.
Mne kazalos', chto vmeste so vsemi etimi dorodnymi babami i borodatymi
muzhikami, to i delo krestivshimisya, ya voznoshus' na nebo, proletaya sredi berez,
sugrobov i klubov dyma.
Pustye molochnye bidony, v kotoryh lezhat monety, gromyhali, kak barabany.
Nakonec poezd ostanavlivalsya, i ya vyhodil.
I tak kazhdyj den'.
V temnote ya shel cherez pustye polya. Von vperedi -- uzh ne volk li?
Tochno, volk.
YA ostanavlivayus', otstupayu, snova nereshitel'no idu vpered, poka ne
ubezhdayus', chto eto nikakoj ne volk. Neschastnaya prodrogshaya dvornyaga.
Utrom - tem zhe putem obratno v Moskvu.
CHut' brezzhit rassvet. Liloveet nebo. Krugom ravnina na sotni kilometrov.
Bodrye berezki torchat, kak peryshki na shlyape.
Na stancii te zhe baby s bidonami, napolnennymi razbavlennoj pod moloko
vodoj, te zhe vonyuchie muzhiki.
Podhodit tovarnyj poezd, vagony potreskivayut na moroze.
Vdrug -- gromkij krik. Kakaya-to zhenshchina upala v sneg, pryamo pod kolesa i
strashno krichit.
Ona slomala nogu, temnaya krov' rastekaetsya po snegu.
-- Oh, lyudi dobrye! -- prichitaet ona.
Kto-to sprygivaet, ee podnimayut i unosyat, kak musor.
Vidali eshche i ne takoe.
Narkompros predlozhil
mne uchitel'stvovat' v detskoj kolonii imeni III Internacionala, chto nahodilas'
u nih v Malahovke. V takih koloniyah zhila chelovek po pyat'desyat sirot. Rabotali tam uvlechennye svoim delom vospitateli, mechtavshie voplotit' v zhizn' samye
peredovye pedagogicheskie teorii.
|tim sirotam hlebnut' prishlos' nemalo. Vse oni -- besprizorniki, bitye
ugolovnikami, pomnivshie blesk nozha, kotorym zarezali ih roditelej. Oglushennye
svistom pul', zvonom vybityh stekol, nikogda ne zabyvavshie predsmertnyh stonov
otca i materi. Na ih glazah vydirali borody ih otcam, vsparyvali zhivoty
iznasilovannym sestram.
Drozha ot holoda i goloda, oborvannye, oni skitalis' iz goroda v gorod
na podnozhkah poezdov, poka odnogo iz tysyachi ne podbirali i ne otpravlyali v detdom.
I vot oni peredo mnoj.
ZHili deti po otdel'nym derevenskim domam i sobiralis' vmeste tol'ko na uroki.
Zimoj domiki utopali v snegu, veter gnal pozemku, svistel i zavyval v trubah.
Deti vse delali sami, po ocheredi stryapali, pekli hleb, rubili i vozili drova,
stirali i chinili odezhdu.
Po primeru vzroslyh, oni zasedali na sobraniyah, veli disputy, obsuzhdali drug
druga i dazhe uchitelej, peli horom "Internacional", razmahivaya rukami i ulybayas'.
I vot ih-to ya uchil risovaniyu.
Bosonogie, slishkom legko odetye, oni galdeli napereboj, kazhdyj staralsya
perekrichat' drugogo, tol'ko i slyshalos' so vseh storon:
"Tovarishch SHagal! Tovarishch SHagal!"
Tol'ko glaza ih nikak ne ulybalis': ne hoteli ili ne mogli.
YA polyubil ih. Kak zhadno oni risovali! Nabrasyvalis' na kraski, kak zveri na myaso.
Odin mal'chugan samozabvenno tvoril bez peredyshki: risoval, sochinyal stihi
i muzyku.
Drugoj vystraival svoi raboty obdumanno, spokojno, kak inzhener.
Nekotorye uvlekalis' abstraktnym iskusstvom, priblizhayas' k CHimabue i k
vitrazham starinnyh soborov.
YA ne ustaval voshishchat'sya ih risunkami, ih vdohnovennym lepetom -- do teh por,
poka nam ne prishlos' rasstat'sya.
CHto stalos' s vami, dorogie moi rebyata?
U menya szhimaetsya serdce, kogda ya vspominayu o vas.
Mne otveli komnatu, tochnee, zhiluyu mansardu, v pokinutoj derevenskoj usad'be.
Nasha edinstvennaya zheleznaya krovat' byla tak uzka, chto k utru telo zatekalo, na
nem ostavalis' rubcy.
My nashli kozly, pristavili k krovati i nemnogo ee rasshirili.
Dom hranil zapah bylyh hozyaev, tyazhelyj duh bolezni. Vezde valyalis' aptechnye
puzyr'ki, popadalis' zasohshie sobach'i nechistoty.
Okna letom i zimoj stoyali nastezh'.
Vnizu, v obshchej kuhne, hlopotala po hozyajstvu smeshlivaya derevenskaya babenka.
Stavila v pechku hleb i, vovsyu smeyas', prostodushno rasskazyvala o svoih
priklyucheniyah.
-- V golod ya vozila v tovarnyh poezdah meshki s mukoj -- koe-kak dostavala v
dal'nih derevnyah. I vot odnazhdy naryvayus' na milicejskij patrul', chelovek
dvadcat' pyat'. A ya v vagone odna.
Oni govoryat: vozit' muku zapreshcheno, est' ukaz. Ty chto, ne znaesh'?
Nu, ya i legla. I vse dvadcat' pyat' molodcov proshlis' po ocheredi. Nasilu
vstala. Zato muka moya ucelela.
YA smotryu ej v rot.
Po nocham ona spuskalas' v podval, gde zhili lesniki.
Tol'ko by im ne vzbrelo v golovu nagryanut' k nam s toporami.
* * *
Sizhu v priemnoj Narkomprosa. Terpelivo zhdu, poka nachal'nik otdela soizvolit
menya prinyat'.
YA hochu, chtoby mne oplatili panno, sdelannoe dlya teatra.
Esli ne po "pervoj kategorii", chego bez osobogo truda dobivalis' moi bolee
praktichnye sobrat'ya, to hotya by po minimumu.
No nachal'nik milo ulybaetsya i myamlit: -- Da-da... konechno... no, vidite li...
smeta... si... pechati... Lunacharskij... zajdite zavtra. |to dlitsya uzhe dva goda. Nakonec
ya poluchil... vospalenie legkih. Granovskij tozhe tol'ko ulybalsya. CHto zhe mne
ostavalos' delat'?
Bozhe moj! Ty dal mne talant, tak, vo vsyakom sluchae, govoryat. No pochemu ty ne dal
mne vnushitel'noj vneshnosti, chtoby menya boyalis' i uvazhali? Bud' ya solidnej,
vysokogo rosta, s krepkimi nogami i kvadratnym podborodkom, nikto by mne slova
poperek ne posmel skazat', tak uzh voditsya v nashem mire.
A u menya fizionomiya samaya bezobidnaya. I golosa ne hvataet.
Rasstroennyj, ya brel po moskovskim ulicam.
Prohodya mimo Kremlya, nenarokom zaglyanul v shirokie bashennye vorota.
Iz mashiny vyhodil Trockij -- vysokij, s sizym nosom. Tyazhelym uverennym
shagom on napravlyalsya k svoim kremlevskim apartamentam.
I vdrug u menya shevel'nulas' ideya: ne zajti li k Dem'yanu Bednomu, on kak raz
zhivet v Kremle, a vo vremya vojny my s nim vmeste sluzhili v voennoj kontore.
Poproshu, chtoby on i Lunacharskij pohlopotali: pust' menya vypustyat v Parizh.
Hvatit, ne hochu byt' ni uchitelem, ni direktorom.
Hochu pisat' kartiny.
Vse moi dovoennye raboty ostalis' v Berline i v Parizhe, gde menya zhdet studiya,
polnaya nabroskov i neokonchennyh rabot.
Poet Rubiner, moj dobryj priyatel', pisal iz Germanii:
"Ty zhiv? A govorili, budto tebya ubili na fronte.
Znaesh' li, chto ty tut stal znamenitost'yu? Tvoi kartiny porodili ekspressionizm.
Oni prodayutsya za bol'shie den'gi. No ne nadejsya poluchit' chto-nibud' ot Val'dena.
On schitaet, chto s tebya dovol'no i slavy".
Nu i ladno.
Luchshe budu dumat' o blizkih: o Rembrandte, o mame, o Sezanne, o dedushke, o zhene.
Uedu kuda ugodno: v Gollandiyu, na yug Italii, v Provans -- i skazhu, razryvaya
na sebe odezhdy:
-- Rodnye moi, vy zhe videli, ya k vam vernulsya. No mne zdes' ploho. Edinstvennoe
moe zhelanie: rabotat', pisat' kartiny.
Ni carskoj, ni sovetskoj Rossii ya ne nuzhen.
Menya ne ponimayut, ya zdes' chuzhoj.
Zato Rembrandt uzh tochno menya lyubit.
Pisal eti stranicy,
kak kraskami po holstu.
Esli by na moih kartinah byl karmashek, ya by polozhil ih tuda... Oni mogli by
dopolnit' moih personazhej, slit'sya so shtanami "Muzykanta" s teatral'nogo panno...
Kto mozhet uvidet', chto napisano u nego na spine?
Teper', vo vremena RSFSR, ya gromko krichu: razve vy ne zamechaete, chto my uzhe
vstupili na pomost bojni i vot-vot vklyuchat tok?
I ne opravdyvayutsya li moi predchuvstviya: my ved' v polnom smysle slova visim
v vozduhe, vsem nam ne hvataet opory?
Poslednie pyat' let zhgut moyu dushu.
YA pohudel. Nagolodalsya.
YA hochu videt' vas, B..., S..., P... YA ustal.
Voz'mu s soboj zhenu i doch'. Edu k vam nasovsem.
I, mozhet byt', vsled za Evropoj, menya polyubit moya Rossiya.
Moskva. 1922 g.
SODERZHANIE
Moya zhizn' .................................... 5
Posleslovie .................................179
Kommentarii ...............................198
Spisok illyustracij ..................203
SPISOK ILLYUSTRACIJ (Risunki i oforty M. SHagala)
Avtoportret v ramke. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 5
Portret otca. 1907. Bumaga, tush', sepiya. S. 7
Babushka. 1922-1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 8
Dom v Peskovatikah 1922-1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 9
Otec i mat'. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 12
Dom na ulice Pokrovskoj i lavka. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort,
suhaya igla. S. 14
Zachteniem Biblii. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 17
Dom deda. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 19
Staruha s klyukoj. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 22
Moi roditeli. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 26
Dva deda hudozhnika. 1922-1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 28
Svadebnyj bal. 1907 -- 1908. Bumaga, svincovyj karandash. S. 29
Starik. 1914. Bumaga, tush'. S. 31
Evrej s klyukoj. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 34
Letyashchij evrej i Tora. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 38
Izuchayut Bibliyu. 1918. Bumaga, tush'. S. 40
Nasha stolovaya. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 45
Uchitel' ("Melamed"). 1922-1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 47
Materinstvo. 1912-1913. Bumaga, tush', guash'. S. 49
Dom v Vitebske. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 51
Mat' i syn. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 54
Mat' pechet hleb. 1911. Bumaga, tush'. S. 57
Ulica. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 58
Stolovaya. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S.61
Sem'ya. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 63
Portret sestry. 1914. Bumaga, tush'. S. 65
Starik s korobom i korzinoj. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 67
Po doroge v Liozno. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 70
Ritual'noe omovenie. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 73
Vlyublennye u zabora. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 74
Bella. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 78
ZHandarm. 1910-e. Bumaga. Tush'. S. 80
Mne nechego delat'. 1907. Bumaga, tush'. S. 87
Avtoportret s sem'ej. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 91
Portret sestry. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 93
YA p'yanstvuyu. 1911. Bumaga, tush'. S. 98
Muzykant. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 100
P'yanica. 1913. Bumaga, tush'. S. 105
Poet. 1912-1913. Bumaga, tush'. S. 107
SHagal i Bella. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 112
Otec. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 114
Ranenyj soldat. 1914. Bumaga, tush'. S. 117
Proshchanie. 1914 -- 1915. Bumaga, tush'. S. 123
Golova starika. 1914. Bumaga, tush'. S. 124
Ulica vecherom. 1914. Bumaga, tush'. S. 125
Soldat i zhena. 1914. Bumaga, tush'. S. 126
Vitebsk. ZHeleznodorozhnaya stanciya. Bumaga, tush'. S. 129
Proshchajte. 1914. Bumaga, tush'. S. 133
Dvizhenie. 1921. Karton, tush'. S. 135
V masterskoj. 1917-1918. Bumaga, tush'. S. 138-139.
Avtoportret s palitroj. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 141
Ulica v Vitebske. 1914. Bumaga, tush'. S. 143
Hudozhnik pered cerkov'yu. 1914. Bumaga, tush'. S. 145
Za derevnej. 1916. Bumaga, tush'. S. 147
Rozhdenie. 1910. Bumaga, tush'. S. 149
SHagal risuet prohozhih. 1910-e. Bumaga, tush'. S. 151
Progulka. 1922 -- 1923. Bumaga, ofort, suhaya igla. S. 154
S vedrom. 1920. Bumaga, tush'. S. 157
Fokusnik. Illyustraciya k knige I. Pereca. 1915. Karton, karandash, tush', guash', lavis. S. 159
Akrobat. 1918. Karton, tush'. S. 163
Petuh. Risunok dlya oblozhki knigi Der-Nistera. 1914. Bumaga, tush'. S. 168
Koza. Risunok dlya oblozhki knigi Der-Nistera. 1914. Bumaga, tush', S. 170
Hudozhnik s perevernutoj golovoj. Risunok dlya oblozhki knigi A. |frosa i YA. Tugendhol'da "Iskusstvo Marka SHagala". 1918. Bumaga, tush'. S. 172