Ga? E, bazikayut' chortzna-shcho, ne sluhayut', koli ¿m rozumni lyudi govoryat'. Prihod' zaraz zhe do mliniv, budut' usi nashi. CHuºsh? Ano, ti, bodaj tebe bog lyubiv, chuhala b tebe benerya! N-no! Prihod' zhe! Ce vzhe bulo shchos' nove. Posada v rozpravi. CHogo radi? Mozhe, spravdi, piddobritis' hochut' ta pidhodyat' na rizni sposobi? Bo yaka zh raciya takogo cholovika v svoº tovaristvo zaklikati? A mozhe, shcho inshe? YAk til'ki pip lig, ya gorodami pobig do mliniv. Tam ne spivali, ne regotali, a tiho balakali. Odin Kendyuh garyachivsya, ale j to yak pogasayuchij vogon', shcho spraviv svoº dilo. Teren' buv spokijno-dobrodushnij. Vin rishiv uzyati misce pisarchuka. CHim vin riskuvav? Progonyat' vse odno cherez tizhden'-dva, a tim chasom posidit' sobi v holodku. Groshi dayut' navit' napered. Zaplatit' nimi kosarevi ta j popanuº. A na vulicyu shchovechora tak samo hoditime, yak hodiv, tak samo spivatime, yak spivav, tak samo ne piddast'sya, yak ne piddavavsya. - I Odarku viz'mesh! Ot bud' ya trizhdi proklyat, yak ne viz'mesh! - spalahnuv entuziazmom Kendyuh. - YA vzhe bachu, do chogo vono jdet'sya. Eh, ¿dyat' jogo muhi z komaryami! YAk zadºlaet'sya nash Teren' na glavnogo pisarya, ot bude kumediya! Zaraz zhe, hlopci, zabastovku na vsyu gubernyu! YA nedovgo sidiv u toj vechir z hlopcyami. Vsim bulo yakos' ne to niyakovo, ne to zhal'ko chogos'. Mozhe, spravdi, zazdrili Teren'ovi, yak odverto dokoryav Kendyuh? Ne znayu. YA, ne proshchayuchis', pishov dodomu vulicyami. Bilya podvir'ya Osipa Kopanki, yak zvichajno, bulo yasno i lyudno. Sidili na pristupkah lavki, na dubkah dyad'ki, luskayuchi nasinnya j gomonyachi. Vikna v velikij pid zalizom hati Kopanki zhovtili na dva boki. Kopankova nevistka i sini torguvali dobre, odni v lavci, drugi v pivnij. YA dovgo lezhav na svoºmu sini i kriz' dirku v solomi dahu divivsya na klipayuchu v nij zirku. Koni smachno hrumkali v stajni, klacayuchi zalizom put. SHumno j z polegshennyam zithali korovi z drugogo boku. Na podvir'¿, zaroslomu shporishem, bulo tiho, mirno ta krotko. Dijsno, na Terenya zmina v jogo stanovishchi ne zrobila niyakogo vrazhinnya. Pravda, vin kupiv sobi novogo hvormenogo kartuza z barhatnim okolushkom, yaki nosyat' seminaristi. Ale ce bula vzhe forma, tak musit' buti. Kupiv takozh novij pidzhak, - nedobre pri chistij roboti siditi v yakomus' lahmitti. I ocham, spravdi, stalo zrazu legshe. Krim togo, po¿hav yakos' z pisarem v Gulyajpole, i tam zems'kij likar dav jomu okulyari j likarstva. CHerez okulyari svit ne tak rizav, a likarstvo zhar z ochej zabiralo. Ale Teren' hodiv sobi na vulicyu tak samo, yak i pered cim. Hlopciv u jogo gurti teper stalo bil'she. Divchata perestali hovatis' i vstupali do smihiv, tanciv ta spiviv. Spivali zh zovsim ne lagidnih pisen', a tih samih, ne viklyuchayuchi j "Oj, chuk, pisarchuk!". Slovom, stalo zovsim ne girshe, a daleko krashche. CHim, zreshtoyu, riskuvav Teren'? Okulyarami? A, ¿dyat' jogo muhi z komaryami, shcho take okulyari? SHklo, pustyak! SHCHo take navit' hvormena furazhka? Ganchirka, i bil'sh nichogo! Dilo ne v okulyarah i ne furazhkah. Teper usim yasno bulo, shcho Teren' peremig. Pravda, peremoga bula nepevna, histka, ale vse zh taki peremoga. Z golotoyu, znachit', rahuvalisya. A ¿¿ predstavnika on yak ugoru pidnesli. Teren' stav figuroyu v seli. Koli prihodili do rozpravi, to vzhe nasampered zvertalis' do Terenya. A nazivali vzhe ne inakshe, yak Terentiºm Sofronovichem. Terentij zhe Sofronovich dobrodushno sobi smiyavsya z togo i ohoche robiv use, pro shcho jogo prosili. Pisar, starosta, uryadnik buli z nim smirni, delikatni i takozh nazivali Terentiºm Sofronovichem. A mono-pol'shchik - maºte sobi! - zvernuvsya do Terenya, shchob toj sklav jomu pisen'ku na imenini jogo zhinki. Sama monopol'shchicya prihodila do rozpravi z zelenoyu parasol'koyu i merezhanoyu hustochkoyu v rukah! Bidnij Teren' azh upriv, ale pisnyu taki sklav. Lovka pisnya bula. Kendyuh ¿¿ prokazuvav, zahlipuyuchis'. Vsi navit' dumali, shcho Terenya na imenini poklichut', ale ne poklikali. Nu, pevno, shcho vin ne pishov bi, togo j ne poklikali. Minuv tizhden', dva, misyac'. Sprava stoyala na misci - ni tudi, ni syudi. Uryadnik ne chipav, starosta ne grimav, navit' pip u kazannyah ne soromiv hlopciv. A Teren' i hlopci yaki buli, taki j zostalisya, hiba shcho ne bulo takogo napruzhennya j gostroti, yak ranishe. Kendyuh zhe, berezhuchi Terenya, staravsya pomenshe chipati pisarya. Anu jogo, k lihij godini: til'ki klopit Teren'ovi bude. Ta j Kopankiv dratuvati ne varto: moglo statisya, shcho Odarka taki pide za Terenya, na te shchos' skidalosya. Ranishe vona smiyalasya z ochej Terenya, a teper ochi viduzhuvali, smiyatisya vzhe nema chogo. A do togo - Teren' uzhe ne Teren', a Terentij Sofronovich, nibi, yak-ne-yak, sam nachal'stvo, sluzhba, upravleniº. Ce vzhe neabishcho, ne repana mazepnya, pisar z rozpravi. V okulyarah, v kartuzi z barhatnim okolushkom. Pogano til'ki, shcho Teren' ne pokidav piti. Malo togo, stav chastishe prikladatisya do charki. Todi vin robivsya zlij, durnij, biv sebe v grudi, grozivsya porvati na shmatki hvormenij kartuz, kidavsya kogos' biti - chi Kopanku, chi pisarya. Baba Sekleta, a chasto i Odarka musili jogo v'yazati, shchob strimati vid durnic'. De bralasya v takih vipadkah Odarka, nihto ne znav: Kendyuh, zdaºt'sya, mig bi shcho-nebud' pro ce skazati, ale vin movchav. Na drugij den' Teren'ovi duzhe bolili ochi i vin movchki j pohmuro robiv na ¿h primochki. Mene vin u cej chas pochav chogos' duzhe unikati. Znov mi po¿hali v povit, i ya nespodivano distav lista vid svo¿h, - treba bulo yaknajshvidshe ¿hati. V toj zhe vechir, pri¿havshi dodomu, ya zayaviv popovi, shcho beru roshchot. Vin duzhe zdivuvavsya, shvilyuvavsya, dumav, shcho ya chims' obrazivsya (vin nespravedlivo vilayav mene v dorozi), ale ya zaspoko¿v jogo, skazavshi, shcho mushu iti dodomu, tam - kazav cholovik na bazari - shchos' lihe udoma v mene diºt'sya. Pishov i do Terenya ta hlopciv poproshchatisya. Ostannij chas ya malo z nimi bachivsya. Cilij den' Teren' u rozpravi, vvecheri chasom doma, chasom des' z Odarkoyu. Hlopci, stomleni zhnivami, rano rozhodilis' spati. Vsi takozh zdivuvalis', shcho ya tak raptovo vidhodzhu. Teren' zhe nevidomo chogo zmishavsya, yak ya podav jomu ruku, hotiv, zdaºt'sya, obnyati, ale ne zrobiv togo. Potim, yak ya vzhe pishov, dognav i proviv mene azh do hati Kopanki. Odnache nichogo osoblivogo mi j teper ne govorili. - Nu, daj bozhe... - skazav ya, bachachi, shcho vin dali ne hoche jti. - Daj bozhe... Mozhe, kolis' strinemos'... I tut ne obnyalis'. Dumav ya, shcho vin hlopciv soromivsya, pri nih ne hotiv poproshchatis' yak slid. YA pishov u odin bik, a vin u drugij. Ozirnuvshis', ya pomitiv, shcho vin zvernuv u perevulok do Odarchino¿ hati. Rokiv cherez pivtora ya ¿hav na poshtovih konyah cherez selo Ulasivku, togo samogo povitu, shcho j Gruz'ke.Sani veselo, nenache bavlyachis', zabigali to v odin bik, to v drugij. Na dahah, derevah, na telegrafnih stovpah lezhav m'yakij puhastij snig, yakij vid vitru rozlitavsya zlotisto-radisno. Sonce stoyalo na pivden', zimove, bliskuche, ale holodne. Bula nedilya. Selyani v zhovtyavih kozhuhah i rudih svitkah povazhno hodili po vulicyah, zalizayuchi pered nami z dorogi v glibokij snig. U divchat z namotanih na golovi hustok vizirali chervoni vid morozu shchoki, nis i kinchik pidboriddya. Voni takozh legko j puhasto smiyalis'. Bilya odno¿ hati, prostoro¿, z vikonnicyami, stoyalo dekil'ki sanej. Tut zhe tupkalis' muzhiki, garyache pro shchos' krichachi i do chogos' ves' chas nahilyayuchis'. YA skazav pripiniti konej. - A shcho tam, dyad'ki? Voni trohi rozstupilis'. Na snigu napivlezhav dyad'ko i snigom mochiv sobi nis. Krug jogo vidnilis' plyami j kavalki snigu z krov'yu. Vin til'ki zirknuv do mene, pokrutiv golovoyu i nabrav novogo snigu. Na vusah j borodi jomu zamerzli chervoni krov'yani krapli. Nis buv sinij ta zbuhlij. Deyaki dyad'ki pidijshli do mene, poskidavshi shapki, i z nadiºyu ta dopitlivoyu cikavistyu v ochah pochali oberezhno opovidati. Voni pri¿hali na sud u volost'. Ne tak na sud - bo sudu, mabut', ne bude, - yak pogovoriti z pisarem. Tyagne dilo, zakruchuº, zamotuº, a bog jogo svyatij znaº, chogo jomu treba. Dali, shcho polagaºt'sya; ni, malo, davaj tak, shcho vzhe j nesila ¿hnya. Kazhi jomu, a vin u kulaki, pobiv cholovika tak, shcho snigom ta vodoyu odhodili. - A vi, pane, mozhe, syudi... do nashogo sela idete? Mozhe, z guberni budete? YA ne vstig odpovisti: na podvir'¿ hati z vikonnicyami zchinivsya krik. Mi vsi hutko povernulis' u toj bik. Bilya poroga stoyalo dvoº muzhikiv bez shapok, a na samomu porozi zhinka v golubij gorod s'kij sukni. Vona golosno j serdito krichala na nih. SHCHos' znajome meni bulo v cij krupnij postati. I raptom zhinka azh zatochilas': z sinej, odpihnuvshi ¿¿ vbik rukoyu, vistribnuv nadvir cholovik bez shapki, v dovgomu syurtuci. - Vi chogo?! Ga?! - majzhe stribayuchi na dyad'kiv, zareviv vin. YA ves' azh pidvivsya: to buv Teren'. U jogo til'ki pidrosli vusa, ta ves' stav nenache shirshij. Ale ce, bez vsyakogo sumnivu, buv vin. Navit' v okulyarah, temnih, kruglih. Dyad'ki shchos' pochali govoriti, zlyakano odstupayuchi nazad, ale vin ne sluhav ¿h, nalizav grud'mi, chasom p'yano hitayuchis' i zaraz zhe shche z bil'shoyu lyuttyu kidayuchis' vpered. Odin z dyad'kiv nasunuvsya na perekinenij viz i ne mig dali jti. Ce nenache shche bil'sh rozlyutilo Terenya. Vin udariv zo vse¿ sili muzhika po golovi, potim drugoyu rukoyu, potim shche raz. YA sil'no phnuv kulakom u spinu kuchera i takim golosom skazav jomu: "Poganyaj!!" - shcho i kucher, i dyad'ki azh z ostrahom podivilis' na mene. Koni sharpnuli, zavishchali sanki i veselo zabigli v odin bik. Potim rozignalis' - i v drugij. - Poganyaj, ya tobi kazhu!! - zakrichav ya kucherovi. - Ta ya zh poganyayu! - vrazheno ozirnuvsya vin do mene. YA podivivsya na jogo, odvernuvsya i nichogo ne skazav. U mene bulo zhaguche bazhannya povernuti na Gruz'ke, pri¿hati do mogo staresen'kogo laskavogo popa i tak zdushiti jogo za gorlo, shchob vin uzhe nikoli bil'she ne mig davati krotkih rozumnih porad. Z Teren'om ya z togo chasu nide ne strichavsya.