vrazhinnya zrobilo na ne¿ opovidannya pro te, shcho na Zahodi j zhinki zajmayut'sya vsim tim, shcho j muzhchini: i torgovleyu, j naukoyu, i navit' derzhavnimi spravami! I divnim divom,hoch bula v nevoli,- pershij raz pochula tut u sobi - lyudinu. Vpravdi, i vdoma znala, shcho buli j u nas zhinki, yaki pravili derzhavoyu, ot yak velika knyaginya Ol'ga. Ale se znannya bulo yakes' zaporoshene i neyasne, nemov kazkove. To bulo tak davno, tak duzhe davno, yak u bajci. A tut use te dijsno teper vidbuvalosya, zhilo. Na samu dumku pro te ramena ¿j pruzhilisya, mov stalevi pruzhini, i grud' pidijmalasya visoko. Tut vpershe prijshlo ¿j na dumku, chomu zhinka ne mala b zajmatisya derzhavnimi spravami? "CHi ya ne taka sama lyudina, yak muzhchina?" - podumala. I yakas' iskra divno¿ ambici¿ zaiskrilasya v ¿¿ serci - tim divnisha dlya ne¿ samo¿, shcho vona dobre rozumila, shcho bula v nevoli, i rozumila takozh, shcho i tam, u starim krayu,- tak jogo v dumci nazivala, bo sej buv dlya ne¿ zovsim novij,- vlastivo, til'ki odni monahini zi vsih zhinok kermuvali svo¿mi publichnimi spravami. Znala, shcho voni mali svo¿ naradi, shcho sami viznachuvali chleniv svo¿h monastiriv do rizhnih sprav i po¿zdok. A vsi inshi zhinki podibnim ne zajmalisya. I tim bil'shu vdyachnist' vidchuvala suproti cerkvi, kotra dopuskala j pidnosila zhinok do tako¿ praci. I tim bil'she gnivalasya v dushi na uchitelya Richchi, shcho vin yakos' tak z usmihom govoriv pro cerkvu. Nastuni ani ne snilosya, shcho Richchi buv odnim z politichnih rozviduniv Veneci¿, najbagatshogo todi mista ªvropi. Jogo zavdannyam bulo sliditi vsyakimi sposobami vidnosini na Shodi ta prichinyatisya do vihovuvannya takih inteligentnih nevol'nic', yakih opislya mozhna bulo b uzhiti do zviduns'ko¿ sluzhbi na dvorah musul'mans'kih namisnikiv, admiraliv, generaliv, veziriv[11] i vel'mozh. SHCHob ne zvertati na sebe uvagi turec'ko¿ vladi, kotra osoblivo ne terpila veneciyan, Richchi bucimto buv na sluzhbi u genuenciv, vorogiv i konkurentiv Veneci¿, kotri mali rozmirno bil'she simpati¿ u turkiv, nizh veneciyane... Velika genuens'ka kupec'ka firma, u kotrij sluzhiv pid syu poru Richchi, mala spilku z kupcyami virmens'kimi, grec'kimi, turec'kimi ta arabs'kimi. Interes i politika buli v nij tak majsterno pov'yazani j zakriti, shcho navit' daleko ne vsi uchasniki to¿ spilki znali, v chim rich. Golovna centralya spilki narochno bula primishchena v Kafi, a ne v Cargorodi, de mala til'ki svoyu filiyu z najbil'sh dovirenimi lyud'mi. Nastunya bil'she vidchuvala sercem, nizh rozumila rozumom, shcho v ogorodi ¿¿ dumok nastupaº yakas' zmina. Viglyadalo ¿j, nemovbi toj ¿¿ vnutrishnij ogorod podilivsya na tri rizhni gryadki z rizhnimi kvitami. Persha gryadka bula ta, kotru zasadili v ¿¿ dushu shche vdoma. Vona bula ¿j najmilisha, mov vasil'ok, pahucha, hoch najmenshe zrozumila. Druga gryadka bula ta, yaku zasadzhuvav v nij turec'kij uchitel' Abdullag. Vona ne lyubila jogo nauki. Ale vin sam buv ¿j simpatichnij, bo vidchuvala v nim chesnogo j viruyuchogo cholovika. A tretya gryadka bula ta, yaku zasadzhuvav v nij italijs'kij uchitel' Richchi. Instinktom vidchuvala, shcho vin girshij vid turka. Ale nauka jogo tak ¿¿ potyagala svo¿m solodkim bliskom, mov grih. Mov tepla, yasna vodicya v kupeli obijmala ¿¿ divna nauka todishn'ogo metkogo Zahodu. Bil'she vidchuvala, nizh rozumila, shcho ta nauka vizvolyaº nutro lyudini, ale strashno vizvolyaº. Daº chashu otru¿ v ruku i kinzhal u drugu j govorit': "Tobi vse vil'no robiti, shcho til'ko hochesh!" A stroga nauka Shodu govorila: "Ti maºsh sluhati Allaga na nebi j sultana na zemli!" Vona v'yazala - shche tyazhche, nizh tatars'ke reminnya. Ale v tim zv'yazannyu chuti bulo silu. Vidchuvala ¿¿ Nastunya v Abdullagu, shcho buv sil'no zv'yazanij toyu naukoyu na vsi boki. Pered chistoyu, yak kvitka, dusheyu Nastuni stoyav todishnij Zahid renesansu, zarazhenij uzhe bezvirstvom i zlochinom,- i chuzhij Shid, povnij zhorstokostej, ale sil'nishij viroyu v Boga na nebi, kotrij vibrav toj Shid na karu dlya zemli. Boronilasya v svo¿m nutri, yak boronit'sya metelik, kinenij u vodu. Odinokoyu ¿¿ vnutrishn'oyu oporoyu buv hrest. Ale jogo shchoraz bil'she nemov zalivali dvi novi stru¿. SHCHe virinav vin u ¿¿ dushi - navit' yasnishij, nizh pered tim. I derzhalasya jogo tak, yak derzhit'sya murashka na malij trisochci, kotru vzhe nese povin'. O. strashna º vnutrishnya povin' rozhvil'ovano¿ dushi lyudini! A taka povin' shchojno zachinala pribuvati v nevinnu dushu Nastuni... * * * Hoch Nastunya ne lyubila Richchi, ale z zapertim viddihom sluhala jogo lekcij, osoblivo pro bezoglyadni vchinki zhinok v itali¿. YAk zhe vin cikavo opovidav! Pro ¿h intrigi j zagovori abo pro rizhni otru¿, yakimi pryatali zi svitu vorogiv. U nutri krichalo shchos' u nij, shcho tak ne vil'no robiti. Ale rivnochasno zaglushuvala toj krik nova svidomist', shcho tak roblyat'... I moral'nij krik ¿¿ dushi buv shchoraz tihishij i tihishij. Prosto osvoyuvalasya z tim, hoch terpila vid togo. Odnogo dnya prijshlo ¿j na dumku, shcho ¿¿ uchitel' maº yakijs' oznachenij i dobre obdumanij plan, koli opovidaº ¿m pro te vse. Vlastivo vid persho¿ godini, yaku perebula razom z nim u shkoli, vidchuvala, shcho se yakijs' taºmnichij cholovik, kotrij chogos' ne dogovoryuº. Kil'ka raziv zdavalosya ¿j, shcho lovit' kinec' nitki jogo duzhe taºmnichogo klubka. Vzhe pal'chik prikladala do chola na znak, shcho vidgadala. Ale po hvili spuskala ruchku... Ne mogla vidgadati. Vse te ¿¿ cikavilo j zahoplyuvalo, ale j muchilo. Tomu viditknula, koli Richchi perejshov do zovsim novih sprav. Nastunya shchos' chula pro se vzhe vdoma - pershi gluhi visti. Ale tut dovidalasya dokladnishe pro novi diva-divenni, yaki italijs'kij zemlyak ¿¿ uchitelya vidkriv za velikim morem, u kotre zahodit' sonce. Dovidalasya pro chervonih lyudej, shcho letyat' yak vihor stepami i zdirayut' shkiru z golov pobidzhenih, pro ¿h shkiryani vigvami j kam'yani svyatini na taºmnichih ozerah, pro zoloti palati ¿h cariv u Meksici i Peru ta pro strashnu, zavzyatu borot'bu z bilimi na¿zdnikami. Z togo povernuv Richchi na opovidannya pro chudovi prigodi Odisseya. Pomalu perejshov do ellins'ko¿ filosofi¿, vtyagala v svo¿ dumki jogo nauku, yak vtyagaº kvitka rosu v nizhni listochki. I dozrivala na ochah, yak chereshnya. Vse, shcho vchula, obgovoryuvala potomu zi svoºyu tovarishkoyu ºvrejkoyu, kotra bil'she znala, bo dovshe vzhe bula v rukah sih torgovciv, kotri staranno pidgotovlyali svo¿ zhertvi. Raz zapitala ¿¿ Nastunya: - Skazhi meni, Klyaro, na shcho voni nas vchat' pro ti otru¿ i pro zhinok, shcho take roblyat'? - To ti, Nastunyu, shche ne znaºsh? Voni mirkuyut' sobi tak: anu zh kotra z ¿h nevil'nic' distanet'sya do yakogos' visokogo domu, de ¿m treba bude spryatati kogos'. Todi pririkayut' zoloti gori, i ne odna take robit'. Vse te spilka, kotra syagaº Bog znaº, yak daleko! YA ne znayu, ale zdaet'sya meni, shcho ta pilka syagaº navit' u ti zovsim novi zemli, pro kotri opovidaº Richchi. Nastunya zdrignulasya, yak vid porushennya gadini: ta strashna dumka tak ¿¿ zanepoko¿la, shcho nikoli ne lyubila zachipati v rozmovi to¿ spravi. Ale raz znov zapitala Klyaru: - CHi ti gadaºsh, shcho j Abdullag º u tij spilci? - Abdullag? Ni! Se chesnij turok, vin sluhaº Koranu. Ale vin ne znaº, shcho robit'sya. Raz, koli sama jshla koridorom i spiznilasya trohi do shkoli, zustriv ¿¿ Richchi, zaderzhav i nespodivano zapitav: - CHi Vi po¿hali b zi mnoyu v zahidni kra¿? - YAk to? - vidpovila zbentezhena i cila zapalenila.Adzhe ya v nevoli... - Vtechemo razom. Ne znala, shcho vidpovisti. Hotila vidertisya vidsi. Ale pam'yatala pro svogo Stefana. A shcho znachit' utechi z Richchi, rozumila. Ta ne hotila vidmovoyu naraziti sobi jogo. I vidpovila po hvili skoro, yakbi spishilasya: - YA... ya... nadumayusya... Htos' nadijshov, oboº pospishno pishli do shkoli. Richchi pochav ishche krashche opovidati pro diva zahidnih kra¿v, pro ¿h visoki shkoli i nauki v nih. Tak minav chas. A spodivanij vikup ne prihodiv... I navit' chutki ne bulo ni vid Stefana, ni vid bat'ka. A mozhe, ne dopuskali do ne¿ niyako¿ vistki? CHasom sidila j nishkom plakala. Ale skoro zrivalasya j bralasya do pil'no¿ nauki. Vlastiteli Nastuni tishilisya, shcho mayut' taku pil'nu uchenicyu. A tim chasom Stefan Dropan, narechenij Nastuni, zi znachnimi grishmi ¿hav z pol's'kim posol'stvom slidami svoº¿ lyubki. Buv u Bahchisarayu i dobivsya do Kafi. I molivsya v cerkvi oo. Trinitari¿v, lish cherez ulicyu vid svoº¿ Nastuni. Skriz' rozpituvav i po¿hav dal'she azh do Cargorodu. Ale navit' niyako¿ vistki pro ne¿ ne zdobuv. I ne vidziskav Nastuni, i vona ne vidziskala jogo. I hitrim torgovcyam ne vdalosya uzhiti ¿¿ do svo¿h cilej. Bo nezbagnuta ruka Gospodnya kermuº doleyu lyudej i narodiv na stezhkah, yaki voni sami sobi vibirayut' vol'noyu voleyu, iduchi do dobra chi zla. VI. V NEVIDOMU BUDUCHNISTX "Ambula ubi vis, quaere quodcumque volueris: et non invenies altiorem viam supra, nec securiorem viam infra, nisi viam sanctae crucis". Ponad morem sumno line Klyuch vidletnih zhuravliv. Hto z nih verne? Hto zagine? CHuti ¿h proshchal'nij spiv. Bagato dniv minulo u shkoli nevol'nic', i nad strashnoyu Kafoyu vzhe drugij raz na pivnich letili zhuravli. Nastala garna vesna, i zemlya zapahla. Odnogo vchasnogo vechera, koli do pristani prichaliv ryad turec'kih galer, pobachila Nastunya z vikna svoº¿ kimnati, yak vijs'kova storozha u pristani zachala kidati svo¿ shapki na zemlyu i zrivati nameti! Golosni okliki voyakiv donosilisya azh do ne¿. Mittyu stalo vidomo vsim, shcho v misti Ograshkej pomer u dorozi starij sultan Selim[12] i shcho tilo jogo chornimi volami vezut' do Stambula. YAkes' nebuvale zavorushennya zavolodilo musul'manami. Na ustah usih bulo im'ya prestolonaslidnika, shcho dosi buv namisnikom Magnezi¿. - Na prestol vstupaº molodij Sulejman! Si slova vimovlyali musul'mani z yakims' osoblivshim pritiskom i taºmnichistyu v ochah. Po vulicyah mista yakos' inakshe jshli vijs'kovi viddili: inakshe stupali, inakshe nesli mushketi, inakshe pidnosili golovi. Krok ¿h stav tverdij, a litki yanichariv mov stal' napruzhalisya... U starih, chornih ulicyah Kafi zbiralisya tovpi moslemiv i,golosno krichali do neba: "Allagu Akbar[13]! Nehaj sto lit zhive sultan Sulejman!" ...Desyatij sultan Osmaniv! A z tim oklikom yakas' divna legenda viri i nadi¿ jshla vid CHornogo morya i vid gir CHatirdagu mizh narod moslemiv. Jshla i kripila jogo na dusi i na tili. Navit' na podvir'yah garemiv pobozhni zhinki moslemiv pidnimali svo¿h ditej vgoru i z zavzyattyam sheptali: "Nashu krov i majno - na prikaz padishaha!" I vsi moshe¿ stanuli otvorom, a narod moslemiv hvilyami naplivav molitisya za molodogo sultana. Iz verhiv minaretiv krichali muedzini divnimi golosami svo¿ molitvi. Mov drozh gromovini jshla po krayu moslemiv. CHuti bulo v vozdusi, shcho nadhodit' velika doba derzhavi Osmaniv, pidgotovana tverdistyu pokijnogo sultana. YAkas' azh nejmovirna ºdnist' opanuvala musul'man vsih plemen i staniv - vid bagacha do zhebroti. Vid ne¿ tim viraznishe vidbivali posolovili oblichchya chuzhinciv, hristiyan i zhidiv. Nastunya z cikavistyu ochikuvala dnya, shchob rozpitati svogo uchitelya Abdullaga pro molodogo sultana. YAk til'ki na drugij den' uvijshov u kimnatu Abdullag, zapitala jogo: - CHogo musul'mani spodiyut'sya vid novogo sultana? Abdullag podivivsya uvazhno na ne¿, skloniv golovu, shrestiv ruki na grudyah i skazav glibokim taºmnichim golosom: - Sultan Sulejman bude najbil'shij zi vsih sultaniv nashih! - CHomu? - zapitala moloda nevol'nicya, kotra vzhe ubulasya v shkoli i privikla do uchiteliv. - Bo tak predskazano,- vidpoviv z glibokoyu viroyu povazhnij Abdullag. - Ale shcho same predskazano? - zapitala cikavo Nastya. - Predskazano, shcho z pochatkom kozhdogo stolittya rodit'sya velikij muzh, yakij obhopit' te stolittya, yak bika za rogi i pobore jogo. A sultan Sulejman urodivsya v pershim roci desyatogo stolittya Gedzhri. - Ale zh u tim roci urodilosya bil'she lyudej,- zamitila Nastunya. - Ne govori tak, o, Hurrem,- vidpoviv povazhno Abdullag,- bo sultan Sulejman lyubimec' Allaga, i svyata rizka v ruci jogo maº za soboyu shche oden znak na te, shcho bude najbil'shij zi vsih sultaniv nashih. - YAkij znak? - zapitala shche cikavishe. - Takij, shcho vin desyatij z chergi sultaniv! A chislo desyat' se najbil'sh doskonale chislo! Bo vono kinchit' i zavershuº pershij krug chisel. Pro doskonalist' s'ogo chisla svidchit' te, shcho maºmo desyat' pal'civ na rukah i desyat' na nogah,- maºmo desyat' zmisliv: zir, sluh, nyuh, dotik i smak i p'yat' takih u nutri, maºmo desyat' chastej svyato¿ knigi Koranu i desyat' sposobiv chitannya ¿¿, maºmo desyat' uchniv Proroka i desyat' zapovidej, i desyat' chastej neba, i desyat' geni¿v nad nimi, i z desyatkiv skladaºt'sya vse vijs'ko padishaha. Desyatij sultan tyazhko pob'º vorogiv islamu. CHi ne chuºsh, yak inakshe pereklikaºt'sya storozha u pristani? Vona vzhe chuº, shcho velika ruka vzyala nad zemleyu znak vladi Proroka, shche bil'sha, nizh bula ruka jogo griznogo bat'ka, nehaj Allag bude milostivij dushi jogo![14] A vijs'kova storozha dijsno inakshe pereklikalasya u kafs'kij pristani. Inakshe na vezhah spivali muedzini. Inakshe nosili golovi navit' prosti moslemi: ¿h uyavoyu zavolodila vzhe micna vira v velikogo sultana, shcho vse peremozhe i vse uporyadkuº. I divni legendi pochali opovidati pro molodogo Sulejmana. Nastunya vse neterpelivo zhdala na Abdullaga, shchob rozpituvati jogo dokladnijshe pro novogo sultana. Teper Abdullag, a ne Richchi, cikaviv ¿¿ peredovsim. Na drugij den' pochala znov rozpituvati Abdullaga pro molodogo sultana. I tak zacikavilasya tim, shcho govorila vzhe dovoli dobre z Abdullagom, navit' bez dopomogi tovarishok. Abdullag, uradovanij ¿¿ zacikavlennyam, opovidav z najvishchim zahoplennyam, govoriv pro veliki dila, yakih napevno dokonaº sej molodij sultan. Nastunya dovgo sluhala jogo z zacikavlennyam. Nareshti perervala jogo slovami: - Govorish pro jogo dila tak, yakbi sultan Sulejman mav vichno zhiti. - Ni. Vichno zhiti ne bude j vin. Ale stare peredannya kazhe, shcho vin i po smerti pravitime svitom shche yakijs' chas. - A se yak? - Os' tak. Desyatij sultan Osmaniv umre na l'vinim stoli sidyachi. A shcho vin u hvili smerti svoº¿ otochenij bude vsimi oznakami vladi, to lyude i zviryata, geni¿ j zli duhi boyatimut'sya jogo i sluhatimut', dumayuchi, shcho vin zhivij. I nihto ne vidvazhit'sya nablizhitisya do Velikogo halifa. A vin nikogo ne zakliche, bo bude nezhivij. I tak siditime, azh poki malij chervak ne roztochit' palici, na yakij velikij sultan opirati bude obi ruki svo¿. Todi razom z roztochenim patikom upade trup Velikogo Volodarya. I smert' jogo stane vidoma vsim. I pichnet'sya nebuvalij nelad v derzhavi Osmaniv. Mishkami zav'yazhut' sobi shi¿ agi i vel'mozhi i nastane strashne panuvannya Kapu-Kuliv[15]. Arpalik[16] i Pashmaklik[17] znishchat' veliku skarbnicyu sultaniv, a perekupstva i zlochini, yak chervi, roztochat' silu zakoniv desyatogo j najbil'shogo sultana Osmaniv. SHCHe z togo boku morya, z pustin' dalekih taki peredannya prinis mij narid pro desyatogo j najbil'shogo sultana Osmaniv. Po hvili dodav: - A ti, nizhna kvitko, ne bijsya strashnogo chasu Kapu-Kuliv. Bo predskazano, shcho hto matime lit bil'she nizh desyat', koli vperve pochuº si peredannya pro Sulejmana, toj ne pobachit' smerti desyatogo sultana. Bo duzhe bagato mors'kih hvil' udarit' do beregiv zemli, zaki zmorshchit'sya molode oblichchya Velikogo halifa i yak moloko pobiliº kare volossya jogo. Uchitel' Abdullag govoriv se spokijnim golosom. I ni oden nerv ne zadrizhav na jogo oblichchi. Z zapertim viddihom sluhala Nastya starogo povir'ya turkiv pro ¿h najbil'shogo muzha. Nemov v ekstazi, zapitala: - A ne predskazano nichogo pro zhadnu z zhinok desyatogo sultana? - Vse, shcho priznachene, ºst' i predskazane. Najlyubisha zhinka desyatogo sultana bude Misafir[18]. Zijde yak yasna fedzher[19] u serci padishaha, a zajde krivavo nad carstvom jogo. Zrobit' bagato dobra i bagato liha v usih zemlyah halifa vid tihogo Dunayu do Bazri i Bagdadu i do kam'yanih mogil faraoniv! Navit' v carstvi movchannya, u strashnij pustini, de vik vikiv chorniº Mekam - Ibragim[20], sered zhari zasvitit' chistij klyuch vodici za stopoyu ¿¿. Bo dast' ¿j Allag z visokogo neba veliku lasku svoyu i rozum velikij. Ale shajtan zasiº v ¿¿ serden'ko rivno veliku gordist'... V shkoli nevol'nic' bulo tiho, hoch mak sij. Uchitel' Abdullag vidithnuv i govoriv dal'she: - Dovgo i zavzyato postom i molitvoyu bude borotisya Velika Sultanka zi svo¿m grihom, poki ne piddast'sya sili shajtana - u svyatu nich Ramazanu... I zatermosit' vihor bramami serayu i viknami garemu, a v serci sultanki zijde grih gordosti, i zasmiºt'sya shajtan u sadah sultans'kih i v marmurovih palatah padishaha. A potim kara Bozha tak pevno nadijde, yak jde pustineyu napoºnij verblyud. Bo Allag lyudini bagato pozichaº i dovgo chekaº i nichogo ne daruº, darom ne daº... Nastunya zadumalasya, ale ne nad zhinkami padishaha. Um ¿¿, kotrij Richchi zacikaviv derzhavnimi spravami, zvernuv uvagu na shchos' zovsim inshe, i vona skazala: - SHCHe odno! CHi ne predskazano, shcho bude dal'she z derzhavoyu velikogo sultana? - Vse... shcho priznachene... ºst' i predskazane drozhachoyu dusheyu vishchih lyudej,- vidpoviv Abdullag. I dodav yakbi z sumom: - Koli dopovnit'sya krug vikiv na povikah vichnih ochej Allaga, todi narid Osmaniv poverne vidki prijshov, spovnivshi po nakazu Bozhim svoº priznachinnya na bezbozhnih nessarag[21]. A vertati bude znov na shid soncya pid provodom krivavih vatazhkiv svo¿h bez rodu i bez plodu, lishe z ognem v zubah... Pomovchav hvilyu i zakinchiv: - YAk kozhda lyudina, tak i kozhde plem'ya maº svij kismet[22], tverdij i nevmolimij, kotrogo ne ob'¿de ni konem na zemli, ni sudnom na moryu... Govoriv tak pevno, movbi chitav zi svyato¿ knigi Koranu. Ni na odnu mit' ne proyavivsya nespokij v ochah jogo. Vseyu postavoyu i vsim virazom oblichchya govoriv, shcho bude te, shcho maº buti. i navit' Sulejman Velikij ne zderzhit' krokiv Priznachinnya. "Kismet" ishov... * * * Ruh, viklikanij vistkoyu pro smert' starogo sultana i vstuplennya na prestol novogo, ne vgavav, a kripshav dnya na den'. Ruh v pristani stav velikans'kij. Z glibin Krimu priganyali na torg veliki masi konej, hudobi i nevol'nic'. Popit za nimi buv sil'nij. Bo vsyaki dostojniki zaosmotryuvalisya v sej tovar, shchob robiti darunki shche vishchim dostojnikam: zapopadali ¿h laski pri spodivanih zmina; hotili vderzhatisya na svo¿h stanovishchah abo oderzhati pri tij nagodi vishchi. Nauka v shkoli nevol'nic' majzhe zovsim perervalasya, bo shchodnya prihodili vel'mozhi j bagati kupci, yakim u rizhnih odyagah abo j napivnago pokazuvano ves' zhinochij tovar. Raz malo ne kupiv Nastuni yakijs' anatol's'kij basha. Kupno rozbilosya til'ki iz-za visoko¿ cini, z yako¿ ne hotiv genuenec' opustiti ni shelyaga. Ne pererivano til'ki nauki, yako¿ vchili zhinki. Syu nauku vbivano v golovi nevol'nic' z ishche bil'shim natiskom. Skoro povtoryuvano z nimi osoblivo nauku gustovnogo odyagannya j dobirannya krasok v odyagah ta v uryadzhuvannyu kimnat, v ukladannyu kashmirs'kih shaliv ta dorogih serpankiv z Mossulyu j Damasku. Povedennya z nevol'nicyami stalo nadzichajno suvore: za najmenshu netochnist' bili ¿h batogami, dokladne obvivayuchi tilo pered bittyam, shchob ne poraniti. Harch buv bagatij, yak nikoli. Sered takogo ruhu, de kozhda kozhdo¿ hvili mogla spodivatisya zmini svoº¿ doli na girshu, majzhe bez vrazhinnya zdijsnilosya prochuttya lyac'ko¿ shlyahtyanki. Vsi ¿¿ tovarishki divilisya yakos' bezuchasno na te yak ¿¿ odyagali. Vsi vzhe znali, shcho pri¿hav starij, znemoshchilij basha. Nastunya pri prashchannyu shepnula ¿j na potihu: - Vin kupuº tebe ne dlya sebe, a na dar dlya kogos' Mozhe, j molodomu muzhchini distaneshsya. - Oj ni,- vidpovila zhertva.- Vin uzhe nad grbom i v nikogo laski ne zapopadaº. Dlya sebe kupit' mene! A mozhe zhiti shche dovgo... Z'yavilisya i virmenin, i starij Ibragim ta j razom z genuencem prijshli, shche raz upimnuli svoyu zhertvu, shchob staralasya spodobatisya staromu bashi. - Bo inakshe bude duzhe zle,- skazali ¿j torgovci, shchob zalyakati j inshih. Neshchasna zhertva, pam'yatayuchi poperedni znushchannya, zaraz pidnesla golovu j pochala kriz' sl'ozi kidati ognisti poglyadi ta zhivo ruhatisya tak, yak ¿¿ vchili. Za godinu ¿hala v kritij kolyasi zi starim trupom do pristani yak jogo vlasnist'. Nastunya z zhalem prashchala ochima svoyu zemlyachku, bo sama ne znala, shcho z neyu bude zavtra. - Bidna Vanda Vºlºzhins'ka vzhe maº cholovika,- shepnula Nastunya do svoe¿ tovarishki Klyari. Ta ne vidpovila ni slovechka, taka bula sturbovana. Klyaru priznachili v oden ryad z Nastuneyu - nevidomo, kudi... * * * Genuenec', Ibragim i virmenin hodili po ogorodi j nad chims' radili. Nevol'nici z zapertim viddihom slidili z vikon kozhdij ¿h ruh, kozhdij viraz ¿h oblich. Znali, shcho ti torgovci rishayut' teper pro ¿h dolyu, ale ne znali, shcho rishat'. SHCHe togo vechera povidomili ¿h, shcho zavtra rano povezut' na prodazh cilu shkolu. Kudi, ne skazav nihto. Ale vsi dodumuvalisya, shcho morem i pravdopodibno v Cargorod, bo tam najbil'shij popit. Sam Ibragim poveze ¿h, opovidali. Vse odno - opinyat'sya na avretbazari[23] . Se znali. Nastunya ne spala majzhe cilu nich. Ne spali j ¿¿ tovarishki. Spominali minuvshist', vgaduvali buduchnist'. Rannim rankom prinesli ¿m garni odyagi j nakazali staranno odyagnutisya. Nedovgo trivalo - i cilu shkolu ryadami povedeno do pristani ta chovnami perevezeno na veliku galeru. Doglyadav ¿h chemno starij Ibragim i to razom z virmeninom. Nastunya zgadala pershi hvili svogo polonu. Oba buli laskavi dlya svo¿h zhertv. Ochevidno, ne znali shche, de kotra z nih popade i chi ne prigodit'sya koli v zhittyu. Z oboma torgovcyami ¿hav takozh brat genuencya. Galera dovgo stoyala. Mabut', zhdala shche na kogos'. Rushila shchojno pid vechir. Nastunya z zhalem podivilasya na misto j budivlyu, de perezhila stil'ki novih dlya ne¿ dumok, mrij i pochuvan'. YAkijs' holodnij sutinok klav svo¿ nizhni pal'ci na tihi vodi morya, na jogo legki hvili j na zaplakani ochi molodih nevol'nic'. YAka dolya zhdala kozhdu z nih? Odnu zhdala luchsha, drugu girsha - azh do strashnih domiv rozkoshi u Smirni ta Damasku, v Marokku j Samarkandi... Ale bolyu dush ne mozhna porivnyati. I tomu odnakovo klav svo¿ nizhni pal'ci vechirnij sutinok na zaplakani ochi nevol'nic'. Naraz - nevol'nici sumno zaspivali na prashchannya... Zaspivali, yak ptici zaskiglili... Beregi Krimu i strashnij gorod Kafu z zhalem prashchali. Taka vzhe vdacha lyudej: voni zhaluyut' togo, shcho bulo, hoch vono bulo b nedobre, bo boyat'sya togo, shcho bude - nevidomogo. Hoch voni buli duzhe vtomleni, bo ne spali minuvsho¿ nochi, ale j se¿ zasnuti ne mogli. A yak temna nich pokrila chornim oksamitom bezmezhnu poverhnyu morya, zhah pochav hoditi po chornij galeri i ne dav zasnuti ni vezenim na torg nevol'nicyam, ni ¿h vlastitelyam. Opovidali sobi pro napadi mors'kih rozbishak, pro strashnogo Hajreddina z rudoyu borodoyu, kotrij ne shanuº navit' galer visokih dostojnikiv. Opovidali pro chajki kozac'ki, shcho nespodivano napadayut' na moryu j pidpalyuyut' turec'ki galeri. Nastunya mrila pro takij napad, hoch duzhe boyalasya vognyu na vodi. A yak pivnich naspila i nebo ta CHorne more stali chorni, mov najchornijshij aksamit i ni odna zirka ne blistila na nebesnim zvodi, - pobachili bidni nevol'nici, yak daleko-daleko zasvitili na mori tri chervoni ogni. Voni skoro zblizhalisya. Nespokij zapanuvav na galeri torgovciv. Hto se mozhe nadplivati? V tih chasah morya buli rivno nebezpechni, yak suhoputni shlyahi. Nespokij perejshov u trivogu, bo vzhe virazno vidnili taºmnichi sudna - ne to kupec'ki, ne to voºnni. Naraz pronissya po galeri shepit: - To plive Hajreddin z rudoyu borodoyu! Hto sheptav? Vsi sheptali. Hto zachav? Voni ne znali. Ale ni odna dusha ne sumnivalasya, shcho nadplivaº Hajreddin, "postrah p'yati moriv" - vid Al'giru po Aden, vid Kafi po Kairo, skriz' strashnij i skriz' prisutnij... ZHah sparalizhuvav usyakij ruh na galeri torgovciv. A tri temni sudna Hajreddina, najstrashnishogo pirata tih chasiv, shchoraz blizhche svitili chervonimi ognyami. U svitli ¿h CHorne more stavalo shche chornishe. I yakas' tyazhka zaduha lyagla na vozduh, i na vodu, i na sercya vsih lyudej na galeri,- taka tyazhka, yakbi duhi vsih pomordovanih griznim sultanom Selimom hmarami letili zi vsih usyudiv na sud spravedlivogo Allaga. Navit' nevol'nici, kotri nichogo ne mogli stratiti, vidchuvali, shcho mozhe buti shche girsha dolya vid to¿, yaku mali: popasti v ruki zakam'yanilih zlochinciv yak dobicha, zherebom tyagnena. A temni sudna Hajreddina pidplivali vse blizhche i blizhche. Vzhe na nih virazno vidnili chorni tula garmat i bliskuchi gakivnici i zalizni drabini z gakami, yaki rozbishaki perekidali na kupec'ki korabli i tak distavalisya na nih z mechami v rukah i nozhami v zubah. Onde stoyali voni dovgimi ryadami, zhduchi nakazu vatazhka. Galera torgovciv stala - yak kurka, na kotru nalitayut' shuliki. A na odnim z pirats'kih suden vijshov z kayuti Hajreddin z rudoyu borodoyu, postrah vsih lyudej, shcho plili mors'kimi shlyahami, bez rizhnici viroispovidan'. Oblichchya oprishka bulo porizane glibokimi bliznami. Kriz' legkij prozrachnij kaftan z chervonogo shovku vidnila staleva kol'chuga. Za poyasom mav dva ostri yatagani, pri boci krivu shablyu, v ruci zvichajnu palicyu-kavulyu. Borodu mav rudu, azh chervonu, nemov pomal'ovanu. Nastya na toj vid zachala tiho tremtyachimi ustami sheptati psalom: - Pomiluj mya, Bozhe, po velikij milosti tvo¿j i po mnozhestvu shchedrot tvo¿h... Klyara, na vsim tili drozhachi, sheptala do Nastuni: - Zaraz bude napad... Hajreddin glumlivo j uperto vdivlyavsya v galeru torgovciv, ne kazhuchi ni slova. Nad jogo golovoyu pomalu pidnosili chervene polotno na dvoh zherdkah. Na nim zvichajno vidnilo odno-odinoke slovo: "Piddajtesya!" Ale teper na velike zdivuvannya vsih, shcho vlipili ochi v polotno, buv bil'shij nadpis: "Desyat' dniv i desyat' nochej ne beru dobichi ni na mori ni na sushi ni vid moslemiv ni vid nessarag, vidkoli vuha mo¿ vchuli vistku, shcho na prestol moslemiv vstupiv desyatij padishah Osmaniv". Vsi vidithnuli, hoch strah ne ustupiv vidrazu: i svobidni, i nevol'ni napivpritomnimi ochima glyadili na tri pirats'ki sudna Hajreddina, shcho tiho sunuli popri nih. Voni vzhe znikali na chornim tli, a zhah nevol'nic' shche bil'shav na dumku pro v'¿zd u stolicyu togo cholovika, kotrogo hoch na desyat' dniv poshanuvav strashnij Hajreddin z rudoyu borodoyu. Nastunya zbililimi ustami raz u raz vidmovlyala "Pomiluj mya Bozhe" - vzhe zi strahu pered Cargorodom, stoliceyu Halifa. Vsi nevol'nici vzhe Bog znaº kotrij raz opovidali sobi, yak pered viladovuvannyam ¿h u pristani pokuyut' ¿h chvirkami v lancyuzhki, bo v natovpi mogla b ne odna vtechi i propasti. Klyara, kotra vidkis' dokladno znala majzhe pro vse, shcho robili z nevol'nicyamn, poyasnyuvala Nastuni, shcho koli chasom ne staº lancyuzhkiv, to skorshe navit' muzhchin pov'yazhut' zvichajnimi putami, nizh molodih zhinok i divchat. - Ta chomu? - pitala Nastya. - YA zh tobi vzhe govorila! Bo musul'mane kazhut', shcho najdurnisha zhinka hitrisha vid najrozumnishogo muzhchini. Zreshtoyu, mi v nashim vici dorozhchij tovar, nizh najsil'nishi muzhchini. Bili ruchki Nastuni zlegka zadrozhali, a v ¿¿ sinih ochah zaperlilisya sl'ozi. Nad rankom zasnula nespokijnim snom. I snilosya ¿j, shcho na galeru taki napav Hajreddin-rozbishaka tr'oma sudnami i shcho zdaleka nadletili mali chajki kozac'ki... I shcho bula zavzyata bitva, i shcho galera pochala goriti, i pekla yasna polumin'. Probudilasya z krikom. Bulo shche temno krugom. Til'ki ochenyata ¿¿ pekli vid nedospanih nochej. Sila na lezhanci j ochikuvala dnini. Ranen'ko pochula v nebi tuzhni golosi. Taki tuzhni, shcho zdavalosya ¿j na hvilinku, shcho to ¿¿ ridna mati j bat'ko klichut' za neyu: "Nastunyu! Nastunyu!" A to klyuch pereletnih zhuravliv letiv z Malo¿ Azi¿ ponad CHornim morem, na pivnich, v ridnij kraj Nastuni. Mozhe, j vin prashchav ¿¿... Pered ¿¿ ochima stav Rogatin i veliki lugi nad stavishchem, de chasto spochivali zhuravli. "Tam, pevno, vse shche v ru¿ni," - podumala, i sl'ozi zaperlilisya v ¿¿ ochah. A chorna galera torgovciv zhivim tovarom plila i plila na zahid soncya - v nevidomu buduchnist'. VII. V CARGORODI NA AVRET-BAZARI "Viel dunkle Wege fuehren Vor unbekannte Tuegep, Wer keine Heimat hat..." "Zal z oczu lzy wyciskal tym, so tain patrzyli, Co z Bahramen w niewoli w Carigrodzie byli, Widzac, ano tuteczne ludzie przedawano, Xiedza, cylopa, szlachcica, - nic nie brakowano. Jednych kijmi na bazar jak bydlo pedzono Drugich w petach, a drugich w lancuchach wiedziono", SHCHojno perestali padati ryasni doshchi nad garnim Cargorodom[24] , i vesnyane sonce usmihalosya do n'ogo bliskom i teplom. Zazelenili sadi j ogorodi. I micnishe pritulivsya povij do strunkih kiparisiv u parkah Il'diz-Kiosku. I zacvili bili j sini bozi, i chervonij kvit breskvi pokriv gillya ¿¿. Z velicheznih muriv rezidenci¿ padishaha pozvisali sini, micno pahuchi kitici kvitiv glicini¿. Zapah ¿h dohodiv azh do pristani, de viladovuvali dovgi ryadi molodih nevol'nic'. ...Jshli skovani, po chotiri, zlucheni micnimi podvijnimi lancyuzhkami, z kajdankami na rukah. A dlya chvirki, v kotrij bula Nastya, yakos' ne stalo legkih, zhinochih lancyuzhkiv. I na berezi Zolotogo Roga stolici padishaha zalozhili na ¿¿ ruchki tyazhki lancyuhi, priznacheni dlya molodih muzhchin-hlopciv, stisnuvshi ¿h na tri ogniva, bo dribni ruchki mala. Bula b tut, mozhe, revno zaplakala, yakbi j uvagu ne vidvernuli diki sceni, shcho diyalisya tut pri viladovuvannyu muzhes'kih nevol'nikiv. Vid CHornogo morya, vid beregiv Skutari j vid morya Marmara tisnulisya do Zolotogo Roga rizhni-prerizhsh sudna, galeri, bajdaki i karaveli[25] . A z nih viganyali na berig pristani masi nevol'nic' i nevol'nikiv. Z nevol'nicyami povodilisya shche syak-tak, ale nevol'nikiv gnali yak hudobu: bili bukami i rizkami, drotyanimi-nagajkami i kincyami lancyuhiv, azh do krovi. Tut uzrila rozgornenu v samij seredini "knigu istori¿ nashih najbil'shih strazhdan' i muk". Vid hvili, koli pobachila svo¿mi ochima, shcho navit' najstrashnishij oprishok turec'kij umiv poshanuvati pravnu vladu svoº¿ zemli, vzhe ne sumnivalasya v rozvinenij bolem golovci svo¿j, shcho kozhdomu narodovi daº Bog spravedlivij taku dolyu, na yaku zasluguº. V sinih ochah Nastuni znov mignula chasha chorno¿ otru¿ - na tli Visokogo Zamku u L'vovi. I dlya togo ne zaridala vgolos na berezi Stambulu i zoloto¿ pristani jogo. Til'ki dvi tihi slezi skotilisya z ochej ¿¿ na lancyuhi-kajdani i zasvitili, yak perli. I prigadali ¿j vorozhbu ciganki, kotro¿ vzhe davno ne zgaduvala: "V perlah i farapah hoditi budesh i adamashki pid nogami budesh, a goryuchij kamin' u volossyu tvo¿m..." Ne v perlah, a v lancah ishla, ne po adamashku, a po porosi, skroplenim sliz'mi nevol'nic'. U volossyu ne mala dorogogo "goriyuchogo kamenya", ale zate nemov palahkotiv goriyuchij kamin' u golovi: hvilyami vidchuvala takij pekuchij bil' u golovci, shcho zdavalosya ¿j, nemov ¿¿ vlasni ochi zapadayut'sya v nutro golovi. Koli bil' ustavav, viddihala, movbi na svit shchojno vrodilasya. A vid Peri j Galyati, velikans'kih peredmist' Istambula, gnali suhoputtyam v lancyugah i putah novi tovpi vzhe prodanih nevol'nikiv! Kogo mizh nimi ne bulo! Robitnij narod, selyane i mishchane, shlyahtichi j duhovni, shcho vidno bulo po ¿h odyagah: musili ¿h nedavno prignati z ridnogo krayu krims'ki ordinci abo diki nogajci. Branci jshli skovani j pov'yazani, yak hudoba, biti j katovani. A turec'ki psi lizali krov, shcho kapala z ¿h ran vid pobo¿v. Nastunya zakrila ochi z vnutrishnogo bolyu. Buli se, ochevidno, branci z ¿¿ ridnih storin, bo perevazhali mizh nimi zithannya do Boga v ¿¿ ridnij movi, hoch chula takozh tut i tam urivani slova pol's'ko¿ molitvi: "Zdrovas' Marjo, laskis' pelna... mudl' sºn za nami gzheshnimi... teraz i v godzinº s'mºrci nashej... amen..." Pol's'ku movu chula mizh neshchasnimi ridshe nizh nashu. Prigadalisya ¿j bat'kivs'ki slova, shcho j lyahi garni ptashki, ale taki ne taki garni, yak nashi. I dlya togo menshe ¿h popadalo v otsyu strashnu katorgu-pokutu. Dumala: "YAk vimiriv Bozhoyu miroyu spravedlivosti..." Rozumila, shcho j nashi, j polyaki buli tut duzhe neshchasni, bo vtratili svoyu Bat'kivshchinu, cinnishu navit' vid zdorovlya. ¿ teper ne znali, kudi ¿h pozhenut' ta pered chi¿mi dvermi opinyat'sya. A yak ne chula vzhe ni ridno¿, ni pol's'ko¿ movi, zachala rozglyadatisya po misti, shchob zabuti strashnij vid, yakij nedavno bachila. Vona zi stisnenim sercem divilasya na marmorni palati i strunki minareti chudovo¿, yak mriya, stolici Osmaniv sered kvitiv i zeleni pid sinim nebom poludnya. * * * YAkraz vipravlyali v Mekku svyatu vesnyanu karavanu, shcho vezla dari j prohannya sultana do grobu Proroka. Bo buv se pripisanij den' pered pochatkom Ramazanu[26]. Vzhe vid ranku glitno bulo na shirokij vulici, shcho z pivnichnogo kincya pristani provadit' do Il'diz-Kiosku, polozhenogo nad Bosforom, na visochini Beshiktashu. Nezlichimi povozki sunuli v barvistij tovpi naroda... A vid Beshiktashu azh do gori Il'diz stoyalo shpalirami vijs'ko padishaha. I vse shche vihodili sultans'ki sili strojnimi ryadami z dovgo¿ na milyu kazarmi yanichariv, kotru skoro kinchiv desyatij sultan Osmaniv. Vsi dahi kam'yanic' buli bitkom zapovneni glyadachami. Z kozhdogo vikna divilisya cikavi ochi tisno stisnenih golov. A vsi muri po oboh bokah vulici obsadzheni buli vidcyami do ostann'ogo miscya. Dovzheznimi ryadami sidili na nih turec'ki zhinki i divchata v zavoyah. Kozhda z nih ochikuvala neterpelivo, shchob pobachiti molodogo sultana. Te same bazhannya mali j molodi nevol'nici, yakih ulozheno daleko pozadu - prosto dlya togo, shcho dal'she v natovpi ne mozhna bulo ni jti vpered, ni vernuti do pristani. Z moshe¿ vijshov dovgij ryad musul'mans'kih duhovnih: stari, borodati muzhi, povazhnogo viglyadu, v dovgih odyagah z zelenogo shovku, z shirokimi, zolotom gaptovanimi kovnirami. Na golovah mali zeleni turbani z shirokimi zolotimi lentami. Jshli movchki i povazhno - v napryami do sultans'ko¿ palati. Tam, pered viknami velikogo padishaha, v ukrittyu pered tovpoyu, navantazhuvali sultans'kimi darami svyatu, vesnyanu karavanu do grobu Proroka. Nastunya vsya zaminilasya v zir. Ale ne mogla bachiti, shcho diyalosya tam, kudi pishov dovgij ryad duhovnih. Peremogla v sobi vnutrishnº prignoblennya, yake mala iz-za nalozhenih na rukah lancyuhiv. I vzhe z veselim usmihom zvernulasya do starogo "opikuna" svogo i skazala lagidnim, yak oksamit, tonom: - Skazhi nam, dobrij Ibragime, kudi jdut' ti duhovni? Ibragim laskavo podivivsya na ne¿ j vidpoviv: - Skazhu tobi, o Hurrem, hoch ti j ne viznaºsh svyatogo imeni Proroka. Bo ya ne trachu nadi¿, shcho svitlo nauki jogo osinit' kolis' tvo¿ veseli ochi. Pravdu skazhu tobi. A shcho se pravda, perekonaºshsya, yak Allag bude laskav dlya tebe i zrobit' tebe sluzhniceyu odno¿ z zhinok padishaha, nehaj zhive vichno!.. Pokazav rukoyu i govoriv dal'she: - Ti duhovniki jdut' na velike podvir'ya palati padishaha, de pid viknami sultana vsih sultaniv navantazhuyut' svyatu karavanu sultans'kimi darami. Viznachni palomniki, shcho pidut' z neyu do grobu Proroka, i ti duhovni, shcho tovarishat' ¿j, vstupayut' u velikij namet, de dlya nih prigotovana spil'na vecherya. Po vecheri vhodit' mizh nih sam SHejh-Ul'-Islyam, Zastupnik Halifa u spravah Islyamu i blagoslovit' ¿h na put'. Opislya vihodyat' z nametu i stayut' pered viknami sultana. SHCHaslivij toj, chi¿ ochi mozhut' hoch raz v zhittyu pobachiti desyatogo j najbil'shogo sultana Osmaniv!.. Tut starij Ibragim zithnuv i govoriv dal'she: - Vin staº v odnim z vikon i znakom ruki prashchaºt'sya z palomnikami. A voni klanyayut'sya jomu do zemli. Zaraz potim vihodit' tridcyat' vislanciv sultana j peredayut' providnikam karavani zoloti groshi v shkatulah z bilo¿ shkiri, zav'yazanih zelenimi shnurami. Za nimi vihodit' bagato nosil'nikiv zi skrin'kami, v yakih º sultans'ki dari dlya Mekki. Napered navantazhuyut' dvoh verblyudiv, potomu tridcyat' muliv. Opislya tih dvoh verblyudiv provadyat' po velikih kupah pisku, nasipanih na toj chas v podvir'yu sultans'ko¿ palati, shchob pokazati, yak svyata karavana jtime vazhkim shlyahom pustini. V tim misci Nastupi zadrozhalo serden'ko v grudi. Ale vona shche ne znala chomu. SHCHojno po hvili dodumalasya prichini svogo zvorushennya: musul'mans'kij simvol prigadav ¿j inshij simvol inakshogo svyata, v ridnim domi bat'kiv, de na svyatij vechir vnosili diduha i stelili na dolivci pshenichnu abo zhitnu solomu. Nadvori smerkalo, i persha zirka blimala na nebi. I zvichajno potryasav snizhok. YAk son, yak son, yak daleka mriya risuvavsya ¿j u dushi sej svyatochnij spomin. I Nastunya pohilila na hvilyu golovku. A starij Ibragim opovidav dal'she: - Po tij ceremoni¿ zaderzhuyut' oboh verblyudiv na misci j rozstelyayut' pered nimi molitovni kilimi. Duhovniki zvertayut' lice do Mekki, a SHejh-Ul'-Islyam shche raz blagoslovit' ¿h. I todi svyata karavana opuskaº palatu sultana i vhodit' mizh narod. Os' zaraz nadijde... Dijsno. Po zvorushennyu naroda vidno bulo, shcho nadhodit' svyata karavana. Ochi vsih zvernulisya v toj bik. Na choli karavani posuvalisya ti sami duhovniki, shcho jshli nedavno do sultans'ko¿ palati. Til'ki teper ¿hali na bilih konyah; sidla ¿h buli bagato vibivani zolotom. SHpaliri vijs'ka z trudom zderzhuvali tovpu, shcho perlasya, abi yaknajblizhche stati bilya svyato¿ karavani. Vijs'ko tupimi kincyami kopij i udarami batogiv zaganyali tih, shcho vipihalisya iz ryadiv. Dva peredni verblyudi vistavali visoko svo¿mi golovami ponad tovpu. Dorogi metalevi vudila zvisali z ¿h piskiv, a shovkovi kutasi z ¿h zolotom tkanih nakrival. Na hrebti pershogo verblyuda kolisavsya na dorogocinnim kilimi namet, skarbami napovnenij, pokritij kilimami veliko¿ vartosti, grubo zolotom i sriblom tkanimi. Drugij verblyud mav na hrebti na shovkovih kilimah divnu vezhu z pavinimi viyalami j chudovimi strausinimi perami, shcho mali vidganyati zlih duhiv vid karavani. Za verblyudami jshla vijs'kova storozha pid takt gluhih udariv barabaniv. Naraz pohid stav. Dva arabi, ozbroºni krivimi shablyami j metalevimi plitami, malimi, yak tarilka, skochili proti sebe v dikim dvoboyu. Skorimi, naprasnimi udarami bili sebe vzaimno po svo¿h metalevih shchitah i shablyah, spravno grayuchi kin'mi. Se vidovishche predstavlyalo napad rozbishak na karavanu j oboronu ¿¿: palomniki, zaosmotreni v dovgi palici, vidganyali napasnikiv. I pohid vzhe spokijno posuvavsya dal'she. V seredini karavani, pid ohoronoyu sil'no¿ storozhi vijs'ka, nesli dva micni muli garnu, yak pavil'jon riz'blenu, lektiku z temnogo dereva. Dah to¿ lektiki buv na zolochenih stovpah. Na verhu ¿¿ blistiv zolotij pivmisyac'. Po oboh bokah mala lektika po tri vidchineni vikna, a speredu i zzadu po odnomu. Vsi voni zaosmotreni buli zanavisami. Na puhkih podushkah chudovo¿ lektiki sidiv malij sinok sultana, shcho predstavlyav bat'ka: sam sultan til'ki duhom ishov z karavanoyu. Na vid prestolonaslidnika velike odushevleniya opanuvalo narod. Ale vin til'ki ruhami ochej i ruk, a ne krikom, davav visliv svo¿m pochuvannyam, shchob golosnim krikom ne zlyakati malogo princa z krovi padishaha. I til'ki tihij shepit ishov v narodi moslemiv: "Se Mustafa, pervenec' sultana Sulejmana..." Buv se pershij chlen sem'¿ padishaha, yakoyu Nastya pobachila v stolici sultaniv. Garne, zhive ditya. Za lektikoyu jshov dovgij ryad tyazhko navantazhenih muliv. Kozhdij z nih dvigav krim dvoh skrin' shche yakijs' divoglyadnij, chotirigrannij prilad z pavinimi i strusinimi perami. Vsi ti tyagari pokriti buli dorogocinnimi shalyami. Za mulami znov ¿hala sil'na vijs'kova storozha. A za neyu inshi chleni svyato¿ karavani i masa narodu. Ves' toj mal'ovnichij pohid sunuv u napryami do pristani, de mav perepravitisya na azijs'kij bereg, do Skutari. * * * Za toj chas virmenin i genuenec' kudis' hodili. Mabut', shukali nichligu dlya sebe i dlya svogo zhinochogo tovaru. A mozhe, shukali pokupciv, bo filiya ¿h firmi musila vzhe davno prigotoviti nichlig dlya svogo "tovaru". Mozhe, j vidpovidnih pokupciv znajshla, i virmenin ta genuenec' til'ki dlya perekonannya hodili kudis'. Nastunyu yakos' sil'nishe zabolilo serce na dumku pro tyazhku dolyu, yaka zhde nevol'nic'. Ne zhurilasya chomus' soboyu, til'ki nimi. Vrodzhena ¿j veselist' nemov govorila do ne¿: "Ti dash sobi vsyudi radu". Ale yak den' pochav umirati v ulicyah Cargorodu, zakravsya nespokij i v serce Nasti. Zrazu shchemiv u nim tiho, mov drozhannya malen'ko¿ rani. Potomu shchoraz duzhche i duzhche. Vzhe t'ohkalo serden'ko v grudi. Spochatku - mov cvirkun v zhiti - vrivano, neznachno. Nareshti rozt'ohkalosya, yak solovejko v kalini, v sadu nad Lipoyu. Vzhe sumerk pochav tiho blukati v ulicyah Stambula. Muedzini kinchili spivati p'yatij azan na vezhah strunkih minaretiv, yak nadijshli virmenin z genuencem. Buli zadovoleni zi svoº¿ progulki po mistu. Virmenin shepnuv shchos' Ibragimovi, i toj takozh poveselishav. Zvernuvsya do divchat i skazav: - Hodit'! Maºmo vzhe nichlig bilya Avretbazaru. Rushili. ªvrejka Klyara, shcho jshla kolo Nastupi, shepnula do ne¿: - Matimemo zavtra bagatih kupciv. - Ta shcho z togo? - YAk to shcho z togo? Vse luchshe popasti v bagatshij dim, nizh v ubogij. - A zvidki znaºsh, shcho tak bude? - YAk to, vidki? Ti gadaºsh, shcho voni vernuli b taki zadovoleni, yakbi ne pidkupili slug yakogos' bagatogo domu, kotri zavtra kupuvatimut' nevol'nic'? No, ya ¿h duzhe dobre znayu! A ne zabudesh za mene, yak tobi bude luchshe, nizh meni? - Ni. Ale j ti ne zabuvaj! - A chi ya tebe zabuvala v Krimu? - Ni, ni. YA tobi dijsno vdyachna! - kazala Nastunya do Klyari. Ta rozmova trohi uspoko¿la ¿¿. Vzhe zovsim bulo temno, yak ¿h vlasniki zaprovadili ¿h u veliki sini yakogos' za¿znogo domu, shcho stoyav pri samij zhinochij torgovici. Spokijno, yak ovechki, zajshli tudi divchata. Nezabarom rozkovano ¿h i rozmishcheno u velikih kimnatah. Dlya kotrih ne stalo miscya, tih primishcheno v sinyah, na sini. Vsi oderzhali vodu do mittya, harch i svizhe billya. ¯sti majzhe nichogo ne mogli. Ale z priºmnistyu milisya po dovgij dorozi. I poklalisya spati, kozhda zithnuvshi do Boga. Nastunya vidrazu zasnula. Spala tak slabo, yak ptashina na gilci. Vid dovshogo chasu peresliduvali ¿¿ majzhe shchodrugo¿ nochi yakis' divni sni. I teper mala divnij son: snilosya Nasti, shcho jshla stepami, krivavimi slidami, z inshimi nevol'nicyami. I vsi dijshli do yakogos' mrachnogo mista nad morem. Bulo temno v ulicyah jogo. Pri vhodi do kozhdo¿ vulici stoyav muzhchina u zbro¿ z zhinkoyu v bilim odyazi i z ditinoyu. I brali na nich utomlenih podorozhnih. Ale pitali: "CHi maºsh bat'kivshchinu?" Hto mav, toj ishov vidpochivati dodomu, do kimnati. A hto ne mav, musiv lyagati na vogke kaminnya, pid domom. A sobaki bigali skriz' i nyuhali lezhachih, i zubati shchu