УладзГмГр МГкалаевГч ШыцГк. НастаЂнГк
---------------------------------------------------------------------
У.ШыцГк. "У час не вярнулГся", "Мастацкая лГтаратура", МГнск, 1975
OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 лГпеня 2003 года
---------------------------------------------------------------------
Пройдзе час, з зямных касмадромаЂ возьмуць старт вялГзныя зоркалИты Г
накГруюцца да далИкГх галактык.
Магчыма, гэта адбудзецца Ђжо Ђ наступным стагоддзГ, магчыма, значна
пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы Ђжо цяпер хочам ведаць, што
напаткае бясстрашных астралИтчыкаЂ у бясконцай прасторы. Аб Гх прыгодах,
лИсе Г знаходках расказваецца Ђ гэтым зборнГку фантастычных апавяданняЂ.
Школа стаяла на высокГм пясчаным беразе вялГкага возера. А вакол шумеЂ
прыгожы парк. ЛГпы, клИны, ясенГ былГ акуратна падстрыжаны. СадоЂнГк казаЂ,
што менавГта Ђ гэтым Г Исць прыгажосць.
А я, калГ глядзеЂ на пасыпаныя жоЂтым пяском сцежкГ Г яркГя, як агонь,
клумбы, успамГнаЂ карцГну, што вГсела Ђ школьным вестыбюлГ. Прыгожая, яна
ЂсИ ж нГколГ нГ Ђ кога не выклГкала жадання пабываць на той палянцы, што
раптам адкрылася сярод лесу, цГ акунуць руку Ђ серабрысты крынГчны ручаИк.
КарцГна Исць карцГна, у Ий не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так Г з
паркам. У сваИй падстрыжанай прыгажосцГ Ин страцГЂ галоЂнае. Нам чамусьцГ
больш падабаЂся востраЂ на возеры. Лес там захаваЂся Ђ сваГм першабытным
выглядзе. Кусты былГ густыя, як зараснГкГ Ђ джунглях. Непрыбраныя вываратнГ
нагадвалГ Ђ паЂзмроку сГлуэты нейкГх дагГстарычных жывИлГн.
Кожны клас меЂ на востраве свой улюбИны куток. Там збГралГся, гулялГ,
марылГ, спрачалГся. Нашым месцам была абкружаная густым арэшнГкам палянка,
пасярэдзГне якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельмГ старая, бо, нават
пабраЂшыся за рукГ ЂпяцИх, мы ледзь маглГ абхапГць яе ствол. Метры за два ад
зямлГ ва Ђсе бакГ адыходзГлГ тоЂстыя галГны. Мы любГлГ сядзець тут
надвячоркам, схаваныя змрокам Г гушчаром ад усяго свету.
Хлопцы з Гншых класаЂ прыходзГлГ на востраЂ са сваГмГ настаЂнГкамГ. Мы
ж амаль заЂсИды адны. Не таму, што не любГлГ свайго настаЂнГка. Јн быЂ
добры, ласкавы. Але часам Ин не разумеЂ або не хацеЂ разумець нас. Мы, як Г
Ђсе Ђ нашай школе, трызнГлГ аб космасе. ВыхавацелГ астатнГх груп расказвалГ
дзецям пра падарожжы да планет Г зорак, вазГлГ Гх на касмадромы, а
адпраЂляючыся на экскурсГГ Ђ АЂстралГю цГ на Вогненную Зямлю, абавязкова
заказвалГ месцы на ракетаплане. Ад нашага ж настаЂнГка мы чамусьцГ нГколГ не
чулГ нГ слова пра самыя цГкавыя палИты. Нават калГ Ђ час аднаго Ђрока
прыйшло паведамленне, што вяртаецца экспедыцыя з Тау КГта, Ин, як звычайна,
не пракаменцГраваЂ навГну.
Уся Зямля радавалася, Г толькГ Ин адзГн, здавалася, заставаЂся
абыякавым. Гэта нас здзГЂляла Г, што казаць, крыЂдзГла. Бо мы паважалГ Г
любГлГ свайго настаЂнГка. Јн быЂ уважлГвы да кожнага з нас, расказваЂ многа
цГкавага. А ведаЂ Ин столькГ, колькГ, як нам часам думалася, на ЗямлГ больш
не можа ведаць нГхто. Але абыякавасць да космасу мы не маглГ дараваць
нГкому. В Ђ нас з'явГлася ад настаЂнГка таямнГца...
ЦГ ведаЂ настаЂнГк пра яе? НапэЂна. Јн разумеЂ нас лепш за нас самГх.
Мы часам забывалГ, што яму Ђжо недзе пад дзевяноста - такГ Ин быЂ выдумшчык
Г завадатар. ТолькГ быццам знарок не хацеЂ заЂважаць нашы касмГчныя мары Г
планы. КалГ нават на Ђроках здаралася праходзГць тэмы, звязаныя з гГсторыяй
асваення космасу, Ин абавязкова кГдаЂ фразу:
- Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
- Навошта настаЂнГк нас палохае? - больш за ЂсГх абураЂся Сашка Шарай.
РазважлГвы МГшка Патупчык супакойваЂ яго:
- Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
Мы згаджалГся з МГшкам. Адкуль было нашаму настаЂнГку ведаць, што такое
палИт да зорак, калГ Ин зусГм зямны чалавек. Ну хто яшчэ Ђ наш час, акрамя
нашага настаЂнГка, мог узяць кГИк Г пайсцГ на цэлы дзень у стэп? Јн клГкаЂ Г
нас з сабой. Аднаго разу мы было пайшлГ. В што ЂбачылГ? Бясконцае
аднастайнае поле, на якГм каласГлася аксамГтная пшанГца, Г жаваранкаЂ у
небе. Што тут незвычайнага? ТолькГ наш настаЂнГк захапляЂся ЂсГм гэтым. Јн
спыняЂся на якГм-небудзь пагорку, падставГЂшы твар сонцу, Г слухаЂ, як
шапацела збажына, як аднекуль з сГняй безданГ неба лГлася жаЂруковая песня
вясны Г цяпла. Твар настаЂнГка нГбы памаладзеЂ, Г на вуснах блукала
трапяткая даверлГвая Ђсмешка. А мы сумавалГ. В дадому вярнулГся стомленыя,
маЂклГвыя. НастаЂнГк паглядзеЂ на нас з нейкГм жалем Г, развГтваючыся,
уздыхнуЂ.
НеЂзабаве надышлГ экзамены. Мова Г фГзГка, лГтаратура Г матэматыка...
НастаЂнГк быЂ увесь час з намГ, дапамагаЂ нам, Г мы зноЂ здзГЂлялГся, як Ин
многа ведае.
А потым быЂ экзамен па гГсторыГ. Каб зрабГць настаЂнГку прыемнае, я
вырашыЂ напГсаць пра старажытную Русь, пра гарачыя бойкГ нашых продкаЂ са
стэпавымГ качэЂнГкамГ. Мне хацелася, каб настаЂнГк убачыЂ любы свайму сэрцу
шырокГ стэп, поЂны сонца Г прасторы.
Сачыненне, вГдаць, спадабалася настаЂнГку. Јн слухаЂ, заплюшчыЂшы вочы,
кГваЂ часам, нГбы Ђ знак згоды, галавой, а калГ я скончыЂ чытаць, Ин не
стаЂ, як рабГЂ гэта часта, дапаЂняць. Јн не пахвалГЂ мяне, не Ђ яго правГлах
было хвалГць чалавека, якГ выканаЂ свой абавязак. Ступень сваИй
задаволенасцГ Ин выказваЂ толькГ адзнакамГ. Мне вышэйшы бал не паставГЂ.
Чаму? Нешта, вГдаць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому,
што было "не так".
Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачуЂ, аб чым расказвае Сашка. А
прыслухаЂшыся, абурыЂся. Яшчэ загадзя мы дамовГлГся не закранаць у сваГх
работах таго, што мае дачыненне да касмГчных палИтаЂ. В раптам Сашка парушыЂ
дагавор. Навошта гэты выклГк настаЂнГку? ВГдаць, пра гэта падумалГ Г
астатнГя хлопцы. Бо Ђ класе Ђсталявалася незвычайная цГшыня. Я не адрываЂ
позГрку ад настаЂнГка, шукаЂ на яго твары крыЂду, абурэнне цГ што-небудзь
такое яшчэ. В не знаходзГЂ. Јн Г Сашку слухаЂ, як нядаЂна мяне, - уважлГва,
засяроджана.
Сашка быЂ разумны хлопец. Я слухаЂ Г думаЂ, дзе Ин назбГраЂ столькГ
звестак? Але самае галоЂнае нас чакала, аказваецца, наперадзе. СашкаЂ голас
раптам зазвГнеЂ, як струна, якая вось-вось парвецца:
- У жыццГ было нямала выпадкаЂ, калГ космас пакараЂся юным!
Гэта было прыгожа сказана. Але Ђ мяне асабГста не было ЂпэЂненасцГ, што
так здаралася на самай справе. Як нГ кажыце, а Ђ космас адпраЂляюць толькГ
дарослых. Бо трэба спачатку школу скончыць, Г спецыяльнасць набыць, Г
падрыхтоЂку прайсцГ. ЦГ ж мала гадоЂ на гэта пойдзе? Канечне, Г мне Г Сашку
не хочацца чакаць, пакуль мы вырасцем. Гэта ж калГ яшчэ будзе!.. Аднак Исць
на свеце рэчы, якГя, на жаль, ад нас не залежаць. В я падумаЂ, што Сашка
дарэмна зрабГЂ гэты свой выпад.
А Сашка падышоЂ да настаЂнГкавага стала Г нацГснуЂ кнопку. На вокны
апусцГлГся чорныя шторы. У класе на секунду стала цИмна. Мы не паспелГ нават
крыкнуць Сашку, каб Ин не дурэЂ, як засвяцГЂся экран. На гэтым экране кожны
вучань можа пГсаць, чарцГць схемы, застаючыся за сваИй партай.
Я падумаЂ, што Сашка вернецца зараз да сваИй парты Г намалюе нейкую
Глюстрацыю да даклада. Але я памылГЂся. Сашка мГнуЂ сваю парту Г падышоЂ да
праекцыйнага апарата, нешта ЂставГЂ туды, пакруцГЂ, Г экран ажыЂ. Мы ЂбачылГ
рубку касмГчнага карабля, цэнтральны пульт, над якГм схГлГЂся пажылы сГвы
чалавек, а побач з Гм стаяЂ... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадоЂ
дзесяць або адзГнаццаць.
З нашых грудзей вырваЂся дружны Ђздых захаплення Г, напэЂна,
зайздрасцГ. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалГся нават
марыць уголас, калГ збГралГся каля сваИй таполГ.
- ЦГшэй вы! - крыкнуЂ Сашка. Јн назваЂ экспедыцыю, зорку, ля якой яна
пабывала, год, калГ вярнулася на Зямлю. НапэЂна, гэта былГ цГкавыя звесткГ.
Але для мяне Гх у той час быццам не Гснавала. Я не мог адарваць вачэй ад
маленькага касманаЂта. Я ЂявГЂ сябе на яго месцы, Г Ђ грудзях зрабГлася
горача.
Праз Гмгненне я адчуЂ, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбораЂ, на
экранах свецяцца чужыя зоркГ, у тэлескоп, напэЂна, можна Ђбачыць Г планеты
гэтых зорак. А хлопчык нГбы нГчога гэтага не заЂважае. Јн пазГрае некуды
Ђбок, Г Ђся яго фГгура выказвае пакорлГвую цярплГвасць. Можа, Ин хворы?
Тым часам Сашка скончыЂ сваИ выступленне. Јн зноЂ падышоЂ да стала
настаЂнГка, нацГснуЂ кнопку. Шторы папаЂзлГ Ђверх. У клас хлынула вясИлае
сонечнае святло.
- Ты больш нГчога не дабавГш, Саша? - спакойна, як заЂсИды, калГ мы, на
яго думку, сказалГ не ЂсИ, што павГнны былГ сказаць, спытаЂ настаЂнГк.
- Было мала часу, каб дакапацца Ђ архГве да далейшых падзей. Але
ЂпэЂнены, што хлопчык, калГ вырас, стаЂ славутым касманаЂтам, лепшым за
Гншых. У яго ж такая практыка!
Мы чакалГ, што настаЂнГк зараз паставГць адзнаку Г выклГча наступнага.
Мы памылГлГся.
НастаЂнГк нечакана папрасГЂ:
- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнГЂ клас.
На экране зноЂ з'явГлася рубка зоркалИта, штурман Г хлопчык.
НейкГ час настаЂнГк маЂчаЂ. А калГ загаварыЂ, у класе адразу стала
цГха, аж да звону Ђ вушах.
- У той час, калГ хлопчык пачаЂ помнГць сябе, - гаварыЂ настаЂнГк, -
"Алтай" вяртаЂся Ђ Сонечную сГстэму. Да дому заставалася шэсць незалежных
гадоЂ. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нГбы музыка. Яны ж ужываюцца
толькГ Ђ прасторы, дзе вакол гараць незнаИмыя зоркГ, Гснуюць невядомыя
планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужымГ цывГлГзацыямГ. УсИ гэта Гснуе Г
для касманаЂтаЂ. Але для Гх акрамя гэтага яшчэ Исць Г час. Той самы,
незалежны, у адной назве якога крыецца ЂсИ. Яго нельга нГ паскорыць, нГ
замарудзГць. Јн такГ, якГ Исць.
Гэта ведалГ дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ ЂсИ роЂна. Яму на
караблГ было цГкава ЂсИ: Г як самГ па сабе адчыняюцца дзверы, варта толькГ
падысцГ да Гх, Г як робат-нянька ходзГць за Гм следам, не даючы забрацца па
лесвГцы Ђ машынную частку, Г многае Гншае. Хлопчык нарадзГЂся на караблГ. У
яго было шмат цацак: яму Гх рабГлГ Г дарослыя, Г робат. ЦацкГ былГ працягам
карабельнага жыцця. Гэта былГ маленькГя ракеты, усюдыходы, робаты Г многае
Гншае, што, толькГ большага памеру, знаходзГлася Ђ карыстаннГ дарослых.
Хлопчык не здзГЂляЂся. Јн лГчыЂ, што так Г павГнна быць. Дарослыя большыя,
таму Ђ Гх Г цацкГ большыя. Јн толькГ часам пытаЂся, чаму дарослых на караблГ
многа, а Ин заЂсИды адзГн.
Нарэшце (а здарылася гэта пасля доЂгай дыскусГГ дарослых, пра гэта
хлопчык даведаЂся значна пазней) яму паказалГ фГльмы аб ЗямлГ.
У першы раз родная планета не ЂразГла яго. Јн глядзеЂ спакойна, а пасля
спытаЂ: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалИце быЂ такГ куток, дзе раслГ
сапраЂдныя дрэвы. Яму нГчога не тлумачылГ, толькГ фГльмаЂ больш не
паказвалГ.
А яму чамусьцГ вельмГ захацелася паглядзець хоць яшчэ адзГн такГ фГльм.
В аднойчы, падгаварыЂшы робата, хлопчык пайшоЂ у бГблГятэку. Робату гэтага
не забаранГлГ, не ЂвялГ Ђ праграму, Г Ин хутка знайшоЂ нейкГ фГльм, зняты на
ЗямлГ.
Хлопчык зноЂ убачыЂ тое, што Ин лГчыЂ вялГкГм дэндрарыем. "Для
дарослых", - падумаЂ Ин, уражаны памерамГ. В тут жа схамянуЂся: сярод дрэЂ
ГшоЂ такГ ж хлопчык, як Ин, а мо Г яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзГЂна
Г чамусьцГ выклГкала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык застаЂся
на месцы, Ин ведаЂ, што адсюль можна пабегчы толькГ Ђ дэндрарый. А гэтага
яму не хацелася зараз. Јн упершыню падумаЂ, што дэндрарый - тая ж цацка, але
для дарослых.
Пакуль Ин так разважаЂ, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегалГ,
скакалГ, лавГлГ адно аднаго. В смяялГся - гучна, весела, як нГхто не смяяЂся
на зоркалИце. Хлопчык перастаЂ глядзець на экран Г сказаЂ робату: "Хачу да
дзяцей". На караблГ больш дзяцей не было, Г робат павИЂ хлопчыка да бацькГ.
Бацька ЂважлГва выслухаЂ яго блытаны расказ пра фГльм, потым паклаЂ яму
на галаву вялГкую Г цИплую руку Г неяк цераз сГлу сказаЂ: "Засталося шэсць
незалежных гадоЂ. Тады..." Јн не растлумачыЂ, што будзе тады.
В хлопчык спытаЂ: "А калГ будзе гэта тады?" Бацька моЂчкГ павИЂ яго Ђ
каюту, паваражыЂ над электроннай машынай, Г з яе выпаЂзла белая стужка з
мноствам чорненькГх рысачак. Бацька пакорпаЂся Ђ сваГх кГшэнях, потым у
шуфлядцы Г нарэшце знайшоЂ маленькую палачку. Гэтай палачкай Ин зрабГЂ на
стужцы з першай рысачкГ крыжык Г аддаЂ яе сыну. "Кожны дзень, - пачаЂ быЂ
Ин, але ЂспомнГЂшы, што хлопчык не ЂяЂляе сабе дзень, паправГЂся: - Кожны
раз, як прагучыць вялГкая сГрэна, будзеш ставГць тут адзГн крыжык. Як
паставГш усе, тады мы прыляцГм на Зямлю, Г ты пойдзеш да дзяцей". Јн яшчэ
раз пагладзГЂ сына па галаве Г выйшаЂ.
А хлопчык пачаЂ разглядаць стужку. Јн хутка наставГЂ бы на Ий крыжыкаЂ
Г пабег бы на Зямлю Ђ вялГкГ дэндрарый. Але бацька загадаЂ чакаць сГгналу
сГрэны. Хлопчык ведаЂ, што старэйшых трэба слухацца. Јн толькГ аднойчы
паставГЂ лГшнГ крыжык. Усе астатнГя разы рабГЂ, як казаЂ бацька, хаця Ђрэшце
яму Ђжо надакучыла чакаць.
Рысачак заставалася так многа, што Ин не мог Гх нават пералГчыць Г не
верыЂ, што Гх калГсьцГ не стане. РысачкГ снГлГся яму, калГ Ин клаЂся спаць.
В, устаЂшы, клГкаЂ робата Г адпраЂляЂся Ђ бГблГятэку. Цяпер там быЂ толькГ
адзГн фГльм, той самы, што Ин глядзеЂ некалГ самавольна. Але Гншага хлопчыку
Г не трэба было. Јн мог Г гэты глядзець многа раз запар, кожны раз
знаходзячы нешта новае, жаданае Г цГкавае...
НастаЂнГк змоЂк. У блакГтным паЂзмроку мы бачылГ толькГ яго постаць,
высокую, шыракаплечую, Г гордую галаву з пасГвелымГ валасамГ.
МаЂчалГ Г мы, захопленыя расказам, здзГЂленыя тым, што, аказваецца, наш
настаЂнГк ведае Г гэтую не любГмую Гм тэму. Нарэшце МГшка парушыЂ цГшыню:
- Јн потым сустрэЂся з дзецьмГ?
НастаЂнГк павярнуЂся да экрана, Г мы ЂбачылГ, як Ин пакГваЂ галавой.
Потым пачулГ:
- ЗоркалИт вярнуЂся пазней. Была аварыя. А хлопчык... Јн тады Ђжо
вырас.
Нам стала шкада хлопчыка, якГ нГ разу не пагуляЂ са сваГмГ равеснГкамГ.
АдзГн Сашка сказаЂ:
- Ну Г што? Затое яму лягчэй было вярнуцца Ђ космас.
- Јн застаЂся на ЗямлГ, - адказаЂ настаЂнГк. В мне здалося, што яго
голас задрыжаЂ. Але мне гэта, напэЂна, толькГ здалося. Праз момант настаЂнГк
дадаЂ: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудоЂную, цудоЂную Зямлю!
- А той хлопчык, - вырвалася Ђ мяне, - дзе Ин зараз?
ФГранкГ папаЂзлГ Ђверх. ЗноЂ стала светла. НастаЂнГк стаяЂ за сталом,
пазГраючы вышэй нашых галоЂ. В мне здалося... Мне здалося, што наш настаЂнГк
вельмГ падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... Г на самога хлопчыка...
Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:53:16 GMT