pers'ka, nizh turec'ka j navit' arabs'ka.
   V galic'ko-rus'kij bibliografi¿ Emiliyana Levic'kogo zapisano, shcho maºmo
shche neveliku "politichno-istorichnu" dramu "Roksolyana", pechatanu v Kolomi¿ v
1869 r. (st. 77), recenziya na ne¿ bula v 22 ch. l'vivs'ko¿ "Pravdi" z 1869
r. Ale ya, na zhal', ne mig rozdobuti go¿ drami.
   Pro taki vidomi tvori, yak Burkgarda, Hlendovs'kogo j inshi, ne zgaduyu
dokladnishe. Vzagali do se¿ temi treba vzhiti takozh tvoriv, shcho opisuyut'
vchasnishi abo piznishi chasi ¿¿ epohi, bo vchasnishi mali vzhe v sobi zerna, yaki
dospili shchojno za chasiv Roksolyani, a piznishi - se ovochi tih zeren, yaki
povstavali v ¿¿ chasah.
   SHo luchayut'sya zhinki, kotri do samo¿ smerti dilayut' svoºyu krasoyu,- pro se
svidchit' vidoma istoriya slavno¿ tuluzanki Pavli de Vin'º, suchasnici
Petrarki (1304 - 1374). Francuz'ki j italijs'ki pis'menniki opisuyut', shcho
vona ne mogla vijti na vulicyu, shchob zaraz ne pochali zbiratisya tovpi narodu,
zlozheni ne til'ki z molodih muzhchin, ale i zi starih ta j navit' z ditej i
zhinok, kotri podivlyali ¿¿ krasu. Dohodilo do togo, shcho pri ¿¿ poyavi na
vulici komunikaciya v misti stavala nemozhliva j rada mista bula prinevolena
zaboroniti ¿j vihoditi bez zasloni. Pavlya de Vin'º zgodilasya na te. Ale
koli vistka pro se rozijshlasya po Tuluzi, tovpa grozila yavnim buntom za
pozbavlennya ¿¿ takogo vidu. Prijshlo do novo¿ postanovi: garna Pavlya mala
dva razi v tizhni pokazuvatisya narodovi bez zasloni u vikni svogo
pomeshkannya, a na misto vihoditi til'ki v zasloni. Suchasni pishut', shcho Pavlya
de Vin'º do smerti, kotra nastupila i glibokij starosti, dilala shche na
muzhchin krasoyu svoº¿ postavi i priºmnim vidom.
   Podibnim fenomenom, yakij sil'no didav na vidomogo z tverdosii harakteru
sultana Sulejmana Velikogo, bula, ochevidno, j odinoka jogo zhinka
Roksolyana, kotra zaderzhala vpliv t n'ogo azh do svoº¿ smerti. Navit' koli z
vikom ziv'yala vzhe davnya krasa ¿¿ j vorogi ¿¿ vplivu hotili pidsunuti
Sulejmanovi molodu pregarnu divchinu ta j uzhe priveli ¿¿ do palati
sultana,- Roksolyana sprotivilasya tomu. Sultan piddavsya ¿¿ voli j ne prinyav
molodo¿ divchini. Tak obstoyala vona do kincya monogamichne podruzhzhya svoº¿
kra¿ni, vsuperech zvichayam narodu muzha svogo. Nadzvichajno dramatichni i
visoko tragichni podi¿ z ¿¿ dal'shogo zhittya zlomali ¿¿ peredvchasno: vona
pomerli¿, zuzhivshi sili nadmirnim proyavom svoº¿ energi¿ ta grizotoyu iz-za
svo¿h siniv. Naskil'ki vidbilosya na ¿¿ dushi i zdorovlyu vidstupstvo vid
viri bat'kiv, trudno virobiti sobi ponyattya. Ale shcho j se mu silo z litami
dilati na ne¿ - v tih chasah shche duzhe tverdo¿ viri, osoblivo na Shodi,- ne
pidlyagaº sumnivu. Vse te moglo b buti predmetom okremo¿ praci pro tu duzhe
cikavu j viznachnu zhinku.
   Tut treba shche pidcherknuti, shcho mizh rizhinmi relyaciyami pro pohodzhennya
Roksolyani ne konche musit' buti superechnist'. Napr [iklad], koli
Goslavs'kij pishe, shcho Roksolyana rodom z CHemerovec', a gurki kazali
pol's'komu poslovi Tvardovs'komu, shcho vona pohodila z Rogatina,- to pravdoyu
mozhe buti odno i druge. Bo uroditisya vona mogla v CHemerivcyah, a virostala
v Rogatini, kudi perenissya bat'ko. Rodina zh ¿¿ mogla pohoditi zi Strijshchini
(Sambirshchini), yak tverdyat' inshi. Na vsyakni vipadok, pohodila vona z
ukra¿ns'ko¿ zemli, j, mozhe, kolis' ustijnyat' tochno, z kotro¿ same
miscevosti. Pri tim hibno bulo b uvazhati pol's'kimi abo moskovs'kimi
studi¿ takih pis'mennikiv, kotri pohodili z Ukra¿ni, a pisali po-pol's'ki
chi po-ro-sijs'ki. Taki praci, ochevidno, nalezha¿' do ukra¿ns'kogo
pis'menstva, vse odno v yakij movi voni pisani. Bo teritoriya (zemlya) rishaº
v pershij miri pro prinalezhnist' lyudini, a tim samim i pro ¿¿ duha ta
tvorchist'. Pro se u kul'turnih narodiv nema vzhe niyakogo sumnivu, i,
napriklad, amerikancyam i na dumku ne prijde uvazhati ne-amerikancem lyudinu,
kotra urodilasya pa amerikans'kij zemli, hoch bi tu lyudinu navit' zaraz po
urodzhennyu vivezli, napr [iklad], do Pol'shchi j vona bula tam dovgi lita. Tak
samo divit'sya na vsih urozhenciv svoº¿ zemli kozhdij kul'turnij narid. Mova
- se rich, yaku mozhna osnovne zabuti j osnovne navchitisya. Tomu mova zovsim
ne rishaº pro te, hto kudi nalezhit'. Tak samo ne rishaº t. zv. krov, bo nema
najmensho¿ kontroli, chiya krov ukra¿ns'ka, a chiya neukra¿ns'ka. Golovna rich -
se teritoriya, zemlya, kotra zgodom asimilyuº navit' dijsnogo chuzhincya do
bil'shosti naselennya dano¿ zemli, koli ta bil'shist' proyavit' u sobi
potribnij poryadok i kul'turu. A koli ne proyavit' togo, to zgodom
z'asimilyuyut' na ¿¿ vlasnij zemli. I godi vsya tvorchist' ¿¿ ditej bude
zarahovana bez apelyaci¿ do tvorchosti inshih ligeraiur i kul'tur, yak
pidryadna chastinka ¿h, hochbi u tvorchosti to¿ nezorganizovanoi lyudnosti buli
ne znati yaki garni iskri j ogni ta j individual'nosti tako¿ velichi, yaku
proyavila Roksolyana. ZHivemo v chasi perelomovim, koli vazhit'sya, vlasne, nasha
dolya. Koli potrafimo pri pomochi tverdo¿ morali, yasno¿ ide¿ j disciplini
prigotovitisya do zdobuttya svoº¿ derzhavi, budemo kolis' stanovish okremu
silu. A yak pustim vereskom i rujnictvom zrujnuºmo v narodi vsyaku poshanu do
svogo Avtoritetu,- todi i vsya nasha tvorchist', i vsi pam'yatki po nij
uvijdut' u sklad chuzhih kul'tur i chuzhih pam'yaiok tih narodiv, kotri
perevishchat' nas poshanoyu dlya svo¿h Avtoritetiv i tomu zagornut' nastalo nashu
zemlyu. Se stalosya vzhe z ne odnim narodom i z ne odnoyu zemleyu.
   Vkinci pochuvayusya do obov'yazku zlozhiti najshchirishu podyaku za peresilannya
naukovih knigzbibliotek Naukovogo Tovaristva imeni SHevchenka,
universitets'ko¿ j Ossolineum u L'vovi, kotri potribni buli do opanuvannya
materiyalu dlya vikonannya sei praci, ta za vkazivki pri vishukannyu potribnih
knig i map do istori¿ turkiv i krims'kogo Manatu z bibliotek u Vidni -
dvom osobam, kotri teper znahodyat'sya na bol'shevic'kij teritori¿ i kotri,
koli b ya nazvav ¿h imena, mogli b tam mati prikrosti, navit' za kolishni
"vzaºmini z kontrrevolyucionerami".
   Rumili - turec'ke slovo - Rum-ili - kraj rimlyan abo vizantijciv, kotri
nazivali sebe rome¿, a ne vizantijci i ne greki. "Rumili" - se bula
ºvropejs'ka teritoriya Turechchini (z vi¿mkom Albani¿, Bosni j More¿), pid
odnim beglerbegom, shcho reziduva" zvichajno v Sofi¿. (T. zv. Shidnu Rumeliyu
vidileno shchojno v 1878 r., vona mala 32 594 km i stolicyu Filipopol').
Rumili ne treba mishati z Romuniºyu.
   Selyamlik - turec'ke slovo, utvorene pravdopodibno vid arabs'kogo
"selyam" (mir, spaseniya, privit). Pershe jogo znachinnya - avdiºnciya,
posluhannya, narada, dal'she: kimnata i palata, dostupna til'ki dlya muzhchin,
v kotrij vidbuvayut'sya prinyattya j dilovi naradi. Slovo "selyamlik" malo shche i
lokal'ne, stambul's'ke znachinnya, a same: oznachalo vono torzhestvennu ¿zdu
sultana v p'yatnicyu do moshche¿ z vijs'kovoyu paradoyu.
   Anatoli, abo Anadoli - turec'ke oznachennya Malo¿ Azi¿. Slovo se pohodit'
vid grec'kogo "anatolº" - vihid, ranok, vidsi "kra¿na Shodu", rozumiºt'sya
soncya.
   Sultanka - takogo ponyattya turki ne znali, u nih bula til'ki zhinka
sultana. V povisti uzhivav ya slova "sultanka" v priminennyu do Roksolyani.
kotra bula vi¿mkovo vplivova zhinka sultana.



   RODOVID SULEJMANA VELIKOGO

   1. SULEJMAN 1 pomer 1231
   2. ERTOGRUL 1231 - 1288
   3. OSMAN[107] 1288 - 1326
   4. URHAN 1326 - 1359
   5. MURAD I 1359 - 1389
   6. BAYAZED I 1389 - 1402
   7. MAGOMED I 1403 - 1421
   8. MURAD II 1421 - 1451
   9. MAGOMED II 1451 - 1481
   10. BAYAZED II 1481 - 1512
   11. SELIM I 1512 - 1520
   12. SULEJMAN VELIKIJ 1520 - 1566

   Povist' syu pisano v chasi veliko¿ vijni i revolyuci¿, ni Ukra¿ni j na
emigraci¿, u L'vovi, v Kam'yanci na Podilli, u Blagodatnij chi Hersonshchini. u
Vidni j Filadel'fi¿ v Americi, v pp. 1918- 1926, u znachnih vidstupah
burlivogo chasu, razom z inshoyu istorichnoyu, shche ne pechatanoyu povistyu "Proti
ord Dzhingishana", a pererobleno u L'vovi v pp. 1927-1929.


   [1] Avtentichnij opis obidu.- Tut i dali primit. Avtori.
   [2] Meatus Tartans, Via Nigra, po-turec'ki Kervan Joli SHlyah sen mav shche
j inshi imena tak u nashogo narodu, yak i v chuzhih.
   [3] Avtentichne povir'ya nashogo narodu pro tatar.
   [4] 3 oglyadiv estetichnih ne podaºmo tut opisiv ishche daleko girshih
znushchan' nad polonenimi, kotri stverdzhuyut' avtentichni zherela ochevidciv.
   [5] Virmens'kij oklik.
   [6] Defterdar - general'nij poborec' podatkiv. Defterdariv bulo rivno
chasno bil'she Buli se duzhe vplivovi lyude.
   [7] Kafa, teper Feodoziya, de todi prodavali nevol'nikiv i nevol'nic' na
velikih torgovicyah.
   [8] Avtentichne, yak i inshi opisi z nedoli nevol'nic' na Shodi.
   [9] Avtentichne.
   [10] Rozumiºt'sya, til'ki Bog Alla¿
   [11] Vezir - ministr. Velikij vezir - premiºr ministriv
   [12] Selim I. (Bat'ko Sulejmana Velikogo) - znanij v turec'kij istori¿
pid imenem: "Griznij" i "ZHorstokij". Uzhe bat'ko .Selima Bayazed pustoshiv
ukra¿ns'ki zemli azh poza Sambir i Peremishl'. A Selim pobidiv Persiyu ta
zagornuv Siriyu i ªgipet, de na jogo prikaz utopili turki v Nili 20 000
polonenih mamelyukiv. Selim povodivsya zhorstoko i z najblizhchimi rodichami.
Pomer nagloyu smertyu v podorozhi 1520 r.
   [13] Allagu Akbar! - Bozhe vsemoguchij!
   [14] Istorichni dani pro Sulejmana i rid jogo: Sulejman V. carstvuvav 46
lit (1520-1566). Skoro po vstupleniyu pa prestol pishov vijnoyu proti
Ugorshchini i pokazavsya vidrazu griznim susidom hristiyans'kogo svitu ta duzhe
zdibnim vozhdom. Vin zdobuv Bilgorod nad Dunaºm ta vsi okolichni zamki,
skriz' vitinayuchi vpen' zalogi, podibno yak jogo bat'ko. Papa Lev H golosiv
raz u raz kruciyati proti n'ogo. V rik opislya oblyag Sulejman v sili 300
voºnnih korabliv zi 100 000 vijs'ka ostrov Rodos i zdobuv jogo vid Licariv
sv Ioanna (vidomih opislya pid imenem Mal'tans'kih) po tyazhkij 5-misyachnij
oblozi, priznavshi ¿m za horobrist' pochesnu kapitulyaciyu (voni boronilisya
poki ¿m stalo porohu). V drugim pohodi proti Ugorshchini pobiv ¿¿ korolya
Lyud-vika II pid Mogachem i strashno znishchiv ugors'ku armiyu ta ves' kraj zdovzh
Dunayu.. V r. 1529 pishov vijnoyu proti Avstri¿, obstupiv Viden' i dovgo biv
u tu kripost' z 300 garmat. V tim pohodi tovarishila jomu jogo zhinka
Roksolyana. Zoloti nameti ¿¿ stoyali v seli Simmsringu. (Teper HI okrug
Vidnya). Vdovolivsya potomu shchorichnim garachom vid Ferdinanda v sumi 100 000
zolotih dukativ. Opislya pustoshiv beregi Itali¿. Armiyu mav poverh
pivmilionovu i 15 000 gvardi¿ yanichariv duzhe zdisciplinopanih. Dohodi jogo
vinosili kolo 500 milyuniv aspriv richno. Sili jogo ne bulo rivni v cilim
todishnim sviti. Buv tverdogo harakteru, vidvazhnij, robuchij, rozumnij i
spravedlivij, raz danogo slova vse virno doderzhuvav. Lyubiv molitvu (sam
ukladav pobozhni psal'mi), lovi i vijnu. Se pershij monarh novih chasiv, shcho z
derzhavno¿ kasi viplachuvav postijni znachni platni uchenim, poetam i
artistam. Rostu buv visokogo, ruhi mav povazhni, viraz oblichchya divno
lagidnij, v povedeniyu samostijnij. Ne pidlyagav nikomu, oprich svoº¿ zhinki
Roksolyani, "nevol'nici z rus'ko¿ kra¿ni", z kotroyu zhiv u monogami¿ -
odinokij zi vsih sultaniv. Ale tij odnij ulyagav strashno. Pid vplivom ¿¿
tonko¿ hitrosti kazav na svo¿h ochah udusiti doroslogo i zdibnogo,
pervorodnogo sina svogo vid persho¿ zhinki, Mustafu - v perekonannyu, shcho vin
"zagovirshchik", hoch toj buv nevinnij. Cili polki turec'kogo vijs'ka tak
plakali na pohoroni Mustafi, azh zahodilisya z plachu. Ubittya sina bulo
odinokim poganim dilom najbil'shogo zakonodavcya Turkiv-Osmaniv. Ale j vono
bulo dokonane v dobrij viri, shcho karaº ru¿nnika prava i derzhavi. Sulejman
pomer u glibokij starosti, perezhivshi vsih svo¿h vorogiv j ulyublenu zhinku
Roksolyanu, kotru lyubiv azh do ¿¿ smerti. Vona osyagnula svoyu cil':
zabezpechila tron sultaniv svomu sinovi Selimovi II. Ale shche pobachila na nim
palec' Bozhij yak na prestolo-naslidniku: vin rozpivsya (Selim Soft -
p'yanicya). Vid n'ogo zachalasya ru¿na sil'no¿ derzhavi Osmaniv. Sin Sulejmana
i Roksolyani, Selim II carsivuvav nespovna 9 lit (1566-1574) i pomer z
nadmirnogo piyansiva i uzhivannya zhittya, ostavivshi 10 siniv. Po nim
carstvuvav 22 roki vnuk Roksolyani Murad III (1574-1595), cholovik lyuds'kij,
ale slabo¿ voli, yaku odidichiv po bat'ku-alkogoliku. Bachachi se j poboyuyuchis'
zamishan' u derzhavi, rada ulemiv postanovila dlya zabezpechennya kdinovlasiya
perevesti bezoglyadno staru, ale zhorstoku zasadu turkiv: vimorduvati vsih
brativ sultana. 18 godin opiravsya ¿j u disputi sultan Murad III, vkinci
ulyag zi slezami v ochah i nachal'nikovi nimo¿ storozhi podav svoºyu rukoyu 9
hustok, shchob udusila nogo 9 brativ, shcho j stalosya. Po nim carstvuvali dal'shi
potomki: Magomet III (1595-1603), Ahmed I (1603-1617) i t. d. Ni oden ne
osyagnuv uzhe mogutnosti Sulejmana, ale sprit ¿h prababki proyavivsya shche ne
raz u ¿¿ potomstvi.
   [15] Nevol'niki Porti, yanichari j sipagi, soldateska.
   [16] "Grish na yachmin'" z dohodiv derzhavnih dibr.
   [17] T zv. "Grish zasloni", udilyuvanij sultans'kim zhinkam i odaliskam.
   [18] Slovo dvoyakogo znachinnya- "Gist', chuzhinka" i "Duzhe shanovana".
   [19] Rannya zorya j utrennya molitva.
   [20] T. zv. chornij kamin' Avraama, pislya peredannya uzhitij na fundament
naisvyatisho¿ svyatini musul'man sered arabs'ko¿ pustini.
   [21] Hristiyanah.
   [22] _Priznachinnya._
   [23] Avretbamir - zhinocha torgovicya, na kotrij prodavali nevol'nic'.
   [24] Cargorod, Vizantiya, Konstantinopol', po-turec'ki Istambul (abo
Stambul), odno z najkrashchih mist na zemli. Turki zdobuli jogo vid svarlivih
vizantijciv ranen'ko, dnya 29 maya, 1453 r. za Sulejmanovogo predka Magometa
II.
   [25] Karaveli - korabli bez cherdakiv.
   [26] Svyatij misyac' postu moslemiv, dev'yatij misyac' v ¿h roci.
   [27] Aga - general, abo visokij dostojnik na sultans'kim dvori.
Generali mali titul zovnishnih agiv, visoki dostojniki serayu - vnutrishnih
agiya. Z vnutrishnih agiv najvishchi buli: Kapu-Aga (majster ceremonij i
zavidatel' dvora) ta Kizlyar-Aga (upravitel' garemu sultana). Pershij buv
bilij ºvnuh, drugij nachal'nik chornih ºvnuhiv.
   [28] Seraj - kompleks sultans'kih palat, vzagali rezidenciya sultana.
   [29] Visoka brama, zvana Cars'koyu (v napryami Gagii Sofi¿); na nij
zastromlyuvano golovi strachenih dostojnikiv i zlochinciv.
   [30] "Kimnata Kativ" - vnutri t. zv. Seredn'o¿ Brami, bilya Ploshchi
yanichariv, z dvoma vorotami. Tam shoplyuvali veznriv i pashiv, shcho popali v
-nelasku sultana, v hvili, koli perejshli pershi vorota. Drugih uzhe
vidchiniti ne mogli. Vseredini ¿h zamuchuvala na smert' nima storozha.
   [31] Bezposerednya ksrovnicya garemu, yaka oderzhuvala se misce til'ki
pislya dovgo¿ sluzhbi.
   [32] Poklik do molitvi.
   [33] Brama shchastya (garem).
   [34] Radisna rusinka.
   [35] Ucheni v derzhavnih i cerkovnih naukah, kotri u musul'man buli v tih
chasah nerozluchni (VZahidniiSvropit zv Vidrodzhennya, kotre v dijsnosti bulo
skeptichne i navit' ate¿stichne, rozbilo vzhe bulo tu luchnist' i dovodilo do
krajn'ogo zipsuttya suspil'nosti) Ulemi mogli ne buti svyashchenikami, ale
chasto svyashcheniki buvali ulemami.
   [36] Hatun - pani.
   [37] Uchenij (ulem), shcho po skinchennyu 10 nauk vchivsya shche najmenshe 7 lit.
   [38] Imami - duhovni, shcho zaviduvali mechetami (svyatinyami musul'man),
vikonuvali trebi j chitali spil'ni molitvi. Voni musili mati bogoslovs'ku
osvitu i zatverdzhennya vladi. Vidznaki ¿h v odizhi; bilij turban i bili
rukavi.
   [39] Hatibi - duhovni, shcho mali obov'yazok provoditi (celebruvati)
bogosluzheniya u p'yatnici, chitati molitvi j vigoloshuvati pered tim movi
("hutba" abo "hatba"). Hatibi mali obov'yazok "hutbi" ne til'ki v p'yatnici,
ale i v inshi svyata.
   [40] Kuhnya dlya ubogih.
   [41] Lichnicya.
   [42] Kupelevij dim.
   [43] SHkoli dlya hlopciv.
   [44] Biblioteka.
   [45] Dim dlya bozhevil'nih.
   [46] Blyushch.
   [47] Gruziya.
   [48] Se opovidannya, yak i dal'she, vzyato z pregarnih legend
svyatoafons'kih.
   [49] 1147r.
   [50] ªvropi.- Na Afoni vidpochivaj Oleksandr Velikij, najbil'shij
zavojovnik starinnogo svitu, kotrij na shid soncya dijshov pobidno dal'she,
nizh Sulejman Velikij, bo azh do Indij.
   [51] "Vesil'nij dar dlya znajdi z CHornogo SHlyahu".- "Kalim" buv dar, yakij
narechenij skladav bat'kam divchini. "Kalim" u mongol's'kih narodiv buv vlas
givo cinoyu kupna divchini. V davnih chasah vinosiv najmenshe 27 kobil abo 2
kobili i 5 verblyudiv. U piznishih chasah zastupali se dorogocinni richi,
vidpovidno do stanu i majna narechenogo, ta pomalu stavali ne to vinom, ne
to pridanim divchini.
   [52] Selyamlik - prijomni kimnati sultana.
   [53] Aventichne.
   [54] Formula, yakoyu prijmaºt'sya magometans'ku viru.
   [55] Timi slovami Koran postijno oznachaº nevol'nic'.
   [56] Rozdil.
   [57] Avtentichne. Ta zhinka Sulejmana ne nosila zasloni i navit' davalasya
portretuvati chuzhim malyaram.
   [58] Zamkneni nishi v musul'mans'kih svyatinyah, de privagni lyude skladali
zoloto i klejnodi na perehovannya (tak zvani ameneti). Navit' najbil'shi
despoti ne vazhilisya konfiskuvati i ih u svyatinyah zlozhenih dorogocinnostej.
   [59] Nessarag - hristiyan__. __
   [60] Stara turec'ka vaga: 400 dirgem ishlo todi na odnu okku, kotra
rivnyalasya teperishnim 1284 kg. Odnache, ii vagi buli pri rizhnih predmetah
rizhni, hoch nazvi mali ti sami. 100 okka - 1 kantar. Dvi ostanni turec'ki
nazvi uzhivani shche dosi v galic'kih mistochkah remisnikami, hoch v inakshim
znachinnyu.
   [61] 12 sichnya.
   [62] Dervishi - magometans'ki monahi. SHCHojno vid 12 stolittya zhili voni
takozh u monastiryah. Perevazhno znali voni rizhni remesla j dovodili v nih do
majsterstva. Divnimi tancyami vpravlyali voni sebe v mistichnu vdumchivist' i
zagliblennya v Bozi. Mandruyuchi dervishi perehodili vsi kra¿ islams'ki yak
propovidniki abo zhebraki. Voni mali j velikij politichnij vpliv.
   [63] 29 maya.
   [64] Avtentichne.
   [65] Menazheriya.
   [66] 50 aspriv- 1 dukat.
   [67] Omar Kgaiyam - visokokul'turnij pers'kij poet, uchenij i filosof,
reformator shidnogo kalendarya. Urodivsya v polovini XI stolittya yak sin
remisnika, tkacha nametiv, u misti Nishapur, v kra¿ni Horazan, slavnij svoºyu
psheniceyu, shovkom i virobami z vovni ta kopal'nyami turkusiv i malahitu. Buv
• skeptikom i pesimistom, ale zgodom osyagnuv radisnij svitoglyad, opertij
na viri v lasku Bozhu. Tak zvanim rubajyatom (korotkim chotiristihom)
viskazuvav najglibshi dumki v garnij i milij formi, j buv ulyublenim poetom
musul'mans'ko¿ aristokrati¿ duhu na vsim Shodi. V zeniti turec'ko¿ vladi
za Sulejmaka sej poet i pers'ka kul'tura vzagali buli visoko cineni.
Cikavo, shcho sej poet i teper, v chasi zenitu velikobritans'ko¿ vladi, takozh
visoko cinenij anglijs'koyu aristokratiºyu, pro shcho svidchat' novi perekladi i
studi¿ nad nim.
   [68] "Caryu dvoh chastej svitu i volodaryu dvoh moriv, storozhe dvoh svyatih
mist (Mekki i Medini), pane tr'oh prestol'nih gorodiv (Konstantinopolya,
Adriyanopolya i Brussi) i Kaira mogutn'ogo, i Damaska, yak raj prekrasnogo, i
velichavogo Galebu i Bilgoroda - domu svyato¿ vijni i (Bagdada) - domu
spaseniya j pobidi!" (Se oden z tituliv sultana v tih chasah).
   [69] Priznachennya, yakogo - po viruvannyam musul'man - ne mozhna nichim
vidvernuti vid sebe. V nashim narodi º zovsim podibne povir'ya pro "dolyu",
kotro¿ "ni obijti, ni konem ob'¿hati ne mozhna".
   [70] Migrab - nisha, v yakij lezhit' svyata kniga, Koran; se golovnij
vivtar musul'mans'ko¿ svyatini.
   [71] Minber - pidvishchennya, z yakogo hatib shchop'yatnici golosit' pravo
verhovladstva islamu.
   [72] Hatib-svyatochnij propovidnik. U musul'man svyatochnij den' p'yatnicya.
   [73] Maksura - empora, v yakij sultan sluhaº bogosluzheniya.
   [74] Medzhid - misce molitvi, po-espans'ki "mezquito", z chogo
perekrucheno "mosheya".
   [75] Cyu svyatinyu Roksolyani v Cargorodi buduvav Sulejman sim lit i vidav
na ne¿ simsot tisyach dukativ. Na ti chasi - velichezna suma. Se najbil'sha
osheya v Cargorodi, nebagato mensha vid velikans'kogo hramu svyato¿ Sofi¿.
   [76] Gamom - laznya.
   [77] Bog vsemoguchij! Nema Boga, lish Allag! A Magomet Prorok Bozhij!
Spishit' na molitvu!.. Spishit' na molitvu!.. Spishit' na molitvu!
   [78] List sultanki Roksolyani do pol's'kogo korolya, v kotrim º zgadka
pro ti, v nashih chasah divni, a todi modni dari (razom z inshimi listami),
opovishchenij v originali u "Kwartalniky historycznym".
   [79] Avtentichne. Tak i predstavlenij Sulejman u slavnij galere¿
voskovih podob sultaniv. Podobi vsih inshih sultaniv pribrani v najdorozhchi
odyagi i klejnodi - z vi¿mkom podobi Sulejmana V.
   [80] Bin-Bir-Direk ("Cisterna Tisyachi j Odno¿ Kolyumn"), krita studnya v
Cargorodi z velichavim basejnom, velichini cerkvi Notr Dam u Parizhi, segodnya
vzhe visla. Dah ¿¿ na 16 ryadah kolyumn.
   [81] ªni-Batan-Seraj ("Zapavshasya Pidzemna Palata"). Bula se takozh
velichava cisterna v Cargorodi, zbudovana shche vizantijs'kim carem YUstiniyanom
(na 1000 lit pered Sulejmanom). Dah to¿ cisterni opiravsya na 336
marmurovih kolyumnah, na 6 m. visokih, ustavlenih simetrichno v 26 ryadah.
Pomizh timi kolyumnami tiho plivala lodka po basejni vodi ob'ºmu bliz'ko
10km(140h70m.).
   [82] U veresni 1529 (persha obloga Vidnya). Diyalosya se v 37 lit po
vipertyu musul'man z Granadi v Espani¿, kotri tam mali garnu derzhavu vid
roku 1238 do r.1492.
   [83] Todi selo, teper XI okrug Vidnya.
   [84] Mudshagidi - musul'mans'ki borci za viru, uchasniki svyato¿ vijni
Dzhigadu.
   [85] Dev'yata sura Koranu, virsh 41.
   [86] Sliduyuchi opisi vzyati zi starih i novih opisiv ochevidciv tih
okolic'.
   [87] Tak priznacheno. Doslivno: tak napisano.
   [88] Dzhebsl' I arun.
   [89] Postij bilya dzherela Nevol'nikiv.
   [90] Misto Proroka. Magomet urodivsya v Mecci, odnache v Medini znajshov
pritulok u najtyazhchij hvili svogo zhittya, koli jogo prognano z rodinnogo
mista. Tomu v Medini znahodit'sya grib jogo, hoch Mekka iz-za Kaabi - se
najsvyatishe misto moslemiv. (Tretº v nih shchodo svyatosti misto - ªrusalim,
zvanij El'-Kuds - Svyatij). Pravovirnij musul'manin zgaduvav Mekku j grib
Magometa nemov opchim viddihom, hoch voni dosit' daleki vid sebe.
   [91] Domu molitvi.
   [92] Avientichne povir'ya musul'man.
   [93] Podvijnu dektiku.
   [94] Dim Boga, manni Kaao*. Se velikij granchak, 12 metriv dovgij, 10
shirokij, 15 visokij. Budovu cyu po islams'kim legendam mav pobuduva¿i ice
praotec' Avraam zi sinom Izma¿lom (vid zhinki Agar), rodonachal'nikom
moslemiv.
   [95] Sadzh - rifmovana proza, duzhe starij sposib vislovlyuvannya dumok v
Arabi¿ ta na vsim Shodi.
   [96] Gikgma - prisliv'ya mudrosti.
   [97] Tifsir - poyasnennya Koranu.
   [98] Fikg - praktichni religijni pripisi.
   [99] Gadit - viskazi Proroka Magometa, peredani tradiciºyu, ta vzagali
tradiciya. (V bil'sheskladovih slovah nagolos na ostannim skladi).
   [100] Baijram - turec'kij Velikden'.
   [101] Avtentichne Koli sultanka Roksolyana zachala v'yanuti v krasi svo¿j,
vorozha ¿j partiya vishukala najkrashchu moloden'ku divchinu j privela ¿¿ do
palati Sulejmana, shchob podaruvati jomu. Roksolyana dovidalasya pro se i
polozhilasya na porozi palati, shchob ne dopustiti supernici. Koli pro se
povidomleno Sulejmana, vin, virnij raz danomu slovu, zayaviv, shcho poki zhive
jogo zhinka Roksolyana, ne prijme zhadno¿ insho¿. I doderzhav svogo slova do
kincya.
   [102] ªrusalim, po-turec'ki Mutesariflik, po-ºvrejs'ki ªrushala¿m,
po-arabs'ki El'-Kuds (Svyatij). Najdavnisha jogo nazva, vidoma z asirijs'kih
klinovih nadpisiv, Ursalima.
   [103] Selim, sin Roksolyann, stavshi sultanom, dijsno podaruvav zhidam Mur
Plachu.
   [104] A owaz to Roksolanka
   Co to trzesla calym Wschodem,
   Byle nasza Podolanka
   Z Czemerowiec rodem.
   M. Goslawski, "Podole" (II
   [105] Maºt'sya na uvazi Strasburg.- (Red.).
  [106] Maºt'sya na uvazi Myunhen.- (Red.).
  [107] Osmana uvazhayut' vlastivim osnovnikom mogutnosti Turechchini. Vid
n'ogo j pochesna nazva turkiv - osmane. Vid n'ogo j rahuyut' ryad vlastivih
turec'kih volodariv i Sulejman Velikij znanij pid imenem desyatogo sultana,
rahuyuchi vid Osmana.

Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT

Ocenite etot tekst: