        ‘åðãåé îðîäèí. „ìèòðèé „îíñêîé

--------------------
 ˆç êîëëåêöèè ‚àäèìà …ðøîâà
 http://www.chat.ru/~vgershov/ ³ http://www.chat.ru/~vgershov/
--------------------


                           ˆñòîðè÷åñêèé  ðîìàí


                    "ðàòèå è äðóæèíî!
                    ‹óöå æú áû ïîòßòó áûòè,
                    íåæå ëîëîíåíó áûòè,
                    à âñßäåìú, áðàòèå,
                    íà ñâîè áðúçûß êîìîíè,
                    äà ïîçðèì ñèíåãî „îíó."

                    ‘ëîâî î ïîëêó ˆãîðåâå.


         * —€‘’œ …‚€Ÿ * 


        åðâàß ãëàâà. ŒŽ‘Š‚€

     ‚åñåííèé äîæäü ìèíóë.
     ‚ ìîíàñòûðßõ îòçâîíèëè ê óòðåíè.  ‘îëíå÷íûé ñâåò  çàñèßë  ïî  ìîêðîìó
òåñó êðûø, ïî çåëåíîé ïëåñåíè ñòàðûõ çàìøåëûõ ñðóáîâ. îòåê â íåáî ñèçûé è
ëàçîðåâûé äûì íàä Œîñêâîé.  ‚ ‡àðå÷üå îðàëè ïåòóõè, ïî ðåêå ïëûë ëåñ, è  ñ
áåðåãà  ìîëîäêè,  øëåïàâøèå  âàëüêàìè  íà  ïîðòîìîéíûõ  ïëîòàõ,   îêëèêàëè
ñïëàâùèêîâ.
     Šîííèêè ïðîñêàêàëè ïîä íèçêèå ñâîäû  ”ðîëîâñêîé  áàøíè,  ðàçáðûçãèâàß
÷åðíûå ëóæè.  ‡àäðàâ ïîäîëû, ñòîðîíßñü äîðîãè, õâàòàßñü çà çàáîðû,  øàãàëè
êóïöû.  ˆíûå  ïîçâßêèâàëè  ñâèñàâøèìè  ñ  ïîßñîâ  êëþ÷àìè.  „ðóãèå  êðåïêî
îïèðàëèñü íà ïîñîõè. ’îðã îòêðûâàëñß ðàíî.
     „ìèòðèé, îòèðàß óìûòîå ëèöî, ñìîòðåë â îêíî íà ñâîé îòòàßâøèé ãîðîä è
ïðèñëóøèâàëñß: íåâäàëåêå â ãîëûõ âåòâßõ ïåë ñêâîðåö. ‚ûêëèêíåò-âûêëèêíåò è
ïðèòàèòñß; ïîâðåìåíèò è ñíîâà ñâåðêíåò ÷èñòûì è çâîíêèì  ñâèñòîì.  ëåñòßò
êàïëè ñõëûíóâøåãî äîæäß,  âñïëûâàþò  ßñíûå  äûìû  â  íåáî,  ñêâîðåö  ïîåò,
ñâåæåñòü âåñåííåãî óòðà íàä òåñíûì ãîðîäîì ñâåòëà.
     òè ðàííèå ÷àñû, êîãäà  â  òåðåìàõ  åùå  íåò  ñóòîëîêè  è  ÷óæåëþäüß,
„ìèòðèþ ìíßòñß ïóñòûìè: ñ äåâßòè  ëåò  êíßæèò  îí  âåëèêèì  êíßæåíèåì  íàä
Œîñêâîé, à è ñåäàòîìó ñòàðöó ìóäðåíî áû íåñòè òßæêîå  áðåìß  ýòèõ  ñóðîâûõ
ëåò.
     Œíîãî ïîõîäîâ è áèòâ îñòàëîñü ïîçàäè - åðåßñëàâëü, ‚ëàäèìèð,  ƒàëè÷,
îâãîðîä, ßçàíü, èæíèé, ’âåðü.  ‚ñþäó ñèäåëè ñîïåðíèêè.  Šàæäîìó  ëåñòíî
âîêðóã ñåáß ñîáèðàòü óñü, êàæäîãî íàäî óáåäèòü, à óáåæäåíèå îäíî - ìå÷.
     ðåæíèå âðàãè ïîñòåïåííî ñòàíîâèëèñü  ñîðàòíèêàìè.  Œíîãî  ïðîòèâèëñß
„ìèòðèé ‘óçäàëüñêèé, ïîêà è åãî íå ïîñòàâèëè ïîä Œîñêâó. Œîñêâà çà òî äàëà
åìó êíßæåíèå â èæíåì îâãîðîäå,  à  îí  -  Œîñêîâñêîìó  „ìèòðèþ  îòäàë  â
çàìóæåñòâî ñâîþ äî÷ü.
     “òðî.  …ùå ñïèò  …âäîêèß  „ìèòðèåâíà,  è  „ìèòðèé  ñëûøèò  ðîâíîå  åå
äûõàíèå, ñïëåòàþùååñß ñ ïåíèåì ñêâîðöà â âåòâßõ.  Šîãäà åå  ïðèâåçëè,  åìó
øåë ñåìíàäöàòûé ãîä è îí åùå íå çíàë,  êàê  öåëóþò  æåíùèí.  Ží  è  òåïåðü
êðàñíååò, åñëè çàäóìûâàåòñß î íåé.
     ‘âàäåáíóþ êàøó âàðèëè, ïèð ïèðîâàëè â Šîëîìíå, íà ïóòè ìåæäó èæíèì è
Œîñêâîé: „ìèòðèþ åõàòü â èæíèé ñâàäüáó ñïðàâëßòü  ó  òåñòß  áûëî  íåãîæå:
Œîñêâà âûøå èæíåãî.  î ñòàðèêó òåñòþ åõàòü ê þíîìó çßòþ áûëî  áû  îáèäíî
äëß èæåãîðîäñêîãî êíßæåñòâà. Žáà ñîáëþäàëè ñâîå äîñòîèíñòâî.
     èðîâàëè â Šîëîìíå ïûøíî: ïóñòü âñå âåäàþò, ÷òî ó Œîñêîâñêîãî „ìèòðèß
â äåíüãàõ  íåäîñòàòêà  íåò.  „ðóãèå  êíßçüß  ðàçîðßþòñß  íà  ïèðàõ  äà  íà
óñîáèöàõ, à ìîñêîâñêèå êîïßò äåíüãó óæå íå ïåðâûì ïîêîëåíèåì.  „åäà, ˆâàíà
„àíèëû÷à, ïðîçâàëè Šàëèòîé, à êàëèòà  -  çíà÷èò  êîøåëü;  íå  ïðîçâàëè  áû
êîøåëåì, åñëè áû êîøåëü  áûë  ïóñò.  Œîñêîâñêèå  êîïßò  äåíüãó,  à  òðàòßò
õîçßéñòâåííî, ðàññ÷èòûâàß è íà òðàòå ïðèáûëü  âçßòü.  ‡ßòü  âûïàë  „ìèòðèþ
èæåãîðîäñêîìó  çîëîòîé.  î  è  äî÷ü  äîñòîéíà:  äðóãèå  êíßæíû  â  ñâîèõ
âèçàíòèéñêèõ áàáîê ïîøëè -  ñóõè,  ÷åðíßâû,  ñâàðëèâû,  è  ëèöà  èõ  -  íå
äåâè÷üè, à ëèêè èêîíîïèñíûå.  € ó …âäîêèè âçîð ãîëóáîé, âîëîñû ïûøíû, ñòàí
ñòàòåí - ãîëîñèñòàß ðóññêàß äåâóøêà „óíß, ñìåøëèâàß è ëàñêîâàß, ñ ßìî÷êàìè
íà ùåêàõ.
     ˆ åäâà ïðèåõàëè ìîëîäûå ëþäè, åùå íå óñïåëè äðóã  äðóãà  ðàññìîòðåòü,
áåäñòâèß îáðóøèëèñü íà Œîñêâó.  ‘òîßëà æàðà, íàëåòåë  íåèñòîâûé  âåòåð,  è
âñïûõíóëà öåðêîâü ‚ñåõ ‘âßòûõ. å ïðîøëî è äâóõ ÷àñîâ, êàê îãîíü îïóñòîøèë
è îáðàòèë âî ïðàõ Šðåìëü, îñàä, ‡àãîðîäüå è ‡àðå÷üå.  ’îãäà æå, ïîñóäèâ î
ñåì  ñ  äâîþðîäíûì  áðàòîì  ‚ëàäèìèðîì,  „ìèòðèé  ïîâåëåë,   êàê    òîëüêî
óñòàíîâèòñß ñàííûé ïóòü, âåçòè â ãîðîä êàìåíü.  ˆ ñ âåñíû 1367 ãîäà íà÷àëè
ñòàâèòü ïà Œîñêâå êàìåííûé Šðåìëü.
     ’åïåðü, çà îäèííàäöàòü ëåò, óñïåëè âîçâåñòü äîáðûå ñòåíû, è íå òîëüêî
ñòåíû, à áàøíè êîé-ãäå ñëîæèëè èç êàìíß; êðåïêèé, êàê êðåìåíü, Šðåìëü.
     î åùå ñìðàä ïîæàðà íå ðàññåßëñß â âîçäóõå, à  óæå  äîøëà  äî  Œîñêâû
äðóãàß íàïàñòü: ìîðîâàß ßçâà, ÷åòûðå  ãîäà  áðîäèâøàß  ïî  óñè,  ïàëà  íà
ìîñêîâñêèõ ïîãîðåëüöåâ.  àññêàçûâàëè,  ÷òî  õâîðü  íàïàäàëà  íà  ÷åëîâåêà
âíåçàïíî: óäàðèò êàê íîæîì â ñåðäöå, â ëîïàòêó èëè  ìåæäó  ïëå÷àìè;  îãîíü
ïûëàåò âíóòðè; êðîâü õëåùåò ãîðëîì, ïðîøèáàåò  ïîò,  è  íà÷èíàåòñß  äðîæü.
ðèõîäèò ñìåðòü - íåèçáåæíàß, ñêîðàß, ìó÷èòåëüíàß.  å  óñïåâàëè  õîðîíèòü
òåëà - åäâà äåñßòü çäîðîâûõ ïðèõîäèëîñü íà ñòî áîëüíûõ. Œíîãèå äîìà ñîâñåì
îïóñòåëè.  Žñòàâàëîñü ãîðåñòíîå óòåøåíèå, ÷òî òßãîñòü ñèß îêàçàëàñü òßã÷åå
äëß äðóãèõ ìåñò,  - ñêàçûâàëè,  â ‘ìîëåíñêå îò âñåõ æèòåëåé  óöåëåëî  ëèøü
ïßòü  ÷åëîâåê,  è  ýòè  ïßòåðî  âûøëè èç ãîðîäñêèõ ñòåí è çàòâîðèëè ãîðîä,
íàïîëíåííûé òðóïàìè.
     î è ßçâà íå îñòàíàâëèâàëà êíßæåñêèõ óñîáèö: òâåðñêèå êíßçüß ‚àñèëèé,
‚ñåâîëîä è Œèõàèë ïîâçäîðèëè ìåæäó ñîáîé íà äåëåæå óäåëîâ,  îñòàâøèõñß  îò
ïî÷èâøåãî êíßçß  ‘èìåîíà.  „ìèòðèé  ïðèìèðèë  èõ,  çàñòàâèë  ñëóøàòü  âîëþ
Œîñêâû.  ‚ ïðîøëîì ãîäå âûøëà èç ïîâèíîâåíèß ’âåðü. ’îãäà îí îñàäèë  åå  è
êðîâüþ òâåðèòßí ñíîâà óòâåðäèë âëàñòü Œîñêâû.
     —òî íè ïîõîä - âñå áîëüøå ñòàíîâèëîñü ó íåãî ïîäðó÷íûõ êíßçåé. ƒîä îò
ãîäà áîëüøå ïîëêîâ îêàçûâàëîñü  â  ìîñêîâñêîì  âîèíñòâå.  ‘òàëè  è  êíßçüß
ïîíèìàòü: â åäèíåíèè ñèëà. ‘àìè ïðèåçæàëè â Œîñêâó ñòàòü ïîä ðóêó „ìèòðèþ,
ìèðèòüñß èëè óãîâàðèâàòüñß î äðóæáå ñ íèì: âñå òðóäíåå ñòàíîâèëîñü áëèæíèì
óäåëàì ïðîòèâîñòîßòü Œîñêâå. ‘òàëà Œîñêâà áîãà÷å, òîðãîâîå; ñïîêîéíåå áûëî
çà åå ñïèíîé, íåæåëè îäèíîêî ñòîßòü ïåðåä îëîâåöêèì ïîëåì.
     Žëüãåðä ‹èòîâñêèé, ñûí ƒåäèìèíà, ïðèõîäèë ïîä  ñòåíû  Œîñêâû,  äà  íå
ñìîã âçßòü ãîðîä.  ’àòàðû íàáåãàëè íà äàëüíèå ïðåäåëû ìîñêîâñêèå,  áóëãàðû
îçîðîâàëè íà ‚îëãå. å áûëî ãîäà äëß ðîçäûõà.
     àóêó „ìèòðèþ ïðîèçîéòè äîâåëîñü áèòâàìè, à íå ðóêîïèñàíèåì; æèçíü  -
ïîçíàòü íà îêðîâàâëåííîé çåìëå; ëþäåé - â âîèíñêîì ñòàíå.
     „âàæäû åçäèë â Žðäó - äîãîâàðèâàòüñß ñ Œàìàåì. •îäèë âîéíîé íà áóëãàð
è ðàçãðîìèë èõ.  ‚çßë Šàçàíü â ïîçàïðîøëîì, â 1376 ãîäó.  ‚  ïðîøëîì  ãîäó
óìåð  îïàñíûé  âðàã - ñòàðûé   Žëüãåðä   ‹èòîâñêèé.    ’åïåðü   ïîõîðîíèëè
€ëåêñåß-ìèòðîïîëèòà, íàñòàâíèêà „ìèòðèß.  ‘ äåòñêîãî âîçðàñòà êíßçü âíèêàë
â íàñòàâëåíèß åãî. ‚åëüìè ó÷åí è ìóäð áûë €ëåêñåé!
     Ží âëîæèë â ñåðäöå  „ìèòðèß  òâåðäîñòü,  îí  êîâàë  èç  þíîøè  âîèíà,
ãîòîâèë íå äëß êíèã - äëß ìå÷à.
     - å òùèñü ïîêîðßòü ÷óæäîå ïëåìß,  íî  ïðîòèâîáîðñòâóé  âñßêîìó,  êòî
òâîå ïëåìß ïîðàáîòèòü òùèòñß! - ãîâîðèë €ëåêñåé. - €ùå íåìîùåí  âîçðàñòîì,
íî àç ðåêó: ñíèìè ßðìî áàñóðìàíñêîå ñ çåìëè óññêîé, „èìèòðèé.  ˆ åæå åäèí
ðåìåíü òîãî ßðìà ïîðâåøü,  áëàãî  òè  áóäåò.  ˆ  ïðååìñòâó  ñâîåìó  çàêàæè
îñòàòíèå ðåìíè ðâàòü.  ‚îëüíûé íàðîä ñèëåí,  óãíåòåííûé  -  äåíü  îòî  äíß
ñëàáåå ñòàíîâèòñß!..
     ˆ ñêîðî óæå ñîðîêîóñò ïî íåì ñâåðøàòü. ƒîðåñòíî ñèå.
     ˆ „ìèòðèåâ äßäß ‘èìåîí ƒîðäûé, óìèðàß,  çàâåùàë  åäèíåíèå  ìåæ  âñåìè
êíßçüßìè ðóññêèìè, íî, îïàñàßñü ÷óæèõ óøåé, èçúßñíßë èíîñêàçàòåëüíî:
     "Ÿ ïèøó âàì ñå ñëîâî òîãî äëß, ÷òîáû íå  ïåðåñòàëà  ïàìßòü  ðîäèòåëåé
íàøèõ è íàøà è ñâå÷à áû íå óãàñëà". òà ñâå÷à îçíà÷àëà áîðüáó ñ ÷óæåçåìíûì
èãîì.
     ’åïåðü - ñëûøíî - èäåò óñîáèöà ïðîìåæ ñûíîâåé Žëüãåðäîâûõ â ‹èòâå.  ˆ
â Žðäå òßíåòñß óñîáèöà.  îêà âðàãè òßæáßòñß è ðåæóòñß ñàìè ñ ñîáîé,  íàäî
íå ïîêëàäàß ðóê êðåïèòü åäèíîìûñëèå íà óñè, ñòèðàòü ñ íåå  êðîâü  ïðåæíèõ
óñîáèö.
     î÷íîé äîæäü ìèíóë.  ‘ëûøíî, êàê â  —óäîâîì  ïîþò  óòðåíþ.  ’àì  íûíå
ïî÷èåò €ëåêñåé.  Žò âëàæíîé çåìëè âñòàåò ïàð ê âåñåííåìó ñîëíöó.  òèöà  â
ñàäó ñìîëêëà.  î äâîðàì êîëþò äðîâà, ñòó÷àò áàäüè, ñïóñêàåìûå â  êîëîäöû.
‚èäíî âîí, êàê òîïîð ê  âîææå  ïðèâßçûâàþò,  íàäî  ñî  äíà  óïàâøóþ  áàäüþ
äîñòàòü; ãëßäèøü, è òîïîð òàì æå îêàæåòñß! åðåêëèêàþòñß  æåíñêèå  ãîëîñà.
î óëèöå èäåò íàðîä ê òîðãó.  Œîñêâà âñòàåò,  íà÷èíàß  ñâîé  äåíü.  îßðàì
âðåìß æäàòü „ìèòðèåâà âûõîäà - æäóò íîâûå äåëà, íîâûå âåñòè.  ˆ ýòî ëåãêî:
íåò òßæåëåå áðåìåíè, ÷åì áåçäåëüå.
     „ìèòðèé îáðßäèëñß â ïðîñòóþ áåëóþ, óäîáíóþ  ñïðàâó,  îïîßñàëñß  óçêèì
ïåñòðûì ïåðñèäñêèì ðåìåøêîì, íàäâèíóë ïîòóæå êðàñíûé  îáðó÷åê  íà  ãîëîâó,
äàáû âîëîñû, íå ëåçëè â ãëàçà.  ‚ûðîñ îí â ïîõîäàõ, ïðèâûê, ÷òîá îäåæäà íå
áðåìåíåì  áûëà,  à  ïîäñïîðüåì;  ïðîìåæ  ëþäåé  òåñíî  õîäèòü  â    ïûøíîì
âèçàíòèéñêîì îáëà÷åíèè, äà è æàðêî: ïå÷è  â  õîðîìàõ  äîâîëüíî  íàòîïëåíû.
Žòïóñòèë îòðîêîâ, ïîìîãàâøèõ îäåâàòüñß, è ïîøåë âçãëßíóòü íà …âäîêèþ.
     Žíà óæå ïðîñíóëàñü è ìîë÷à ñìîòðåëà íà íåãî.  Ží åé óëûáíóëñß è ïîøåë
áûëî ïðî÷ü, íî ó äâåðè îãëßíóëñß, ïîäîøåë ê íåé  îïßòü,  ïîöåëîâàë  â  åùå
òåïëûå îò ñíà ùåêè.
     - ðèõîäè ïîðàíüøå, - ñêàçàëà îíà, - íå çàñèæèâàéñß â äóìíîé.
     - å òóæè, Žâäîòüèöà, êîëè çàäåðæóñü, - âðåìß ïàñìóðíîå, äåë ïîëíî.
     - å â ïîõîäå ÷àòü.
     - Œèòå òâîìó âñßê äåíü ïîõîä, âñßêà íîùü  ðîçìûñëû.  —åãî  Œîñêâà  íå
äîìûñëèò, ìíå äîìûøëßòü; ÷åãî ß íå äîìûñëþ, òîå  Œîñêâå  îáåðíåòñß  ìîðîì,
ãëàäîì, ëåçâèåì áàñóðìàíñêèì, à ñ Œîñêâîé - è òåáå, ëåáåäèöà.
     Ží ïðîøåë â ïîëóòåìíûé ïîêîé, ãäå ñòîßëè, ïåðåãîâàðèâàßñü, îòðîêè. ‡à
îäíîé èç äâåðåé ñëûøàëèñü íåãðîìêèå ìåäëèòåëüíûå ãîëîñà, òàì æäàëè åãî.
     ðåæäå ÷åì âîéòè â äóìíóþ,  îí  îñòàíîâèëñß  è  ïðèñëóøàëñß.  Šòî-òî,
ïðèåõàâøèé èç ‘åðáèè, åñëè  ñóäèòü  ïî  âûãîâîðó,  ñïðàøèâàë  î  êíßæåñêîì
îáëèêå.  ˆ „ìèòðèé ïî ãîëîñó óçíàë ðåíêà, ñòåïåííî îïèñûâàâøåãî  ñåðáèàíó
íàðóæíîñòü âåëèêîãî êíßçß.
     - Šðåïîê è ìóæåñòâåí.  ’åëîì âåëèê  è  øèðîê.  ˆ  ïëå÷èñò,  è  ÷ðåâàò
âåëüìè, è òßæåê ñîáîþ çåëî.
     „ìèòðèé ïðîâåë  ðóêîé  ïî  æèâîòó,  òóæå  çàòßíóë  ïîßñ.  îäòßíóëñß,
âûïðàâèëñß, áóäòî ñòðßõíóë ñ ñåáß ëèøíèé ãðóç.  ‘óðîâî  ñäâèíóë  áðîâè.  €
ðåíêî ïðîäîëæàë:
     - ðàäîþ æå è âëàñàìè ÷åðåí. ‚çîðîì æå äèâåí.
     - ˆí êàê òû, Œèõàèë Žíäðåè÷, êíßçß ñâîåãî âçâåñèë! - ñêàçàë  „ìèòðèé,
âõîäß â ïàëàòó.
     ˆ ðåíêî ðàñòåðßëñß,  à  ñåðáèàí  óæàñíóëñß  ïðîèñøåäøåìó.  î,  âèäß
ñâåòëîå ëèöî êíßçß, îáà ïîíßëè, ÷òî ðàçãîâîð èõ íå ëåã âî ãíåâ.
     ‚ ýòîò äåíü íå áûëî íè òßæêèõ âåñòåé, íè òßãîñòíûõ  ïðîñüá,  íè  òßæá
ìåæäó áîßðàìè, ñëîâíî ñîëíöå, âïåðâûå âûãëßíóâ ïîñëå õìóðûõ äíåé,  îñóøèëî
âñå ãîðåñòè. „ìèòðèé íå ëþáèë òàêèõ áåçîáëà÷íûõ äíåé: ñâåòëûé äåíü êàçàëñß
åìó ïðåäâåñòèåì ãðßäóùèõ ãðîç.
     Ží äîëãî äîïûòûâàë êàæäîãî î âñåõ äåëàõ.
     ðåíêî ñêàçàë:
     - ‘åé âîò ñåðáèàí èïåð ïðèåõàë ñî ñâîèìè  ìàñòåðàìè.  ‚åëüìè  íàó÷åí
êëèíêè êîâàòü.
     - Šîèì âèäîì êóåøü, äðóæå?
     - åñåðìåíñêèì ìåñßöåì è ëèòîâñêèì ëó÷îì. å îáëèê âàæåí, à áóëàò, èç
êîåãî ìå÷ êóåòñß.
     - ‡íà÷èò, ñïëàâ âåäàåøü?
     - ‚åäàþ, ãîñïîäèíå.
     - ˆñïûòàòü íàäîáíî. € êåì îáó÷åí ñâîåìó äåëó?
     - ƒåíóýçöû ó÷èëè, âåíèöåéñêèé ìàñòåð íàñòàâëßë.
     „ìèòðèé ïûòàë èïåðà î äàëüíèõ ñòðàíàõ, îá îðóæèè èõ,  î  âîéñêå  èõ;
îáû÷àè èõ âûñïðàøèâàë,  î  ñòåíàõ  èõ  ãîðîäîâ,  î  ñòðåëüíèöàõ  íàä  òåìè
ñòåíàìè. å ïåðâîãî îðóæåéíèêà çàìàíèë îí èç çàìîðñêèõ öàðñòâ â Œîñêâó, îí
ðàññïðàøèâàë êàæäîãî, êòî  ïðèåçæàë,  ñàì.  ðåíêó  ñòðîãî  áûëî  íàêàçàíî
âñßêîãî íîâîãî ìàñòåðà âåñòè ê êíßçþ. àññïðîñèâ è ñðàâíèâ îòâåòû èïåðà ñ
äðóãèìè ðàññêàçàìè, „ìèòðèé îòïóñòèë ñåðáèàíà.  Œíîãîå èç ðàññêàçàííîãî èì
áûëî óæå èçâåñòíî Œîñêâå.
     ‚îèíñêóþ íàóêó „ìèòðèé ñòàâèë ïðåâûøå èíûõ: âåê áûë òàêîâ, íàäî  áûëî
êîâàòü ìå÷è.  „åäû çàìûøëßëè, âíóêè êîâàëè.  Œå÷àì  íàäëåæàëî  áûòü  ëó÷øå
ïðåæíèõ, äà è íå òîëüêî ìå÷àì.  à ‡àïàä ñëàë „ìèòðèé ìåä,  âîñê,  ïåíüêó,
äåãîòü è ìíîãèå ïðî÷èå ëåñíûå  äîáûòêè:  øêóðû  çâåðåé  -  áîáðà,  ñîáîëß,
ãîðíîñòàß.  ‡àïàä ëüñòèëñß äàæå íà ëèñó, è íà êóíèöó, è íà  áåëêó  -  ñëàë
„ìèòðèé ‡àïàäó è áåëîê, è êóíèö, è ëèñ.  € äëèííîé äîðîãîé ÷åðåç îâãîðîä,
‚îëîê,  óçó  ïî  ñòðóßì  ëåñíûõ  ðåê  ïëûëè  â  Œîñêâó  ëàäüè,  ãðóæåííûå
ëèòîâñêèìè ìå÷àìè, íåìåöêèìè êîïüßìè, ïëûëè â òåõ æå  ëàäüßõ  èëè  ëåñíûìè
äîðîãàìè  ïðèáðåäàëè  ëèâîíñêèå  îðóæåéíèêè  è  ñâåéñêèå   âîåííûõ    íàóê
íàñòàâíèêè.  € ïî ðàçäîëüþ  ñòåïíûõ  ðåê  ïîäíèìàëèñü  ê  Œîñêâå  óøêóè  ñ
áàñóðìàíñêèìè  êðåïêèìè  êîëü÷óãàìè,  ñ  ëåãêèìè  òàòàðñêèìè  øëåìàìè,   ñ
÷åðêàññêîé ñáðóåé äëß êîííèöû.  „åíüãè èç êíßæåñêîé êàëèòû  óòåêàëè  è  íà
‡àïàä è íà ‚îñòîê.  î äîáðûé ñåßòåëü íå áåðåæåò ñåìßí,  åñëè  çíàåò,  ÷òî
ïîëå ïîä ïîñåâ óãîòîâàíî, ÷òî  êàæäîå  ñåìß  íå  íà  êàìåíü  ëßæåò,  à  íà
âñïàõàííûé ïàë.
     ‚  äóìíîé  ãðèäíå,  ñèäß  ñðåäè  äàâíèõ  ñâîèõ  ñîâåòíèêîâ,   „ìèòðèé
âûñïðàøèâàë äðßõëîãî ’àðóññêîãî êíßçß ”åäîðà, áûâøåãî òî  ëåòî  â  Œîñêâå,
õâàòàåò ëè åìó ëþäåé íà  çåìëå,  çàñåâàåòñß  ëè  çåìëß,  êàê  çàäóìàíî.  €
çàäóìàíî ìåæäó íèìè îáðàáîòàòü îáøèðíûå  ïëîäîðîäíûå  çåìëè  ïîä  ’àðóñîé,
äàáû ñêîïèòü õëåáà âïðîê  íà  ÷åðíûé  äåíü,  íà  äëèòåëüíûå  ïîõîäû,  êîëè
òàêîâûå ñëó÷àòñß.
     ðåíêî ïîäèâèëñß:
     - „îïðåæü íå áûâàëî ñåãî â îáû÷àå. Ž çàïàñàõ êóïöû ðàäåëè.
     „ìèòðèé íàõìóðèëñß:
     - àäè êîðûñòè è ïî÷åñòè.  ˆ íå ìàëî íà òîì îò íàðîäà äîñòàòêà èìàëè.
àðîäó íåäîðîä - ñóìà, êóïöó - òåðåìà.
     ’àðóññêèé êíßçü íàïîìíèë:
     - îâãîðîä ãîëîäàë, îáåçëþäåë.  ƒîëûìè ðóêàìè âñß ê  ìîã  åãî  âçßòü.
îâãîðîäó áîã ïîìîã, óïàñ â òîò ãîä îò íàøåñòâèß.  € â äðóãîì ðàçå ìîæåò è
íå óïàñòè.
     - ƒîñïîäü ìèëîñòèâ, - ïåðåêðåñòèëñß ðåíêî.
     - ‘ïàñà ïðîñè, à ñåáß ñàì ïàñè, - îòâåòèë êíßçü ”åäîð.
     Šîãäà âûøëè èç  ãðèäíè  êíßçü  ”åäîð  è  áîßðå,  êîãäà,  îñåíèâ  ñåáß
êðåñòíûìè çíàìåíèßìè, ïåðåñòóïèëè çà äâåðü ìîíàõè, îñòàëèñü â äóìíîé  ëèøü
áëèæíèå, îêîëüíè÷èå,
     - —òî ïî ãîðîäó ñëûøíî? - ñïðîñèë ó ðåíêà „ìèòðèé.
     - Šóïöû æàëîáßòñß.  ˆíûå òîðãîâûå ãîðîäà - îâãîðîä,  ñêîâ  -  âåäóò
òîðã ñ ‡àïàäîì ñèëüíåéøèé Œîñêâû.  ßçàíü òîðãóåò ñ òàòàðàìè.  ‘ìîëåíñê  ñ
‹èòâîþ. €  íàì  äî  ãðåêîâ  ïóòü  ÷åðåç òàòàð,  äî ôðßçèíîâ - ÷åðåç ñêîâ.
’àòàðû çàêðûëè ‚îñòîê,  îò êîåãî â äîñåëüíûå âðåìåíà óñü  èìåëà  èçðßäíûé
ïðèáûòîê.  ˜åìàõàíü çàêðûòà, –àðåãðàä ñëîâíî îòîäâèíóëñß. ßäè, êàê Œîñêâå
ïîäíßòü òîðã?
     - ˆ ñâåéñêèå, è øåìàõàíñêèå, è òàòàðñêèå êóïöû, êóäà áû íè øëè, ÷åðåç
Œîñêâó èäóò; íàì îò òîãî ïðèáûëü.  —åãî êóïöû æàëîáßòñß? Žòî  âñåõ  ñëûøó:
ñàìûé þðêèé êóïåö - ìîñêâèòèí, ñàìûé áîãàòûé - ìîñêâèòèí.
     ðåíêî âîçðàçèë:
     - ’î è õóäî.  ðèäóò òàòàðû íàøèõ êóïöîâ ÷èñòèòü, íå îáîéäóò è  íàøèõ
ëàðåé.
     „ìèòðèé çàäóìàëñß î òàòàðàõ.
     ‚ñå, êîãî îí ïîìíèë è êîãî íå ïîìíèë â ñâîåé ñåìüå - è  äóõîâíûé  åãî
íàñòàâíèê €ëåêñåé-ìèòðîïîëèò, ïîêîéíèê, è òðîèöêèé èãóìåí  ‘åðãèé,  -  âñå
ìûñëü ñâîþ èçîñòðßëè â íåíàâèñòè ê òßæêîìó îðäûíñêîìó áðåìåíè.  ˆ  „ìèòðèé
ïîíßë îò íèõ è ïðèíßë íà ñåáß âåëèêîå îáßçàòåëüñòâî: ñêèíóòü ñ ïëå÷ íàðîäà
ßðìî Žðäû.
     åç ãíåâà áèëñß îí ñ  ëèòîâöàìè-òî  áûëè  ñâîè  êíßçüß:  ðîäñòâîì,  è
ñâîéñòâîì, è âåðîþ õðèñòèàíñêîé.  ‘ íèìè ìîæíî áûëî äîãîâîðèòüñß â  òßæêèé
÷àñ, îòêóïèòüñß, îáîéòè õèòðîñòüþ.  €  ñ  âîñòîêà,  îò  îðäûíñêèõ  ñòåïåé,
êàæäîäíåâíî ìîãëî ïîâåßòü ãàðüþ ðóññêèõ ñåë, ðàçîðåíüåì  ðîäíîé  çåìëè.  ˆ
áîßðå, ðàñòèâøèå „ìèòðèß, òîæå âîñïèòàëè â íåì ãíåâ è îáèäó  çà  óñü,  çà
ïðîëèòóþ êðîâü åäèíîðîäíûõ áðàòüåâ.
     ‘ íèì ñèäåëè ìîë÷à, íå ãëßäß â  åãî  ëèöî,  ðåíêî,  äâîþðîäíûé  áðàò
‚ëàäèìèð €íäðååâè÷ ‘åðïóõîâñêîé è ñòàðøèé èç âñåõ ïî âîçðàñòó,  âûõîäåö  ñ
‚îëûíè, êíßçü îáðîê, çßòü „ìèòðèß.  „à åùå îòðîêè ñòîßëè ó äâåðè. ˆ  äóìà
äîëãî áû íå îñòàâëßëà „ìèòðèß, åñëè  á  îäèí  èç  îòðîêîâ  íå  ïîñïåøèë  ê
ðåíêó:
     - Žðäûíñêîãî êàìåíùèêà ïðèâåçëè.  ‘ïðàøèâàþò, êîãäà êíßçþ  ïðåäñòîßòü
áóäåò?
     ‚ äðóãîì ðàçå, ìîæåò, è îòëîæèëè áû ðàçãîâîð ñ êàìåíùèêîì, íî  ñåé÷àñ
õîðîøî áûëî îòâåñòè òßæêèå äóìû îò „ìèòðèß.
     îòåðåâ ëàäîíüþ î ëàäîíü, ñëîâíî îò  ìîðîçà  â  òåïëî  âîøåë,  ðåíêî
ñêàçàë:
     - Ž êðåïëåíèè Œîñêâû ïåùèñü íàäî.
     ‚îëûíåö îáðîê ñ óäèâëåíèåì ïîñìîòðåë íà ðåíêà: íå  ïðèõîäèëîñü  åùå
îò ñåãî ÷åëîâåêà ñëûøàòü çàáîò î êðåïëåíèè Œîñêâû.  •îçßéñòâåí áûë ðåíêî,
óìåë êíßçþ ïðèáûëüíîå äåëî ïîäñêàçàòü, ïðèñîâåòîâàòü  ïî  òîðãîâîé  ÷àñòè,
îðóæèå çàäåøåâî äîñòàòü, î  ïðîäàæíûõ  ïîëîíßíèêàõ  ïðîâåäàòü,  íî  ñìûñëà
õëîïîò ñâîèõ íå ðàçóìåë: ïåêñß î äåëå, à ê ÷åìó îíî - íå âíèêàë.  ˆ îáðîê
ïîðàäîâàëñß, ÷òî íàêîíåö óðàçóìåë ðåíêî.
     - Ÿ î êàìåíùèêàõ ñâåäàë.  àäî íàì êàìåííûå  ñòðåëüíèöû  íàä  Šðåìëåì
êðåïèòü.  ˆíûå íåñêëàäíî ñòàâëåíû, à êîå-ãäå è íà êàìåííîé  ñòåíå  äóáîâàß
ñòðåëüíß âûñèòñß.  ‘àì òû, „ìèòðèé Œèõàéëîâè÷,  î  òîì  ñêîðáåë.  Ÿ  âåëåë
ðîçûñê  ó÷èíèòü.  àøëè  íà  êíßæåì  õîçßéñòâå  îðäûíöà  çîä÷åãî.  åëüçß,
äóìàåòñß, äåëî òßíóòü. ‚åëåë ïðèâåñòü òîãî ìàñòåðà! - ñêàçàë ðåíêî.
     „ìèòðèé ïîäíßë ãîëîâó.
     - óñêàé ïðèäåò.
     ‚ñòàâ, êíßçü ïðîøåë ïî äóìíîé è îñòàíîâèëñß ó  îêíà:  ñòàâèëè  Šðåìëü
ñêîðî, ñòåíû ñëîæèëè ñêëàäíî, à íàäî ñòðîèòü åùå,  ÷òîá  êðåï÷å  ñòàëî.  ˆ
áàøíè - âåðíî ðåíêî ñêàçàë - íóæíî äîäåëûâàòü, à ãäå è çàíîâî êëàñòü.


        ‚òîðàß ãëàâà. “‡€

     ‚ ëåñàõ, â òîïßõ, íà íåïðîëàçíûõ ëåñíûõ äîðîãàõ, íà âûñîêîì  íàñûïíîì
õîëìå, íàä ïðèâîëüíîé ðåêîé ñëîæåí óçà-ãîðîä.  ðåæäå æèëà òóò ÷óäü, íûíå
è ïàìßòü åå ñòåðëàñü.  ‹èøü  ðåêà,  ïîäìûâ  áåðåãà,  îòêðûâàåò  òî  ñåðüãó
÷óäñêóþ, òî ßíòàðíóþ áóñèíêó, òî ðåøåò÷àòûé ÷óäñêèé ïåðñòåíåê.
     î ðåêå ïëûâåò âíèç ëåñ.  „îéäß äî  “ñòüß,  îí  ïîâåðíåò  íà  Œîñêâó,
ïîòå÷åò ïî Œîñêâå-ðåêå, ìèìî  ãîðîäà  óçû.  ëûâóò  íàìîêøèå,  ïîòåìíåëûå
áðåâíà.  ‘òîßëè îíè â ãëóõèõ ëåñàõ, øóìåëè âåòâßìè; ïòàõè âèëè  ãíåçäà  íà
íèõ, âûâîäèëè ïòåíöîâ.  ûíå äàëåêè ïòåíöû, íà òåõ äåðåâüßõ  âñêîðìëåííûå,
äàëåêè ñó÷üß, îñòàâøèåñß â  ãëóõèõ  ëåñàõ.  Š  îñåíè  äîïëûâóò  áðåâíà  äî
Šðåìëß.  ‚ûëîâßò èõ êðþêàìè íà áåðåã. ‚ûâîëîêóò, âûñóøàò. ‘ðóáßò òåðåìà  è
õîðîìû, ïîñòàâßò èçáû, áóäóò ïîä èõ ïîêðîâîì áàáû  ìóæåé  ëþáèòü,  ñìåðäîâ
ðîæàòü, äîêîëå íå ñîæðåò îãîíü äîìîâ òåõ.  ’îãäà äûìîì â  íåáåñà  èçîéäóò,
ïîòåêóò â äàëåêèå äàëè.
     ˆç ïîêîëåíèß â ïîêîëåíèå ïåðåõîäèò óçà  â  ðîäó  êíßçåé  ìîñêîâñêèõ.
ˆâàí Šàäåòà è ðîäèëñß òóò.
     ’åïåðü õîðîìû êíßæåñêèå âåòõè ñòîßò - êíßçþ  „ìèòðèþ  íàâåäûâàòüñß  â
ýòó äàëü íåäîñóã.
     î èçáû äëß  ñìåðäîâ  íå  áûâàþò  ïóñòû.  Šðîâëè  èõ,  êðûòûå  ÷åðíîé
ñîëîìîé, ïðîïóñêàþò äûì: êîãäà ïå÷è òîïßò, äûì ñî÷èòñß ââåðõ,  â  íåáåñíóþ
âûñîòó, ñêâîçü ñîëîìó  êðûø.  ‘òåíû  ïîä  êðîâëßìè  ñëîæåíû  èç  òîëñòîãî,
âåêîâîãî ëåñà; ñëîæåíû íà  äîëãèå  ãîäû,  ÷òîá  íà  ïåðåñòðîéêó  ÷àñòî  íå
òðàòèòüñß. ‘êëàäûâàë èõ åùå ˆâàí Šàëèòà.
     ‹þäè æèâóò òóò â  òåñíîòå,  äà  íå  â  îáèäå.  å  â  îáèäå  æèâóò  è
ðàññåëåííûå âîêðóã ãîðîäà íà âåëèêîêíßæåñêîé çåìëå ëþäè âñßêèõ  ðåìåñåë  è
ïðîìûñëîâ  -  ñåäåëüíèêè,  òóëüíèêè,  ìåäíèêè,  ñåðåáðåíèêè,    êîïåéùèêè,
êóçíåöû, äîáðîé âîëåé ñîøåäøèå â ýòè óêðîìíûå ìåñòà èç  ðàçíûõ  ãîðîäîâ  è
íàðîäîâ.
     ðßìî íàäî ñêàçàòü: ó êíßçß „ìèòðèß ëþäßì, ñìåðäàì, ñòðàäíèêàì  æèòèå
íå îáèäíîå. Œîñêîâñêèå êíßçüß õîçßéñòâåííû:
     "…æåëè êîíß ïëîõî êîâàòü, äàëåêî íå ïðîéäåò êîíü".
     "…æåëè êîðîâó õóäî êîðìèòü, ìîëîêà ñ íåå íå âîçüìåøü".
     "…æåëè ðàáà ìîðèòü, ðàáîòó ñ íåãî íå âçûùåøü".
     € ïîñåìó ëþäè íà êíßçß íå â îáèäå: èäòè íåêóäà. Šàê äàëåêî íè èäè, íè
â êíßçüß, íè â áîßðû, íè â êóïöû íå äîéäåøü: ïóòü îäèí - â æèçíü âå÷íóþ, â
öàðñòâî íåáåñíîå.  „à êàê íè ñëàäêî çàãðîáíîå  æèòèå,  à  çåìíîå  ïðåìíîãî
ñëàùå.
     € æèòü - çíà÷èò æàòü.  å æàòü - ëåí òðåïàòü. å ëåí  òðåïàòü  -  äàê
øåðñòü âàëßòü.  îâåëåë áîã ÷åëîâåêó äîáûâàòü ïðîïèòàíèå ñåáå â ïîòå ëèöà.
ˆ ïðàâîñëàâíûé ˆñóñ, è ìàãîìåòàíñêèé áîã, è ìîíãîëüñêèé, è ßçû÷åñêèé - âñå
ìåæäó ñîáîé ñîøëèñü â îäíîì: äîëæåí ÷åëîâåê ðàáîòàòü, à íàãðàä íà çåìëå çà
ðàáîòó íå ñïðàøèâàòü.  îñëå ñìåðòè âñßêîìó ïðåäñòîèò âîçäàßíèå. †èçíü  æå
íàäëåæèò ïðîâîäèòü â ñìèðåíèè, ãîðäûíåé äî áîãà íå âîçâûñèøüñß,  ñìèðåíèåì
æå è êíßçß óìèëîñòèâèòü, è áîßðèíà óëåñòèòü, è ïðèñòàâà óáëàæèòü ìîæíî.
     ‚ûñîêî íàä øèðîêîé ðåêîé âûñèòñß ãîðîä Œîñêîâñêîãî êíßçß  „ìèòðèß.  ˆ
æèâåò â òîì ãîðîäå íàðîä ìíîãîßçûêèé, ðàçíîëèêèé, ÷óæåäàëüíèé ñáîð. àðîä,
ïîëîíåííûé â áèòâàõ ñ ïîëîâöàìè, ñ áóëãàðàìè, ñ ÷åðåìèñàìè, ïðèâåäåííûé èç
ïîõîäîâ  íà  ‹èòâó,  èç  çåìåëü  óãîðñêèõ,  èç  áèòâ  ïîëüñêèõ.  ëåííèêè,
óâåäåííûå òàòàðàìè èç ðóññêèõ æå  ãîðîäîâ,  èç  åðñèè,  èç  —åðêàñèè,  èç
€áàçèè, à ïîçæå êóïëåííûå ìîñêîâñêèìè êíßçüßìè ó òàòàð. ˆ òàêèõ, ïîêóïíûõ,
èìåíóþò îðäûíöàìè - ó Žðäû,  ìîë,  îòêóïëåíû.  ˆíûå  ïðîøëè  ÷åðåç  ìíîãèõ
ïîáåäèòåëåé, íàñìîòðåëèñü íà áèòâû  è  íà  êðîâü:  ñïåðâà  äîñòàâàëèñü  îò
ìîðäâû òàòàðàì, îò òàòàð - ðßçàíöàì, îò ðßçàíöåâ - âëàäèìèðöàì, à îòòîëå -
êíßçþ  Œîñêîâñêîìó.  „ëèííû  ïóòè,  ïðîéäåííûå  ìíîãèìè;  íî  íèêîìó    íå
äîâîäèëîñü ïåðåìàíèòü ïîëîíßíèêîâ è îðäûíöåâ ó Œîñêîâñêîãî êíßçß „ìèòðèß.
     „ìèòðèé ìèëîñòèâ: áëþäåò âîñêðåñåíüå - êîðìèò è ðàáîòû â ýòîò äåíü íå
âçûñêèâàåò.  î äâóíàäåñßòûì  ïðàçäíèêàì  äàåò  â  åäå  íàäáàâêó,  ïîìíèò:
"ëàæåí ìèëîñòèâûé, èæå è ñêîòû ìèëóåò..."
     Œèëóåò êíßçü îðäûíöåâ - íå êàñàåòñß è æåí èõ.  „àæå äèêîâèííî ñèå äëß
âîèíà è êíßçß!
     à ñìåíó ïî÷èâøåìó ïðèñòàâó ïðèåõàë  â  óçó  íîâûé,  èç  Œîñêâû,  çà
êíßæåñêèì  äâîðîì  ñìîòðåòü.  …ñëè  áûëè  íà  äâîðå  íåðàäèâûå  äåñßòíèêè,
çëîñåðäíûå, êîðûñòíûå, ëþáîäåè, - âñåõ òîò ìîñêâèòßíèí ðàçæàëîâàë:
     "…ãäà êîíþøèé çà êîíåì íå ñëåäèò, êíßæîãî êîíß íå õîëèò,  ñåêóò  òîãî
êîíþøåãî, äàáû âïðåäü õîëèë".
     "…ãäà êîíü íå âñêîðìëåí, íå ñäâèíóòü êîíþ âîçà, â êîëåßõ óâßçøåãî,  è
ñåêóò íå êîíß, à êîíþøåãî, äàáû êîíß âñêàðìëèâàë".
     "…ãäà ó êîðîâû äîðîäíîé íà  âûìåíè  òðè  ñîñöà  äîßòñß,  à  ÷åòâåðòûé
îáìßê, áüþò íå êîðîâó, à äîéíèöó, äàáû  èç  âñåõ  ñîñöîâ  íà  êíßæîé  ñòîë
ìîëîêî òåêëî".
     ’àê ãîâîðèë óíß, ïðèáûâøèé îò  „ìèòðèß  Œîñêîâñêîãî;  ãîâîðèë,  ñå÷à
äåñßòíèêîâ, â íàçèäàíèå òåì, êîãî âíîâü â äåñßòíèêè ñòàâèë.
     óíß ïîâåë  ñåáß  ñ  äåñßòíèêàìè  êðóòî,  à  ñ  îðäûíöàìè  è  ÷åëßäüþ
âçûñêàòåëüíî, íî ìèëîñòèâî. •îðîøèé õîçßèí êíßçü „ìèòðèé ˆâàíîâè÷!
     ‘ïàëè ëþäè â èçáàõ íà ïîëó, íà âîéëîêàõ.  èçêî ñïàòü ëó÷øå - ïîâåðõó
äûì è ÷àä õîäßò, à âíèçó âîçäóõ ëåã÷å. …ëè â òðàïåçíîé çà ñòîëàìè, à íå íà
ïîëó, êàê âîäèëîñü â ïðåæíèõ ïîëîíàõ.  —àøêà ïîëàãàëàñü îäíà íà øåñòåðûõ -
òîæå ìèëîñòèâî: ñâàëîê íå áûâàëî.  ‹îæêó  âûäàâàëè  îäíó  íà  êàæäîãî,  íå
ïðèõîäèëîñü ùåé ãîðñòßìè õëåáàòü.  •ëåáà äàâàëè äîñûòà, ïëåòüìè ïðè  íóæäå
áèëè íå äî íåìîùè, à ëèøü  âìîãîòó.  ˆñêóñíûõ  â  ðåìåñëå  îïåêàëè  îñîáî.
‘òàðûõ ïðèñòàâëßëè ê ëåãêîìó òðóäó.
     -  …ãäà  ñèë  ó  ñìåðäà  íà  ïßòü  ìåð,  îí  òå  ïßòü  ìåð  ïîäúåìëåò
ìíîãîêðàòíî.  ‘ øåñòè æå ìåð, ïîäûìàß, ñîðâåò  æèâîò  è  áîëåå  íå  ñìîæåò
ïîäíßòü è øåñòè ãîðñòåé, - ãîâîðèë óíß.
     - ‘ëàäêè ó Œîñêîâñêîãî êíßçß êàëà÷èêè: îäèí ñúåøü, äðóãîé ñàì  â  ðîò
ïðîñèòñß.  ‡îëîòèñòû è õìåëüíû ìåäû íà êíßæîì ñòîëå. Ÿ ñ òîé ïèøè êðåïíóë,
à ó ñìåðäà îíà îòúåìëåò ñèëó, - ïîó÷àë óíß.
     ‡à äîëãèå ãîäû óñåðäèß íåìàëî ïîâèäàë óíß  âåëèêîêíßæåñêèõ  ñåë.  î
ìîë÷àë î òîì, ÷òî ëåãîê ìå÷ â êíßæåñêèõ  ðóêàõ,  à  íå  êíßæåñêèìè  ðóêàìè
âûêîâàí, ÷òî íå áîðòíè÷àåò  êíßçü äëß ñâîèõ çîëîòûõ  ìåäîâ,  íå  ñååò,  íå
æíåò, íå ìåëåò ïøåíèöó äëß êàëà÷èêîâ è ñòàä íå ïàñåò, îâåö íå ñòðèæåò,  íå
âàëßåò øåðñòè äëß âîéëîêîâ, äëß ïîòíèêîâ, íå çàäóìûâàåò óçîðû  äëß  ïîïîí,
íå ÷åêàíèò ñåðåáðîì ñâîåãî ñåäëà,  -  à  ïîåë,  ïîïèë,  íà  êîíß  âñêî÷èë,
øåëêîâîé ïëåòêîé êîíß õëåñòíóë, ïîñêàêàë â ðàçäîëüå  äëèííûõ  äîðîã  ñëàâû
ñåáå äîáûâàòü, ìå÷ î âðàæåñêèå ìå÷è ïûòàòü.  „åëî  êíßçåé  -  áèòâû;  äåëî
ëþäåé - òðóä.  îáåäíûå áèòâû äàþò êíßçþ ëþäåé. ‹þäè - ïëîäû òðóäîâ ñâîèõ.
àäè ñåãî è ïîêèäàåò îí  çëàòîâåðõèå  òåðåìà,  òåïëóþ  æåíó,  áîëüøåãëàçûõ
ìëàäåíöåâ, ñëàäêóþ åäó,  õìåëüíîå  ïèòèå.  àäè  òîãî  è  ïðèåìëåò  òßãîòû
ïîõîäîâ, ðàíû áèòâ. îáåäà - ýòî áîãàòñòâî; ïîðàæåíèå - ðàçîðåíèå. àäîåëî
ïîçîð ñíîñèòü, ðàçîðèòåëüíî îðäûíñêîå èãî.
     Žá ýòîì íå âåë ðå÷åé óíß, õîòß è ìíîãî ãëàãîëèë â òðàïåçíîé, äàáû çà
åäîé ïðàçäíàß ìûñëü íå ïîñåùàëà ëþäåé.
     ëûâóò ïî ðåêå ëåñà. ‘ëûøíî, êàê ãäå-òî ñïëàâùèêè ïåñíþ òßíóò.
     óíß  íå  ïðåïßòñòâóåò  íàðîäó  èãðàòü  ïåñåí.  „îáðàß  ïåñíß    äàåò
îáëåã÷åíèå ðóêàì.  à êíßæîì äâîðèùå  ïåñíè  ìíîãîßçûêè.  ‚  èçáàõ  ðàçíûõ
ïëåìåí ëþäè òðóäßòñß.
     ‹þäñêîé ïèùåé, îâñßíûì õëåáîì óíß íå áðåçãóåò; êîãäà ñîëíöå,  ñòàíåò
íà ïîëóäåíü, îí èäåò â îáùóþ òðàïåçíóþ è óñàæèâàåòñß çà ñòîë ïîä  îáðàçîì.
„åñßòíèêè ðàáîëåïíî óòèõàþò, è ÷åëßäü ñíåäàåò â èñïðàâíîì ìîë÷àíèè,  íèêòî
íå íàðóøàåò ãëàãîëàíèé óíè.  Žäèí ëèøü áûâøèé ÷åðíåö,  ðàññòðèãà  Šèðèëë,
èíîé ðàç ïåðå÷èò âïîëãîëîñà.  Šàæäîìó ñâîé íîðîâ äàí, è, åñëè îí äðóãèì íå
âî âðåä, óíß òîìó íîðîâó íå ïåðå÷èò. Šèðèëëó æå îí âñåãäà íàõîäèò ñëîâî â
îòâåò.
     Šèðèëë  -  ãðîìàäåí,  âîëîñàò,  ðå÷èñò.  ðåæäå  î÷åíü  áûë  íàáîæåí;
ìíîãîêðàòíî îñåíßë ñåáß êðåñòíûì çíàìåíüåì - ïåðåä åäîé è ïîñëå òðàïåçû, è
â ñâßùåííîì ïèñàíèè ñâåäóù. î ïðåãðåøåíèß ââåðãëè ðàáà ñåãî â íåâîëþ.
     ˆ óíß âñïîìèíàåò ñëûøàííîå î Šèðèëëå:
     - ûë ÷åðíåöîì —óäîâà ìîíàñòûðß, íî ñîãðåøèë.  ðè íàëîæåíèè ýïèòèìüè
â Šîëîìíó, â ƒîëóòâèíó îáèòåëü, áûë ïîñëàí íà ïîêàßíèå.  î òàì èíî÷åñêîãî
öåëîìóäðèß íå ñîáëþë è çà òî èãóìíîì ïîçîðíî  ðàññòðèæåí,  êíßçþ  ñäàí,  à
êíßçåì ïðèñëàí ñþäà.  ‡à ìîùü ñâîþ äåñßòíèêîì ïîñòàâëåí. å çëîíðàâåí,  íî
íåðàäèâ.  Œàëî ñ íåðàäèâûõ ñìåðäîâ âçûñêèâàë è çà òî  âçûñêàí.  à  ÷åðíóþ
ðàáîòó ïåðåñòàâëåí - äâîð áëþñòè, ñîð ìåñòè.
     „àâíî  óíß  ê  Šèðèëëó  ïðèãëßäûâàåòñß.  îñëåäíåå  âðåìß  äðóæáó  ñ
áàñóðìàíîì €ëèñîì ñâåë.  €ëèñ  -  øåìàõàíñêèé  ïåðñèàí  -  âåðû  íàøåé  íå
ïîíèìàåò, ðå÷ü  íàøó  íå  ðàçóìååò,  ñ  Šèðèëëîì  áåñåäó  âåäåò  íà  ßçûêå
ãðå÷åñêîì.  ‘ìûñë ñëîâ óíå  íåâíßòåí  -  ãðå÷åñêîé  ïðåìóäðîñòè  óíß  íå
îáó÷åí, íî ïîíßòíî, ÷òî áåñåäà èõ äðóæåñòâåííà; íà ñâßòêàõ ñèäåëè Šèðèëë è
€ëèñ íà ìîðîçå ïîä ˆâàíîâñêîé áàøíåé, ïîä êðåùåíèå âìåñòå â áàíþ õîäèëè  è
äðóã äðóãà ìîææåâåëüíèêîì. òåðëè èñòîâî, â âåëèêóþ ïßòíèöó Šèðèëë  â  õðàì
ãîñïîäåíü íå ïðîñèëñß, à ñ €ëèñîì íà  ðåêå  ëåäîõîä  ñìîòðåë.  à  ”îìèíîé
íåäåëå â áóáåí áèë, áóäòî õìåëüíîå â ðîò áðàë,  €ëèñ  æå  ïåñíþ  èãðàë  íà
ßçûêå ïîãàíñêîì.  ‘èå óäèâèòåëüíî è âíèìàíèß äîñòîéíî. óäü ó óíè  ïðàâî,
îí òîãî îðäûíöà €ëèñà ïðîäàë áû: õèë, æåëòîëèö, çàäóì÷èâ.  € î ÷åì  ñìåðäó
äóìàòü, êîãäà ñûò? „à  è  õóäîóìåí  €ëèñ.  ‚  ïðàçäíèê  ñèäèò  îò  âñåõ  â
îòäàëåíèè,  íà  ãîëîé  çåìëå.  —òî-òî  øåï÷åò,  íåâåäîìîå  óíå.  àëüöàìè
êîâûðßåò çåìëþ, óëûáàåòñß ñàì ñåáå, õìóðèòñß, ñïåøíî ðóøèò âîçäâèãíóòûå íà
çåìëå áóãðû è êàíàâêè, ñíîâà ëåïèò áóãîðêè è óëûáàåòñß.  óäü îí â  ëþäíîé
Œîñêâå, äà ïðîñëàâëåí, äà áëàãî÷åñòèâ, ìîñêîâñêèé íàðîä ïî÷åë  áû  åãî  çà
þðîäà; áàáû ïîøëè áû ïðîñèòü ñîâåòà îò  êèëû  èëè  îò  áåñïëîäèß;  ìîëîäêè
âûøåïòûâàëè á ó íåãî ïðèâîðîòíûõ òðàâ; âîèíû îò ñòðåë ñëîâî  ñïðàøèâàëè  á
àëè î ñóäüáå ïîõîäà ïûòàëè. € íûíå â óçå êîìó òàêîé øåìàõàíåö íàäîáåí?
     Šèðèëëîâà äðóæáà ñ €ëèñîì íà÷àëàñü òàê. ‘èäåë ïåðñèàí íà ïåñêå, êîãäà
êàæäûé â òîò äåíü íîðîâèë íåäîèìêè çà âñþ íåäåëþ îò æèçíè  âçßòü  -  ïîðòû
ëàòàëè, îäåæîíêó ñòèðàëè, ñïàëè, ñàïîãè òà÷àëè.  àêàíóíå  ñìåùåí  áûë  èç
äåñßòíèêîâ Šèðèëë è ïîøåë äâîð íàäçèðàòü. ‚èäèò; âñßê çàíßò äåëîì, à õèëûé
øåìàõàíåö óñòàâèëñß â çåìëþ, îò âñåõ  â  îòäàëåíèè,  è  òî  óëûáíåòñß,  òî
ðóêàìè â ïåñêå øàðèò.  ‘óùèé ìëàäåíü, à âîëîñîì ñòàð. åçóìåí, ÷òî  ëü?  ˆ
íàñòóïèë Šèðèëë ìîãó÷åé ïßòîé ñâîåé íà ßçû÷åñêèå çàòåè â ïåñêå.  ˆ óñëûøàë
êàê áû âñêðèê, áóäòî áû íà æèâîå òåëî ñòóïèë.  € âñêîðå è ðóãàíü îáèäíóþ è
ßðóþ óñëûøàë.  ‚çãëßíóâ, Šèðèëë îáìåð: çà âñþ æèçíü íå áûâàëî ïîäîáíîãî  -
ñòîèò ìåðòâåö ìåðòâåöîì, ðîñòîì Šèðèëëîâà ïëå÷à íå  äîñòèãàåò,  à  ïîíîñèò
áåñòðåïåòíî. Œîæåò, ìíèò, ÷òî ãðå÷åñêîé áðàíè Šèðèëë íå ðàçóìååò?
     - å õóëè ñèëüíåéøåãî òåáß, èáî ß òåáß ðàçóìåþ, - ñêàçàë  åìó  Šèðèëë
ïî-ãðå÷åñêè.
     - € ß ïðåçèðàþ òåáß, äèêàðü!
     - àáó íåïðèñòîéíî íîñèòü â ñåáå ïðåçðåíüå, - îòâåòèë Šèðèëë.
     - ’û ìðàçü, - ñêàçàë øåìàõàíåö.
     - Ÿ âåðóþ âî •ðèñòà, òû æå âîçðîñ âî  òüìå,  êàê  ÷åðâü.  —åì  æå  òû
âåëè÷àåøüñß, õóäîóìíûé?
     - ‡íàþ âàøåãî áîãà.  ˆ ìíîãèõ âñßêèõ áîãîâ ïîçíàë. ’âîé áîã  îñóæäàåò
ðàáñòâî, à îáà ìû - ðàáû ó ñëóã áîãà òâîåãî. ’âîé áîã...
     - ‡àìîë÷è, çàìîë÷è, íåõðèñòü  îêàßííûé!  å  ñîâðàòè  äóøè  ìîåé,  íå
îìðà÷è âåðû ìîåé. îäàæäü ìè, ãîñïîäè, òâåðäîñòü íå óáèòü íå÷åñòèâöà ñåãî!
     ˆ îò ñîáëàçíà Šèðèëë îòîøåë ïðî÷ü.
     à ðàáîòå íåêîãäà ïî ñòîðîíàì ãëßäåòü.  î Šèðèëë óâèäåë €ëèñà âíîâü.
ˆ îïßòü òîò ñèäåë íà ïåñêå.
     - î÷òî ñèäèøü, êàê þðîä, âî ïðàõå? - ñïðîñèë Šèðèëë. - žðîä ëè òû? ˆ
íå îòêðîåøü ëè ìíå ãðßäóùåå?
     - å âîëõâ, íå þðîä, ãðßäóùåãî íå âåäàþ, íàñòîßùåãî íå èìåþ.  ðîøëîå
â ñåáå èñêîðåíèë.  †èë â ãîðîäàõ è íàðîäàõ ìíîãèõ. ‘àì ñîçäàâàë  èç  êàìíß
äîìà, ñòåíû è áàøíè êðåïîñòåé.  ûíå ïðèâåäåí â êðàé, ãäå îáðå÷åí èç ãëèíû
è ïåñêà ëåïèòü ñâîè çàìûñëû.  ˆ êàæäûé ìîæåò íàñòóïèòü íà ïîñòðîéêè ìîè è,
åñëè íå ñäåðæó ñâîþ áîëü, íàêàçàòü çà òî, ÷òî ìíå äîðîãî. ’àê ß æèâó.
     - ’û ãðåê? - çàäóìàëñß Šèðèëë.
     - åðñèàí.  î â –àðåãðàäå äâåíàäöàòü ëåò ñòðîèë. Žòòîëå  ïðåëüñòèëñß
íà áóëãàðñêèé âåëèêèé ãîðîä âçãëßíóòü.  óòü ìîé áûë  ïðåñå÷åí  áèòâîé,  è
âìåñòå  ñ  ëþäñêèì  ñêîïèùåì  êóïëåí  Œîñêîâñêèì  êíßçåì  êàê    ïîëîíßíèê
îðäûíñêèé, è íûíå äåñßòûé ãîä âëà÷ó æèçíü ðàáà.  ’û æå â ñâîåé ñòðàíå ðàá.
’î ãîðøå.
     - € ß çà íàñèëèå íàä áëóäíèöåé, áðàòå.
     - åïîíßòíî ìíå.
     - —åðíåöîì áûë.  îñòðèãñß âî ñïàñåíèå îò òßãîò  æèòåéñêèõ,  îò  íóæä
çåìíûõ.  ˆ íå ñíåñ íåñïðàâåäëèâîñòè êåëàðß, íàïëåâàë åìó  â  õàðþ.  ˆãóìåí
ìåíß â íîâîçäàííóþ ƒîëóòâèíó îáèòåëü ñáûë. ’àì íåâäàëåêå ïîñàä åñòü. ‚äîâà
ïîñàäñêàß ðàñïàëèëà ÷ðåñëà ìîè, è ñäåðæàòü òó ëþáîâü íå õâàòèëî  ñèë.  ûâ
îãëàøåí åþ, íûíå ñ òîáîé áåñåäóþ. îäîì æå ß èç ‡àðßäüß è â þíîñòè êóïöàìè
â –àðåãðàä çàâåçåí áûë è ïî ðàçîðåíèè òåõ  êóïöîâ  â  –àðåãðàäå  êèíóò.  ‚
‘òóäèéñêîì  ìîíàñòûðå  ðîñ.  à   êàìåííûõ    ðàáîòàõ    êîðìèëñß,    ïîêà
€ëåêñåé-ìèòðîïîëèò íå âûâåë ìåíß â ëîíå  ÷åëßäè  ñâîåé  îáðàòíî  íà  óñü.
Žòòîëü è ãðå÷åñêàß ðå÷ü ìîß.
     - Œîæåò  áûòü,  åäèíûé  äîì  ñ  òîáîé  âîçäâèãàëè!  îñëå  æå  äàëåêî
ðàçîøëèñü. ‚üþòñß, êàê æèâûå çìåè, ïóòè ÷åëîâåêîâ. ûíå îïßòü ñïëåëèñü.
     ˆ íå ðàç òàê îíè âñòðå÷àëèñü.  Šèðèëëó ñòàë ïîíßòåí êàæäûé õîëìèê  .â
ïåñêå ïîä ðóêîé €ëèñà è êàæäûé êîìîê ãëèíû,  ðàñïðàâëåííûé  åãî  ïàëüöàìè.
Šèðèëë äàæå îñïàðèâàë èíîå, è €ëèñ âíèêàë â åãî ñëîâà.
     Žäíàæäû Šèðèëë ñêàçàë:
     - èñàíî:  ïðè  ñîçèäàíèè  ñòîëïà  â  ‚àâèëîíå  ïåðåìåøàë  áîã  ßçûêè
ñòðîèòåëåé, è ïåðåñòàëè ëþäè ïîíèìàòü äðóã äðóãà.  ˆ ïîøëî îòòóäà ðàçëè÷èå
â ßçûêàõ ÷åëîâå÷åñêèõ.  å ðàçóìåþ  ñåãî,  íî  òîêìî  âèæó  â  íàøåé  óçå
åäèíîìûñëèå è ïîíèìàíèå ðàçíîïëåìåííîé ÷åëßäè. ’âîðåíèå ëè ñòîëïà, èíîå ëè
îáùåå äåëî îáúåäèíßåò ïëåìåíà, à íå ðàçîáùàåò èõ.
     - ‚ ïèñàíèßõ âàøèõ ìàëî èñòèíû, - îòâåòèë €ëèñ. -  ‘êàçàíî:  áîã  âñå
âèäèò, âñå çíàåò, êàæäàß æèçíü  èçâåñòíà  áîãó  çàðàíåå.  ˆ  åùå  ñêàçàíî:
÷åëîâåê ïîñëàí â ìèð ñîòâîðèòü ñâîþ æèçíü ïðàâåäíî.  …ñëè  áîã  âèäèò  âñå
ïîñòóïêè ÷åëîâåêà ïðåæäå, ÷åì ÷åëîâåê ñîâåðøèò  èõ,  çà÷åì  æå  èñïûòûâàòü
åãî? àø øîèð •àéßì ïåë òàê: "Šîãäà èç õðóïêîé ãëèíû áîã ñëåïèë ìîå  òåëî,
îí âëîæèë â ìåíß ñèëüíûå ñòðàñòè, à ñèë, ÷òîá áîðîòüñß ñ íèìè, í& äàë.  ‡à
÷òî æå ãðîçèøü ìíå àäîì, åñëè ñàì òû îøèáñß, áîã?"
     ’àê ðàçãîâàðèâàëè  îíè,  è  óíß  çàìå÷àë,  ÷òî  íå  ñòîëü  ðåâíîñòíî
èñïîëíßåò Šèðèëë ïðàâîñëàâíûå îáðßäû è âñå ÷òî-òî ðîåòñß â ïåñêå âìåñòå  ñ
€ëèñîì. óíß îáåñïîêîèëñß.
     Žäíàæäû âåñíîé âûçâàí áûë ê  óíå  Šèðèëë.  ðèñòàâ  ñòîßë  â  áàøíå,
âûñîêî íàä ðåêîé.  Žòñþäà áûë âèäåí ïëàâíûé ïîâîðîò ðåêè. ’ðîíóëñß  ëåä  è
ìåäëèòåëüíî øåë,  òåñíßñü  âäàëè  è  ïðîñòîðíî  ïîâîðà÷èâàßñü  çäåñü,  ïîä
ãîðîäîì.
     - „èâíî ìíå, - ñêàçàë óíß, - òâîå ïî÷òåíèå ê ãðå÷åñêîìó ßçûêó.  Ÿçûê
ýòîò ïòè÷èé: íà íåì ñòðåêî÷óò ñêâîðöû.
     î Šèðèëë æåñòîêî ïîñðàìèë óíþ:
     - îãîñëóæåíèå â –àðåãðàäå íà íåì ñîâåðøàåòñß.  ‘èå åñòü ßçûê  öåðêâè
îòöîâ, à íå ñêâîðöîâ.
     - „åðçîê òû. î ñêóäîóìèå è áëóä òâîé èçâåñòíû áîãó. Ží òå ñóäüß. —òî
òû â ïåñ÷àíûõ çàòåßõ øåìàõàíñêèõ çðèøü?
     - ‘èå íå çàòåè, à  ãëóáîêîìûñëèå.  ˆáî  îí  êàìåííûå  ãîðîäà  ñòàâèòü
íàó÷åí áûë, íûíå æå èç ïåñêà ïîäîáèå èõ âîçäâèãíóòü òùèòñß.
     ’àê óíß óçíàë î çîä÷åì €ëèñå.
     ‚ Œîñêâó îí íàïèñàë òàê:
     "€ åñòü íà êíßæåì äâîðèùå îðäûíåö €ëèñ, øåìàõàíåö ðîäîì.  ‚åëèêî ó÷åí
çîä÷åìó äåëó.  ûíü æå âàëßåò øåðñòü íà âîéëîêè è íà  òîé  ðàáîòå  èçíóðåí
áûñòü. Šàê ñëûøàëè ìû, êíßçü âåëèêèé „ìèòðèé ˆâàíîâè÷ çîä÷èõ ëþäåé èùåò. Ž
òîì €ëèñå îòïèñûâàåì ìû".
     ûë íà Œîñêâó ïóòü íåñêîðûé, íî âåðíûé  -  ðåêàìè.  ûë  è  ñêîðûé  -
ëåñàìè. èñüìî óíèíî ïîøëî ðåêàìè. Žòïèñ èç Œîñêâû ïðèì÷àëñß ëåñîì. ‹åñîì
æå è €ëèñ îòáûë èç óçû â Œîñêâó, à ñ íèì è êàìåíùèê Šèðèëë.  ˆ ïðèâåëè èõ
â Šðåìëü.
     ‚ Šðåìëå €ëèñ óâèäåë êíßæåñêèé òîëñòîñòåííûé  è  ìíîãîñðóáíûé  òåðåì,
ãäå îêíà, ðàçáðåäøèåñß ïî ñòåíàì,  êàê  êîíè  ïî  ïîëþ,  óêðàøåíû  ðàçíûìè
êîñßêàìè, ðàçíûìè êðàñêàìè ðàñïèñàíû.  ‚çãëßíóë íà çîëî÷åíóþ  êðîâëþ,  íàä
êîåé ïî óãëàì âûñèëèñü êîâàííûå èç æåëåçà ëüâû. “âèäåë âèòûå ñòîëáû êðûëåö
è ïåðåõîäîâ. ˆ ïîêàçàëîñü ýòî €ëèñó ãðóäîé íàñïåõ íàâàëåííûõ äðîâ.
     ûíäû è îòðîêè êíßæåñêèå ïîçàáîòèëèñü îá  îäåæäå  €ëèñà.  åñêëàäíîå,
íåëîâêîå îäåßíèå ñòåñíßëî åãî.  Ží âûáðàë ïðîñòóþ õîëùîâóþ ðóáàõó,  ïëîòíî
åãî îáòåêøóþ, ïîêàçàëñß åùå íèæå ðîñòîì  îò  äëèííîãî  åå  ïîäîëà.  îâåðõ
íàäåë ðîçîâûé êàì÷àòûé äîëîìàí, ñõîæèé ñ øåìàõàíñêèì êàôòàíîì.  ˆ òàê  ñåë
æäàòü  „ìèòðèåâà  çîâà.  Šèðèëë  æå  çàëåã  â  ýòî  âðåìß  íà  ïîäâîðüå  è
ðàçãîâîðèëñß ñ ëþäüìè.
     - Œíîãî ëü âäîâèö, ìíîãî ëü äåâîê íåíåâåñòíûõ íà Œîñêâå? -  ñïðàøèâàë
îí.
     å ãðåõ ðàçæèãàë Šèðèëëà, à òî,  ÷òî  ìíîãî  ëåò  ÷åðíåöîì  áûë,  ÷òî
çàïðåòíà áûëà åìó ìèðñêàß ìûñëü è ìèðñêàß  ñêîðáü,  ÷òî  íûíå  îí  óæå  íå
÷åðíåö è  äàæå  çàáûòî,  ÷òî  ðàññòðèãà  îí;  ñòàë  òåïåðü  Šèðèëë  ïðîñòî
êíßæåñêèì êàìåíùèêîì, ðàâíûì âñßêîìó ìèðñêîìó ÷åëîâåêó,  ìîæåò  òåïåðü  îí
âçßòü ñåáå â æåíû âäîâèöó àëè äåâêó ïðèãîæóþ. ˆ ðàçæèãàëî Šèðèëëà ÷óâñòâî,
÷òî ðàçãîâàðèâàåò îí ñ ëþäüìè êàê ìóæ, êîåìó îòêðûò ïóòü ê ñåìüå.
     € ó  êíßçß  â  ÷åðíîé  ïàëàòå  âåòõèé  ïðèñòàâ,  ïîæåâûâàß  áåççóáûìè
äåñíàìè, íåîäîáðèòåëüíî ùóðèëñß íà €ëèñà:
     - †äåò ðàá êíßæåñêîãî çîâó.  Œîæåò, äåíü, ìîæåò,  íåäåëþ  ïðîæäåò.  €
íåãîæå ðàáó ðßäèòüñß â öâåòíîå ïëàòüå.  åãîæå êíßçþ  ïðèèìàòü  ðàáà,  êàê
èíîçåìöà.  ðè „ìèòðèè ìíîãîå äååòñß, ÷åãî íå áûëî íè ïðè ‘èìåîíå  ˆâàíû÷å
ƒîðäîì, íè ïðè ˆâàíå ˆâàíû÷å, à íàèïà÷å ïðè âåëèêîì êíßçå ˆâàíå  „àíèëû÷å,
ïðè Šàëèòå.
     €ëèñ æäàë òåðïåëèâî è ìîë÷à.  ƒðå÷åñêîãî ßçûêà â ÷åðíîé ïàëàòå  íèêòî
íå ðàçóìåë.  óññêîìó ßçûêó €ëèñ õóäî íàó÷èëñß, ïåðñèäñêèé æå ñàì çàáûâàòü
ñòàë.  ‚ óçå áûëî áîëüøå ñîáåñåäíèêîâ. € â –àðüãðàäå åìó è ñ âèçàíòèéñêèì
èìïåðàòîðîì ðàçãîâàðèâàòü äîâîäèëîñü.  “ öàðåãðàäñêîãî èìïåðàòîðà äîì - íå
çäåøíåìó äåðåâßííîìó ëàðþ ÷åòà.  „à è íå ïóñòèëè áû â òîò  äîì  òàêîå  âîò
÷ó÷åëî, â îáëåçëîé øóáå, ñ ðîæåé, ïîõîæåé íà ãíèëóþ ôèãó;  à  åùå  íàðåêëè
òàêîå ïðèñòàâîì, ïðèñòàâèëè â ïàëàòå ÷èí áëþñòè.
     ‚ ýòî âðåìß, ïðîì÷àâøèñü ïî ìíîãèì ëåñåíêàì  è  ïåðåõîäàì,  òîðîïëèâî
âáåæàë îòðîê: âåëèêèé êíßçü êëèêàë ðàáà íàâåðõ.


        ’ðåòüß ãëàâà. ŒŽ‘Š‚€

     „ìèòðèé ïðèñåë íà ñêàìüå, ñòîßâøåé â äóìíîé âîçëå îêíà. Žáëîêîòèëñß î
ïîäîêîííèê.  ðîåõàë êîííûé ñòðàæíèê; â  ñåäëå  ñèäèò  êðåïêî.  å  òî  óæ
âîéñêî, ÷òî ñìëàäó „ìèòðèé íà „ìèòðèß ‘óçäàëüñêîãî âîäèë, - òîãäà îò  äóøè
áèëèñü, à áèòüñß íå óìåëè.  ‘êîðîñòüþ áðàëè. € òåïåðü áèòüñß íàó÷èëèñü.  ˆ
îðóæèå óæå íå òî: íå äîìîäåëüíîå. ûâàëî, òîïîðàìè âîîðóæàëèñü. àñàäßò íà
øåñò-âîò òå è ñåêèðà!
     ðåíêî,  îáðîê  è  ‚ëàäèìèð    €íäðååâè÷    ‘åðïóõîâñêîé    íåãðîìêî
ðàçãîâàðèâàëè ìåæäó ñîáîé.  ‚ äóìíóþ äîñòèãàë ÷àä èç  ïîâàðíè  -  ïèðîãàìè
ïàõëî. "‚ðåìß ñíåäàòü", - ïîäóìàë „ìèòðèé. Ÿñòâà ëþáèë.
     €ëèñ, íå äîõîäß åãî, ñòàë íà êîëåíè. „ìèòðèé ñïðîñèë:
     - ‘êàçûâàþò, òû íàó÷åí êàìåííûå äîìà ñòàâèòü?
     îáðîê ïåðåâåë  âîïðîñ  êíßçß  ïî-ãðå÷åñêè.  „ìèòðèé  ãîâîðèë  òîëüêî
ïî-ðóññêè, ïî-ãðå÷åñêè ïîìíèë íàèçóñòü ëèøü íåñêîëüêî ìîëèòâ.
     €ëèñ îòâå÷àë, ñêëîíèâ ãîëîâó, ïðèæàâ ðóêó ê ñåðäöó:
     - Œíîãî ñòàâèë, êèð „ìèòðèé ˆâàíîâè÷.
     - ‡à÷åì æå òàèë ñèå?
     - å òàèë, êèð, - íèãäå íå âèäåë, ÷òîá êàìåííûå ñòàâèëè.  ‚åçäå îäíèì
äåðåâîì îáõîäßòñß. „åðåâà æ ß íå ðàçóìåþ.
     - „ðåâî ïîêðûâàåò íàñ. …ãî ëþáèì è ÷òèì. î ïîðà î êàìíå äóìàòü. Šîëè
òû çîä÷èé èñêóñåí - ïîðàäóåøü. ‘êóäåí - áåðåãèñü: ñíîâà â óçó àëè â Œîæàé
ïîøëþ. € â Œîæàå ìîå äâîðèùå ïà÷å óçû. ’óäà òàòàð íàìåäíè ïîñëàë, à ñ íèõ
ñòðîæå âçûñêèâàþò.
     - ‚íåìëþ, êèð, ñëîâó òâîåìó.
     - ‘òðåëüíþ â Šðåìëå íàäî ñòàâèòü.  ˆíûå  õóäî  ïîñòàâëåíû,  ïîèíà÷èòü
íàäî.  àä òàéíèêîì íàäî èñêóñíî ñòðåëüíþ ñëîæèòü. ’àì  õîä  ê  âîäå  è  ê
ïîãðåáàì. Œîæåøü?
     - ‘òàâèë, êèð, áàøíè. Žòêðûâàëñß ñ íèõ âèä íà ïðîñòîð ìîðß. îäçåìíûå
õîäû â –àðåãðàäå ïðîðûâàë.  ‡åìëß ïðîñòîðíåé, êîãäà è â çåìëå  åñòü  ïóòè.
Œíå çíàêîìî ñèå.
     - ó, äîáðî.
     „ìèòðèé îòîñëàë €ëèñà ê äâîðñêîìó áîßðèíó.  ûíäà ïîâåë  åãî.  èêòî,
êðîìå êíßçß ‘åðïóõîâñêîãî, îáðîêà è ðåíêà, ñàìûõ áëèçêèõ „ìèòðèþ  ëþäåé,
íå ñëûøàë åãî ðàçãîâîð ñ €ëèñîì.
     - ’û, „ìèòðèé Œèõàéëîâè÷, ïîðàññïðîñè åãî ïîçæå, - âåëåë îí  îáðîêó.
- Šàêèå ñòîëïû òàì ñòàâèëè, âîèíñêèì íóæäàì îòâå÷àþò  ëè?  ˆ  ÷òî  åùå  îí
ìîæåò? ˆ äðóæèíó åìó íàäî íåìóþ äàòü. îíßë ìåíß?
     - ‘àì äóìàë - íàäî íåìóþ.
     - „à è ñàì ïóñòü ìûñëü ñëîâîì íå îáîëàêèâàåò.  ‘ëîâî ãðåöêîå, à  èíûå
òàòàðîâå - è òå åìó âíåìëþò.
     - ðèãëßäèì, „ìèòðèé ˆâàíîâè÷.
     - å âåäàåøü ëè, Œèõàèë  Žíäðåè÷,  êàêîâû  çîãðàôû,  ÷òî  íûíå  —óäîâ
ðàñïèñûâàòü âçßëèñü? - ñïðîñèë „ìèòðèé ˆâàíîâè÷ ðåíêà.
     - „èâíû, êíßæå. å êèñòüþ êàñàþòñß ñòåí, íî êàê áû ìûñëüþ.
     - € âåäü íå ãðåêè!
     - „à ß è òâåðæó: ïî÷òî íàì ãðåêè, êîãäà ñâîè åñòü.  àçâå  ‡àõàðèé  ñ
äðóæèíîé ñâîåé €ðõàíãåëüñêèé ñîáîð õóæå ãðåêîâ ðàñïèñàë? ‚ —óäîâîì  òåïåðü
ìîñêîâèòßíå ñåáß ïîêàæóò!
     „ìèòðèé ñïðîñèë:
     - € â îâãîðîäå, ñêàçûâàþò, ãðåê ”åîôàí ó ‘ïàñ-ðåîáðàæåíüß ðàáîòàåò.
Œíîãî åãî ïîõâàëßëè.
     - ‘ëûõèâàë, - ñêàçàë ðåíêî, - îí öåðêâó ”åäîðà ‘òðàòèëàòà  ðàñïèñàë.
‹åãêî ïèøåò.  —åðòó ñ ÷åðòîþ íå ñâîäèò, à îáðàçû êàê  áû  âîçäóõîì  îáúßòû
ëèáî ëàäàííûì äûìîì îêóðåíû. ’àê ëåãêè.
     - àäî è åãî íà Œîñêâó ïåðåçâàòü.  àäî âñå ëó÷øåå  ñî  âñåß  óñè  â
Œîñêâó áðàòü.
     - åðåçîâåì, „ìèòðèé ˆâàíîâè÷!
     Žòðîê îò êíßãèíè ïðèøåë çâàòü ê òðàïåçå.
     îëüøîé, òßæåëûé, „ìèòðèé ìãíîâåííî, êàê âçìàõ êðûëà, ïîäíßëñß:
     - îðà óæ!
     Žíè ïîøëè.  ‚ òðàïåçíóþ ãðèäíþ âåëè ñëîæíûå ïåðåõîäû. ‹þáû êíßæåñêîìó
ñåðäöó âèòûå ïóòè.
     ƒðèäíß áûëà çàñòëàíà ïîïðîñòó - ðßäíàìè.  “òâàðü íà ñòîëå äåðåâßííàß,
ðàçðèñîâàííàß - è ñîëèëî, è ñîëîíèöà, è  áðàøíî.  —óæèõ  ñîòðàïåçíèêîâ  íå
áûëî, è êíßãèíß âûøëà ïîëäíåâàòü ñ ìóæåì.  Žäèí ðåíêî â ðîäñòâå  íå  áûë,
íî, âèäß åãî êàæäûé äåíü ïðè ìóæå, ïðèâûêëà êíßãèíß ñ÷èòàòü  ñåãî  áîßðèíà
çà ñâîåãî - ñ „ìèòðèåì ðîñ, âìåñòå ãíåçäà ðàçîðßëè.
     Žòðîêè ñëóæèëè â áåëûõ ðóáàõàõ äî êîëåí, â áåëûõ èñïîäíèêàõ, áîñûå-íå
äëß ÷åãî ëåòîì ñàïîãàìè òîïàòü.
     îäíåñëè êàæäîìó òàç, ïîëèëè èç îðäûíñêîãî êóâøèíà  íà  ðóêè,  ïîäàëè
ïîëîòåíöå, ðàñøèòîå êðàñíûìè ïàâàìè. ðåíêî çàäåðæàë øèòüå.
     - à òàêîå ðóêîäåëüå ñóæäàëêè èñêóñíû.
     „ìèòðèé ïîâåðíóëñß ê íåìó:
     - ’û, ß âèæó, äåëà æåíñêèõ ðóê ïî âñåé óñè ñâåäàë?
     ˆ âäðóã ïîêîñèëñß íà …âäîêèþ. î îíà ïîò÷åâàëà îáðîêà è íå âíèêàëà â
èõ ðàçãîâîð.
     - € íàñ÷åò ‘óæäàëß  òû  âåðíî  ïîíßë.  òî  Žâäîòüèí  ðóøíèê,  îòòîëü
ïðèâåçåí.
     - „åíü íîíå÷å õîðîø! - ñêàçàë ‚ëàäèìèð.
     - € ëþáî áûëî áû â òàêîé äåíåê óòåõó ñðßäèòü,-  îòîçâàëñß  ðåíêî.  -
‚ðåìß ìàðíî, âîçäóõè ëåãêè.  ‘ëàâíî áûëî áû  â  ëåñàõ  ëîñß  âçßòü,  ïëå÷è
ðàçìßòü.
     - „óìàåøü,  îò  îõîòíèöêèõ  óòåõ  ó  êíßçß  òâîåãî  ÷ðåâî  óáóäåò?  -
çàñìåßëñß „ìèòðèé ˆâàíîâè÷.
     - “ ìåíß á çà Šóäðèíûì! •îðîøè ëåñà!
     - î âñåé Œîñêâå òàêèõ ëîñåé íåò, êàê íà ‘åòóíè, - ñêàçàë  îáðîê.  -
åâèäíàß ðå÷êà, à äîáû÷ëèâà.  àìåäíè ïàñòóõè äâóõ êîñóëü âèäåëè íåáûâàëûõ
- ðîãà êàê ó òóðîâ, à íîãè îëåíüè. ’óäà è ñâåéñêèå îëåíè çàõîäßò, ñåäûå.
     - Žòåö ‘åðãèé ñêàçûâàë: â ïðîøëîì ãîäå â ñàìóþ ’ðîèöêóþ îáèòåëü ñòàäî
âåïðåé çàêèíóëîñü.  ðèøëîñü îòöó ‘åðãèþ ïîñîõîì  èõ  èçãîíßòü  ñî  ñâîåãî
îãîðîäà. ‚ñþ, ãîâîðèò, êàïóñòó âûëîìàëè, - ñêàçàëà …âäîêèß.
     îáðîê îòâåòèë:
     - ‚åïðüå ìßñî êàê áû ïñèíîé îòäàåò. å óâàæàþ.
     …âäîêèß ïîïðåêíóëà:
     - ’û, „ìèòðèé Œèõàéëîâè÷, ñëûõèâàëà ß, ìåäâåæüè  îêîðîêà  êîïòèøü.  Ÿ
òàêîé äè÷èíû áðåçãóþ.
     - …å âêóñ ñî ñâèíèíîé ñõîæ.  î  æèð  ìíîãî  ãóùå.  Š  ìåäâåæàòèíå  ß
ïðèîáûê íà ‚îëûíè, Žâäîòüß „ìèòðèåâíà.
     ‚ëàäèìèð €íäðååâè÷ çàìåòèë ñ ðàçäðàæåíèåì:
     - í  Žëüã  ˆâàíîâè÷  â  ßçàíè  ïðèîáûê  ñ  òàòàðàìè  êîíèíó  æðàòü.
€ëåêñåé-ìèòðîïîëèò åùå î òîì åãî çàïðàøèâàë.
     - ’üôó! - ïåðåäåðíóëàñü …âäîêèß. - € ÷òî æ îí îòâåòèë ñâßòèòåëþ?
     - ‚ Žðäå, ãîâîðèò, èñòèííî - ïîãàíèëñß. € â ßçàíè - ÷èñò.
     - Ží è ñîâðåò - äîðîãî íå ñïðîñèò! - óñìåõíóëñß „ìèòðèé ˆâàíîâè÷.
     - ‘ âîëêàìè æèòü - ïî-âîë÷üè âûòü! - âîçðàçèë ðåíêî.
     îáðîê ïîêà÷àë ãîëîâîé:
     - € êòî íåâîëèò åãî æèòü ñ âîëêàìè? Žò ßçàíè äî íàñ áëèæå Žðäû.
     …âäîêèß ëþáèëà, êîãäà çà åå ñòîëîì ãîâîðèë îáðîê.  ‹åãêèé åãî  ãîëîñ
áóäòî òàèë. â ñåáå ñèëó è ëàñêó.
     - ‘ Žëüãîì äîãîâîðèòüñß ìóäðåíî, - ñêàçàë ðåíêî. - ƒîâîðèò - â ãëàçà
ñìîòðèò, à ãëßäü - ïîâåðíóëñß âåòåð, è Žëüã ïîâåðíóëñß.
     - Ÿ åãî íå âèíþ, - ñêàçàë „ìèòðèé. -  Šàê  ïîäóìàåøü:  êàæäóþ  ìèíóòó
ìîãóò òàòàðû íàâàëèòüñß,  ñåëû  ïîæå÷ü,  îò÷èíû  ðàçîðèòü,  âñå  êíßæåñòâî
âûòîïòàòü, - íå ìîãó âèíèòü.
     - ’û ìèðîëþáèåì äèâåí, „ìèòðèé. ‚ñßêîìó òàòè ðàä ãðèâíó äàòè.
     „ìèòðèé íàñòàèâàë íà ñâîåì:
     - ‘åðäöåì, îí âñåãäà ñ íàìè. î ïà÷å ñåáß ñâîþ çåìëþ ïàñòè îáßçàí.
     ðåíêî ïîäõâàòèë ñëîâà „ìèòðèß:
     - „à è ìíîãîñòðàäàëüíà  ßçàíü.  åò  íà  óñè  äðóãîãî  ãîðîäà,  ãäå
ñòîëüêî ðóññêîé êðîâè ïðîëèòî.  îíå ìîëîäûå çàáûâàòü î òîì ñòàëè.  ðèäåò
âðåìß - ñïîìßíóò.
     - ‚îò òî è äèâíî, - çàìåòèë îáðîê. - ‘êîëüêî  îäíîé