-- YA eto ispytala na sebe.
     Ton ee govoril, chto ona prinimaet  izvineniya  Nahima,  tem
bolee,  chto ne otozhdestvlyaet sebya so skifami. Sluzhanka neslyshno
skol'znula pod stenami, zazhigaya svetil'niki. Tol'ko  sejchas  Is
ponyala,  chto  sidyat  uzhe  v sumerkah, a za oknom na temno-sinem
nebe zazhigayutsya zvezdy.
     Ona vskochila:
     -- Mne pora.
     V golose ee bylo sozhalenie, Solomon razvel rukami:
     -- Da-da, nado ehat'. Inache tvoi lyudi yavyatsya  za  toboj  s
oruzhiem! I ya ih ponimayu.
     Ona  ulybnulas', priyatno znat', chto dazhe na takogo starika
ee krasota dejstvuet osleplyayushche, legko vyshla iz-za stola:
     -- YA budu priezzhat' eshche.
     -- Ty smozhesh'? -- sprosil Nahim.
     -- Nadeyus'. A pochemu tak dolgo sobiraete nashih plennyh?
     Ee glaza smotreli strogo.  Nahim  otvel  vzor,  a  Solomon
razvel rukami:
     -- My ot straha, chto vy s hodu voz'mete i Novyj Ierusalim,
perepravili  etih  troih kak mozhno dal'she. Tam est' eshche vesi...
ne takie krupnye, no v udobnoj izluchine reki. No sejchas plennyh
dostavili, mne shepnuli. Esli hochesh', voz'mi s soboj. Tvoj knyaz'
uvidit, chto ty ezdila ne zrya.
     Is pokachala golovoj:
     -- Luchshe utrom. Mne kazhetsya, Rus hochet, chtoby  ih  uvidelo
vse vojsko.


     Noch'  byla  temna, luna pryatalas' v oblakah, no vperedi na
doroge vidnelis' yarkie ogni. Fakelov bylo s desyatok, i kogda Is
poskakala tuda, rassmotrela,  chto  eshche  desyatka  dva  vsadnikov
derzhatsya v teni, gotovye k boyu.
     Rus  vyehal  navstrechu.  V  lice  bylo oblegchenie, strah i
narastayushchij gnev.
     -- Pochemu tak dolgo?
     Ona schastlivo prizhalas' k ego grudi.  On  nevol'no  obnyal,
pogladil  po  golove, i ona chuvstvovala, kak gnev uhodit iz ego
serdca. Potom on povernul konya, i oni poehali, kasayas'  stremyan
drug  druga.  V  chernoj  nochi  vperedi  neslis'  pylayushchie ogni,
pokachivalis' vmeste so skachushchimi loshad'mi. Odnako i  pozadi  Is
slyshali moshchnye udary shirokih podkov o dorogu.
     Inogda  v skachke ona zamechala v storone blesnuvshuyu iskorku
i dogadyvalas', chto v dozore zatailis' molodye voiny. Stariki i
bez nakaza Rusa smazyvayut nakonechniki kopij  gryaz'yu,  chtoby  ne
vydali bleskom.
     Vperedi  slyshalis'  golosa, on videl na zvezdnom fone, kak
mel'knet to odin siluet, to drugoj. Noch' --  luchshee  vremya  dlya
lyubvi i nabegov.
     Dva  kostra  podsvechivali  bagrovymi  blikami stenu shatra.
Svet ee dostigal vershiny,  i  kazalos',  chto  shater  postepenno
perehodit  v temnoe bezzvezdnoe nebo. Ot kostra tyanulo dymkom i
aromatom zharenogo myasa. Strazhi pekli na shirokih ploskih  kamnyah
uzkie  lomti,  kto-to nasadil na tolstyj prut oshchipannuyu kuricu,
zharil na ugol'yah.
     Bus'ka vyskochil iz temnoty kak besenok:
     -- Vse blagopoluchno?
     -- Ty pochemu ne spish'? -- ryknul Rus.
     -- A ty pochemu otvechaesh' voprosom  na  vopros,  yaki  iudej
poganyj? -- otpariroval Bus'ka.
     U  kostra  zasmeyalis'.  Rus  soskochil, pomog sprygnut' Is,
zatem lish' brosil:
     -- A ty ne otvechaesh' voprosom na vopros?
     -- A ne ty pervyj nachal?
     Rus otkinul polog, propustil Is vovnutr'  shatra,  a  cherez
plecho zadal poslednij vopros:
     -- Kak   dumaesh',  stoit  li  brat'  na  ohotu  togo,  kto
prepiraetsya s knyazem?
     Bus'ka  vspiknul  i  povalilsya  vozle  kostra,   na   hodu
ukryvayas'  shkuroj,  s zhalobnym voplem "Da splyu ya, uzhe splyu! Bez
zadnih nog splyu". U kostra snova  zahohotali,  uzhe  nad  bednym
Bus'koj. Mal'chishka obeshchaet vyrasti l'vom, uzhe sejchas spit pryamo
na  zemle,  est koninu, ispechennuyu na ugol'yah, uspevaet napoit'
svoego konya i konej starshih druzhinnikov, rassedlat'  i  otvesti
na lug.
     Rus so vzdohom sel na lozhe:
     -- Segodnya byl samyj dolgij den' v moej zhizni.
     -- Prosti,   --   skazala  ona  nezhno,  --  ya  vinovata...
Opomnilas', kogda uzhe nebo potemnelo. No  eto  moe  plemya...  U
nas,  iudeev,  rodstvennye  uzy krepche, chem u vseh narodov. Da,
eto ne moe plemya, i... moe.
     On s natugoj styanul sapogi, otshvyrnul.
     -- Kak eto?
     -- U nas odin bog, odin yazyk, odni obychai. My proizoshli ot
dvuh rodnyh brat'ev, i ne nasha vina, chto  my  poselilis'  vdali
drug ot druga.
     Rus skepticheski hmyknul:
     -- Razve  rodnye brat'ya ne b'yutsya drug s drugom? Eshche bolee
lyuto, chem chuzhie?.. Razve narody,  vyshedshie  ot  rodnyh  brat'ev
Skifa,  Gelona  i  Agafirsa, ne istreblyali drug druga zlee, chem
chuzhie plemena?.. Da ladno tebe, Is! Ty  zhe  sama  rasskazyvala,
chto  tvoe  plemya  v  drevnosti  voevalo nasmert' s... kak ih?..
elamitami i assirijcami, vashej krovnoj rodnej!
     On raskinul ruki, ruhnul na  lozhe.  Ona  medlenno  styanula
cherez  golovu  plat'e,  skvoz'  tonkuyu  tkan'  videla,  kak  on
nablyudaet, ego tverdye guby sami soboj smyagchayutsya, razdvigayutsya
v storony, vot uzhe blesnuli belye rovnye zuby...
     Zasmeyavshis', uzhe ryvkom sbrosila odezhdu, prygnula k  nemu.
On  vytyanul ruki, pojmav na letu. U nee zahvatilo dyhanie, ruki
byli krepkie i tverdye,  kak  korni  duba,  vse  telo  kazalos'
iskusno  vyrezannym  iz  temnogo  plotnogo  dereva, obozhzhennogo
solncem, vyglazhennogo vetrami.


     Posle uhoda skifskoj caricy Solomon i Nahim  dolgo  sideli
molcha. Nakonec Nahim sprosil tiho:
     -- Ona  v  samom dele... iudejka? Po obliku -- da, no nasha
zhenshchina predana svoemu  narodu  celikom  i  polnost'yu.  Ona  ne
usomnitsya prinesti v zhertvu goya, esli etogo trebuyut interesy ee
naroda.
     -- Tebe kazhetsya, ona celikom na ih storone?
     -- Da, rebe.
     Solomon pokachal golovoj:
     -- Ej tyazhelej, chem nam. A sud'ba ee plemeni namnogo gorshe.
Kak ya  ponyal,  ih  plemya  postepenno  teryalo  veru v Edinogo. A
ottuda i  zabvenie  osnov  iudejstva,  razmytost'  nravstvennyh
norm,  nesoblyudenie  zakona...  Net, oni ne stali varvarami! No
oni otoshli ot nashih zakonov, za chto na  nih  i  obrushilsya  gnev
YAhve.
     -- No ona spaslas'!
     -- Ne dumayu, -- skazal Solomon zadumchivo, -- chto ona samaya
pravednaya.
     -- A chto zhe?
     -- U YAhve mogla byt' inaya cel'.
     Nahim zhadno smotrel v mudroe lico rebe.
     -- Kakaya?
     Tot razvel rukami:
     -- Kto   my,   chtoby   sprashivat'   boga?   Mozhem   tol'ko
dogadyvat'sya. No ya polagayu, chto YAhve spas ee lish' zatem,  chtoby
ona sygrala kakuyu-to rol' zdes'.
     -- V nashem narode?
     -- V  etoj vojne, -- podcherknul Solomon. -- YAhve sdelal ee
caricej!
     Nahim zamer s otkrytym rtom.
     -- Ty hochesh' skazat', chto esli Rus pogibnet...  ili  umret
inoj smert'yu...
     Solomon opustil ustalye veki:
     -- Ne  znayu. Vryad li plemya, osnovannoe na krovi i nasilii,
priznaet vozhdem zhenshchinu. Da eshche  iz  chuzhogo  naroda.  No...  ne
znayu,  ne znayu! Mnogoe zavisit ot nee, mnogoe budet zaviset' ot
nas.


        Glava 29

     Goi ne poyavlyalis' pod stenami, ih voinskij stan byl s  toj
storony  grada,  i pyatero detej uprosili roditelej otpustit' na
reku za utkami. Kak raz stoit  utinaya  trava;  voda  eshche  kishit
chervyakami,  zhukami,  bukashkami.  Maslyanye  zerna lezhat pryamo na
vode, a v zaroslyah slyshen shelest i hlopan'e kryl'ev. Utki pered
uletom v teplye kraya naedayutsya v zapas, edyat den' i noch', chtoby
potom letet' bez ostanovki.
     Sperva v vodu polezli devochki,  otzhimali  utok  na  chistoe
mesto.  Utki  nespeshno  vyplyvali  ot  shuma,  za kazhdoj tyanulsya
vyvodok  utyat,  uzhe  krupnyh,  pochti  s  mat',  gotovyh  vskore
poletet'  s  mater'yu  v  teplye  kraya.  Kogda utki okazalis' na
chistoj vode, poslyshalsya uslovnyj svist,  i  mal'chishki  pospeshno
nachali bit' utok dlinnymi palkami.
     Ishak kriknul:
     -- Cilya, odna utka spryatalas' u tebya za spinoj!
     Devochka obernulas':
     -- Gde?
     -- Nyrnula,  ya  sam videl! Na dne zahvatila klyuvom koren',
chtob ne vsplyt', zhdet.
     Devochka povernulas', pytalas' vglyadet'sya v mutnuyu vodu, no
il podnyalsya takoj plotnyj, chto rassmotret' udavalos' ne  bol'she
chem   na  palec  v  glubinu.  Ona  pohodila  nemnogo,  sprosila
nedoverchivo:
     -- Gde ty videl?
     -- Pravee!.. Teper' pryamo!
     Drugie devochki pospeshno sobirali ubityh i ranenyh utok,  a
Cilya   bescel'no   brodila   po   mutnoj   vode,  morshchilas'  ot
prisosavshihsya  piyavok.  Trava  rezhet   do   krovi,   a   piyavki
prisasyvayutsya srazu, hmeleyut ot detskoj krovi.
     -- Da von zhe ona!
     V  dvuh  shagah  iz  vody ostorozhno vysunulsya konchik klyuva,
zatem pokazalas' golovka.  Utka  posmotrela  na  devochku  odnim
glazom, pospeshno nyrnula. Ishak zaoral vo ves' golos:
     -- Skoree  hvataj!..  |j,  ne  uspeesh'!  Ona uzhe k drugomu
kornyu perebralas'...
     Devochka zvonko rassmeyalas':
     -- Utki kak lyudi! Est' glupye,  est'  hitrye,  est'  ochen'
hitrye, a est' utki-iudei!.. Pust' zhivet, ona zasluzhila. Glupyh
sam bog velel bit', a umnye...
     On tozhe rassmeyalsya:
     -- Ladno, pust'. A my soberem utok-akumov.
     Drozha  ot  holoda,  oni  vybiralis'  na  bereg. Kto speshno
otzhimal mokruyu odezhdu, kto davil piyavok. Utok svyazali za shei, a
devochki tem vremenem  razozhgli  koster,  brosali  celye  ohapki
hvorosta.  Stena  rodnogo  grada  ryadom, no ozyabli tak, chto i v
bege ne sogreesh'sya, voda uzhe  holodnyushchaya,  skoro  vovse  pridut
morozy,  reka  zamerznet  s  beregov,  ostaviv tol'ko poseredke
tonkuyu polosu vody. A kogda moroz udarit po-nastoyashchemu, to reka
ischeznet pod tolstym sloem l'da.
     -- Pora vozvrashchat'sya.
     -- Pora...
     Oni slazili v vodu eshche i eshche, no utok v ozere ne  ubyvalo.
Solnce  opustilos'  za  kraj  zemli,  chernye  teni udlinilis' i
slilis' v sploshnye sumerki.
     -- Nado bezhat', -- skazal Ishak so vzdohom. -- Inache  noch'
zastanet v doroge.
     Ego  mladshij  brat  poglyadel  na  dalekij  grad, na ozero,
vzdohnul po-vzroslomu:
     -- Nado by... Roditeli narugayutsya. No  rebe  govoril,  chto
skoro  edy  ne  budet  hvatat'! Skify okruzhili Novyj Ierusalim.
Podvody uzhe ne propuskayut. Esli by my ostalis' zdes'  na  noch',
po zor'ke nabili by eshche utok.
     Cilya so strahom posmotrela na temnuyu vodu:
     -- A ottuda nichego ne vylezet?
     -- CHto?
     -- Strashily!
     -- Ih     zdes'    ne    ostalos',    --    ob®yasnil    on
pokrovitel'stvenno, kak starshij.  --  Nash  YAhve  istrebil  vseh
nechistyh demonov. Ne bojsya.
     -- Da ya i ne boyus', -- otvetila ona ochen' ser'ezno. -- Mne
tol'ko ochen' strashno.
     Ishak  vytashchil  iz  sumki ognivo, kremen', trut, a berestu
tut zhe sodral s  berezki.  Ego  brat'ya  vyryli  yamku,  natykali
vokrug  vetok,  nalozhili  kamysha,  chtoby otsvet kostra chuzhie ne
uvideli v nochi. Esli dazhe v grade ogon' boyatsya zazhigat',  budto
skify   ne   znayut,   gde   ih  doma,  to  zdes'  nado  tait'sya
po-nastoyashchemu.
     Mal'chiki nalomali vetok, nabrosali na  razogretuyu  kostrom
zemlyu.  Legli  ryadyshkom,  prizhalis'  drug  k  drugu,  chtoby  ne
vypustit' teplo. K utru promerznut, no sejchas nochi eshche ne takie
dolgie, kak zimoj, a po zor'ke mozhno snova  bit'  glupyh  utok.
Oni  i  sejchas  von  shlepayut  po vode dyryavymi klyuvami, lovyat i
glotayut vse, chto dvizhetsya i shevelitsya. Utki spyat  sovsem  malo,
kormyatsya  vsyu  noch',  utrom  budut  tolstye  i  zhirnye. V grade
obraduyutsya...
     Nahim edva umom ne tronulsya, kogda deti ne vernulis'  dazhe
k nochi. Druz'ya uspokaivali, kak mogli, deti mogli natknut'sya na
konnyj   otryad  varvarov,  shoronilis'  gde-nibud'  v  kamyshah,
pryachutsya, perezhidayut, no Nahim vozrazil:
     -- U skifov nyuh kak u sobak, kem oni i yavlyayutsya  na  samom
dele.  Oni  vidyat  v  temnote,  kak  ih  rodstvenniki -- sovy i
letuchie myshi. Gde by deti  ni  shoronilis',  skify  ih  vytashchat
otovsyudu.
     -- No  vovse  ne  obyazatel'no, chtoby skify proehali imenno
tam...
     -- No pochemu deti zaderzhalis'?
     -- Da malo li chto moglo zaderzhat'!
     Nahim ozlilsya:
     -- |to ne vashi deti, potomu tak i govorite!
     -- Nahim!
     On opomnilsya, poter lob:
     -- Prosti. No ya mesta sebe ne najdu. Bud' chto budet,  a  ya
pojdu ih iskat'.
     -- Noch'yu?
     -- Esli  ya  budu  zdes'  metat'sya  po  komnate,  razve oni
otyshchutsya bystree?
     Solomon sochuvstvuyushche promolchal, a Nahim vyskochil iz  doma,
edva ne vybiv dveri.


     Rus  prosnulsya, kogda eshche tol'ko-tol'ko posvetlela poloska
neba na vostoke. Neslyshno  vysvobodil  ruku,  Is  spit  krepko,
tihon'ko  odelsya,  s  sapogami  v  rukah  vyskol'znul iz shatra,
obulsya uzhe vozle kostra. Strazhi  posmatrivali  ponimayushche.  Odin
ischez  v  temnote,  nemnogo  pogodya  vernulsya  s uzhe osedlannym
Rakshanom.
     -- Poehat' s toboj, knyazhe?
     -- Bud'te zdes'. Tam zhdet Sova.
     Sova vylez  iz  svoego  shatra  ran'she,  kogda  kon'  knyazya
prostuchal   kopytami  pered  vhodom.  Voevoda  vinovato  razvel
rukami,  za  knyazem  ne  uspet',  metnulsya  k  konovyazi.   Troe
zaspannyh  druzhinnikov  gotovili  konej  v  dorogu,  zatyagivali
podprugi,  veshali  na  sedel'nye  kryuki  arkany,   kolchany   so
strelami.
     Vnezapno  so  storony storozhevyh kostrov pokazalsya vsadnik
na malen'koj  lohmatoj  loshadke.  Bus'ka  byl  odet  teplo,  za
plechami torchal luk, na poyase visel mech.
     -- A ty kuda sobralsya? -- sprosil Rus hmuro.
     Bus'ka udivilsya:
     -- Razve ne ty govoril, chto nastoyashchij voin dolzhen vstavat'
rano?
     -- A ty nastoyashchij?
     -- Nastoyashchee ne byvaet, -- zayavil Bus'ka gordo.
     Druzhinniki rassmeyalis'. Rus otmahnulsya:
     -- Ezzhaj.  Tol'ko  ya v tvoi gody predpochital spat' v takuyu
ran'.
     Bus'ka smolchal, no po ego ne  po-detski  ser'eznym  glazam
Rus ponyal, chto potomu ego i poperli iz domu. A kto rano vstaet,
tot sam kogo ugodno vypret za vorota.
     Molcha oni vyehali za predely stana. Grad eshche spal, hotya na
temnyh  stenah  goreli  krasnye  ogon'ki.  Rusu  dazhe pochudilsya
gor'kovatyj zapah dyma smolistyh fakelov.
     -- Proedem vdol' berega? -- sprosil Sova.
     -- Da. Tam  u  nas  samoe  slaboe  mesto.  Esli  by  iudei
dogadalis'  sdelat'  vylazku,  oni by uspeli perebit' nash oboz.
Ili hotya by chast'.
     -- YA uzhe skazal Kornile, -- bystro soobshchil Sova, --  chtoby
ottyanulsya nazad.
     -- I chto on skazal?
     -- CHto volhvy dolzhny nahodit'sya v srednih ryadah.
     -- Duren'. Hot' i hrabryj.
     Dal'she  ehali  molcha,  koni  neslyshno stupali po mokroj ot
rosy trave. Dal'she poshla vovse voda, hot' i  po  shchikolotku,  no
plesk byl slyshen v utrennej tishi daleko. Ne sgovarivayas', razom
povernuli konej i poehali po beregu vyshe.
     So storony iudeev byla stena predrassvetnogo tumana. V nem
tonuli  kak  zvuki,  tak  i  bereg,  kusty, redkie derev'ya. Rus
vsmatrivalsya i vslushivalsya do rezi v glazah i  ushah.  On  tochno
popytalsya  by  udarit' s etoj storony, potomu zhdal i ot iudeev,
pytalsya predugadat' kazhdoe  dvizhenie,  a  esli  oni  tak  i  ne
vystupili  s  etoj storony, to yavno kakaya-to inaya hitrost', eshche
bolee izoshchrennaya, ved' on -- molodoj  knyaz',  ne  vse  voinskie
hitrosti i ulovki znaet.
     Sova  i  troe  vsadnikov rastyanulis' v shirokuyu cep', ehali
shagom.  Rus   vydvinulsya   vpered,   on   zhe   pervyj   uslyshal
podozritel'nyj  shum, plesk. On prislushalsya, no plesk oborvalsya,
kak obrezannyj nozhom. Zatem poslyshalsya uzhe  blizhe.  Rus  videl,
kak  zastyli  Sova i ego lyudi, budto vbitye v zemlyu kol'ya. Dazhe
koni zastyli, uhom ne pryanut.
     Plesk poslyshalsya blizhe. Iz  tumana  vynyrnula  sgorblennaya
figura  cheloveka.  Odezhda  na  nem  blestela. On brel kak mozhno
tishe,  chasto  ostanavlivalsya,  vsmatrivalsya  v  mokruyu   zemlyu,
primyatye stebli.
     Rus prygnul pryamo s konya. CHelovek ne ponyal, chto obrushilos'
emu na  plechi, no ogromnaya ladon' uzhe zazhala rot, a v sleduyushchee
mgnovenie on ruhnul pod  chudovishchnoj  tyazhest'yu  v  zhidkuyu  gryaz'
licom.
     Poderzhav trepyhayushchuyusya zhertvu dlya vernosti, Rus pripodnyal,
vstryahnul.  Na nego smotrela gryazevaya maska. CHelovek zadyhalsya,
naglotavshis' vonyuchego ila. Glaza byli vypucheny  ot  uzhasa.  Rus
skazal zloradno:
     -- Popalas',   vorona!..   YA   zh  govoril,  ottuda  poprut
lazutchiki!
     On shvyrnul ego v ruki druzhinnikov.  Plenniku  skrutili  za
spinoj ruki. Sova vsmotrelsya:
     -- |,  da  eto tot, kotorogo my odnazhdy uzhe zahvatyvali! A
potom on eshche rukovodil oboronoj grada!
     -- Gde my poteryali vos'meryh? -- sprosil Rus hishchno.
     -- On. Eshche i pokazyval nam vosled takoe...  Ne  pri  detyah
budet skazano.
     Bus'ka obidelsya:
     -- YA ne ditya, a otrok!
     -- Dozvol',  knyazhe,  --  poprosil  Sova,  --  ya ego tut zhe
poreshu?
     On tolknul  plennika,  tot  ruhnul  na  koleni.  Druzhinnik
podoshel  s  toporom,  primerilsya  delovito,  kosnuvshis' lezviem
topora  sklonennoj  shei  --  hudoj,  tonkoj,  gryaznoj.  Plennik
pokorno  nagnul  golovu.  Na  shee  iz  poreza vystupila poloska
krovi.
     -- Sejchas zarubish', -- poobeshchal  Rus.  --  |j,  ty,  tvar'
drozhashchaya, chto uspel vyvedat' o nashem vojske?
     Plennik, ponyav, chto obrashchayutsya k nemu, ostorozhno pripodnyal
golovu.  Glaza  smotreli  ispodlob'ya,  nedoverchivo. V lice byla
pokornaya obrechennost'.
     -- YAhve, -- skazal on, -- v tvoi ruki vruchayut  zhizn'  moyu.
Sudi strogo, no sudi spravedlivo... A tebe, knyaz' skifov, razve
ne  vazhno,  chto  ya  otvechu?  Ty vse ravno menya ub'esh'. Kak ubil
mnogih moih rodstvennikov, kak ubil zhenu i  brata,  kak  ubival
moih soplemennikov.
     Rus prorychal ugrozhayushche:
     -- Oni  ubity  po  zakonu  i pravu vojny! A ty otvetstvuj,
kogda sprashivaet knyaz'. Inache umresh' ne prosto  bez  golovy,  a
sperva  poteryaesh'  nogti,  zuby, kozhu, tebe pereb'yut vse kosti,
brosyat v gryaz', a umirat' budesh' mnogo dnej, poka  tebya  zazhivo
ne sozhrut piyavki i bolotnye chervi!
     Dazhe  pod  maskoj gryazi bylo vidno, kak poblednel plennik.
Golos ego zadrozhal:
     -- YA ne lazutnichal!
     -- Vse govoryat, -- usmehnulsya Sova. On udaril v  uho,  tot
ruhnul  na  bok.  Gryaz'  plesnula  na  nogi konya, tot brezglivo
otodvinulsya. -- Vstavaj i stoj rovno, a to vtopchu celikom.
     Plennik, shatayas',  pospeshno  podnyalsya.  Iz  razbitogo  uha
tekla krov'. Sova skazal pochti laskovo:
     -- I chem zhe ty zanimalsya? Pugal utok?
     -- Iskal... -- prosheptal plennik.
     -- CHto iskal?
     -- Detej iskal.
     Druzhinniki  zahohotali.  Usmehnulsya i Rus. Slishkom nelepyj
byl otvet perepugannogo nasmert' iudeya, kotoryj ne ponimal, chto
lepechet.
     -- Detej? -- udivilsya Sova. -- Ah, detej... YA-to,  duren',
dumal,  chto  detej  ishchut  v  drugom meste... ha-ha!.. Hotya by v
kapuste. A iudei, znachit, svoih detej nahodyat v gryazi?
     Druzhinniki veselo zarzhali. Iudej stoyal v gryazi malen'kij i
zhalkij, s nego tekla gryaz', glaza iz-pod gryazi na lice smotreli
zatravlenno i vmeste s tem zaiskivayushche.
     -- Oni ushli vchera dnem, --  skazal  on  toroplivo.  --  Ne
bejte  menya!..  YA  govoryu  pravdu. Ushli bit' utok, a vecherom ne
vernulis'. YA brosilsya na poiski.
     Rus posmotrel na alyj rassvet. Vspyhnulo novoe oblachko,  a
nebosvod alel ognenno, kak raspustivshijsya makov cvet.
     -- Bystro ty syuda dobralsya.
     -- YA  ushel  noch'yu,  -- toroplivo skazal plennik, on ponyal,
chto imel v vidu groznyj knyaz'. -- Vsyu noch'  brodil  po  beregu,
iskal.  Kak  ya  boyalsya,  mogli uslyshat' skify... vashi dozornye,
potomu hodil sam.
     Rus oskalil zuby v zloj usmeshke:
     -- Vresh'. Vse slishkom nelepo. Bez fakela  v  polnoj  t'me?
Dazhe  luny  net, odni tuchi. I ne krichat'? Kak zhe ty nadeyalsya ih
otyskat'? Na oshchup'?
     Druzhinniki posmeivalis'. Vran'e zaputavshegosya  iudeya  bylo
vidno   i  slepomu.  A  tot,  zatravlenno  oglyadyvayas',  skazal
beznadezhno:
     -- Da, glupo. No chto mne ostavalos' delat'? YA vse ravno ne
mog spat'. Ne mog dazhe lezhat' v teploj posteli,  kogda  deti...
kogda ne znayu, chto s nimi i gde oni.
     Rus  sderzhal  gotovyj sorvat'sya s yazyka nakaz Sove srubit'
golovu lazutchiku i ehat' dal'she. Podumal, pokachal golovoj. Esli
by poteryalsya Bus'ka, k kotoromu  tak  privyk,  dazhe  privyazalsya
serdcem,   on  by  tozhe  mesta  sebe  ne  nahodil.  Nado  budet
prismatrivat' za nim poluchshe.
     -- Verevku na sheyu, -- rasporyadilsya on, --  i  pust'  bezhit
sledom. Upadet... chto zh, on sam hotel popast' k svoemu bogu.
     Sova,  skalya  zuby,  nabrosil  petlyu  i  zatyanul  na gorle
potuzhe, tak chto lico Nahima posinelo. Drugoj konec prikrepil  k
sedlu, liho vsprygnul na konya:
     -- Gotovo!
     Razbryzgivaya vodu, oni poneslis' po beregu navstrechu alomu
rassvetu,  pohozhemu  na  stydlivyj rumyanec na shchekah moloden'koj
devushki.
     Vozduh byl svezh i chist,  ot  reki  tyanulo  holodom.  Sleva
tuman  nachal  rvat'sya  na  kuski,  sbivat'sya v belesye valy, ih
katilo k reke, ostal'nye rasseivalis',  drobilis',  podnimalis'
vyshe,  gde  ischezli  bessledno.  Lish' nad rekoj tuman eshche stoyal
stenoj, lish' chut'-chut' pripodnyalsya  ot  vody,  tak  i  zavis  v
neustojchivom ravnovesii.
     Bus'ka  vse norovil vylezti vpered, no dvoe druzhinnikov po
nemomu nakazu knyazya sledili, prikryvali soboj, bude  iz  kustov
gryanet  nedrug  ili  svistnet  strela.  Szadi Rus slyshal hripy,
shlepan'e nog po gryazi, potom poshla suhaya zemlya. Ehali rys'yu, to
perehodili na shag, osteregayas' nestis'  slomya  golovu  v  chuzhoj
zemle, gde mogut byt' lovushki i zasady.
     Oglyanuvshis',  Rus  ponyal,  chto  tol'ko  eto  eshche  i spaslo
plennika ot udush'ya. On bezhal s petlej na shee za konem Sovy, ego
raskachivalo,  on  hripel,  zadyhalsya,  no  u  nego  ne  hvatalo
muzhestva Rusa past' na zemlyu i zastavit' sebya pomeret', ne dat'
vragu glumit'sya naposledok.
     Rus  s  prezreniem  otvernulsya,  s  takim zhalkim narodom i
voevat'-to protivno, i v eto vremya vperedi razdalsya  udivlennyj
vozglas. Odin iz perednih druzhinnikov natyanul udila, kon' vstal
kak vkopannyj. Druzhinnik ukazal rukoj v storonu krutogo berega.
     Tam,  pod  raskidistym  yavorom,  lezhali  na  kuche hvorosta
pyatero  detej.  Ozyabshie,  oni  skorchilis'   v   tri   pogibeli,
prizhimalis'  drug k drugu, vzdragivali, vidno bylo, kak mladshaya
devochka tryasetsya ot holoda,  hotya  ee  obhvatyval,  prizhimaya  k
zhivotu, mal'chik postarshe.
     Ryadom  na  dereve  byli  podvesheny  svyazannye za shei tushki
utok. Tri svyazki, v kazhdoj po  desyat'  utok.  Rus  slyshal,  kak
uvazhitel'no  prisvistnul  druzhinnik. On tozhe ponyal, pochemu deti
reshilis'  zanochevat'.  V  kamyshah  uzhe  vozyatsya  utki,  shlepayut
dyryavymi klyuvami, propuskaya vodu.
     Sova  pod®ehal  blizhe.  Plennik,  shatayas', vyshel iz-za ego
konya. Strui pota tekli po licu, smyli gryaz', teper' bylo vidno,
chto izmuchen do  krajnosti,  glaza  pochti  ne  vidyat,  no  kogda
druzhinnik  tupym koncom kop'ya tknul krajnego mal'chishku v rebra,
on prohripel:
     -- |to zhe deti...
     -- |to deti vraga, -- brosil Sova holodno. -- A  vyrastut,
budut ubivat' nashih detej.
     Mal'chishka  ispuganno  otkryl  glaza,  zashevelilsya.  Uvidev
navisshih  nad  nimi  vsadnikov,  ispuganno  vskriknul.   Nachali
prosypat'sya drugie deti. Devochka, blednaya i zaplakannaya, shiroko
raspahnula glaza:
     -- Papa!
     Ee tryaslo ot holoda tak, chto brosalo iz storony v storonu.
Ona vzdragivala,   dergala   golovoj,  lyazgala  zubami,  slovno
udaryalas' podborodkom o stol.
     Nahim krivo ulybnulsya.  Devochka  utknulas'  emu  v  grud',
udivilas',  chto ruki otca svyazany, prizhalas' vse ravno, ot otca
shel zhar sil'no razogretogo tela.  Drugie  deti  pripodnimalis',
terli  glaza.  Eshche dvoe podbezhali k svyazannomu plenniku. Drugie
vstali i smotreli ispodlob'ya, uzhe vse  ponyav.  Osoznanie  svoej
uchasti bylo vidno v detskih licah.
     Rus  pomorshchilsya.  Deti  revut -- ponyatno, no chtob vzroslyj
tak oblivalsya slezami... Styd, pozor  vsemu  plemeni  muzhskomu.
Nado zarubit' poskoree, chtoby ne pozoril rod muzhchin.
     -- |j, -- skazal on, -- eto tvoi deti?
     Nahim,  placha,  naklonilsya  k detyam, te obhvatyvali ego za
sheyu, plakali, reveli v tri ruch'ya. Sova  zaehal  szadi,  vytashchil
nozh.  Pricelilsya,  zakusiv  gubu,  slovno  prikidyval,  s  kogo
nachat', korotko i sil'no vzmahnul rukoj.
     Lezvie blesnulo v pervyh  luchah  utrennego  solnca.  Nahim
dernulsya,  bol'  byla korotkaya, vypryamilsya, ego svedennye nazad
plechi vernulis' v prezhnee polozhenie, on obhvatil rukami detej i
tol'ko sejchas ponyal, chto svirepyj  skif  pererezal  verevku  na
rukah.
     Teper'  on  obnyal  uzhe  troih,  ne razbiraya, gde svoi, gde
sosedskie, vmeste s nimi oblivalsya slezami. No esli  on  plakal
molcha,   to   deti   reveli  gromko,  slezy  bryzgali  krupnymi
zhemchuzhinami, bezhali po shchekam, a dal'she na zemlyu.
     Rus kriknul zlo:
     -- Slushaj menya, vrag!.. Ty ne byl lazutchikom,  znachit,  my
ne  v  silah  tebya  sejchas  ubit', kak by etogo ni hotelos'. No
segodnya budet boj, i ya  ochen'  nadeyus',  chto  vstrechu  tebya.  I
razrublyu  tebya  s naslazhdeniem do poyasa, daby nebo uvidelo tvoi
poganye vnutrennosti!
     On povernul konya. Nahim s  zamershim  dyhaniem  smotrel  na
losnyashchijsya   krup  zherebca,  kotoryj  tozhe,  kazalos',  vyrazhal
prezrenie nenavistnomu iudeyu. No  krup  etot  nachal  udalyat'sya,
drugie  skify  tozhe  povernuli  konej  i  poehali  dal'she vdol'
berega, i Nahim vse nikak ne mog poverit',  chto  ego,  zlejshego
vraga, vse zhe ne ubili! On byl v ih rukah, no ne ubili.
     Lish'  odin  skif, sovsem rebenok, zaderzhal konya. Ego sinie
glaza pridirchivo i s zhadnym lyubopytstvom  obsharivali  utok.  On
kivnul Ishaku, sprosil vysokim detskim golosom:
     -- Tebya kak zovut?
     Ishak s trudom ponyal, toroplivo sglotnul slezy:
     -- Ishak, syn Nahima...
     -- Horosho utok b'esh', Ishak, syn Nahima!
     On  podnyal  konya  na dyby, krasuyas' moguchim zhivotnym, kon'
yarostno zavizzhal i strashno zamolotil po vozduhu  kopytami,  gde
blesteli  zheleznye  podkovy,  tak  na  dvuh  zadnih mal'chishka i
razvernul ego,  a  kogda  kon'  opustilsya  na  vse  chetyre,  to
sorvalsya s mesta kak vybroshennyj iz prashchi bulyzhnik.
     Deti  so vseh storon hvatalis' za odezhdu Nahima. Golosa ih
byli tonen'kie, kak u lesnyh ptichek:
     -- Papa!.. Papa, chto eto bylo?
     -- Papa, ty byl u chuzhih?
     -- Papa, nas otpustili?
     On obnyal ih vseh, potom, chuvstvuya,  chto  nogi  ne  derzhat,
opustilsya  na  zemlyu.  Deti sgrudilis' vokrug, podoshli i Zyama s
Gershelem, smotreli ser'ezno i pechal'no.
     Nahim prosheptal:
     -- YA sam eshche ne ponimayu, chto proizoshlo... U  nih  kakie-to
pravila  vojny,  otlichnye  ot  nashih... No sejchas bystro berite
utok, vozvrashchaemsya!
     Gershel' oglyanulsya na kamyshi, gde  prizyvno  kryakali  utki,
radi   nih   i   ostalis',   samoe  vremya  prodolzhit'  izbienie
utok-akumov, no posmotrel na izbitogo Nahima, zatoropilsya:
     -- My bystro! Mozhet byt', poslat' Zyamu v grad za konem?
     -- YA smogu idti, -- prosheptal Nahim. On oshchutil, chto  gorlo
eshche  perehvacheno, on mozhet tol'ko sheptat', hotya volosyanuyu petlyu
skify zabrali s soboj. -- Deti moi...


        Glava 30

     So storony lesa nessya  kon',  zakidyvaya  v  storonu  nogi.
Golova  vsadnika  byla  edva  vidna iz-za trepeshchushchej grivy, Rus
uznal Bus'ku.  Po  telu  proshla  drozh',  vnutri  drognula  tugo
natyanutaya zhilka, so zvonom oborvalas'.
     Bus'ka  ostanovil  konya tak rezko, chto tot propahal chetyre
glubokie borozdy, sel na krup. Tonkij golos rezanul po usham:
     -- Knyazhe!
     -- CHto stryaslos'? -- ryavknul Rus. -- CHto s... Is?
     Sam  oshchutil  nelepost'  voprosa,  ibo  v  pervuyu   ochered'
bespokoitsya  vsegda za nee, hotya i tak upryatal v seredinu stana
i pristavil k nej dvuh dyuzhih parnej, chtoby beregli pushche  zenicy
oka.
     -- Bayun!  --  vskrichal  Bus'ka otchayanno. Slezy bryznuli iz
chistyh detskih glaz. -- Bayun!
     -- CHto s nim?
     Bus'ka  vshlipnul,  dve   krupnye   slezinki   vykatilis',
popolzli  po  shchekam. Zablesteli mokrye dorozhki, a kapli povisli
na podborodke.
     -- Ubit!
     -- Bayun? -- peresprosil Rus, ne verya.
     -- Da, pogib.
     -- Sovsem? -- peresprosil Rus.  Ozlilsya  na  sebya,  vopros
glup, zarychal. -- Kto ego ubil? S kem-to podralsya po p'yanke?
     Bus'ka  opaslivo  podal  konya  v  storonu. Lico knyazya bylo
perekosheno ot yarosti.
     -- Iudei, -- kriknul Bus'ka, kon'  pod  nim  poshel  bokom,
kosyas'  na  zlogo  cheloveka.  --  Togo,  kotoryj zavalil Bayuna,
shvatili! Hotyat zabit'...
     Rus vzmahom prizval druzhinnika s konem. Sedlo  protestuyushche
skripnulo,  kon'  dazhe prisel, Rus vsegda zaprygival s razgona,
pripodnyalsya na stremenah, so storony lesa  vidnelis'  vsadniki.
Koni pod nimi plyasali, a v seredke vidnelis' lyudi.
     Koni   sorvalis'  v  galop.  Vstrechnyj  veter  stal  takim
plotnym, chto sryval bezrukavku, vydavlival glaza. Bus'ka bystro
otstal, a Rus podskakal k vsadnikam, sam vne  sebya  ot  gorya  i
yarosti.  Sam  ne  ponyal,  pochemu  gibel'  Bayuna privela v takoe
beshenstvo, ran'she Bayuna nedolyublival.
     Sova byl uzhe zdes', ego slushali hmuro, no  pochtitel'no.  V
krugu  lezhali  v  luzhah  krovi dvoe iudeev, a tret'ego tolknuli
navstrechu pod®ehavshemu knyazyu. Iudej, so  svyazannymi  za  spinoj
rukami,  izbityj,  povalilsya  licom  v  pyl',  no s dvuh storon
kol'nuli kop'yami, i on s trudom podnyalsya na nogi. Zdes' zhe  byl
i  Kornilo,  Rus  videl,  kak  on zlo tknul poverzhennogo noskom
sapoga.
     Sova oglyanulsya na podskakavshih  vsadnikov,  mahnul  rukoj,
otvernulsya.  Dvoe  uzhe  podnyali  zalitogo krov'yu Bayuna, iz nego
hlestalo kak iz probitogo strelami  burdyuka  s  krasnym  vinom,
ugryumo  prilazhivali poperek sedla ego vernogo konya. Sova ukazal
na rasprostertogo na zemle:
     -- |tot sumel.
     Golos ego byl polon otvrashcheniya.
     Rus rassmatrival zahvachennogo s izumleniem i gnevom. Iudej
byl na polgolovy nizhe samogo  nizkoroslogo  iz  rusov,  uzok  v
plechah,  grud'  ploskaya  kak  doska,  a ruki hot' i dlinnye, no
tonkie, perevitye suhozhiliyami, no ne muskulami. On ne  vyglyadel
voinom, a v lice ne bylo privychnoj bojcam gordosti, nadmennosti
ili vyzova.
     -- |tot? -- sprosil Rus.
     -- On samyj, -- podtverdil Sova neschastlivo.
     Rus vskriknul gnevno:
     -- Ne mozhet byt'... |to chelovek, kotoryj ubil Bayuna?
     -- On, knyazhe, -- otvetil Sova.
     -- Udaril   v  spinu?  --  dopytyvalsya  Rus.  --  Kakaya-to
hitrost'?
     -- Net, knyazhe.
     -- No kak on mog? Bayun i s boevym  toporom  upravlyalsya  ne
huzhe, chem s banduroj ili trembitoj!
     Sova   zlo   udaril  plennika  po  licu.  Tot  ruhnul  kak
podkoshennyj, podnimalsya dolgo, s trudom. Iz razbityh gub bezhala
strujka krovi. On slizyval, zhalko morgal.
     -- Kto ty est'? -- sprosil Rus. On chuvstvoval, kak v grudi
vmeste s yarost'yu zakipaet i gorech'. -- Kto ty, tvar'  drozhashchaya,
chto  sumel  ubit'  odnogo  iz nashih luchshih lyudej? Da chto tam...
nashego luchshego iz lyudej!
     Kornilo perevel, iudej otvetil  zhalkim  drozhashchim  golosom.
Kornilo sprosil eshche, povernulsya k knyazyu:
     -- Ego  zovut  Isajya.  Ego  rabota  -- ohranyat' posevy. Na
zdeshnie polya napadayut ogromnye stada svinej.
     On skrivil guby, kachal golovoj. Rus grozno sdvinul  brovi.
Golos stal hriplym i strashnym:
     -- CHto? On hochet skazat', chto my svin'i?
     Kornilo poklonilsya:
     -- Prosti,  knyazhe.  YA  smeyus' ih durosti. Ved' oni ne edyat
svininu. Im bog ne velit.  A  ubityh  svinej  brosayut  sobakam.
Stada zdes' agromadnye! Da ty sam videl, kakie tut vepri! Takoj
sekach kogo hosh' sob'et s nog, boevogo konya rasporet klykami kak
shchenka.  Ezheli  etot  nalovchilsya  s  nimi drat'sya, to on chego-to
stoit.
     Rus skazal zlo:
     -- I kabanov b'et yavno podlost'yu da hitrost'yu, a ne  grud'
v  grud'!.. CHto zh, za ego otvagu emu i plata. Raspyat' na vidu u
vsego grada! Pust' tam smotryat, strashatsya.
     Sova poddaknul:
     -- Iudei -- podlyj narod. Za zhizn'  ceplyayutsya,  kak  budto
zhizn'  -- samoe dorogoe, chto est' u cheloveka! Dlya nih eto budet
zrelishche! Takie vopli pojdut na stenah... Spat'  ne  dadut  moim
vartovym, a eto uzhe horosho.
     Iudeya  podhvatili,  povolokli  s holma. Nogi uzhe zagrebali
zemlyu, propahivaya slabye borozdy. Rus kriknul vdogonku:
     -- Tol'ko raspyat' tak, chtoby ne izdoh  srazu!  Pust'  paru
dnej pomuchaetsya.
     Sova pokachal golovoj:
     -- Narod  hlipkij.  Vryad li dolgo protyanet. No kishki stoit
vypustit' eshche u zhivogo. CHtob ih sobaki  tashchili,  a  on  smotrel
sverhu s perekladiny i vyl...
     V  molchanii nablyudali, kak vdali u obochiny dorogi vykopali
yamu. Mesto vybrali v polete strely ot vorot grada. CHtob  videli
horosho,  no  dotyanut'sya  ne  sumeli. Ohochie migom pritashchili dve
sosenki, srubili vetvi, men'shuyu pribili poperek komlya  bol'shej,
postavili   v   yamu   perekladinoj   vverh,   zasypali  zemlej,
staratel'no nasypali v yamu dazhe melkih kamnej dlya ustojchivosti,
budto stolbu stoyat', poka ne sgniet.
     Sgorblennaya figurka iudeya stoyala na  kolenyah.  On  kachalsya
vzad-vpered,  stukalsya  lbom  v zemlyu. Skify zakanchivali stolb,
utaptyvali zemlyu. Iudeya podnyali, svyazali  nogi,  a  verevku  na
rukah,   naprotiv,  razrezali,  raspinat'  nado  s  raskinutymi
rukami.
     Rus povernulsya k Sove:
     -- Ty vse puti k gradu perekryl?
     -- Mysh' ne proskol'znet!
     -- Uveren?
     -- Golovu zakladyvayu.
     -- Smotri, poteryaesh', -- prigrozil Rus  zloveshche.  --  Esli
kto  iz  grada  probezhit -- pust', no nel'zya, chtoby tuda proshla
hot' odna podvoda s edoj.
     -- Mysh' ne proskol'znet, -- poklyalsya Sova  snova.  --  Moi
dozornye nesut sluzhbu i noch'yu.
     -- Tvoi  lyudi  rassypalis'  po  vesyam,  --  ulichil Rus. --
Grabyat  da  nasiluyut.  Ih   mozhno   perebit',   kak   krolikov,
poodinochke.  Nashe  schast'e,  chto iudei trusy i voevat' ne umeyut
vovse.
     -- Zdes' lyudej dovol'no...
     On umolk, smotrel na dorogu.  Ot  kuchki  skifov  otdelilsya
mal'chishka,  Rus uznal Bus'ku, tot vskochil na konya, ponessya v ih
storonu. Kon' mchalsya kak ptica, no kogda vzletel na holm, dyshal
tyazhelo, povodil po storonam  nalitymi  krov'yu  glazami.  Bus'ka
zakrichal vozbuzhdenno:
     -- Knyazhe!  Plennyj iudej molit otpustit' ego poproshchat'sya s
rodnej. U nego kucha  detej,  sem'ya,  prestarelye  roditeli.  On
klyanetsya, chto vernetsya!
     Rus zasmeyalsya, szadi zahohotal Sova.
     -- A meshok zolota on ne zaprosil?
     -- Net, -- otvetil Bus'ka rasteryanno.
     -- Zrya,  --  skazal  Rus  ser'ezno.  --  Mog by zaprosit'.
Pochemu net? Obmanul doverchivyh  durakov,  sam  ushel  da  eshche  i
zoloto unes. Ha-ha! Peredaj, chtoby raspyali povyshe. Pust' sobaki
tol'ko  pal'cy  otgryzut,  ezheli doprygnut. A dlya nih mozhno emu
puzo rasporot' i kishki vypustit', kak Sova sovetuet. No ne vse,
a po odnoj! CHtob psy dralis', vytaskivaya vse bol'she i bol'she...
     Bus'ka povernul konya, no Sova neozhidanno kriknul:
     -- Pogodi!.. Knyazhe, a chto, esli v samom dele otpustit'?
     -- Ty rehnulsya?
     -- A  ty  poslushaj.  Otpustit'  s  usloviem,  chto  kogo-to
dostavit  na  svoe  mesto.  Drugogo iudejchika. Nam zhe vse odno,
kogo raspyat'. Odnim iudeem men'she: hot' meloch', a  priyatno.  No
tut  nam  budet  nad  chem posmeyat'sya. Vse nashe vojsko pomret ot
hohota!
     Rus pointeresovalsya nastorozhenno:
     -- CHto pridumal?
     -- A ty podumaj, kak on  budet  iskat'  sebe  zamenu!  Vse
iudei  ved' ponimayut, chto on ne vernetsya. Kto zh iz nih vernulsya
by na vernuyu smert'? Da eshche na takuyu?
     -- |to ponyatno, -- skazal Rus. -- No v chem tvoya hitrost'?
     Skazal, i tut zhe ponimanie prishlo v golovu. Sova, nablyudaya
za knyazem, skazal dovol'no:
     -- Doshlo? On ne smozhet najti zamenu,  a  nashi  lishnij  raz
uvidyat,  kakoj  eto  podlejshij  narod. Bez chesti i sovesti, bez
druzhby. U nih v samom dele  svoya  zhalkaya  zhizn'  --  eto  samoe
cennoe.  Ty mozhesh' sebe predstavit' iudeya, chtoby tot pokonchil s
soboj, smyvaya pyatno na chesti,  ili  dazhe  dlya  togo,  chtoby  ne
popast'  v  plen?  Net,  kazhdyj ceplyaetsya za svoyu zhalkuyu zhizn'!
Idut v plen, gotovy der'mo nashe est', no tol'ko by ucelet'!
     Rus v zadumchivosti pokachal  golovoj.  Posle  pauzy  skazal
Bus'ke,  kotoryj  v  rasteryannosti  smotrel  to  na nego, to na
groznogo voevodu:
     -- Tak i peredaj. Ezheli do zakata solnca otyshchet  cheloveka,
kotoryj  postoit u stolba zamesto nego, to on volen idti v grad
i byt' tam do rassveta. Na rassvete, kogda  vernetsya,  my  togo
otpustim, a ego kaznim.
     Sova zametil:
     -- Na rassvete?
     -- Na  zakate,  --  popravilsya  Rus. -- Pust' dlya proshchan'ya
noch' i celyj den'. Vernut'sya dolzhen do zakata.  V  tot  moment,
kogda   pogasnet  poslednij  luch  solnca,  razopnut  togo,  kto
okazhetsya u stolba.
     Bus'ka povernul konya, giknul  i  vihrem  ponessya  vniz  po
sklonu holma. Sova smotrel vsled odobritel'no, mal'chishka rastet
molodym  orlenkom.  Rus  pokachival golovoj, no Sova pokazal emu
ottopyrennyj  kverhu  palec.  Rus   nahmurilsya,   no   vyglyadel
pol'shchennym.  Bus'ka  dovodilsya  emu dal'nej rodnej, Rus dazhe ne
pomnil kem.
     Vsadnik podskakal k gruppke, okruzhivshej plennika. Tot upal
na koleni, vozdel ruki  k  nebu.  Rano  molish'sya,  podumal  Rus
zloradno.  Posmotrim,  kak  budesh'  iskat'  sebe zamenu. ZHalkij
narod, kotoryj tak ceplyaetsya za zhizn'!  Kogda  eta  zhizn'  byla
cennee dlya muzhchiny, chem chest'?
     S®ezzhaya  s  holma,  on  videl, kak plenniku svyazali ruki i
nadeli na sheyu verevku. Tak i poveli k stene, a tam iudej chto-to
vykrikival, vzdymal ruki, potryasal, ukazyval na solnce.
     Rus tozhe poglyadel na sklonyayushcheesya  k  zakatu  svetilo.  Do
zahoda eshche daleko, no ezheli ne otyshchet do zahoda, ego razopnut s
poslednim luchom. Krichi, iudej, krichi!
     -- CHto-to sluchilos', -- skazal Sova vstrevozhenno.
     On  pospeshno nachal spuskat'sya s holma. Na Rusa ne smotrel,
spina  sgorbilas'.  Rus   rasserzhenno   hlestnul   Rakshana,   i
oskorblennyj  zherebec  pones  tak, chto vo mgnovenie oka obognal
konya Sovy.
     Vozle iudeya stoyali  eshche  dvoe,  sporili  mezhdu  soboj.  Na
konskij  topot  v  ispuge  oglyanulis',  popyatilis'.  Lica  byli
blednye, guby drozhali ot uzhasa. Rus kriknul zlo:
     -- CHto sluchilos'?
     Isajya upal na koleni:
     -- Smilujsya,  velikij  car'!  Ty  obeshchal  otpustit'   menya
poproshchat'sya  s  moimi det'mi i prestarelymi roditelyami, ezheli ya
najdu sebe zamenu.
     -- I  ty  nashel?  --  sprosil   Rus   grozno,   hotya   uzhe
dogadyvalsya, glyadya na dvuh perepugannyh nasmert' iudeev.
     -- Da, velikij car'!
     -- Kto iz nih?
     -- Vyberi sam. Oni sporyat.
     Rus  ne  otvetil,  oglyanulsya  na  Sovu.  Tot  pod®ehal, no
priblizhat'sya  ne  stal,  derzhalsya  sredi   svoih   druzhinnikov,
pryatalsya ot knyazheskogo gneva.
     -- Vy oba gotovy ego zamenit'? -- sprosil Rus.
     Iudei upali na koleni, zalopotali. Kornilo perevel:
     -- Oni   schitayut,  chto  delayut  bogougodnoe  delo.  Pomoch'
soplemenniku -- ih dolg.
     -- A vy znaete, -- skazal Rus s nazhimom, -- chto  ezheli  on
ne  vernetsya  vovremya...  do  zavtrashnego zahoda solnca, to vas
kaznyat?
     Iudei oba chasto  zakivali.  Sova  popyatilsya.  Rus  pokachal
golovoj:
     -- Vy  postupaete  blagorodno.  I  s  moej  storony  budet
neblagorodno ne poverit' Isaje prosto na slovo. Itak, ty  daesh'
slovo,  chto  vernesh'sya  syuda  zavtra  vecherom do zahoda solnca,
chtoby byt' raspyatym na etom kreste?.. Togda ya otpushchu  tebya  bez
zaloga.
     Nastupilo  mertvoe molchanie. Skify okruzhili iudeev plotnoj
tolpoj, lovili kazhdoe slovo knyazya i ego plennika. Isajya smotrel
nedoverchivo. Nadezhda, somnenie i strah poperemenno smenyalis' na
ego izumlennom lice s zapekshejsya korkoj krovi.
     -- YA dayu... slovo, -- skazal on s zapinkoj.
     -- CHto vernesh'sya vecherom? -- peresprosil knyaz'.
     -- Da, -- otvetil Isajya cherez Kornila,  --  ya  vernus'  do
zahoda solnca, chtoby byt' raspyatym na etom kreste.
     Rus vskinul ruki. Golos ego byl zychnym, kak raskaty groma:
     -- Vse slyshali?
     V otvet progremelo moshchnoe:
     -- Vse...
     -- Slyshali!..
     -- Kazhdoe slovo!
     Rus kivnul Isaje i dvum iudeyam:
     -- Idite. I pomnite, chto on skazal.
     Skify  rasstupilis', troe iudeev medlenno, vse eshche ne verya
varvaram, ozhidaya  nevedomyj  podvoh,  poshli  po  napravleniyu  k
vorotam.  Rus znakom velel skifam otstat', i kogda troe podoshli
k vorotam, tam chut'-chut' priotkryli stvorku, vpustili i tut  zhe
zahlopnuli.  Slyshno  bylo, kak toroplivo stuchat zapory, v zemlyu
vbivayut kol'ya, podpiraya vorota.
     Rus pogrozil Sove:
     -- Ponyal?
     Sova skazal vinovato:
     -- No teper' uzh tochno ne vernetsya.
     -- Da.
     Sova pokachal golovoj:
     -- Ty etogo i hotel?
     -- Dogadajsya sam. CHto nam poterya odnogo plennika? Zato  my
razom  opozorim  vse  ih  plemya.  Pust' iudei schitayut eto svoej
doblest'yu, no nashi voiny stanut  prezirat'  ih  eshche  bol'she.  I
ubivat'  budut  bez  zhalosti, bud' eto muzhchina, zhenshchina, starik
ili rebenok.
     Sova skazal uvazhitel'no:
     -- Ty bystro ponyal, kak luchshe. YA soobrazhayu medlennee.
     -- Bystree eshche ne znachit -- luchshe, --  provorchal  Rus,  no
Sova   videl,  chto  molodoj  knyaz'  pol'shchen  pohvaloj  opytnogo
voevody.
     V Novom Ierusalime vozvrashchenie Isaji  bylo  vstrecheno  kak
chudo.  Ne  tak  divno,  chto  Iona vyshel cel i nevredim iz pasti
leviafana, kak izbavlenie iudeya, ubivshego  moguchego  skifa,  iz
ruk  raz®yarennyh  varvarov.  Pryamo  ot  vorot ego podhvatili na
ruki,  ponesli,  vykrikivaya  boevye  klichi,   kotorye   stranno
peremeshivalis'  s  hvaloj Gospodu za chudesnoe izbavlenie iz ruk
strashnogo naroda Goga.
     Solomon   vyshel   na   kryl'co,   kogda   likuyushchaya   tolpa
priblizilas'  k  ego domu. On podnyal ruki, klichi stali stihat'.
Isajyu s ruk na ruki peredali blizhe, postavili na kryl'co.
     Izbityj, s zasohshej korkoj  krovi  na  shee,  on  schastlivo
ulybalsya. Glaza blesteli zhizn'yu, on stal slovno by vyshe rostom,
na  lice byla uverennost' i, chto opechalilo Solomona, gotovnost'
snova vzyat'sya za tak opravdavshee sebya oruzhie.
     -- Zahodi, syn moj, --  skazal  Solomon  teplo,  --  tvoim
rodnym  sejchas  skazhut,  chto  ty  zhiv i zdorov. Ty skoro s nimi
uvidish'sya, a  sejchas  dlya  goroda  zhiznenno  vazhno  znat',  chto
delaetsya u skifov.
     Isajya,  poser'eznel,  no podnyalsya na kryl'co vse s temi zhe
pobedno raspravlennymi  plechami.  Obernulsya  k  tolpe,  pomahal
rukoj,  ta  vzorvalas' radostnym revom, voplyami radosti i slez.
Eshche raz poklonilsya, vsled za Solomonom voshel v temnyj koridor.
     Sluzhanka bystro pos