Уладз│м│р М│калаев│ч Шыц│к. Наставн│к
---------------------------------------------------------------------
У.Шыц│к. "У час не вярнул│ся", "Мастацкая л│таратура", М│нск, 1975
OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 л│пеня 2003 года
---------------------------------------------------------------------
Пройдзе час, з зямных касмадромав возьмуць старт вял│зныя зоркал╕ты │
нак│руюцца да дал╕к│х галактык.
Магчыма, гэта адбудзецца вжо в наступным стагоддз│, магчыма, значна
пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы вжо цяпер хочам ведаць, што
напаткае бясстрашных астрал╕тчыкав у бясконцай прасторы. Аб │х прыгодах,
л╕се │ знаходках расказваецца в гэтым зборн│ку фантастычных апавяданняв.
Школа стаяла на высок│м пясчаным беразе вял│кага возера. А вакол шумев
прыгожы парк. Л│пы, кл╕ны, ясен│ был│ акуратна падстрыжаны. Садовн│к казав,
што менав│та в гэтым │ ╕сць прыгажосць.
А я, кал│ глядзев на пасыпаныя жовтым пяском сцежк│ │ ярк│я, як агонь,
клумбы, успам│нав карц│ну, што в│села в школьным вестыбюл│. Прыгожая, яна
вс╕ ж н│кол│ н│ в кога не выкл│кала жадання пабываць на той палянцы, што
раптам адкрылася сярод лесу, ц│ акунуць руку в серабрысты крын│чны руча╕к.
Карц│на ╕сць карц│на, у ╕й не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так │ з
паркам. У сва╕й падстрыжанай прыгажосц│ ╕н страц│в галовнае. Нам чамусьц│
больш падабався вострав на возеры. Лес там захавався в сва│м першабытным
выглядзе. Кусты был│ густыя, як зарасн│к│ в джунглях. Непрыбраныя вываратн│
нагадвал│ в павзмроку с│луэты нейк│х даг│старычных жыв╕л│н.
Кожны клас мев на востраве свой улюб╕ны куток. Там зб│рал│ся, гулял│,
марыл│, спрачал│ся. Нашым месцам была абкружаная густым арэшн│кам палянка,
пасярэдз│не якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельм│ старая, бо, нават
пабравшыся за рук│ впяц╕х, мы ледзь магл│ абхап│ць яе ствол. Метры за два ад
зямл│ ва все бак│ адыходз│л│ товстыя гал│ны. Мы люб│л│ сядзець тут
надвячоркам, схаваныя змрокам │ гушчаром ад усяго свету.
Хлопцы з │ншых класав прыходз│л│ на вострав са сва│м│ наставн│кам│. Мы
ж амаль завс╕ды адны. Не таму, што не люб│л│ свайго наставн│ка. ин быв
добры, ласкавы. Але часам ╕н не разумев або не хацев разумець нас. Мы, як │
все в нашай школе, трызн│л│ аб космасе. Выхавацел│ астатн│х груп расказвал│
дзецям пра падарожжы да планет │ зорак, ваз│л│ │х на касмадромы, а
адправляючыся на экскурс││ в Австрал│ю ц│ на Вогненную Зямлю, абавязкова
заказвал│ месцы на ракетаплане. Ад нашага ж наставн│ка мы чамусьц│ н│кол│ не
чул│ н│ слова пра самыя ц│кавыя пал╕ты. Нават кал│ в час аднаго врока
прыйшло паведамленне, што вяртаецца экспедыцыя з Тау К│та, ╕н, як звычайна,
не пракаменц│равав нав│ну.
Уся Зямля радавалася, │ тольк│ ╕н адз│н, здавалася, заставався
абыякавым. Гэта нас здз│вляла │, што казаць, крывдз│ла. Бо мы паважал│ │
люб│л│ свайго наставн│ка. ин быв уважл│вы да кожнага з нас, расказвав многа
ц│кавага. А ведав ╕н стольк│, кольк│, як нам часам думалася, на Зямл│ больш
не можа ведаць н│хто. Але абыякавасць да космасу мы не магл│ дараваць
н│кому. ▓ в нас з'яв│лася ад наставн│ка таямн│ца...
Ц│ ведав наставн│к пра яе? Напэвна. ин разумев нас лепш за нас сам│х.
Мы часам забывал│, што яму вжо недзе пад дзевяноста - так│ ╕н быв выдумшчык
│ завадатар. Тольк│ быццам знарок не хацев завважаць нашы касм│чныя мары │
планы. Кал│ нават на вроках здаралася праходз│ць тэмы, звязаныя з г│сторыяй
асваення космасу, ╕н абавязкова к│дав фразу:
- Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
- Навошта наставн│к нас палохае? - больш за вс│х абурався Сашка Шарай.
Разважл│вы М│шка Патупчык супакойвав яго:
- Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
Мы згаджал│ся з М│шкам. Адкуль было нашаму наставн│ку ведаць, што такое
пал╕т да зорак, кал│ ╕н зус│м зямны чалавек. Ну хто яшчэ в наш час, акрамя
нашага наставн│ка, мог узяць к│╕к │ пайсц│ на цэлы дзень у стэп? ин кл│кав │
нас з сабой. Аднаго разу мы было пайшл│. ▓ што вбачыл│? Бясконцае
аднастайнае поле, на як│м калас│лася аксам│тная пшан│ца, │ жаваранкав у
небе. Што тут незвычайнага? Тольк│ наш наставн│к захаплявся вс│м гэтым. ин
спынявся на як│м-небудзь пагорку, падстав│вшы твар сонцу, │ слухав, як
шапацела збажына, як аднекуль з с│няй бездан│ неба л│лася жавруковая песня
вясны │ цяпла. Твар наставн│ка н│бы памаладзев, │ на вуснах блукала
трапяткая даверл│вая всмешка. А мы сумавал│. ▓ дадому вярнул│ся стомленыя,
мавкл│выя. Наставн│к паглядзев на нас з нейк│м жалем │, разв│тваючыся,
уздыхнув.
Невзабаве надышл│ экзамены. Мова │ ф│з│ка, л│таратура │ матэматыка...
Наставн│к быв увесь час з нам│, дапамагав нам, │ мы знов здз│влял│ся, як ╕н
многа ведае.
А потым быв экзамен па г│сторы│. Каб зраб│ць наставн│ку прыемнае, я
вырашыв нап│саць пра старажытную Русь, пра гарачыя бойк│ нашых продкав са
стэпавым│ качэвн│кам│. Мне хацелася, каб наставн│к убачыв любы свайму сэрцу
шырок│ стэп, повны сонца │ прасторы.
Сачыненне, в│даць, спадабалася наставн│ку. ин слухав, заплюшчывшы вочы,
к│вав часам, н│бы в знак згоды, галавой, а кал│ я скончыв чытаць, ╕н не
став, як раб│в гэта часта, дапавняць. ин не пахвал│в мяне, не в яго прав│лах
было хвал│ць чалавека, як│ выканав свой абавязак. Ступень сва╕й
задаволенасц│ ╕н выказвав тольк│ адзнакам│. Мне вышэйшы бал не пастав│в.
Чаму? Нешта, в│даць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому,
што было "не так".
Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачув, аб чым расказвае Сашка. А
прыслухавшыся, абурывся. Яшчэ загадзя мы дамов│л│ся не закранаць у сва│х
работах таго, што мае дачыненне да касм│чных пал╕тав. ▓ раптам Сашка парушыв
дагавор. Навошта гэты выкл│к наставн│ку? В│даць, пра гэта падумал│ │
астатн│я хлопцы. Бо в класе всталявалася незвычайная ц│шыня. Я не адрывав
поз│рку ад наставн│ка, шукав на яго твары крывду, абурэнне ц│ што-небудзь
такое яшчэ. ▓ не знаходз│в. ин │ Сашку слухав, як нядавна мяне, - уважл│ва,
засяроджана.
Сашка быв разумны хлопец. Я слухав │ думав, дзе ╕н назб│рав стольк│
звестак? Але самае галовнае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашкав голас
раптам зазв│нев, як струна, якая вось-вось парвецца:
- У жыцц│ было нямала выпадкав, кал│ космас пакарався юным!
Гэта было прыгожа сказана. Але в мяне асаб│ста не было впэвненасц│, што
так здаралася на самай справе. Як н│ кажыце, а в космас адправляюць тольк│
дарослых. Бо трэба спачатку школу скончыць, │ спецыяльнасць набыць, │
падрыхтовку прайсц│. Ц│ ж мала гадов на гэта пойдзе? Канечне, │ мне │ Сашку
не хочацца чакаць, пакуль мы вырасцем. Гэта ж кал│ яшчэ будзе!.. Аднак ╕сць
на свеце рэчы, як│я, на жаль, ад нас не залежаць. ▓ я падумав, што Сашка
дарэмна зраб│в гэты свой выпад.
А Сашка падышов да наставн│кавага стала │ нац│снув кнопку. На вокны
апусц│л│ся чорныя шторы. У класе на секунду стала ц╕мна. Мы не паспел│ нават
крыкнуць Сашку, каб ╕н не дурэв, як засвяц│вся экран. На гэтым экране кожны
вучань можа п│саць, чарц│ць схемы, застаючыся за сва╕й партай.
Я падумав, што Сашка вернецца зараз да сва╕й парты │ намалюе нейкую
│люстрацыю да даклада. Але я памыл│вся. Сашка м│нув сваю парту │ падышов да
праекцыйнага апарата, нешта встав│в туды, пакруц│в, │ экран ажыв. Мы вбачыл│
рубку касм│чнага карабля, цэнтральны пульт, над як│м сх│л│вся пажылы с│вы
чалавек, а побач з │м стаяв... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадов
дзесяць або адз│наццаць.
З нашых грудзей вырвався дружны вздых захаплення │, напэвна,
зайздрасц│. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвал│ся нават
марыць уголас, кал│ зб│рал│ся каля сва╕й тапол│.
- Ц│шэй вы! - крыкнув Сашка. ин назвав экспедыцыю, зорку, ля якой яна
пабывала, год, кал│ вярнулася на Зямлю. Напэвна, гэта был│ ц│кавыя звестк│.
Але для мяне │х у той час быццам не │снавала. Я не мог адарваць вачэй ад
маленькага касманавта. Я вяв│в сябе на яго месцы, │ в грудзях зраб│лася
горача.
Праз │мгненне я адчув, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыборав, на
экранах свецяцца чужыя зорк│, у тэлескоп, напэвна, можна вбачыць │ планеты
гэтых зорак. А хлопчык н│бы н│чога гэтага не завважае. ин паз│рае некуды
вбок, │ вся яго ф│гура выказвае пакорл│вую цярпл│васць. Можа, ╕н хворы?
Тым часам Сашка скончыв сва╕ выступленне. ин знов падышов да стала
наставн│ка, нац│снув кнопку. Шторы папавзл│ вверх. У клас хлынула вяс╕лае
сонечнае святло.
- Ты больш н│чога не дабав│ш, Саша? - спакойна, як завс╕ды, кал│ мы, на
яго думку, сказал│ не вс╕, што пав│нны был│ сказаць, спытав наставн│к.
- Было мала часу, каб дакапацца в арх│ве да далейшых падзей. Але
впэвнены, што хлопчык, кал│ вырас, став славутым касманавтам, лепшым за
│ншых. У яго ж такая практыка!
Мы чакал│, што наставн│к зараз пастав│ць адзнаку │ выкл│ча наступнага.
Мы памыл│л│ся.
Наставн│к нечакана папрас│в:
- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямн│в клас.
На экране знов з'яв│лася рубка зоркал╕та, штурман │ хлопчык.
Нейк│ час наставн│к мавчав. А кал│ загаварыв, у класе адразу стала
ц│ха, аж да звону в вушах.
- У той час, кал│ хлопчык пачав помн│ць сябе, - гаварыв наставн│к, -
"Алтай" вяртався в Сонечную с│стэму. Да дому заставалася шэсць незалежных
гадов. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - н│бы музыка. Яны ж ужываюцца
тольк│ в прасторы, дзе вакол гараць незна╕мыя зорк│, │снуюць невядомыя
планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужым│ цыв│л│зацыям│. Ус╕ гэта │снуе │
для касманавтав. Але для │х акрамя гэтага яшчэ ╕сць │ час. Той самы,
незалежны, у адной назве якога крыецца вс╕. Яго нельга н│ паскорыць, н│
замарудз│ць. ин так│, як│ ╕сць.
Гэта ведал│ дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ вс╕ ровна. Яму на
карабл│ было ц│кава вс╕: │ як сам│ па сабе адчыняюцца дзверы, варта тольк│
падысц│ да │х, │ як робат-нянька ходз│ць за │м следам, не даючы забрацца па
лесв│цы в машынную частку, │ многае │ншае. Хлопчык нарадз│вся на карабл│. У
яго было шмат цацак: яму │х раб│л│ │ дарослыя, │ робат. Цацк│ был│ працягам
карабельнага жыцця. Гэта был│ маленьк│я ракеты, усюдыходы, робаты │ многае
│ншае, што, тольк│ большага памеру, знаходз│лася в карыстанн│ дарослых.
Хлопчык не здз│влявся. ин л│чыв, што так │ пав│нна быць. Дарослыя большыя,
таму в │х │ цацк│ большыя. ин тольк│ часам пытався, чаму дарослых на карабл│
многа, а ╕н завс╕ды адз│н.
Нарэшце (а здарылася гэта пасля довгай дыскус││ дарослых, пра гэта
хлопчык даведався значна пазней) яму паказал│ ф│льмы аб Зямл│.
У першы раз родная планета не враз│ла яго. ин глядзев спакойна, а пасля
спытав: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркал╕це быв так│ куток, дзе расл│
саправдныя дрэвы. Яму н│чога не тлумачыл│, тольк│ ф│льмав больш не
паказвал│.
А яму чамусьц│ вельм│ захацелася паглядзець хоць яшчэ адз│н так│ ф│льм.
▓ аднойчы, падгаварывшы робата, хлопчык пайшов у б│бл│ятэку. Робату гэтага
не забаран│л│, не ввял│ в праграму, │ ╕н хутка знайшов нейк│ ф│льм, зняты на
Зямл│.
Хлопчык знов убачыв тое, што ╕н л│чыв вял│к│м дэндрарыем. "Для
дарослых", - падумав ╕н, уражаны памерам│. ▓ тут жа схамянувся: сярод дрэв
│шов так│ ж хлопчык, як ╕н, а мо │ яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дз│вна
│ чамусьц│ выкл│кала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык застався
на месцы, ╕н ведав, што адсюль можна пабегчы тольк│ в дэндрарый. А гэтага
яму не хацелася зараз. ин упершыню падумав, што дэндрарый - тая ж цацка, але
для дарослых.
Пакуль ╕н так разважав, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегал│,
скакал│, лав│л│ адно аднаго. ▓ смяял│ся - гучна, весела, як н│хто не смяявся
на зоркал╕це. Хлопчык перастав глядзець на экран │ сказав робату: "Хачу да
дзяцей". На карабл│ больш дзяцей не было, │ робат пав╕в хлопчыка да бацьк│.
Бацька вважл│ва выслухав яго блытаны расказ пра ф│льм, потым паклав яму
на галаву вял│кую │ ц╕плую руку │ неяк цераз с│лу сказав: "Засталося шэсць
незалежных гадов. Тады..." ин не растлумачыв, што будзе тады.
▓ хлопчык спытав: "А кал│ будзе гэта тады?" Бацька мовчк│ пав╕в яго в
каюту, паваражыв над электроннай машынай, │ з яе выпавзла белая стужка з
мноствам чорненьк│х рысачак. Бацька пакорпався в сва│х к│шэнях, потым у
шуфлядцы │ нарэшце знайшов маленькую палачку. Гэтай палачкай ╕н зраб│в на
стужцы з першай рысачк│ крыжык │ аддав яе сыну. "Кожны дзень, - пачав быв
╕н, але вспомн│вшы, што хлопчык не вявляе сабе дзень, паправ│вся: - Кожны
раз, як прагучыць вял│кая с│рэна, будзеш став│ць тут адз│н крыжык. Як
пастав│ш усе, тады мы прыляц│м на Зямлю, │ ты пойдзеш да дзяцей". ин яшчэ
раз пагладз│в сына па галаве │ выйшав.
А хлопчык пачав разглядаць стужку. ин хутка настав│в бы на ╕й крыжыкав
│ пабег бы на Зямлю в вял│к│ дэндрарый. Але бацька загадав чакаць с│гналу
с│рэны. Хлопчык ведав, што старэйшых трэба слухацца. ин тольк│ аднойчы
пастав│в л│шн│ крыжык. Усе астатн│я разы раб│в, як казав бацька, хаця врэшце
яму вжо надакучыла чакаць.
Рысачак заставалася так многа, што ╕н не мог │х нават перал│чыць │ не
верыв, што │х кал│сьц│ не стане. Рысачк│ сн│л│ся яму, кал│ ╕н клався спаць.
▓, уставшы, кл│кав робата │ адправлявся в б│бл│ятэку. Цяпер там быв тольк│
адз│н ф│льм, той самы, што ╕н глядзев некал│ самавольна. Але │ншага хлопчыку
│ не трэба было. ин мог │ гэты глядзець многа раз запар, кожны раз
знаходзячы нешта новае, жаданае │ ц│кавае...
Наставн│к змовк. У блак│тным павзмроку мы бачыл│ тольк│ яго постаць,
высокую, шыракаплечую, │ гордую галаву з пас│велым│ валасам│.
Мавчал│ │ мы, захопленыя расказам, здз│вленыя тым, што, аказваецца, наш
наставн│к ведае │ гэтую не люб│мую │м тэму. Нарэшце М│шка парушыв ц│шыню:
- ин потым сустрэвся з дзецьм│?
Наставн│к павярнувся да экрана, │ мы вбачыл│, як ╕н пак│вав галавой.
Потым пачул│:
- Зоркал╕т вярнувся пазней. Была аварыя. А хлопчык... ин тады вжо
вырас.
Нам стала шкада хлопчыка, як│ н│ разу не пагуляв са сва│м│ равесн│кам│.
Адз│н Сашка сказав:
- Ну │ што? Затое яму лягчэй было вярнуцца в космас.
- ин застався на Зямл│, - адказав наставн│к. ▓ мне здалося, што яго
голас задрыжав. Але мне гэта, напэвна, тольк│ здалося. Праз момант наставн│к
дадав: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудовную, цудовную Зямлю!
- А той хлопчык, - вырвалася в мяне, - дзе ╕н зараз?
Ф│ранк│ папавзл│ вверх. Знов стала светла. Наставн│к стаяв за сталом,
паз│раючы вышэй нашых галов. ▓ мне здалося... Мне здалося, што наш наставн│к
вельм│ падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... │ на самога хлопчыка...
Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:53:16 GMT