Osip Nazaruk. Roksolyana ------------------------------------------------------------------------ Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury" OCR: Evgenij Vasil'ev Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya: ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh) ¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh) I,i (ukr) = I,i (lat) ------------------------------------------------------------------------ I. STRASHNE VESILLYA Ne znaºsh rankom, SHCHo bude vecherkom. Narodna pripovidka Bulo to v garyachij litnij vechir 1518 r. Zolota velika zvizda dnya pomalu zahodila v najbil'shij stav Podillya, shcho v bliskuchim ozeri svitla lagidno shelestiv m'yagkimi hvilyami vodi. Vona mov caricya lagodilasya do snu na svo¿m m'yagkim purpurovim lozhi. Za stavom vidnili temni okopi j bili stini Rogatina ta spokijna lenta tiho¿ richki Lipi. V takij chas iz-za sin'o¿ smugi lisu pokazalisya chotiri vozi na poroshnim shlyahu, shcho provadiv zi L'vova do Rogatina. Na nih ¿hali vesil'ni gosti. To starij Dropan, l'vivs'kij kupec', ¿hav z sim'ºyu v Rogatin zheniti svogo odinaka Stefana z dochkoyu o. Luki Lisovs'kogo - paroha pri cerkvi sv. Duha, na peredmistyu Rogatina. Molodij Stefan Dropan, shcho vzhe vid dvoh lit lyubivsya v Nastuni Lisovs'kij, ne pam'yatavsya z vesil'no¿ radosti. Vin bil'shu chast' dorogi jshov popri vozi, hoch z n'ogo smiyalisya, shcho j tak skorshe ne bude na misci. - Ne spishisya, bo j tak ne znati rankom, shcho bude vecherkom,- govoriv jomu bat'ko, shcho vzhe perenyav cyu ulyublenu pripovidku vid svogo svata, bat'ka Nastuni, yakij chasom pri¿zdiv do svogo brata, shcho buv svyashchenikom pri cerkvi sv. YUra u L'vovi. Ale Stefan to viperedzhuvav vozi, to ostavav pozadu, shchobi svobidnishe viddavatisya svo¿m mriyam pro shchastya. I ne bachiv i ne chuv nichogo, prich svoº¿ divchini kolo sebe, hoch ¿¿ ne bulo tut. Ne bachiv ni sinyavo¿ shati shalvij, ni smilok u tinistih miscyah lisiv, yaki pere¿zdili, ne bachiv zolotisto¿ imli beriz, ni pahucho¿ m'yati, ni gnuchkogo lominosu, ni yaglici, ni zhovto-chervono¿ divini, ni holodku, ni kopitnika-staroduba, hoch ishov po nih. - Jomu teper cvite paporot'... - govorili pro n'ogo vesil'ni gosti, prihil'no smiyuchis'. A v jogo serci cvila j pahla lyubov. Vin raz u raz zgaduvav, yak vona pochinalasya i yak pershij raz pobachiv Nastunyu na podvir'yu cerkvi sv. YUra u L'vovi. Vidtodi zhittya bulo dlya n'ogo odnoyu smugoyu svitla, zapahu j muziki. I borot'bi. Bat'ko ne duzhe buv za cim, shchob vin zhenivsya z popadyankoyu. Mav dlya n'ogo na primiti bagatu dochku svogo spil'nika v torgovli. A j sim'ya Nastuni, yaka nalezhala do starih svyashchenichih rodiv, divilasya nerado na ¿¿ podruzhzhya z sinom "kramarya". Podobalosya ¿j jogo bagatstvo. Vidpihalo te, shcho vin "kramar". Ale, kinec' kinciv, yakos' pogodilisya. YAk zhe daleko bulo molodomu Stefanovi do mista, shcho vzhe vidnilo pered nim, i do nevelichkogo domu na berezi tiho¿ Lipi bilya cerkovci sv. Duha. * * * A tam zhdali na nih, bo vse bulo prigotovane do vesillya. Vesil'ni gosti z'¿halisya vzhe, j gamirno bulo vid molodi i starshih. Brat hazya¿na o. Ioan Lisovs'kij najdovshe opiravsya podruzhzhyu Nastuni zi Stefanom. Bo mizh cerkvoyu sv. YUra j sim'ºyu Dropaniv provadivsya dovgij sudovij spir za yakijs' grunt, i o. Ioan nedobre dumav pro starogo Dropana. Ta j teper vi¿hav skorshe zi L'vova, shchob ne ¿hati razom z "bezbozhnim kramarem", kotrij provadiv sudovi spori z domom Bozhim. I, krim togo, uryadiv shche odnu demonstraciyu,- vin hotiv buti na vinchannyu svoº¿ bratanici. Ale ne hotiv, shchob starij Dropan mig chvanitisya, shcho vin, o. Ioan, pri¿hav narochno na te vesillya! Dlya togo vishukav sobi yakis' cerkovni dila u l'vivs'kogo vladiki do Kam'yancya na Podilli, shchob til'ki bucimto po dorozi buti na vesillyu bratanici. Ce rozgolosiv ishche u L'vovi. Teper sidiv zi svo¿m bratom i z igumenom nedalekogo vasiliyans'kogo monastirya v CHernchu, o. Teodoziºm, v sadku bilya parohiyal'nogo domu, pri derevlyanim stoliku, v tini lip. Pered nimi stoyali tri glinyani gornyatka, glechik kislogo moloka, hlib i maslo. - ¯zh i opovidaj, shcho novogo,- govoriv do n'ogo o. Luka. - Vid chogo tut pochinati? - zhurivsya o. Ioan. - Vid spravi nasho¿ cerkvi,- skazav povazhno igumen Teodozij. - Avzhezh,- vidpoviv o. Ioan. Hvilinu podumav, vzyav shmatok zhitn'ogo hliba, nasmaruvav maslom i, poklavshi jogo znov na derevlyanu tarilku, pochav: - Nashu svyatu cerkvu doreshti rozorili i odolili latins'ki giºrarhi ta j panuyut' nad neyu. A nashi kramari shche j sobi sharpayut' ¿¿,ne sterpiv, shchob ne dodati: - I vrata adovi ne odoliyut' ¿¿,- zamitiv pobozhno igumen Teodozij. - Tak, tak,- vidpoviv o. Ioan.- Ale shchoraz bil'she vazhko staº dihati. Gordist', lakimstvo, nechistotu, obzhirstvo j piyanstvo - vsi bez vinyatku grihi golovni bachimo u chuzhih. A mimo togo panuyut' voni nad nashoyu cerkvoyu. I Gospod' ne vivodit' ¿¿ z chuzhogo yarma!.. L'vivs'kij svyashchenik girko usmihnuvsya. Na se skazav o. Teodozij: - Bo j mi ne bez grihiv. Osobenno nishchit' nas oden golovnij grih. Ce linivstvo. Iz-za n'ogo mi tak pokutuºmo. Buvav ya v sviti, mizh chuzhimi lyud'mi, buvav u ªrusalimi, i v Antiohi¿, j na Svyatij gori Afons'kij. Ale nide ne bachiv, shchob inshi lyude tak malo prikladalisya do knig, yak nashi. I tomu voni ne umiyut' boroniti svoº¿ cerkvi pered napadami vorogiv! - Ti vse svoº, otche igumene,- zamitiv o. Luka.- A ya tobi ne raz kazav i teper kazhu, shcho vono troha tak, a troha inakshe. Bo de tih knig vzyati? I za shcho kupiti? Ga? Za shcho?! A shche do togo zhonatomu svyashchenikovi v ninishnih dorogih chasah! Cerkovni zemli zagarbali starosti j ksºndzi. Tatars'ki napadi dihati ne dayut'. I nihto nimi ne zhurit'sya! YAkos' s'ogo roku shche ne bulo ¿h tut. Ale sluhi pro nih uzhe jdut'. Selyanin zubozhiv i raz u raz dal'she ubozhiº. Mishchanstvo tezh, bo shlyahta bere torgovlyu v svo¿ ruki, hoch krichit', shcho ce ¿j "ne do gonoru". A nashih svyashchenikiv vzhe tut i tam navit' na panshchinu gonyat'! I de ¿m golova do knig?! Nastala prikra movchanka. Otec' Ioan, shcho mav ¿hati do Kam'yancya, zanepoko¿vsya na vistku, shcho º vzhe sluhi pro nebezpeku. Ale podumav, shcho brat yak znaº shchos' bil'she pro se. to skazhe jomu pered vid'¿zdom. A o. Luka vidithnuv i govoriv dal'she: - Ot voz'mit' na priklad mene! Kazhut', shcho viddayu dochku za bagacha. Ale golo¿ ¿¿ ne mozhu viddati. A kil'ko mene koshtuº ce vesillya? Oden lokot' atlasu 20 groshej, a falandashu 35. I v shcho ¿¿ odyagti? I za shcho? Znov pomovchav i tyagnuv, bo pered bratom i svo¿m priyatelem igumenom ne mav taºmnic': - A shcho koshtuº vesillya! Navit' taka durna shchuka koshtuº 2 groshi, korop shche bil'she, garnec' vina 40 groshej, funt shafranu 70, kamin' cukru 150, a kamin' percyu ZOO! A de bajberka, a brokatovi kaftani, a kindyak, a chinkatori? Bo j ya ta j moya zhinka musimo yakos' zavtra viglyadati bodaj popri lyudej! Vi, otche igumene, maste odnu reverendu j ne turbuºtesya tim vsim! - Ti shchos', yak kramar, rozgovorivsya,- zamitiv brat.Azh tak skoro vidbilosya na tobi nove posvoyachennya? - Vibachajte,- skazav o. Luka.- Ale yakbi vam tak uzhe vid misyacya zhinka pro nishcho inshe ne govorila, yak pro potribni ¿j adamashki j falandashi, to j vi tak sim nakipili b, shcho musili b pered kims' pozhalitisya! - Ot, dyakuj Bogu, shcho odnu dochku maºsh, ta j to¿ pozbudeshsya zavtra,- skazav brat. - Tazh dyakuyu,- vidpoviv o. Luka.- Ale chogo ti tak zavzyato hotiv ¿¿ viphati za yakogos' ubogogo cholovika? SHCHobi klepala bidu, yak kleple ¿¿ bat'ko? Ga? Na te skazav igumen: - Gnivajtesya abo yak sobi hochete, a ya vam pravdu skazhu! Ne bud' u nas rodin - i zhurbi za vesillya, ta pridane, ta falandashi, ta j bajberki, ta vsyu tu mirs'ku sustu,- to j borot'bu z latinstvom mi viderzhali b! A zemlen'ki nasha cerkva shche vid knyaziv nashih i narodu maº stil'ki, shcho budut' shche sotki lit brati - i vistarchit' dlya nas! Tut ne v sim dilo, a v tim, shcho mi do borot'bi z latinstvom ne maºmo to¿ zbro¿, kotru mae vono! Pravdu kazhu, yak vse, ale vi ¿¿ ne hochete bachiti! Tut igumen zvernuvsya do hazya¿na domu i z zhalem skazav: - Nehaj Bog dast' shchastya ditini tvo¿j na tim shlyahu, na yakij voni stupaº. Ale chi ne bil'she bogougodne dilo zrobila b vona, yakbi tak pishla v monahini? Oj pridalasya b ta ditina nashij gonenij cerkvi. Bo mae velikij rozum. Ta vi daºte ¿¿ tomu, kotrogo ne lyubite! Malo maºmo mi monahin' zi svyashchenichih rodiv nashih ta z pans'kih. A u lyahiv navit' magnati za chest' sobi mayut', koli z ¿h rodu v monastir pide panna. Os' chim voni nas pobivayut'! I tomu narod ¿h tak shanuº ¿h kostel, bo poshanu vid verhiv do kostela bachit'. A mi do sladostej mirs'kih, yak muhi do patoki, lipnemo! Ta j taka nas i dolya v tih sladostyah zhde. V girkist' obertaºt'sya sladist' mirs'ka. Porohnyaviº sila nasha, i mirshaviº nash narid, a poratunku nizvidki! Situaciya zrobilasya strashno prikra. Ale igumen ne zvertav na se najmensho¿ uvagi i govoriv dal'she: - Davav toj narod na cerkvu nashu, daº i bude davati! Ale ridko ce trafit'sya, shchob bulo komu praviti tim, shcho vin daº! I narod se bachit', bo shche zovsim ne oslip. Ta j ne til'ki nash narod bachit', ale j susidi bachat' se. Ta j berut', shcho hochut'. Bo yak ne brati? Zvalyuvati vsyu vinu na vorogiv - se pusta pison'ka. Bo pravdoyu ºst', shcho i voni buli b u nashij cerkvi, yakbi mi sami ta inakshe dbali za ne¿. Os' de pravda! I ne minuti nam Bozho¿ kari za te, shcho pravdu zakrivaºmo! Nihto ne mine to¿ kari. Prijde, bo mi ¿¿ vzivaºmo ne vidnini! Brat o. Luki vzhe otvirav usta, shchob vidpovisti. Ale pered vorit'mi zaskripili vozi Dropana, j vesil'ne tovaristvo pochalo viskakuvati z nih i pryamuvati v sad. * * * Dereva v sadu nemov zanyalisya chervennyu, j nemov chervonij pozhar obnyav sad i cerkovcyu sv. Duha, shcho j dosi sto¿t' na tim samim misci, i parohiyal'nij dim pri nij, i tihu lentu Lipi, i velikij stav, i lani zoloto¿ zrilo¿ pshenici, shcho usmihalasya do neba sinimi kvitami voloshki j nemov ochikuvala na serp. Vsi prisutni podivilisya nespokijno na nebo, lyakayuchis' zagravi. Ale vona gorila na zahodi. V krivavim blesku konayuchogo dnya nadhodiv molodij Stefan Dropan zi svo¿m shchastyam u dushi. Vin ochima zhivo shukav svoº¿ Nastuni. Znajshov ¿¿ v sadku, v tovaristvi dvoh podrug, duzhe zacikavlenu rozmovoyu pro shchos'. - Nad chim tak radite? - zapitav veselo, pidbigayuchi do svoº¿ sudzheno¿. - Ne skazhemo! - vidpovila za ne¿ ¿¿ podruga Irina. - Ne mozhemo skazati, - popravila ¿¿ Nastunya. - Zavtra dovidaºtes'! - dokinula druga divchina. - Ta skazhit', skazhit',- prosiv m'yagkim golosom Stefan. Divchata davalisya prositi. Nareshti Nastunya, pereglyanuvshis' ochima zi svo¿mi podrugami, vtaºmnichila Stefana: Irina zamovila vorozhku ciganku, shchob pered tim vinchannyam vivorozhila ¿j buduchnist'! - Til'ki bat'kovi pro ce ni slovechka, bo duzhe gnivalisya b! - skazala Nastunya. Stefan pririk movchati. * * * Starij Dropan i jogo zhena privitalisya po zvichayu z panotcyami, j vin vidrazu pochav: - Gospodi! YAk zhe zdirali nas po dorozi! Vsego desyat' mil' u¿hali mi, a platili i mostove, i grobel'ne, i perevozove, i pashne, i yarmarochne, i torgove, i pomirne, i shtukove, i vid povnih voziv, i vid porozhnih, i na obidvi ruki, i na odnu! Dracha j lupezhestvo taki, shcho j pid turkom ne girshe! - Hto ¿de na vesillya, toj ne torguº,- ne sterpiv o. Ioan, shchob ne vkoloti starogo Dropana. Ale toj ne buv z tih, shcho nastavlyayut' i drugu lanitu. Z miscya vidtyavsya: - Ne znati, panotche, shcho bil'she bogougodne: chi po dorozi na vesillya robiti dilo, yake trapit'sya, chi ¿hati za dilom i po dorozi vstupati na vesillya... Povazhna zhena starogo Dropana podivilasya na n'ogo z zakidom, o. Luka usmihnuvsya, o. Ioan ne vidpoviv nichogo. Starshih vesil'nih gostej zaprosiv o. Luka vidithnuti poki shcho v sadku. A molodshi shchezli. Najskorshe shchez Stefan Dropan. Pishov shukati za Nastuneyu i privitatisya z ¿¿ matir'yu. Otec' Luka vijshov do konej ne til'ki yak hazya¿n, ale j yak znavec'. V garnogo konya lyubiv vdivlyatisya yak v obraz. A rozumivsya na konyah tak, shcho til'ki okom kinuv, i vzhe znav ¿m vartist' i cinu. Molodij Stefan znajshov Nastunyu v kruzi podrug, kotri tovpilisya na drugim kinci podvir'ya bilya molodo¿ ciganki, shcho hotila vorozhiti molodij. YAkas' titka Nastuni goryacho protivilasya tomu, kazhuchi, shcho pered samim esillyam ne godit'sya. A Nastunya veselo napiralasya, kazhuchi raz u raz: - Titochko! Adzhe Bozya mogutnisha vid vorozhki! - Tak, tak! - pidtyagali za neyu ¿¿ podrugi, a najbil'she ¿¿ priyatel'ka Irina.- SHCHo Bozya dadut', te j bude! Stefan syagnuv u karman i znebachki sipnuv na vorozhku zhmenyu dribnih groshej. Se rishilo spravu. Nastunya kinulasya radisno do n'ogo i vzyala jogo za ruku. A vorozhka, shcho zaraz vizbirala chast' groshej, vhopila ¿¿ za livu ruku j pochala vdivlyatisya v ne¿. Titka vzhe ne protivilasya, v napruzhennyu ochikuyuchi. Lamanoyu besidoyu pochala ciganka govoriti, divlyachis' to v oblichchya, to v dolonyu Nastuni: - Tvoya cholovik bagata, ah, yaka bagata. Duzhe bagata!.. - Oto vivorozhila! - skazala odna z podrug. - Ta vse mi vsi znaºmo! - dokinula druga i glyanula na Stefana. Vin spustiv ochi j uves' zapaleniv. A vorozhka govorila dal'she: - V perlah i fararah hoditi budesh... ¯ adamashki pid nogami budesh, a goryuchij kamin' u volossyu tvo¿m, a bilen'ki shovki na nizhen'kah tvo¿h, a chervona krovcya na ruchen'kah tvo¿h... Ladan i kubeba u kimnatah tvo¿h... A ¿sti budesh dorogij cinamon, a piti budesh solodki sorbeti... A mati budesh dvoh siniv, yak Eva... i dva vesillya, a odnogo muzha!.. - Ha-ha-ha! - zasmiyalisya podrugi. - Titochko, titochko! Azh dva vesillya i odnogo muzha! YAk zhe se? Titka Katerina vidpovila: "Ot verze!" Pidnyala pravu ruku nad molodyatami j povazhno perehrestila ¿h. Stefan ves' chas zhurivsya tim, vidkilya vin voz'me azh takih bagatstv. Ciganka vdivlyalasya dosi spokijno j nemov z nasolodoyu v bilen'ku ruchen'ku Nastuni. Naraz, nemov zbentezhena smihom divchat, shcho perervali ¿j vorozhinnya, duzhe spovazhnila j inakshim, suvorishim tonom golosila svoyu vorozhbu: - Daleka doroga bez mostiv, bez shlyahiv... Po chornobillyu, po tverdim korinnyu... de cvitut' shalvi¿ i bozhi¿ ruchki... de son-trava siniº... de gorit' goricvit... de povze dur-zillya j perekotipole... perekotipol-le... perekotipol-l-le!.. Urvala, nemov v ekstazi, zahlistuyuchis', yak vid vodi, i kinulasya na zemlyu zbirati reshtu rozsipanih groshej. Potim glyanula gliboko v ochi molodij i, navit' ne zvernuvshi uvagi na Stefana, pospishno vidijshla. Oglyanulasya shche kil'ka raziv za Nastuneyu i znikla za vorit'mi. Vsim, shcho ostali, zrobilosya po ¿¿ vidhodi yakos' niyakovo. Stara titka Katerina zagovorila: - To, diti, vse tak vorozhat' divchatam pered vinchannyam, shcho bude bagata, duzhe bagata, shcho po¿de v dorogu, daleku dorogu, shcho matime siniv, shcho bude ¿j i veselo, i sumno, ot yak u zhittyu buvaº. Nastunya na te usmihnulasya j zaspivala: On vtoptana dorizhen'ka, Posipana makom! Ta chi garazd meni bude Za tim odinakom?... I neznachno pritulilasya do Stefana. ¯¿ veselist' udililasya j jomu. Vin zayasniv na oblichchi j vidpoviv ¿j veselim tonom: Oj vtoptana dorizhen'ka Gori mocharami! A hto ¿¿ tak vtoptav, Lyubko, vechorami?.. - Ti, ti, ti! - skazala priyazno Nastunya j povela jogo do materi. Za nimi barvistoyu struºyu rinula molod' v kimnati, bo nadhodila nich. * * * A mala se buti ostannya nich Nastuni v ¿¿ ridnim domi i - odna z ostannih na ridnij zemli. Vona nemov prochuvala se. I yakos' dokladno oglyadala svoyu skromnu, divochu kimnatku, odinoke vikno kotro¿ vihodilo na lug nad Lipoyu. Pereglyanula shche raz svij slyubnij odyag i svo¿ richi, yaki mala zabrati do L'vova. Deyaki vidkladala, shchob zabrati ¿h pri sliduyuchim pobuti v Rogatini. Mizh vidlezhenimi richami buli j dvi povisti, yaki perechitala najmenshe dvadcyat' raziv: "Povest' o Kitovras'" i "Povist' divna o cari Solomoni". Zasnula pizno i til'ki pivsnom. I snilos' ¿j, yak htos' spivav urivki vesil'nih pisen': Blagoslovi, Bozhen'ku Pershu dorozhen'ku! Mi jdemo na barvinok, Nastunenci na vinok... Zilen'ka nasadila Tonkogo, visokogo, Liston'ku shirokogo... Hoch Nastya bula veselo¿ vdachi, ale sya perelomova hvilya v ¿¿ zhittyu nastroyuvala ¿¿ tak povazhno, shcho vstala yak u pamoroci. YAkas' neoznachena drozh rozkoshi j strahu, divno¿ boyazni pered chims' nevidomim napovnyala vse ¿¿ ºstvo. Ruh vesil'nih gostej shche zbil'shuvav ¿¿ nespokij. Uspoko¿lasya azh pered samim vihodom z domu do cerkvi, koli vzhe bula zovsim odyagnena do slyubu. Vinchati molodyat mav o. Ioan, strik Nastuni zi L'vova. - Vzhe bulo z poludnya, yak vijshli z domu j popryamuvali do Cerkovci sv. Duha. V hvili, koli Nastunya z druzhbami stanula na pershim derevlyanim shidci cerkvi, stalosya shchos' strashne. SHCHo same stalosya, v pershij hvili nihto z uchasnikiv vesillya ne zdavav sobi spravi. Voni til'ki pochuli opodalik kriki. Urivani, prorazlivi kriki. Vsi zanepoko¿lisya j zametushilisya. Ta j pochali instinktivno oglyadatisya za miscem ukrittya. Vtim skrichav htos': - Tatare jdut'! - Alla-gu! - zalunali diki kriki vzhe v ulici i z bokiv. Vesillº vmit' rozletilosya sered strashnogo perepolohu. Kozhdij skakav, kudi mig. Hto v sad, hto mizh budinkami, hto v shuvari nedaleko¿ richki Lipi. Nastunya viskochila z-mizh svo¿h druzhbiv i hopilasya svogo sudzhenogo. Hvil'ku oboº stoyali pered stvorenoyu j osvitlenoyu cerkvoyu, mov zaderevili. Na hvil'ku pustilisya jti v cerkvu, mov pid opiku sv. Duha. A potomu vibigli j pustilisya bigti v sad. Ale vulicya bula vzhe zapovnena tatars'kimi ¿zdcyami. Voni z dikim krikom perli napered. Gusti grivi j hvosti ¿h negarnih konej, "bakemativ", dosyagali zemli. Bagato vesil'nih gostej bulo vzhe v ¿h rukah - na arkanah. Na obolonyu za sadom tezh vidno bulo tatar, shcho uganyalisya za poodinokimi lyud'mi to na konyah, to pishki. Rev hudobi dolitav z cilogo peredmistya. Tut i tam blimala pozhezha. To tatare pidpalyuvali vigrabovani domi peredmist' Rogatina. Mista shche ne mali v rukah. Tam lagodilisya do oboroni. CHuti bulo grannya trub i bittya v dzvoni, mov na pozhar. Pid navalom zhahu Nastunya zimlila i v svo¿j bilij slyubnij sukni z vinkom na golovi vpala na poroshnij dorozi. A Stefan priklyak bilya ne¿... I svit zat'mivsya obo¿m. II. OJ BITIM SHLYAHOM KILI¯MSXKIM, OJ DIKIM POLEM ORDINSXKIM... Tam v dolini ogni goryat', Tam ta gare polon dilyat'... Odin polon z zhinochkami, Drugij polon z divochkami... Z narodno¿ pisni Nastunya pochula, yak hlyupnuli na ne¿ studeno¿ vodi. Probudilasya j vidkrila ochi. Hvilyu ne rozumila zovsim, de vona ta shcho z neyu diºt'sya. Nad neyu nahililisya dvi postati z chornimi, skisnimi ochima, malimi vusikami j vistayuchimi kistkami oblich, v ostrih shapkah, z lukami za plechima, v chornih kozhuhah, vivernenih vovnoyu naverh. Grud' Nastuni stisnuv takij velikij strah, shcho perehodiv azh u rozpach. YAkijs' divnij, pivsvidomij zhah i nepriºmnist' rozlivalisya po vsim ¿¿ tili i po ochah, stiskali gortanku, tamuvali viddih. Persha ¿¿ dumka bula, shcho vona v rukah tatar - tatars'ka branka i shcho ti pivdiki postati z zhovtavo-temnimi oblichchyami mozhut' z neyu zrobiti, shcho hochut'. Vidvernula vid nih ochi. Teper pobachila, shcho lezhala na yakijs' levadi, nedaleko liska. A bilya ne¿ lezhalo abo kunyalo v otupinnyu bagato molodih zhinok i divchat. Mizh nimi piznala kil'ka znakomih mishchans'kih divchat. Svoº¿ podrugi Irini z Rogatina ne bachila. Opodalik lezhali j sidili muzhchini, pov'yazani micnimi motuzami j remenyami. Vidrazu piznala mizh nimi svogo Stefana. Vin vdivlyavsya v zhinochij polon. CHula, shcho ochima shukaº ¿¿. Rivnochasno dumala nad tim, shcho stalosya z ¿¿ bat'kom i matir'yu, z ¿¿ podrugami, z ¿¿ vesillºm... Mala vrazhinnº, shcho vono rozbilosya, yak sklo. , SHCHezlo, yak son. Rogatina tezh ne bachila. I vin shchez yak son. SHCHo bude z neyu? Sya dumka zagorilasya v ¿¿ golovci, yak pozhar, shcho zrivaºt'sya na krishi domu razom z pershimi luchami novogo dnya. Tatare hodili pomizh polonenimi, poryadkuvali ¿h, b'yuchi tut i tam batogami. Stoni i kriki napovnyali vozduh. Nastunyu uspokoyuvalo trohi te, shcho mala tak bagato tovarishok i tovarishiv nedoli. * * * Vecherilo. Nich zatyagalasya nizhnim serpankom taºmnichogo smutku. V nedalekih korchah zablimali m'yagkim syajvom svyato-ivans'ki mushki-svitlyaniki. Voni svobidno litali i svitili. A des' daleko gorila pozhezha. Tatare rozpalili veliki ogni. Vidno, musili buti v bil'shij sili j chulisya bezpechno. Svidchiv pro se j chislennij polon, yakij zibrali. V nim bulo bil'she slyubnih par z druzhkami j druzhbami. Same teper payuvali ¿h. Nastunya ne rozumila, na chim polyagalo se payuvannº. Bachila til'ki, shcho vono - pripadkove. Po nebi pochali blukati bludni zvizdi, meteori. Hvilyami viglyadali, yak pravdivij doshch. Vona ves' chas bazhala sobi odnogo: zhiti, zhiti, zhiti - za vsyaku cinu zhiti, hochbi v bidi j ponizhennyu, v tatars'kij nevoli! Bo svit buv takij garnij, garnij! A vona bula shche taka moloda, moloda!.. Tri rodi svitel shcho blimali na zemli i na nebi, nadavali ¿¿ pershij nevol'nichij nochi yako¿s' taºmnicho¿ krasi. A grizni j diki tatars'ki oblichchya zi skisnimi ochima j ostrimi shapkami viklikali grozu nevidomogo ¿j, rozkishnogo zhahu. V korchah chuti bulo kriki divchat i zhinok, nad kotrimi znushchalisya dikuni. Uzhe tut zrozumila Nastya proklin, yakij chasom chula na bazari pri svarci perekupok: "A brala b ti slyub na Dikim Poli ordins'kim!.." I piznala, shcho º shchastya v neshchastyu: ¿j poki shcho ne grozilo take znushchannya, bo tatars'ki vatazhki zvernuli vzhe na ne¿ uvagu yak na cinnishu dobichu j lishili ¿¿ poki shcho v spokoyu. * * * Rankom zi shodom soncya rushiv tatars'kij tabor razom z polonom u shidnim napryami. Poloneni muzhchini jshli pov'yazani, a zhenshchini til'ki pid sil'noyu storozheyu. Horih z perelyaku zhinok, yaki ne mogli jti, povkidali v chorni, obozni mazhi i vezli. Horih muzhchin ubivali na misci. Dlya togo kozhdij navit' ostankami sil staravsya jti, poki mig. Nastunya jshla pishki v gurti molodih divchat. Jshla u svo¿m slyubnim odyazi. Til'ki vinochok zagubila des'. Rannya molitva do Boga uspoko¿la ¿¿. YAkbi ne golod i sumni lichka tovarishok, bula b navit' vesela. Za plechima chula forkannya konej tatars'ko¿ storozhi, kotra chas do chasu za¿zdila iz bokiv ta pridivlyalasya divchatam. Pritim robila majzhe pro kozhdu z nih rizhni golosni uvagi, yakih Nastunya ne rozumila. Osoblivo dokladno oglyadala storozha divochij polon, koli nablizhavsya do ne¿ yakijs' turok. Nastunya mala mizh usima tovarishkami nedoli najspokijnishe oblichchya. Dodumalasya, shcho se nadavalo ¿j povagi navit' v ochah diko¿ storozhi, yaka, pokazuyuchi na ne¿ reminnimi nagayami, povtoryala chasto slovo: "Hurrem!" Dogaduvalasya, shcho slovo "Hurrem" znachit': abo spokijna, abo bezzhurna, abo vesela. Ne znala til'ki, chi se po-tatars'ki, chi po-turec'ki. I se bulo pershe slovo z movi grabizhnih torgovciv zhivim tovarom, yake zapam'yatala sobi.. Tatare dosit' chasto stavali na koroten'kij chas i zlazili z konej, shchob dati ¿m vidpochiti j perekusiti. V toj sposib prichikuvali takozh na stada nagrabovano¿ hudobi j otari ovec', shchob tabor ne roztyagavsya zanadto. Todi vidpochivali j poloneni. * * * Kolo poludnya, koli speka bula vzhe velika, tatare zrobili dovshij popas. Prigotovlyalisya do obidu. Nastunya bula duzhe cikava, yak viglyadatime pershij tatars'kij obid. Vzhe po prigotuvannyah bachila, shcho muzhes'kij polon ne distane ¿sti, til'ki zhinochij. Duzhe hotila pokormiti svogo Stefana, ale ne bachila na te sposobu. A tatare rozkladali svo¿ kazani j rozpalyuvali ogni. Vijmali z voziv nagrabovanu muku j mishali ¿¿ z kins'koyu krov'yu, yak na kovbasu, ta kidali valki z to¿ mishanini v kipuchu vodu. Pokazuvali brankam, yak se robit'sya, i kil'kanadcyat' z nih zastavili do roboti. Vibirali, smiyuchis', "molodih", u vesil'nih suknyah. Mizh nimi znajshlasya j Nastunya, j odna pol's'ka shlyahtyanochka, yaku iz-za ¿¿ bliskucho¿ sukni tatare tezh vzyali za "molodu". Vona pruchalasya zrazu. Ale po tr'oh reminnih nagayah pochala vitrivalo misiti muku z konyachoyu krov'yu. Opodalik zchinivsya krik. Tam upala yakas' konina i zdohla. Tatare z radisnim krikom kinulisya na ne¿ j pochali ¿¿ shmatkuvati nozhami. Vsyu padlinu, oprich m'yasistogo zadka konyaki, dali zaraz zvariti v solenij vodi. Pinu zaboronyali zdijmati. A m'yasistij zad konini porizali na bil'shi krugi j poklali pid sidla. Nastuni robilosya nedobre na vid usih tih prigotuvan' i shche bil'she na dumku, shcho z simi lyud'mi prijdet'sya ¿j zhiti hto znaº yak - i yak dovgo! Mimo golodu ne mogla j ditknuti ¿h harchiv. A tatare lakomo za¿dali padlinu i kovbasi z kins'ko¿ krovi ta muki[1]. Z branok malo kotra ¿la. Tatare smiyalisya z tih, shcho ne ¿li, yak z takih, shcho ne rozumiyut', v chim smak. Sered regotu ryasno rozdavali udari batogiv nibi "na shutki". Po vidpochinku tabor rushiv u dal'shu dorogu. * * * Sliduyuchogo dnya Nastunya tezh ne mogla vzyati do ust tatars'kih prismakiv. Pila til'ki vodu. I tak oslabla, shcho ne mogla vzhe jti. Ale boyalasya, shchob ¿¿ ne posudili, shcho udaº. I tomu ostankami sil derzhalasya na nogah. Ta pid vechir upala - na stepah Pantalihi. Movbi zmovilisya z neyu, majzhe rivnochasno popadali na shlyahu j deyaki inshi branki. ZHara na stepu bula shche velika. Tatare zderzhali pohid... Napivpritomna Nastya chula, yak dali ¿j kil'ka poryadnih batogiv, yak ¿¿ pidnyali j poklali v yakijs' viz, na tverdi doshki. Ochevidno, musili zrazu dumati, shcho vona udaº perevtomlenu. Batogi z sirivcya, z gudzami, buli duzhe bolyuchi. Vilasya j korchilasya z bolyu vid ¿h udariv, a tverdi doshki shche bil'she pridavali terpinnya. Til'ki pid golovoyu pochula shchos' m'yakshe, ale z rubcyami. Kriz' rozderti shlyubni cherevichki ditknula pal'cyami tezh yako¿s' tverdo¿ materi¿. V garyachci zdavalosya ¿j, shcho se rizi z cerkvi sv. Duha. YAkas' garyacha cherven' zalivala ¿j ochi. Hotila pozbutisya ¿¿ j nasilu vidkrila ¿h. I pobachila shchos' take, yak pro se spivalosya v narodnij piski: Odnu vzyali popri koni, Popri koni na remeni... Drugu vzyali popri vozi, Popri vozi na motuzi... Treiyu vzyali v chorni mazhi... Vona bula v chornih skripuchih mazhah. Zdavalosya ¿j, shcho se domovina. I shcho v tij chornij domovini pohoronena vsya ¿¿ yasna divocha minuvshist'. Zapala v pivobmorok. V nim chula, yak shche bolili udari tatars'kih batogiv na nizhnim tili ¿¿. I prigadala sobi, yak pered kil'koma rokami bula tyazhko hora. I yak todi tak samo pashila ¿¿ golovka i vse tilo, nemov pobite. I yak mati ¿¿ klyachala pered obrazom Rozp'yatogo j ofiruvala odinachku svoyu na monahinyu, koli vizdoroviº. SHCHojno teper prigadala sobi, yak opislya, koli vzhe Stefan staravsya o ¿¿ ruku, mati protivilasya tomu. I yak prigaduvala obitnicyu svoyu. Krov udarila ¿j do golovi. Teper uzhe znala, shcho yakbi bula posluhala materins'ko¿ voli, ne bula b pishla strashnim shlyahom ordins'kim. Bo navit' diki tatare povazhali monahin' i z poshanoyu vstupalisya ¿m z dorogi, nazivayuchi ¿h "divchatami divnogo Proroka dzhavriv, shcho pomer na hresti". Monahini mogli svobidno hoditi do tatars'kih taboriv i navit' brati dlya branciv moloko vid tatars'kih kobil. YAkbi bula posluhala materi, bula b teper mogla spokijno jti mizh diku tatars'ku ordu zi spushchenimi vniz ochima, zi zbankom u ruci. A bashi j agi tatars'ki buli b iz zabobonnim strahom vstupalisya z dorogi pered "narechenoyu taºmnichogo Boga dzhavriv, shcho pomer na hresti". Zachala plakati najtyazhshim, tihim plachem - u chornih mazhah tatars'kih, shcho ¿hali Dikimi Polyami v nevidome misce i v neznanu buduchnist'... Popala v stan pivsnu. * * * YAk dovgo bula v takim stani pivsnu, ne znala. CHula til'ki, shcho kil'ka raziv zlivali ¿¿ lichko vodoyu. A dvichi probuvali yakis', mabut' zhinochi, ruki zalivati ¿¿ molokom. Koli nareshti vidkrila ochi, pobachila krugom sebe bezmezhnu j diku rivninu, pokritu polinom i chornobilem, tirsoyu-kovilem, poritu balkami j yarami. Zrozumila, shcho opustila vzhe galic'ku zemlyu z ¿¿ upravnimi polyami, gayami j lisami. Opustila - nazavshe, nemov shchos' shepnulo ¿j. Gnituchij zhal' stisnuv ¿¿ grud', i serce v nij zashchemilo. YAk okom syagnuti, bachila krugom til'ki specheni soncem stepovi prostori, yaki vzhe pochinali zhovtiti vid zhari. Til'ki v balkah i bilya solonchakiv vidnili tut i tam smugi yako¿s' siro¿ zeleni. Bil'she vidchula, chim zrozumila, shcho znahodit'sya na Dikih Polyah, na odnim zi strashnih tatars'kih shlyahiv. De same bula, ne znala. Pripuskala, shcho na CHornim SHlyahu. CHornij SHlyah[2] , zvanij takozh Zlim Krokom abo SHlyahom Nezrimim. CHornim nazivavsya vin z rizhnih prichin. Hodilo nim chorne neshchastya, ubijstvo, grabizh i chorna smert' - chuma. Jshli nim stolittyami chorni vid brudu ordi mongol's'ki j pochornili vid nuzhdi branci-nevol'niki. I zemlya tut z prirodi chorna, a tatars'ki koni, stoptavshi travu, znachili na nij chorne pasmo perehodu. SHlyah sej ishov majzhe po tij samij lini¿, po yakij i segodnya jde torgovel'nij shlyah do Odesi. Tudi i kolis' davno jshov suhoputtyam torgovel'nij i voºnnij shlyah staroukra¿ns'kih knyaziv. Tatare mali zvichajno tri dorogi, yakimi v svo¿h na¿zdah rozlivalisya po Ukra¿ni, vibigayuchi spil'no z-nad CHornogo morya. Oden ¿h shlyah ishov volos'kim pogranichem, drugij seredinoyu Podillya, tretij Ki¿vshchinoyu j Volinnyu. A vsi voni luchilisya v Shidnij Galichini. V serce ¿¿, u L'viv zmagali vsi navali tatars'ki, shcho plili yak povin' timi tr'oma shlyahami. Volos'kij ishov proti L'vova cherez Buchach i Galich, podil's'kij abo kuchmans'kij cherez Terebovlyu j Zolochiv, volins'kij zakruchuvav na pivnochi i jshov proti L'vova cherez Sokal' i ZHovkvu. Jduchi z tr'oh rizhnih storin, zmagali voni do odno¿ meti, do sercya Shidno¿ Galichini i vpivalisya v okolicyu L'vova, mov tri krivavi mechi v grud' lyudini. Kozhdij z tih shlyahiv narod shche segodnya nazivaº chornim i shche segodnya ospivuº tragedi¿, yaki diyalisya na tih chornih shlyahah tatars'kih. Iz gori, z gori, z temnen'kogo lisu Tatare ¿dut', volinochku vezut'... U volinochki kosa Zolotovolosa - SHCHirij bir osvitila, Zelenu dibrovu i chornu dorogu... V takim samim polozhennyu, yak ospivana v narodnij pisni volinyanka, bula j galichanka Nastunya. * * * Svidomist', shcho znahodit'sya na strashnim tatars'kim shlyahu, bula dlya Nastuni chims' ishche strashnishim, nizh sam toj shlyah, nizh svidomist', shcho bula v rukah torgovciv zhivim tovarom. Zakrila ochi. Ale cikavist' muchila ¿¿ j sponukala znov vidkriti ¿h ta j oglyanuti strashnij shlyah, yakim vezli ¿¿ v neznani zemli j neznanu buduchnist'. Otvorila ochi j dovgo divilasya. Ne buv se vlastivo niyakij shlyah. Polosa stepu, yakoyu posuvavsya tatars'kij chambul, majzhe ne rizhnilasya vid Dikogo Polya. Til'ki vryadi-godi zustrichavsya na tij polosi lyuds'kij abo kins'kij kistyak, shche ridshe slidi ognishcha, a bilya nih porozkidani kosti j pobiti cherepi z gorshkiv i lyudej. Til'ki daleko poza soboyu bachila chorniyuchu smugu zemli, stoptanu kopitami ordins'kih konej. Ne rozumila, chomu v pisni spivaºt'sya: "Oj bitim shlyahom kili¿ms'kim..." Bo se ne buv ni shlyah, ni bitij... Hiba bili jogo svo¿mi poranenimi nogami bidni branci-poloneni ta kopita nekovanih tatars'kih konej. Onde jshli voni - tatars'ki branci - otocheni tatars'koyu storozheyu. Pomarnili, pochornili, ledvi na nogah derzhalisya. Zdavalosya ¿j, shcho voni ne viderzhat' dovshe se¿ podorozhi v bezmirnij odnomanitnosti stepu, vissanogo zharkim soncem z ostannih sokiv - yak serce ¿¿ bulo vissane z nadi¿. Podivilasya na svo¿ nozhenyata, shchob pobachiti, chi ne poraneni. Bo, mozhe, prijdet'sya i ¿j dal'she jti pishki... SHCHojno teper zaprimitila, shcho maº til'ki oden slyubnij cherevichok na sobi, i toj podertij. Vidno, musili rozzuvati ¿¿, ale ostavili. A, mozhe, pri vzuvannyu ostavili, podumala. Nevzuta nizhka bolila. Pridivilasya ¿j blizhche. Na nij bula krov, pochornila, zasohla... I shche pobachila, shcho v chornih mazhah, yakimi ¿hala, buli bez ladu nakidani richi, golovno zhinochi, j usyaka materiya, ochevidno, nagrabovana. Girko usmihnulasya. Bo prigadalosya ¿j proroctvo ciganki. Vono vzhe zdijsnyuvalosya, ale zovsim inakshe. Bo vpravdi bachila "pid nogami" adamashkovu materiyu, ale ne bulo ni perliv, ni farariv, ni bilen'kih shovkiv. I krovcyu mala ne na ruchen'kah, a na nizhen'kah... Z trivogoyu poshukala na sobi malen'kogo sribnogo hrestika vid materi, bo boyalasya, chi ne zabrali jogo. Vin buv. Zasunula jogo nabik. YAk zhe dorogij vin buv teper dlya ne¿! Ne til'ki yak pam'yatka vid materi, ale j yak pam'yatka z to¿ kra¿ni, yaku pokidala - mozhe, navse. Pershij raz u zhittyu vidchula dijsnu bliz'kist' togo, hto pomer na hresti, zamuchenij. Terpinnº nablizhalo ¿¿ do n'ogo. Krugom bachila takozh terpinnya bitih branciv, yaki jshli prignobleni na svoyu Golgoftu. Micno pritisnula hrestik do sebe j uspoko¿lasya. Tomu hrestovi sluzhiv ¿¿ bat'ko. Imenem togo hresta borolisya na stepah nashi kozaki z tatarami. YAkas' neoznachena nadiya na pomich, na svobodu pochala prozyabati v ¿¿ dumkah. Oglyanulasya na vsi boki, shukayuchi ochima Stefana. Ale ne mogla jogo znajti, hoch obhopila zorom majzhe cilij tatars'kij oboz, shcho yak velikij, chornij vuzh tyagnuvsya Dikim Polem i viliskuvav tut i tam zbroºyu svoº¿ storozhi. I prigadalisya ¿j kazki z ditochih lit pro te, yak strashni smoki j potvori porivayut' divic' i zabirayut' zi soboyu, yakih opislya osvobodzhuyut' vidvazhni licari. "Kozaki! Kozaki!" - zakrichalo shchos' v ¿¿ dushi. Vdivilasya v dikij step useyu siloyu svogo moloden'kogo zoru. ¯ pobachila daleko, des' duzhe daleko - ryadi postatej, yaki skradalisya tiho, yak tini, v napryami taboru. Ne viglyadali na tatar. CHula se vsim sercem svo¿m. YAkas' bezmezhno gliboka prihil'nist' i lyubov do nih zasvitila v nutri ¿¿ dushi. Pobachila j kinni viddili - kozac'ki, pevno kozac'ki! Zirvalasya na chornih mazhah i vityagnula ramena, yak molenicya do chudotvornogo obrazu. Ale rozzharenij vozduh tak drozhav-drozhav, shcho vsi koni kozac'kih viddiliv - ne mali nig... Tak... Voni ¿hali na konyah, yaki ne mali - nig... Zrozumila, shcho ce buv zludnij privid stepovo¿ pustini, yakij chasto luchavsya na dikih polyah Ukra¿ni. Upala na viz... Vidvernula lichko vid materi¿, na kotrij spochivala, i soleni kaplini zaperlilisya ¿j z ochej. Vitisnula ¿h zavedena nadiya. Probuvala zdaviti v sobi zhal'. Ale ne mogla. A v tim chasi daleko, na Galic'kij Zemli, u Rogatini, hora mati Nastuni, v tyazhkim goryu svo¿m, na hvilyu zadrimala pri poranenim bat'ku. I mala spoludnya divno viraznij son. Snilosya materi, shcho ¿¿ Nastya, dochka-odinachka, jde CHornim SHlyahom kili¿ms'kim i Dikim Polem ordins'kim... Jde v svo¿j legkij, slyubnij, bilij sukni... zelenij vinochok zgubila des' v stepu... Jde popri diki koni-bakemati, jde pid batogami dikih tatar... Jde sered speki stepom bezdorizhnim... a pit solenij zaliva ¿j ochi, llºt'sya v usta... I vzhe v ne¿ zhovkne lichen'ko divoche, ta temniyut' ochi sini yak voda... A chervona krovcya z nizhok ¿¿ splivaº, na tverde korinnya, na stepove son-zillya kraplyami nakraplyaº... Nastunina mati z plachem zi snu zirvalas' i do cerkovci sv. Duha zi svo¿m tyazhkim bolem poshkandibala i Materi Bozhij svoyu bidnu Nastunyu vseyu dusheyu v opiku viddavala. A v tim samim chasi daleko vid ne¿, na CHornim SHlyahu kili¿ms'kim, na Dikim Poli ordins'kim moloden'ka Nastya serdem materins'ku zhurbu vidchuvala, slidi ¿¿ po hati ochima ciluvala, zhal' v sobi zadavlyala. Ale zdaviti ne mogla. I plach potryas neyu, yak nagal'nij viter yablinkoyu v sadi nad Lipoyu, bilya cerkovci sv. Duha... Viplakavshisya, zithnula do Boga i uspoko¿lasya. * * * Na odnim z posto¿v zaprimitila Nastunya yakijs' nespokij mizh tatars'koyu storozheyu. Tatars'ki komandanti raz u raz zbiralisya na naradi, perechilisya mizh soboyu, visilali gonciv. Vecherom ne rozpaleno ognishch, hoch buli vzhe daleko v stepah. Ochevidno, tataram grozila yakas' nebezpeka. Na cyu dumku radisno zablistili ochi Nastupi, a v serci rozgorilasya nadiya. Nadiya na svobodu. YAk nadijshla nich, ne mogla zasnuti. Bo cilij tabor ne spav. CHuti bulo v vozdusi, shcho na shchos' zanosit'sya. Zadrimala shchojno po pivnochi, yak Kosari vzhe visoko pidnyalisya na nebi. YAk dovgo drimala, ne znala. Zbudiv ¿¿ tupit kins'kih kopit i strashnij krik. Nameti tatars'kogo taboru v odnim kinci palahkotili yasnim ognem. V jogo blesku pobachila kil'ka nevelichkih kozac'kih vatag, shcho vidvazhno vderlisya v tatars'kij tabor. Piznala kozakiv po ¿h licyah i shapkah, po chubah. tih, yaki v metushni j boyu vtratili shapki. Serce v ¿¿ grudyah zabilosya tak, shcho nemov grud' rozsadzhuvalo. . V tabori mizh polonenimi pidnyalasya metushnya. Kozaki perli yakraz na tu chast' taboru, de mistilisya poloneni. Vzhe doperli do muzhes'kogo polonu. Vzhe chastina polonenih muzhchin poluchilasya z nimi. Vzhe chula virazni okliki v ridnij movi: "Rizh, bij neviru-bisurmana!" I zdavalosya ¿j, shcho mizh polonenimi doglyanula j svogo Stefana, kotrij napirav na tatar z lyushneyu vid voza. Serce v nij bilosya yak ptashka v klitci. Vzhe bachila, yak vertaº dodomu, yak kinchit' perervane vesillº i yak spravdzhuyut'sya slova cigans'ko¿ vorozhki, shcho matime dva vesillya, a odnogo muzha. Ves' zhinochij polon z drozhachim sercem slidiv vislid borot'bi. Poloneni divchata j zhinki sidili tiho, yak perelyakani ptici, nad yakimi b'yut'sya shuliki. Til'ki tut i tam yakas' vidvazhnisha vimikalasya v step sered zamishannya j instinktom kermovana bigla v napryami, vidkilya prijshli kozaki. Nastunya z zhalem divilasya na svoyu zranenu nizhku. Tatare boronilisya zavzyato. Osobenno vitrivalo boronili to¿ chasti tabora, de buv zhinochij polon. Naraz Nastupi pohololo v serci. Kozaki pochali podavatisya... Vona shche ne rozumila, shcho stalosya. Nevimovnij bil' i zhal' stiskav ¿j serce mov klishchami. Nevzhe voni ne osvobodyat' ¿¿? Nevzhe j Stefan pokine ¿¿? Kozaki i z nimi chastina polonenih buli vzhe za taborami. Ochevidno, vidhodili pospishno. Tatari chomus' ne gnalisya za nimi. Ne mogla zrozumiti, shcho bulo prichinoyu togo vsego. SHCHojno po dovgim chasi, yak kozac'ki vatagi vzhe ledvi vidnili v blisku dogoryayuchih chastin tabora, pobachila, yak zdaleka nad'¿zdiv bil'shij tatars'kij chambul. Teper i tatars'ka storozha z tabora kinulasya v znachnij chasti v pogonyu za vtikachami. YAk chorne gaddya, zatemnili na stepu tatars'ki viddili. Kozakiv uzhe ne vidno bulo. "Nehaj ¿h Bog ryatuº!" - podumala Nastunya j hotila molitisya za nih. Ale uvagu ¿¿ vidvernuv prikrij krik. To ostavsha chastina tatars'ko¿ storozhi dobivala ranenih kozakiv i deyakih polonenih, pered tim vikolyuyuchi ¿m ochi j znushchayuchis' nad nimi v strashnij sposib. Tak zakinchivsya sered ukra¿ns'kogo Dikogo Polya oden z tih nezlichimih i strashnih epizodiv, odna z tih nichnih rizanin, v kotrih vid vikiv nihto ne prosit' ni ne daº pardonu. A krivavi stepi Zaporizhzhya znov merehtili spokijno v rannij imli, taki zdorovi i svizhi, yakbi ¿h shchojno sotvorila divna ruka Gospodnya. Nastunya v svo¿j gliboko viruyuchij dushi dumala ves' chas nad tim, chomu Bog dav ¿j na cili dni napered pobachiti kozac'ki viddili, perekineni, mozhe, na bagato mil' zludnim prividom pustini, a ne dav ¿j osvobodzhennya. Dumala j ne znahodila vidpovidi. I shche na odno ne znahodila vidpovidi, a same na pitannya, chomu diti to¿ zemli, z kotro¿ vijshla, jshli u nevolyu, hoch voni rostom i siloyu bil'shi vid tatar. CHomu voni ne zhenut' tatar u nevolyu, ale tatare ¿h? * * * Zi shodom soncya tabor rushiv u dal'shu dorogu. Svist reminnih naga¿v i kriki bolyu polonenih ne umovkali. Ale zhinochogo polonu ne bili. Navpaki. SHCHojno teper dali semu polonovi mozhlivij harch: yachmin', prosyanu i grechanu kashu, pripravlenu kins'kim tovshchem. Nastunya zrozumila, shcho kormlyat' ¿h uzhe yak svoyu vlasnist', yaka predstavlyaº bil'shu cinu na torzi, koli dobre viglyadaº. Vzhe chula v serci, shcho ne virvet'sya z nevoli. ¯ pochala spokijno pridivlyatisya svo¿m vlasnikam prisadkuvatim, z tovstimi cherevami, shirokimi plechima, korotkimi shiyami j velikimi golovami, z uz'kimi, chornimi ochima, korotkimi nosami, malimi rotami ta z volossyam, chornim, yak smola, i grubim, yak konyachi grivi. Rozumila, shcho prijdet'sya ¿j stati nevol'niceyu abo, mozhe, zhinkoyu odno¿ z tih brudnih potvoriv, pro yaki shche vdoma opovidala ¿j babunya, shcho voni rodyat'sya slipi, yak sobaki[3] . Zdavlyuvala v sobi obmerzinnya j divilasya v nevidomu dalechin'. A usta ¿¿ sheptali molitvu do Bogomateri. Tatare shchoraz dal'she zapuskalisya v bezmezhni stepi, jduchi v poludnevo-shidnim napryami. A chim dali posuvalisya u glibinu stepiv, tim bil'she svobidno pochuvalisya j ¿hali pomalishe. Ale v miru yak nablizhalisya do svo¿h auliv, shchoraz to chastishe bralisya do tresuri svogo zhinochogo polonu, shchob zagolyukati do ostanka svo¿h branok i zlamati v nih usyaki proyavi ¿h voli. V tij cili yak lishe kotra prochunyala vid utomi, kazali ¿j zlaziti z voza, priv'yazuvali za shiyu motuzkom do mazh i tak kazali jti abo j bichi pri vozi. Zdorovishih, u kotrih mozhna bulo spodivatisya sil'nisho¿ voli, tresuvali shche bil'she diko: takih brali na remeni za shiyu j popid pahi ta gnali popri konyah. Oj shche ne vse skazav Nastuninij mami ¿¿ viraznij son pro dolyu ¿¿ dochki!.. Koli j vona prijshla trohi do sebe, musila takozh iti shcho drugij den' na motuzi popri chorni mazhi tatars'ki i musila chasom bichi popri dikih konyah na remenyah. pid lyaskit batogiv i pid regit ordinciv. I tak ¿h tresuvali po cherzi, vsih bez rizhnici pohodzhennya i viri, i movi, vsih, shcho porodila nasha garna zemlya, kotro¿ ¿¿ meshkanci ne mogli oboroniti iz-za neladu mizh nimi. V odnih ti znushchannya kidali iskru nenavisti, i ti poganili v dushi i na oblichchyu. Nastya ne nalezhala do nih. Na tatars'kih remenyah prigaduvala sobi, shcho ne til'ki ¿¿ mati, ale j vona sama zhertvuvala sebe v horobi na sluzhbu Bogu. A potomu, koli minula horoba, zabula svij obit i znajshla sobi zemnogo narechenogo. Teper svo¿ terpinnya uvazhala pokutoyu za zlomannya obitu. Bez slovechka skargi bigla popri koni ordins'ki. A terpinnya, yakih zaznavala i yaki spokijno znosila, nadavali ¿¿ vzhe pered tim garnomu lichku yakogos' shche bil'shogo vdohnoveniya. Lichko ¿¿ prodovzhilosya j nabralo tako¿ veliko¿, shcho azh horoblivo¿ nizhnosti, a ochi v bolyu i terpinnyu nabrali glibini. Duh ¿¿ ris i kripshav v upokorennyah, yak roste u kozhdo¿ lyudini, kotra svij hrest luchit' z dumkoyu pro Boga j ochishchennya. Tatare znali vzhe z praktiki, kil'ko ¿h diko¿ tresuri mozhe viderzhati kozhda sorta zhivogo tovaru. Dlya togo zvichajno ne peretyagali struni, bo toj "tovar" stanoviv ¿h bagatstvo. Ale ne odna z tresovanih, oskil'ki ne pogibla, distavala j kil'ka raziv goryachki, zaki perejshla veliki stepi Ukra¿ni i dijshla do Krimu. Do tih ostannih nalezhala j Nastunya[4]. Molit