Ivan Kocherga. Almazne zhorno
------------------------------------------------------------------------
Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
OCR: Evgenij Vasil'ev
Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
I,i (ukr) = I,i (lat)
------------------------------------------------------------------------
_DIJOVI OSOBI:_
Stesya
Vasil' Hmarnij
Ostap Makosij
Prokip Skryaga
Musij SHenchik
Luk'yan Il'ko
Dubrovs'kij, suddya ZHitomirs'kij
Labenc'kij \ pidsudki.
Vivers'kij /
Knyaginya Vil'komirs'ka
Graf Ruzhins'kij
Grafinya Bragins'ka
Avraam Cviklovic
Liya
Pan Pshepyurkovs'kij
Pan Pausha
Pan Lozka
Pan Prozka
Pan Mishka
Voznij
Korchmar
Babusya z didkom
Sekretar Dubrovs'kogo
Lejzer
Osobi v baleti: cehmister, pidskarbij, lavniki 1, pan Krup'yanka, 6
kravciv i 6 kravchih.
1 L a v n j k - nevisoka sluzhbova posada v seredn'ovichnomu
remisnic'komu cehu.
SHlyahtichi, gajduki, zhovniri, gorodyani i gorodyanki. Diºt'sya v ZHitomiri
1768-1769 rr., krim II di¿, yaka vidbuvaºt'sya v korchmi.
DIYA PERSHA
Zala v palaci pana Dubrovs'kogo, suddi grods'kogo ZHitomirs'kogo. Tovsti
muri, duzhna stelya, gliboki luchkovi vikna, vazhki mebli, pishna, ale hmura
rozkish.
Livoruch - stil, pokritij oksamitnim kilimom, shcho spuskaºt'sya do samo¿
zemli. Na stoli kandelyabr, rozp'yattya, pisochnij godinnik, veliki knigi,
paperi. Bilya stola - vazhke gotichne krislo. Pozad n'ogo gotichnij
monumental'nij kamin. Pravoruch - vhidni dveri, prosto - veliki vazhki
dzeri, obabich yakih stoyat' dva vartovih gajduki z topircyami.
I
Pidsudok Labenc'kij, stoyachi kraj stola, rozbiraº paperi ta peregortaº
veliku knigu u vazhkij opravi.
Uvihodit' zhovnir i podaº Labenc'komu lista z velikoyu pechatkoyu.
ZH o v n i r. List do vel'mozhnogo pana suddi vid jogo mosci regimentarya
Stempkovs'kogo. (Vihodit').
Labenc'kij rozpechatuº lista i klade jogo na stil.
G a j d u k (uvihodit'). Tam znov prijshla ta divchina, shcho pitalasya pana
suddi. Plache i duzhe prosit'.
L a b e n c ' k i j. Nehaj chekaº. Zaraz ne mozhna. Pana suddi shche nemaº?
G a j d u k. Nemaº.
L a b e n c ' k i j. Idi. (Gajduk vihodit'). Ne bachili tut tvo¿h sliz -
tezh... veshtayut'sya...
Uvihodit' suddya Dubrovs'kij, nevelika na zrist, suha lyudina z zhivim
bliskuchim poglyadom, gordoyu postavoyu, tonkimi risami nervovogo oblichchya.
CHorne volossya trohi posivilo na viskah, a chorni, dovgi viliskuvati vusi
opuskayut'sya vniz iz bokiv chervonih ust, vidtinyayuchi matovu blidist' rivno
vigolenogo oblichchya. Suddya vdyagnenij u chornij staropol's'kij zhupan, a
poverh n'ogo oksamitnij nedovgij kozhushok. SHabli pri n'omu nemaº.
Pidijshovshi do stola, vin kivaº Labenc'komu, shcho poshtivo vklonyaºt'sya jomu, i
sidaº v svoº krislo.
D u b r o v s ' k i j. Gotovi orderi do voznogo?
L a b e n c ' k i j. Tak, yasnovel'mozhnij pane suddya. Gotovi. (Podaº).
D u b r o v s ' k i j (pidpisuº). Zaraz zhe nadislati. Dali shcho? Listiv
ne bulo?
L a b e n c ' k i j (podaº). List vid regimentarya Stempkovs'kogo pro
vikonannya ekzekuci¿ do karannya na gorlo po dekretu vel'mozhnogo pana.
(CHitaº). "Po vskazannyu dekretu Sudu ZHitomirs'kogo ekzekuciya karannya na
gorlo vikonana i sut' postinani nizhchemenovani gajdamaki i svavol'ni lyudi:
Vasil' Prokopenko, Gnat Bilij, Stepan Piotrovs'kij, Ivan Botvinenko, Fedir
Kozan, Vasil' SHevchuk, Semen Loboda, YAkiv Rudenko, Riznichenko Ivan i
Riznichenko Timish... Rost haec * (* Pislya c'ogo (lat.).) - serpnya dvadcyat'
shostogo tezh postinani sut' - Andrij Sereda, Prokip CHerednichenko, SHvec'
Ivan i SHvec' YAvtuh, Kucopalij Taras, Gladizhenko Stepan, Rimarenko..."
D u b r o v s ' k i j (perepinyaº). YAk Rimarenko! YA ne dekretuvav
Rimarenka na smert' - ce toj Rimarenko, zdaºt'sya, shvec', shcho provodiv
gajdamakiv do yakogos' hutora - Rimarenko Petro...
L a b e n c ' k i j. Tak, yasnovel'mozhnij pane.
D u b r o v s ' k i j. Petro Rimarenko z Gajsina. Jogo dekretovano lishe
na 100 kanchukiv pid shibeniceyu. Zaraz zhe podivit'sya v knizi. Pan
Stempkovs'kij dozvolyaº sobi lamati mo¿ dekreti - chi ya vzhe ne suddya v
ZHitomiri? Godi vzhe z cim listom, shcho dali?
L a b e n c ' k i j (podaº). Rezolyuciya pro YAkima Sikunenka z Baran'ogo
Polya, shcho vpustiv do sebe dvoh gajdamakiv i ne zavazhiv nepristojno zabiti j
zamorduvati v svo¿j hati shlyahetnogo pana Plavs'kogo.
D u b r o v s ' k i j. Do karannya na gorlo?
L a b e n c ' k i j. Tak, yasnovel'mozhnij pane, - yako gvaltivnika i
buntivnika in causa iniuriae publicae* (* U spravi derzhavnih zlochiniv
(lat.).) zlovlenogo, na stinannya shi¿ dekretuº.
D u b r o v s ' k i j (pidpisuº). Dali.
L a b e n c ' k i j (podaº). Item* (* Tak samo (lat.).) Gric'ko Loboda
z Novoselici, shcho provodiv zakordonnu vatagu do kozac'ko¿ dolini i zabrav
sobi chuzhi kazani... item Vorobchenko Ivan iz Kam'yanki, shcho hodiv za vatagoyu
Zaliznyaka, za kin'mi, - potim zabrav i zarizav chi¿hs' voliv.
D u b r o v s ' k i j (vagayuchis'). SHCHos' ya ne pam'yatayu. Hiba cih tezh na
gorlo? Voni zh, zdaºt'sya, nikogo ne zabili.
L a b e n c ' k i j. Tak, yasnovel'mozhnij pane, ale po sili paragrafiv
pershogo i drugogo artikulu s'omogo rozdilu 14 Statutu, yako zlodi¿, shcho
zlovleni na shkodi i generaliter* (* Zagalom, vzagali (lat.).), za
gajdamac'ki ekscesi i lotrovs'ki zvicha¿, - vinni sut' smerti.
D u b r o v s ' k i j. Tak, tak, nu, shcho zh, navarili piva, to treba jogo
piti. (Pidpisuº). Dali.
L a b e n c ' k i j. Suplika do vel'mozhnogo pana yako¿s' Stefani¿
Brazhnyuk.
D u b r o v s ' k i j. CHogo vona prosit'? Pevno, kogo-nebud'
pomiluvati?
L a b e n c ' k i j. Tak, yasnovel'mozhnij pane. Vona prosit' pomiluvati
¿¿ narechenogo, Vasilya Hmarnogo, shcho nibito ni v chomu ne vinnij... prosit'
dopitati svidkiv - Romanchenka Pavla, Lozhku Vonifatiya, Meleshku Mihajla i
Dzhurdzhu YAkima, shevcya.
D u b r o v s ' k i j. Hmarnij - Vasil' Hmarnij... A, pam'yatayu - ce toj
vrodlivij kozak, shcho jogo dopituvali pozavchora. Mogutnya lyudina - ne divno,
shcho za n'ogo divchata prosyat'.
L a b e n c ' k i j. Tak, vel'mozhnij pane. Cej Hmarnij º najshkidlivishij
zlochinec', mozhna skazati, vsiº¿ lotrovs'ko¿ spravi principal* (* Principal
- glava, gospodar.).
D u b r o v s ' k i j (zadumlivo). Tak, tak, ya pam'yatayu. Zdaºt'sya, vin
zuhvalo vidpoviv na sudi. A de jogo sprava?
L a b e n c ' k i j (podaº). Rezolyuciyu vzhe napisano - vinen ºst'
smerti...
D u b r o v s ' k i j (peregortaº spravu). A, vin i hlopiv tezh
buntuvav?
L a b e n c ' k i j. Tak - v Lisyanci, Sarazhincyah, Verbivcyah - skriz' do
buntu, do povstannya i rebeli¿* (* Rebeliya - zakolot.) pidmovlyav, skil'ki
kup do Zaliznyaka vidislav. O, to shpak, shpakami godovanij.
D u b r o v s ' k i j. Tak... (Grize pero). A de zh cya narechena, shcho
prosit' za n'ogo? Vona tut? Pan ¿¿ ne bachiv? Hodit' spitajte, i yakshcho vona
tut, - poklichte ¿¿ syudi.
G a j d u k (uvihodit'). Do yasnovel'mozhnogo pana knyaginya Vil'komirs'ka,
graf Ruzhins'kij i grafinya Bragins'ka.
D u b r o v s ' k i j (pidvodit'sya). Knyaginya Vil'komirs'ka - ordinatka*
(* Ordinatka - vlasnicya maºtku.) Vroclavs'ka? Nu, to prosi ¿h syudi.
Podaj meni poyas z kindzhalom. (Gajduk podaº. Dubrov-s'kij zastibaº poyas.
Do gajduka). Prosi.
Gajduk vihodit'.
II
Uvihodyat': knyaginya Vil'komirs'ka, graf Ruzhins'kij i grafinya Bragins'ka.
Knyaginya zaraz zhe sidaº u visoke gotichna krislo pravoruch. Poruch ne¿, po cej
bik - grafinya Bragins'ka. Graf staº poki za ¿¿ krislom.
D u b r o v s ' k i j (ciluº ruku knyagini). Vitayu najyasnishu knyaginuyu.
CHim mozhu sluzhiti yasnovel'mozhnij pani?
V i l ' k o m i r s ' k a. Vsim! ªdina nadiya na pana. Pan suddya znaº,
shcho gajdamaki zrujnuvali mij Lipovec'kij zamok - vderlisya i pograbuvali
get' use: zoloto, sriblo, chervoni groshi, klejnodi, perli i samocvitne
kaminnya - vse pograbuvali, zrujnuvali, spalili. Desyat' mil'joniv zlotih
koshtuº meni cya shkoda, ale girsh za vse - ce vtrata slavetnogo almaza, shcho
vazhiv 123 karati i buv pershim kamenem na Ukra¿ni i v cilij Pol'shchi.
D u b r o v s ' k i j (skrikuº). YAk! Almazne zhorno! To nevzhe zh i vin
buv u Lipovcyah?
V i l ' k o m i r s ' k a (zithaº). Tak, mij pane, - i vin. Ale hto zh
mig spodivatis' takogo liha? Otzhe, pan chuv pro cej nezrivnyannij kamin'. Za
velikist' ta cherez pleskuvatu formu jogo prozvano "almazne zhorno". I os'
ce zhorno propalo. Kamin' lezhav u mo¿j opochival'ni v okremij skrin'ci na
podushci blakitnogo oksamitu.
R u zh i n s ' k i j. I podumati, shcho cej nezrivnyannij almaz potrapiv
yakomu-nebud' gajdamaci v namazanij d'ogtem sorochci, shcho j ne diznaºt'sya
nikoli, yakij skarb popav u jogo ruki, i prodast' jogo pershomu korchmarevi
za chotiri groshi abo za pivkvarti gorilki.
V i l ' k o m i r s ' k a. YA vzhe obicyala nagorodu v tisyachu chervinciv
tomu, hto vkazhe, de cej kamin'. Ale, mij pane, meni kazali, shcho zamok
grabuvala vataga yakogos' Hmarnogo, i kazhut', shcho cej Hmarnij...
L a b e n c ' k i j (vtruchaºt'sya). Tak, najyasnisha pani. Cej Hmarnij u
nas, i ya same zaraz dopovidav panovi suddi pro jogo spravu.
V i l ' k o m i r s ' k a (shvil'ovano). O, yaka nagoda, mij pane! To
nehaj vin til'ki skazhe, de kamin', i ya zaplachu korolevi yakij shoche vikup
za zhittya c'ogo hlopa.
To de zh vin? CHi ne mozhna jogo pobachiti? O, nehaj pan nakazhe, shchob jogo
priveli syudi.
D u b r o v s ' k i j (znizuº plechima). Pereproshuyu najyasnishu pani, ale
cej Hmarnij vinen ºst' smerti, a sud jogo korolivs'ko¿ milosti - ce ne
kramnichka abo maºtok, de mozhna kupiti hlopa. Zlochinec' nalezhit' ne meni, a
pravosuddyu.
V i l ' k o m i r s ' k a (gordo). SHCHo zh, koli pan Dubrovs'kij ne
vlasten c'ogo zrobiti, ya napishu lista do koronnogo lovchogo Branic'kogo -
velikogo get'mana Ukra¿ni. Vin maº dosit' vladi.
D u b r o v s ' k i j (takozh gordo). Koronnij lovchij ne maº v cij
spravi bil'sho¿ vladi, nizh ya sam. Jogo milost' korol' daruvav meni take zh
jus gldii* (* Pravo mecha, pravo karati na gorlo (lat,).) pravo mecha na
Ukra¿ni, yak i get'manovi Branic'komu. YA mozhu karati i miluvati vlasnim
mo¿m dekretom.
V i l ' k o m i r s ' k a. Nu, to v chomu zh rich! Nevzhe zh ya ne mozhu
kupiti zhittya hlopa vzamin almaza, shcho za n'ogo mozhna mati sto sil,
pozasolyuvanih takimi hlopami, yak vin.
D u b r o v s ' k i j (usmihaºt'sya.) Knyaginya tak dumaº? Ale najyasnisha
pani shche ne znaº, z kim vona matime dilo. Nu, shcho zh - ya velyu privesti c'ogo
gajdamaku. Pobachimo, chi shoche shche vin distati zhittya cinoyu almaza pani. Pane
Labenc'kij, skazhit', shchob priveli zlochincya.
Labenc'kij vihodit'.
V i l ' k o m i r s ' k a. Dyakuyu, mij pane. YA ne vmru spokijno, azh poki
cej kamin' ne vernet'sya v nash rid. YA ne mozhu primiritisya z takoyu vtratoyu.
D u b r o v s ' k i j. O knyagine! Skil'ki shlyahetnih familij na Ukra¿ni
vtratilo shche bil'she, nizh vi, - zhittya svo¿h ditej, - c'ogo vzhe ne vernesh,
knyagine.
V i l ' k o m i r s ' k a (z nezadovolennyam). ZHittya, zhittya. CHogo varte
zhittya v nashi chasi! Ale inshi i nichogo ne vtratili - os', napriklad, moya
prinadna neboga grafinya Bragins'ka. (Smiºt'sya). Vi znaºte, shcho vona
vtratila pid chas rizanini? Til'ki zolotogo naperstka z pal'cya.
B r a g i n s ' k a. T'otyu! YAk vam ne soromno!
R u zh i n s ' k i j. YAk naperstka? O, to cikavo!
V i l ' k o m i r s ' k a. Tak, zvichajnogo, hoch i zolotogo naperstka.
Ale zdaºt'sya, shcho razom iz naperstkom grafinya vtratila shche svoº divoche
serce.
R u zh i n s ' k i j. Nu, za takoyu vtratoyu panyanki ne duzhe sumuyut'. Ale
pri chomu zh tut gajdamaki?
V i l ' k o m i r s ' k a. Spitajte Gel'cyu, nehaj vona vam rozpovist'.
B r a g i n s ' k a (spalahnuvshi). T'otyu! YA zh vas prosila...
V i l ' k o m i r s ' k a (bere za pidboriddya i ciluº divchinu). O, ya ne
divuyus' tomu ricarevi, shcho vzyav tvogo naperstka. A bulo ce tak. Litom
grafinya gostyuvala v YAbluncyah u zamku Adama Kalinovicha, i os' koli raptom
pochalasya cya bezgluzda rizanina, gajdamaki chi ne v pershu zh nich vderlisya do
zamku, - mozhete uyaviti sobi, shcho tam bulo. Temna nich, pozhezha, strilyanina,
yurba ozvirilih buntivnikiv, shcho rozsipalas' po zamku, zabivayuchi vsih, hto
potraplyav ¿m do ruk... vsih zamordovano i zabito. YAk til'ki pochalasya
trivoga, Gel'cya v odnij koshuli vibigla v park i odrazu zh potrapila v ruki
dvoh chi tr'oh gajdamakiv, shcho shopili ¿¿ i ponesli v temryavu nochi...
B r a g i n s ' k a (zakrivaº lice rukami). Ah!
R u zh i n s ' k i j. A, merzenni gadi!
V i l ' k o m i r s ' k a. Ale ciº¿ zh hvilini des' uzyavsya yakijs'
nevidomij ricar, vihopiv majzhe nepritomnu Gel'cyu z ruk lotriv, odnim
udarom oboronivsya vid ciº¿ svoloti i odnis na vlasnih rukah grafinyu v
susidnº selo do popa. Zalishivshi ¿¿ tam u bezpeci, vin znik tak samo
nespodivano, yak i z'yavivsya. I til'ki na proshchannya vzyav u Gel'ci zolotij
naperstok, shcho buv u ne¿ v toj chas na pal'ci.
D u b r o v s ' k i j. CHudova prigoda. I grafinya ne znaº, hto buv cej
nevidomij ricar?
R u zh i n s ' k i j. Ale vidkilya zh uzyavsya toj zagadkovij ricar? Mozhe,
grafinya pomililas'? Mozhe, to buv yakij-nebud' hlop abo ¿hnij vatazhok, shcho
jogo vrazila krasa panyanki. Ce bulo b zovsim ne divno.
B r a g i n s ' k a (pidvodit'sya, shvil'ovana i prinadna v svo¿m
zbentezhenni). A, ni, ni, - ce buv chudovij, prekrasnij ricar. Ochi jomu
syali, mov zori, zolotij sholom goriv na chornih kucheryah, i vsya jogo gorda
postava i kozhnij ruh jogo tila buli povni shlyahetno¿ velichnosti i sili...
Hto vin, vidkilya... ya ne znayu. Mozhe, ce buv chuzhozemnij ricar... na n'omu
buv oksamitnij kamzol, yakih ne nosyat' u nas, i, zdaºt'sya, zolotij mech na
boci.
V i l ' k o m i r s ' k a (oburena). Nu, podumaj til'ki, nerozumna
divchino, - de mig uzyatis' chuzhozemnij ricar u vashih YAbluncyah! Ta j kudi vin
podivsya?
B r a g i n s ' k a. Ni, t'otyu, ya znayu i viryu v n'ogo. Vin uzyav mij
naperstok, i z togo chasu, de b ya ne bula, moya dusha nalezhit' jomu, mojomu
zbavitelyu.
Uvihodit' Labenc'kij iz serednih dverej.
L a b e n c ' k i j. Zlochinec' tut, vel'mozhnij pane.
D u b r o v s ' k i j. Nehaj uvedut'.
Labenc'kij odchinyaº seredni dveri, i gajduki vvodyat' Hmarnogo, yakij
zupinyaºt'sya poseredini zali. Ce vrodlivij, mogutn'o¿ budovi kozak, shcho na
viraznomu jogo oblichchi nespokijna dumka, pristrast' i muka naklali svij
vidbitok. Postava gorda i spokijna, ruki v zalizah.
V i l ' k o m i r s ' k a. Tak os' yakij cej Hmarnij... ya uyavlyala jogo
sobi zovsim inshim.
R u zh i n s ' k i j. Zvir odmitnij - hutrovij, nema chogo kazati.
D u b r o v s ' k i j. Vasil' Hmarnij! Sud jogo korolivs'ko¿ milosti
rozglyanuv tvoyu spravu i zvazhiv usi tvo¿ vchinki i zli¿ ekscesi. Ti,
zdaºt'sya, lyudina pis'menna i sam rozumiºsh, shcho vini tvo¿ sut' gorlovi¿. Ti
grabuvav zamki, skarbi i maºtki pans'ki, vzrushayuchi spokij pospolitij, ne
mayuchi zhodno¿ cnoti, ti pochiniv veliki krivdi i shkodi, piddanih pans'kih na
bunti gajdamac'ki i rebeli¿ pidmovlyav, ti gurtuvav gajdamac'ki kupi i
posilav ¿h do Zaliznyaka ta inshih rizuniv; mayuchi dostatnij shmatok hliba, ti
vidvazhivsya pidnyati ruku na paniv svo¿h, ne dbayuchi na povelinnya bozhi¿, na
viru hristovu, na pravo Rechi Postolito¿. Za vsi ci¿ vchinki i fortel'ni
ekscesi* (* Tut: zlochinni di¿.) vinen ti smerti.
R u zh i n s ' k i j. O, pan Dubrovs'kij znaº, yak treba rozmovlyati z
holopami. Ale shcho z nimi rozmovlyati, - na shibenicyu, ta j godi.
H m a r n i j. I spravdi, pro shcho rozmovlyati? Ne tishte sebe dumkoyu, pane
Dubrovs'kij, shcho vi chinite sud nad nami. Ne sud - a rozpravu, bo ne
zlochinciv vi karaºte, a ves' narod, yakij vidvazhivsya skazati, shcho vin ne
bidlo, a maº vil'nu dushu. Spokij i mir pospolitij! CHi ne vi zh jogo zrushili
pershi? CHi ne vi zh pershi nagnali v Smilyanshchinu tisyachi zhovniriv iz
regimentarem Voronichem, shcho pozganyav narod v obozi, shcho utiskav i nishchiv jogo
doshchentu. A gvalti i zli¿ ekscesi? CHi ne vi zh pershi znushchalisya z nas i v
CHerkasah, i v Korsuni, i v ZHabotini? CHi ne vashi zhovniri vikruchuvali ruki i
nogi, rozrivali roti, bili kanchukami, poki m'yaso odvalyuvalosya shmatkami,
morduvali, palili zhivcem! To ne divujtesya zh, koli vibuhlo polum'ya, shcho vi
jogo sami rozdmuhali. Maºte sokiru, pane Dubrovs'kij, stinajte golovi,
stinajte, koli zmozhete styati ¿h cilomu narodovi. Ale zhivij narod, i ne
vmre Ukra¿na, i ne bude vam hlopom vil'nij odvazhnij narod!
R u zh i n s ' k i j (kriz' zubi). Sobaka, psya vira...
D u b r o v s ' k i j (do knyagini). YAsnovel'mozhna knyaginya chula. Pani
vse zh taki hoche jogo spitati?
V i l ' k o m i r s ' k a (shvil'ovano). Tak, proshu, mij pane.
D u b r o v s ' k i j. Sluhaj, dobrodiyu Hmarnij. Koli ti grabuvav zamok
knyagini Vil'komirs'ko¿ v Lipovcyah, tam buv velicheznij almaz knyazhogo rodu,
tak zvane Lipovec'ke zhorno, - vin lezhav v opochival'ni knyagini v skrini, na
blakitnij podushci. CHi ne znaºsh ti, de podivsya cej almaz, shcho rivnogo jomu
nemaº na vsij Ukra¿ni? Koli ti skazhesh, de vin, i almaz cej povernet'sya do
knyagini, ya vryatuyu tebe vid smertno¿ kari.
V i l ' k o m i r s ' k a (vtruchaºt'sya). Tak, tak, mij kozache, ya vnesu
za tebe vikup korolevi i podaruyu tobi zhittya, koli ti dopomozhesh nam vernuti
cej almaz.
H m a r n i j . (movchit', potim usmihaºt'sya hmuro). SHCHo zh, vihodit', i
hlops'ka dusha chogo-nebud' varta, koli vel'mozhna knyaginya hoche ¿¿ kupiti.
Adzhe zh u paniv use prodaºt'sya, ne til'ki hlopi - i gonor, i laska
krulivs'ka. Til'ki ne kupiti vam kozac'ko¿ dushi, najyasnisha knyagine, i ne
skazhu ya vam, hto vzyav almazne zhorno v tu veselu nich, koli payuvali zdobich
mo¿ hlopci u vashomu shlyahetnomu zamku. SHkoda meni til'ki, shcho ne bulo todi
vas iz nami. Daruvav bi ya i vam nagorodu na vsyu vashu lasku hlopam, - i za
chinshi, i za l'on, i za hmil', i za pryadivo, za obzhinki i zaorki - za vsi
kanchuki, yakimi vignitali z nas pit derzhavci vel'mozhno¿ pani. Til'ki,
zamist' almaznogo klejnoda, mi b nadili vam na vel'mozhnu shiyu najbil'she
zhorno, shcho znajshlosya b na lipovec'kih mlinah.
R u zh i n s ' k i j (rozlyuchenij, pidbigaº do Hmarnogo). YAk ti smiºsh
rozmovlyati z vel'mozhnoyu knyagineyu, paskudo! (B'º jogo po licyu). Sobaka, vsya
krev!
Hmarnij kidaºt'sya na n'ogo silkuyuchis' rozirvati zaliza na rukah. Tri
gajduki na preveliku silu zupinyayut' jogo.
Ruzhins'kij odskakuº, Dubrovs'kij i Bragins'ka pidvodyat'sya shvil'ovani.
Vsya cya scena vidbuvaºt'sya duzhe hutko.
H m a r n i j (krichit', silkuyuchis' virvatisya z ruk gajdukiv). Merzoto!
Ti vdariv mene, polonenika, z rukami v zalizah. I cya divchina ne plyunula
tobi v lice. Get'i (Vidshtovhuº gajdukiv). Sluhaj-no, yasnovel'mozhna
knyagine! YA znajdu tobi tvij almaz, ya ne proshu zhittya na obmin - nehaj
zavtra zh zitnut' meni golovu v Kodni - til'ki rozv'yazhi meni ruki, shchob ya
mig plyunuti v lice c'omu negidnikovi! Os' mij vikup za tvoº almazne zhorno!
III
Tiº¿ zh hvilini v zalu z bokovih dverej vbigaº Stesya i pershe nizh ustigli
¿j pereshkoditi, kidaºt'sya na grudi Hmarnomu z krikom "Vasilyu". Ce moloda
garna divchina, v zvichajnomu vbranni gorodyanki, v gaptovanij perlami
koshuli* (* Koshulya - sorochka.) yaku vidno z vikotu oksamitno¿ sukni, shcho
shchil'no ohoplyuº stan divchini. Volossya zapletene v dvi kosi.
S t e s ya. Vasilyu, Vasilechku, ridnij, kohanij, shcho voni zrobili z toboyu!
(Girko plache, vsya zdrigayuchis', na jogo grudyah).
D u b r o v s ' k i j (nablizhaºt'sya do grafa). Dozvol'te vam zauvazhit',
yasnovel'mozhnij pane, shcho vash vchinok ºst' nedostojnij shlyahticha i ricarya.
Poryadnij cholovik ne dozvolit' sobi biti po licyu zv'yazanu lyudinu, ta shche
udekretovanu na smert'. Cej cholovik zavtra umre, i jogo osoba svyashchenna.
S t e s ya (shcho prisluhaºt'sya do sliv Dubrovs'kogo, hutko obertaºt'sya, ne
zalishayuchi, prote, ruki Hmarnogo, do yako¿ vona prigornulasya pered cim. Ale,
pochuvshi ostanni slova Dubrovs'kogo, vona z krikom, opanovana zhahom,
kidaºt'sya do nig suddi, vhopivshi jogo ruku). Ni, ni, yasnovel'mozhnij pane
suddya, c'ogo ne mozhe buti... vi ne mogli skazati cih strashnih sliv... vi
ne mozhete zasuditi jogo... skazhit' zhe, shcho ya pomililas'... hiba zh vin mozhe
vmerti? (Vona revno plache). Vmerti... vin... kohanij, ridnij... O pane, o
vel'mozhnij pane suddya.
D u b r o v s ' k i j (do gajdukiv, holodno). Pidnimit' cyu divchinu.
Gajduki pidijmayut' i oberezhno odvodyat' nabik Stesyu, shcho tipaºt'sya v
¿hnih rukah.
R u zh i n s ' k i j (robit' krok do Dubrovs'kogo i vidpovidaº zgorda,
uhopivshis' za shpagu). Ne vam bi vchiti mene, pane suddya, - ya, graf
Ruzhins'kij, zabiv na vijni sotni vorogiv svoºyu shableyu, - vi zh, pane suddya,
vmiºte vbivati lyudej til'ki... vashim perom.
D u b r o v s ' k i j (povazhno). Pravda, yasnovel'mozhnij pane, - ya
hvorij i takij slabij, shcho navit' zolotij poyas ne derzhit'sya na mo¿m tili, i
moyu shablyu nosit' za mnoyu mij gajduk. Ale v tu griznu godinu, koli vogon'
povstannya ohopiv vsyu Ukra¿nu i pan graf sidiv spokijno v Varshavi, ya odin
stav na oboronu nashih osel', oboroniv ZHitomir, Berdichiv i Ovruch... YA bivsya
z nimi (pokazuº na Hmarnogo) v chistomu poli, v rivnomu boyu, pershe yak
uzyatis' za pero, shchob stinati ¿m golovi. (Do gajdukiv). Vivedit' zlochincya.
Pereproshuyu, najyasnisha knyagine. Spravi chekayut' mene. Uklonyayus' vel'mozhnij
pani. (Uklonyaºt'sya gostyam i hoche jti).
S t e s ya (pobachivshi ce, znov kidaºt'sya do nig Dubrovs'komu, hapayuchi
jogo ruki). Milosti, milosti, mij laskavij, mij yasnovel'mozhnij pane.
(Ciluº jomu ruki). Visluhajte, til'ki visluhajte mene, - vi zh maºte volyu,
vi mozhete zrobiti vse, shcho zahochete... O, to blagayu zh vas slizno, zaklikayu
vas laskoyu bozhoyu... ne robit', ne robit' togo, shcho ne mozhna popraviti... YA
zaraz... ya zaraz zhe vam use... vse... Hiba j mozhna jogo, ridnogo...
ºdinogo... (Revno plache).
D u b r o v s ' k i j (holodno). Pane Labenc'kij, vivedit' cyu divchinu.
Stesya pidvodit'sya hitayuchis' i divit'sya navkrugi netyamushchim poglyadom.
H m a r n i j (z neskazannoyu mukoyu na lici). Stesyu...
V i l ' k o m i r s ' k a (shcho bachit', yaka muka vidbivaºt'sya na lici
Hmarnogo). To shcho zh, mij horobrij kozache? Mabut', º shche na sviti skarbi,
dorozhchi za gajdamac'ki nenavisti... sl'ozi divochi... Ne shotiv uzyati
vikupu za almaz - mozhe, viz'mesh za almaznu sl'ozu divochu?
S t e s ya (kidaºt'sya do knyagininih nig i ciluº ¿¿ ruki). Radi boga,
radi laski bozho¿, blagayu vas, najyasnisha pani... Pomozhit', viryatujte jogo,
moya kohana pani... YA zh sluzhitimu vam cilij svij vik, til'ki vryatujte...
vryatujte meni mogo... mogo... ridnogo... ºdinogo. (Plache).
V i l ' k o m i r s ' k a (znizuº plechima). YA hotila ce zrobiti, ale
vin sam ne hoche. SHCHo zh, mozhe, ti zumiºsh dobitis' c'ogo, - spitaj u n'ogo,
de vin podiv moº almazne zhorno.
S t e s ya (bezpritomno, ale zdivovano). Almazne... zhorno?
V i l ' k o m i r s ' k a. Tak, moya lyuba, - velikij almaz mogo rodu.
(Pidvodit'sya. Stesya tezh). Znajdi meni cej kamin' i, prisyagayus' tobi svo¿m
knyazhim slovom, - ya zaplachu vikup za tvogo Vasilya. Proshchavajte, pane
Dubrovs'kij. Znachit', vi obicyaºte meni pomiluvati c'ogo cholovika, yak
najdet'sya mij almaz?
D u b r o v s ' k i j (znizuº plechima). Nu, shcho zh, nehaj tak, ya
zgodzhuyus' vidstrochiti stratu na dvadcyat' den'.
V i l ' k o m i r s ' k a. Dyakuyu. (Daº jomu ruku, yaku vin ciluº).
Hodim, Gel'cyu. (Do Stesi). CHuºsh, moya divchino, shukaj; yashco znajdesh almae -
vin zalishit'sya zhivij. (Vihodit' iz Bragins'koyu).
R u zh i n s ' k i j. CHuºsh, divchino? (Bere Stesyu za pidboriddya). A v
hlopa nepoganij smak. CHuºsh, hlope, - º taka zgoda - mi pobavimos' trohi z
tvoºyu narechenoyu. (Smiºt'sya).
H m a r n i j. Postrivaj, thore, ti shche zaplatish meni za vse.
R u zh i n s ' k i j (bajduzhe). Mozhesh distati u Stempkovs'kogo v Kodni -
vin tobi zaplatit' za mene... sokiroyu. (Vihodit' smiyuchis').
V tu zh hvilinu gajduki vivodyat' Hmarnogo v seredni dveri, shcho z gryukotom
zachinyayut'sya za nimi.
S t e s ya (otyamivshis', krichit'). Vasilyu, Vasilechku! (Bizhit' za nim, ale
padaº, zomlivshi, sered zali).
D u b r o v s ' k i j (zupinyayuchis' nad neyu v rozdumi). Neshchadno mele
mlin zhittya, i ne tvo¿m slabim rukam zupiniti ci zhorna, moya mila.
Zavisa.
DIYA DRUGA
Korchma nedaleko vid rus'kogo kordonu. Prosto poseredini vhidni dveri.
ªvrej-shinkar poraºt'sya pravoruch za svo¿m shinkvasom* (* SHinkvas -
prilavok.), ohkayuchi ta zithayuchi. Livoruch - dva nevelikih stoli; za odnim,
shcho blizhche do rampi, - nemaº nikogo, a za drugim, shcho na zadn'omu plani, -
dva nepevnogo viglyadu shlyahtichi - pan Lozka i pan Prozka - p'yut' i grayut' u
karti i shchohvilini svaryat'sya. Krim tih stoliv, º shche dva - tezh nemaº kolo
nih nikogo; odin pravoruch bilya samo¿ rampi i drugij - poseredini.
P a n L o z k a (tovstij, chervonolicij, z velicheznimi vusami). Aga! A
c'ogo ne hochesh! A c'ogo... (V azarti lyaskaº kartami po stolu). A neh pan
pokazhe svoyu kralyu - zdos' vona v pana duzhe soromliva, nenache popivna. A
maesh. (Regoche zadovolenij). YA tebe zazhenu na sliz'ke!
P a n P r o z k a (hudij, zhovtij, zi zlobnim, ºhidnim licem ta dovgim
nosom). A do sta dyabliv! Psheklenta nedolya! Hoch bi ºdinu kartu! Gej,
shinkaryu! SHCHe kvartu medu, shchob tebe SHvachka* (* SHvachka Maksim - odin z
kerivnikiv Koli¿vshchini, zaporoz'kij kozak.) spisom proshiv.
K o r ch m a r (podaº med). Nu, shcho take! CHogo pan laºt'sya? Hvaliti -
boga, SHvachki vzhe nemaº. Nashcho panu toj SHvachka - t'fu!
P r o z k a. Dobre, dobre! Idi. Malo vin vas rizav, do sta dyabliv. Ale
shchos' pan duzhe shchasno graº... Gm... CHi ne dopomagaº pan svo¿j fortuni?
L o z k a (rozlyutovanij). Pane Prozka! (Hapaºt'sya za shablyu).
P r o z k a (tezh). Pane Lozka!
L o z k a. Koli panovi shkoda groshej, to treba bulo grati v nosa -
garazd, shcho vin u pana takij dovgij.
P r o z k a. Pane Lozka!
L o z k a. Pane GIrozka!
P r o z k a. SHCHe raz, do sta dyabliv! (Zdaº karti). Znov ci psheklenti
vini. (Lyaskae zlisno kartami po stolu).
L o z k a (zadovolenij, regoche). A maºsh! A ne hodi, pane Prozka, z vin.
YAk kazala sroka vroni-ne hod' po pshenici, bo viskochit' hlop z kaminnyam -
tebe pokalichit'. (Regoche).
P r o z k a (zlisno). SHCHos'-to pan Lozka vse prigaduº hlopiv. Mabut',
voni jomu duzhe do vpodobi. A skazhit', bud' laska, pane Lozka, chogo ce pan
buv togo misyacya na yarmarku v Ignativci, koli tam gajdamaki beshketuvalj?
L o z k a (zbentezhenij). YAk to v Ignativci?
P r o z k a. Tak, pane, v Ignativci?
L o z k a. YA... ya buv tam u svogo shvagra.
P r o z k a (ºhidno). A chogo zh to pan potrapiv za moskovskij kordon ta
piyachiv tam u borshchagivs'kih chenciv?
L o z k a (ostatochno zbentezhenij). YA... yakih chenciv? SHCHo to pan
vigaduiº?
P r o z k a. Tak, pane, u tih chenciv, de gajdamaki hovalis'. A chi ne
hoche pan pobuvati u regimentarya Stempkovs'kogo v Kodni?
L o z k a (rozlyutovanij, shoplyuºt'sya i vijmaº shablyu). Ah ti, sobako,
psya viro, kotolupe poganij! YA tobi pokazhu, yak kalyumniyu* (* Kalyumniya -
naklep.) chiniti! (Napadaº na Prozku).
P r o z k a (tezh vihoplyuº shablyu i oboronyaºt'sya). Hto, ya kotolup! A, do
sta dyabliv, ya tobi pokazhu, yak fortel'ni ekscesi chiniti, kaban puzatij!
B'yut'sya.
K o r ch m a r (perelyakanij). Gvalt! Kalavur! Panove! Panove!
Perestan'te. Patrul' ide. ZHovniri! Skriz' po hutorah zhovniri! Areshtuyut',
roblyat' trusi.
II
Stukit u dveri.
Korchmar iz zhahom hovaºt'sya za shinkvas. Pani opuskayut' shabli i sidayut',
tezh zlyakani. Uvihodit' Liya, slipa divchina, ºvrejka, moloda, garna, z
zhurlivim blidim licem, u temnij, podibnij do sorochki sukni, bosa,
prostovolosa. V rukah u ne¿ citra.
L i ya (oberezhno jde v hatu, namacuyuchi rukoyu dorogu, i govorit' iz
mrijnoyu zhurboyu, ni do kogo zokrema ne zvertayuchis'). YAk zimno stalo
nadvori... YAk zamerzli mo¿ bidni bosi nizhki... YA shukala v poli kvitok, ale
pov'yali vsi mo¿ kvitki... (Sidaº pravoruch i perebiraº struni, divlyachis'
pered soboyu).
L o z k a. Gej, YAnkelyu, hto ce taka, bozhevil'na, chi shcho?
K o r ch m a r (nerishuche nablizhaºt'sya do paniv). Ce bidna slipa divchina,
ºvrejka... garna, tiha divchina... ale zh konfederati zabili v ne¿ vsyu
rodinu v Kam'yanomu Brodi... Nemaº v ne¿ ni hati, ni mami, nichogo... Z togo
chasu j oslipla... Tak os' i hodit' po chuzhih hatah... spivaº, vorozhit'...
vse prosit', shchob podaruvali ¿j cherevichki... (Zithaº), 0-oj-oj... YAki teper
chasi nastali...
L i ya. Tak, tak... kupit' meni chereviki, dobri lyudi... YAk zamerzli, yak
pokoloti mo¿ bidni nizhki!.. YA hodila po nivah i shukala kvitok... Ale
pozzhinali get' usi nivi, i til'ki pokolola ya na sterni svo¿ bosi nizhki...
Hiba zh mozhna hoditi po sterni bez cherevikiv?... YAk zimno i bolyache na cim
sviti... YA hotila spitati, de zhivut' lyudi vzimku... Adzhe zh ne u vsih ºst'
hati. De zhivut' perepilochki, koli pozzhinayut' nivi... Mozhe, i ya
perepilochka? Tak, tak... Htos' nazbiraº i pov'yazhe zoloti snopi... a bidna
perepilochka ne matime de prituliti golovu. (Tiho spivaº pid citru).
YAk iz-za gori ta z-za bajraku
Vihodili vchora gajdamaki.
YAk prijshli, bajraki porubili,
Porubavshi, zharko zapalili,
Solovjovih ditej posmalili,
YAk pozhali zhenci spile zhito,
Vzhe nema de perepilci zhiti.
Poletila bidna sirotinka,
Postrichav ¿¿ malen'kij solovejko.
"Oj, kudi letish, malen'ka perepilko,
Ne litaj temnen'ko¿ ti nochi,
Bo pokolesh na sterninochku ti ochi".
"Oj, na shcho meni teper glyaditi,
YAk pomerli mo¿ mali diti".
III
Znov vidchinyayut'sya vhidni dveri i uvihodit' Stesya. Vona zupinyaºt'sya na
hvilinu v dveryah i nenache na kogos' chekaº, divlyachis' nadvir. Potim
zachinyaº, zithnuvshi, dveri i jde v hatu.
S t e s ya (znov vertaºt'sya do dverej i divit'sya, shvil'ovana, nadvir).
Bozhe mij, chogo ce vin tak zabariv... Ah, nareshti-taki.
Makosij uvihodit'. Stesya bere jogo za ruku i vede do stola. Ce
statechnij, uzhe nemolodij kozak, vdyagnenij, yak zvichajnij hutoryanin.
S t e s ya. Nareshti-taki. Nu, hodimo-bo, sidajte zh, Ostape. YA vsya
perehvilyuvalasya za cyu godinu... Nu, shcho, yak... shcho vi diznalisya?
Korchmar podaº pivmiski i zhban iz medom.
S t e s ya. Os', proshu, bud' laska.
Sidayut' za stil pravoruch.
M a k o s i j. Pogane dilo, Stesyu, bachu ya, shcho ne dovedet'sya meni ¿hati
z vami dali. (Stishuyuchi golos). Bachiv ya zaraz odnogo z nashih - pro¿zdu
nemaº, nebezpechno. Lyahi ganyayut' po vs'omu kordonu, skriz' po hutorah
patruli, pid'yazdovi komandi, shukayut' gajdamakiv, hapayut' get' usih, hto
popadet'sya.
S t e s ya (lamaº ruki). Ale shcho zh robiti?.. SHCHo robiti? Os' uzhe minulo
dvanadcyat' den'... dvanadcyat' den' z togo stroku, shcho dav meni suddya... i
nichogo... nichogo. SHCHo zh robiti?.. YAk nabigti ciº¿ tropi? ¯hati v ZHitomir,
kinutis' znov do nig Dubrovs'kogo, blagati, plakati... Bozhe velikij...
Pan Lozka i pan Prozka, yak i pershe, grayut' u karti, ale Prozka ves' chas
prisluhaºt'sya do rozmovi Makosiya, chasto povertayuchi v ¿hnij bik svogo
dovgogo nosa.
M a k o s i j. Ne znayu vzhe, shcho j poraditi tobi, Stesyu... koli zh nihto z
tovarishiv Vasilevih i ne chuv pro cej gemons'kij kamin', ti zh bachish sama -
buli mi i v Borispoli, i v Voronkovi, i v Sulimivci... buli azh u dvoh
monastiryah, - i vse daremno... Nihto j ne chuv pro cej almaz... Buli kubki,
lancyuzhki, klejnodi, kovshi zoloti - bagato distalosya zdobichi ºvreyam i na
nashomu, i na c'omu boci. Ale almaza nihto ne bachiv. Ta j ne viryu ya cij
knyagini, Stesyu.
S t e s ya. Ni, ni, c'ogo ne mozhe buti... YA znajdu cej almaz, hocha b
dovelosya viddati zhittya za n'ogo.
M a k o s i j (chuhaº potilicyu). Sluhaj, Stesyu, ti zh bachish, shcho ne mozhu ya
¿hati dali - na vashu storonu. Os' shcho ya tobi poradzhu. Zdaºt'sya, ºst' shche dva
chi tri choloviki nashih na cij, na lyads'kij storoni. (SHCHe stishuyuchi golos).
Plihanenko v Vil'shanci, ºst' i v Boguslavi: Musij CHepizhenko, yakshcho ne
potrapiv u Kodnyu, serdeshnij. Zapishi sobi na papirec'. Ta shche buv iz nami
odin muzika z Tarashchi - zvali jogo SHenchik - tezh Musij - zapishi i jogo,
Stesyu, grav na cimbalah.
S t e s ya (bere jogo za ruku). Blagayu, blagayu vas, mij dobrij, mij
laskavij Ostape, ne zalishajte mene. Vi zh buli priyatelem Vasilevi - vin tak
vas lyubiv... chi mozhete zh vi zraditi jogo v taku lihu godinu? De zh vasha
priyazn', de vasha chest' ricars'ka?
M a k o s i j (hmurit'sya). Ne spodivavsya ya pochuti takih sliv, Stesyu, -
ne zradiv ya Vasilya, ale shcho zh ya mozhu zrobiti odin? Sluhaj, Stesyu. (Stishuyuchi
golos). Mozhe, meni shche poshchastit' pidmoviti dekogo z nashih - mozhe, mi shche
vstignemo vryatuvati Vasilya, a poki proshchavaj, Stesyu. (Oziraºt'sya). Pam'yataj
zhe, shcho ya kazav - Musij SHenchik - u Tarashchi i Plihanenko - u Vil'shanci. A
najpache - SHenchik-muzika. Ce takij projdisvit, shcho vse znaº, - yakshcho vin ne
chuv pro almaz, to vzhe, pevno, nihto ne znaº. A zaraz ya pidu, bo j tak on
toj nosatij pan shchos' duzhe pil'no do mene pridivlyaºt'sya. Proshchavaj.
(Vihodit').
Pan Prozka tezh pidvodit'sya i vihodit' za Makosiem. Stesya zalishaºt'sya
siditi, shilivshi golovu na ruki.
L i ya (spivaº tihen'ko).
Zasvichu ya svichku, perebredu richku
Do moº¿ milen'ko¿ na odnu nichku.
Svichka yasnen'ka, richka bistren'ka.
CHogos' moya milen'ka s'ogodni smutnen'ka...
Vse chogos' skuchaº, vazhen'ko zithaº...
Z bujnesen'kim vitrom stiha rozmovlyaº...
Vraz chuti odin za odnim kil'ka postriliv. Stesya shoplyuºt'sya i bizhit' do
dverej. Slipa divchina tezh pidvodit'sya, zlyakana.
S t e s ya. Bozhe mij! Nevzhe zh... nevzhe zh jogo spijmali... Ni... ni...
c'ogo ne mozhe buti... (bizhit' do dverej) c'ogo ne mozhe buti.
IV
Ciº¿ hvilini dveri shiroko rozchinyayut'sya i vvalyuºt'sya pan Pshepyurkovs'kyaj,
nachal'nik pid'yazdovo¿ komandi, v suprovodi pana Paushi, dvoh sheregovih,
dvoh kapraliv i dvoh abo tr'oh zhovniriv. Paya Pshepyurkovs'kij zaraz zhe
rozsidaºt'sya za stolom poseredini. Pan Pausha sidaº livoruch, inshi
stanovlyat'sya navkolo.
Pan Pshepyurkovs'kij, tovstij, chervonolicij, samozadovoleno-chvanlivij
polyak.
Stesya vidhodit' pravoruch do slipo¿ divchini.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Nikogo ne vipuskati z korchmi. Gej, YAnkelyu,
vina! Ta divis' - najkrashchogo. (Korchmar pochinaº metushitisya). Pane
Ptushins'kij!
1-j sh e r e g o v i j. Pane komendante!
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Patruli gotovi?
1-j sh e r e g o v i j. Tak, pane komendante.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. SHCHe raz perevirte lyudej i zaraz zhe
vidryadit' po odnomu patrulyu na kozhni dva hutori. SHCHob muha ne proletila.
Subordinaciya, pane!
1-j sh e r e g o v i j. Sluhayu, pane komendante! (Viddaº shanu i
vihodit').
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Nu, to shcho zh, vina!
Korchmar podaº zhban i charki.
K o r ch m a r. Os'dechki, yasnovel'mozhnij pane komendante. Najkrashche
burgunds'ke. Krashchogo nemaº i v Krakovi.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Pane Pshezdec'kij!
2-j sh e r e g o v i j. Do rozkazu pana.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Zaraz zhe uznati, chi dognali c'ogo
psheklentogo gajdamaku. YA gadayu, shcho vin musiv distati dobru kulyu z nashogo
berega. Ga, shcho? Subordinaciya, pane! Rushajte mershchij.
2-j sh e r e g o v i j. Sluhayu, pane komendante. (Viddaº shanu i
vihodit').
P sh e p yu r k o v s ' k i j (do Paushi.) Nu shcho, pane chesniku?* (* CHesnik
- chashnik.) Adzhe zh pan chesnik bachit', yak mi pracyuºmo. O, v mene dobrij
zvichaj na cih gajdamakiv. Muha ne proletit'. Pan chesnik mozhe rozpovisti u
Varshavi, yak pracyuº pan Pshepyurkovs'kij, tovarish horugvi pancirno¿. A shcho zh
vina! Ta shcho ce za charki, sto dyabliv c'omu korchmarevi! Gej, korchmaryu! SHCHo ce
za charki ti nam dav? To shcho v tebe - shinok chi apteka? Hiba ti ne znaºsh, shcho
til'ki v pokrishku mogo kubka vvihodit' plyashka vina, a v samij kubok tri
plyashki! (Skidaº iz stola charki). Zaraz zhe podaj hristiyans'ki kubki zamist'
ciº¿ apteki.
K o r ch m a r (pidbiraº charki). Zaraz, zaraz, yasnovel'mozhnij pane.
(Prinosit' veliki kubki). CHi vi bachili? - piti z takih kubkiv burgunds'ke
vino po chervoncyu kvarta! Z takimi kubkami mozhna hoditi do krinici, a ne do
burgunds'kogo vina.
P a u sh a. O, to vihodit', pan komendant odnakovo duzhij tak na poli
Bahusa, yak i na poli Marsa. Ricars'kij zvichaj, shcho j kazati. (Nyuhaº z
tabakerki i podaº Pshepyurkovs'komu). CHi ne vgodno? Prizvolyajtes', proshu
pana.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Dyakuyu. (Hoche vzyati ponyushku, ale ruka jomu
tak tremtit', shcho vin niyak ne mozhe potrapiti v tabakerku). O, do sta
dyabliv! Zdaºt'sya, i v pana apteka zamist' tabakerki. Niyak ne potrapish.
P a u sh a (smiºt'sya). O, mabut', chimalo kubkiv vihiliv pan na svoºmu
viku, shcho v n'ogo tak tremtyat' ruki.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. V kogo tremtyat' ruki? V mene? Nehaj pan
chesnik nallº meni povnisin'kij kubok vina, azh po sami vincya - pobachimo
todi, chi rozillyu ya hoch kraplyu.
P a u sh a (nalivaº povnij velikij kubok). Povnisin'kij, pane.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (bere tverdo rukoyu cherez stil kubok,
pidnimaº jogo vgoru). Nu, shcho! CHi tremtyat' u mene ruki? (Vihilyaº vidrazu
kubok). Maºsh.
K o r ch m a r. Oj, liho. Desyat' zlotih odnim prokovtom.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Tak-to, pane chesniku, yak do kubka abo do
gajdamakiv, to ne tremtyat' ruki v pana Pshepyurkovs'kogo. O! V mene takij
zvichaj - koli b'yu, to vluchayu (nalivaº znov kubki), a koli p'yu, to ne
zalishayu.
K o r ch m a r. SHCHo pravda, to pravda - znov desyat' zlotih...
P sh e p yu r k o v s ' k i j (bere kubok). Pevno, shcho v c'omu kubkovi
menshe krapel', nizh tih gajdamakiv, shcho ya perebiv na Braclavshchini c'ogo lita.
Pan chesnik znaº pro mo¿ prigodi. O, v mene takij zvichaj: pij do dna, koli
nalivayut', i tancyuj, koli grayut', pil'no sluhaj, koli dzvonyat'.
(Zupinyaºt'sya).
P a u sh a (regoche). I tikaj, koli gonyat'. SHCHo zh vi ne kinchaºte, pane
komendante? Z pisni, kazhut', slova ne vikinesh. A shcho - kazati pravdu -
traplyalosya-taki panu tovarishevi tikati vid tih skazhenih gajdamakiv?
P sh e p yu r k o v s ' k i j (vidrazu vihilyaº kubok. Korchmar zithaº).
Panu chesnikovi legko kazati, sidyachi v Varshavi, neh bi pan sam poprobuvav.
(Znov nalivaº kubok). A koli b panu chesnikovi dovelosya, yak, napriklad,
meni v Krikovcyah, vidbivatisya vid visimdesyati gajdamakiv odrazu. Bulo ce,
yak zaraz pam'yatayu, kolo grebli. Til'ki shcho prijshli mi do tiº¿ grebli, azh
bachimo, mchit' prosto na nas cila vataga gajdamakiv, - nu, zvichajno, ya
zaraz zhe skomanduvav "ognyu", i mo¿ zhovniri rozsipalisya vzdovzh grebli, i
pochalasya potiha. (Zapalyuºt'sya). Pif-paf! Pif-paf! Koni rzhut', gajdamaki
krichat', galas, strilyanina, gvalt! Vihopiv ya shablyu i pochav rubati - odnogo
nalivo, odnogo napravo, odnogo nalivo, odnogo napravo, koli zh uraz yak
nakinet'sya na mene azh tri gajdamaki odrazu. Marmizi, pane, - o! Spisi - o!
Zvichajno, ya ne rozgubivsya, zaraz zhe ulozhiv odnogo z pistoli, drugogo
zlapav za spisa i vzhe shopivsya za shablyu, shchob vidtyati jogo golovu, koli zh
yak nakinut'sya na mene pershi chotiri gajdamaki...
P a u sh a. YAk chotiri! Adzhe zh zalishavsya til'ki odin.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Zdaºt'sya, pana chesnika tam ne bulo,
polichiti, skil'ki tam zalishilosya gajdamakiv. Ne vstig ya prochitati "rater
noster" * (* Molitva "Otche nash".) yak sim shabel' zvilosya nad moºyu golovoyu.
Nu, zvichajno, shcho dumati bulo nichogo - prishilosya pomiluvati mogo gajdamaku,
shcho ya trimav za spisa, ta vchiniti shlyahetnu retiradu. (Vihilyaº kubok). Tak
os' yaki buvayut' prigodi, pane chesniku. Ce vam ne Varshava. Dovodit'sya i
tikati, koli treba, ale shlyahetno (pidnimaº pal'cya), z gonorom.
P a u sh a (regoche). YAk, pomiluvati gajdamaku! Adzhe zh ne pan ¿h trimav,
a voni pana.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (nalivaº kubki). Adzhe zh pan chesnik bachit',
shcho ya, hvaliti boga, zhivij, a gajdamakam stinayut' golovi v Kodni. Znachit',
yasno, hto kogo trimav. A v mene takij zvichaj - chi vzyav, chi ne vzyav, abi na
moº stalo.
Zrazu chuti shche dva postrili.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (sturbovanij). A! Ga! SHCHo take? Mozhe,
gajdamaki? Pane Verzhbenta, zaraz zhe diznajtes', shcho take.
Kapral vihodit'.
S t e s ya (lamaº ruki). Bozhe velikij! YAka pekel'na muka...
K a p r a l (hutko vbigaº, rado). Zabili gajdamaku, pane komendante! V
golovu - ne dishe.
S t e s ya (skrikuº). Ah! Ostape, Ostape... Ni, ni, c'ogo ne mozhe buti.
P sh e p yu r k o v s ' k i j A! To tut, zdaºt'sya, cile kublo
gajdamac'ke. Spil'niki, zhinki lotroas'ki! Zaraz zhe zamknuti vsi dveri!
Vzyati cyu zhinku!
ZHovniri pidhodyat' do Stesi.
S t e s ya (gnivno vidshtovhuº ¿h). Get'! YA vas ne chipayu, gvaltivniki,
dushogubi proklyati!
P sh e p yu r k o v s ' k i j. A, to vona shche j komizit'sya. A num, pane
Ptushins'kij, podivit'sya, chi º v ne¿ bilet.
S t e s ya (pidvodit'sya i hoche jti z hati). Ce yakes' proklyattya. (¯j
strashno, vona nichogo ne chuº, ne tyamit'). De ditis', kudi bigti... nenache
spravdi te zhorno... (hapaºt'sya za serce) navalilosya na bidne moº serce...
i davit'... davit' vazhkim tyagarem... (Hitaºt'sya). Skorish tudi... na svizhe
povitrya. (Ide do dverej).
1-j sh e r e g o v i j (zupinyaº ¿¿ za ruku). Hiba ti ne chuºsh, shcho skazav
pan komendant? Bilet maºsh?
S t e s ya (otyamivshis', gnivno). Get'! Niyakij pan komendant ne maº prava
zatrimati mene. Mayu lista vid starosti Illins'kogo i suddi Dubrovs'kogo.
(Nervovo vijmae lista z pechatkoyu i pokazuº sheregovomu).
P sh e p yu r k o v s ' k i j (yakomu 1-j sheregovij peredav lista). Ta
nevzhe! Divis', yaka pishna persona. (Rozglyadaº lista). A chogo ce panna
dobrodijka bula na tim boci, v Borispoli?
S t e s ya (zgorda). Ce vzhe moº dilo. Zaraz zhe pustit' i vernit' mogo
lista.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Tvoº dilo? A nakladati z gajdamakami tezh
tvoº dilo?
P r o z k a (vtruchaºt'sya). Dozvol'te dopovisti vel'mozhnomu panu, vona
tut ves' chas radilasya z tim gajdamakoyu, vse balakala pro yakogos' muziku v
Tarashchi.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Os' vono shcho! A num, pane Ptushins'kij,
berit' ¿¿ za ruchki ta vedit' do vijta, nehaj posidit' tam iz tizhden', a mi
poki rozpitaºmos', shcho v ne¿ za sprava.
S t e s ya (perelyakana). Ni... ni... vi ne zrobite c'ogo... vi ne
zrobite... ya mushu zaraz ¿hati dali... vid c'ogo zalezhit' zhittya lyudini...
chuºte, zhittya!
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Pane Ptushins'kij! ZHovniri berut' Stesyu pid
ruki.
S t e s ya (virivaºt'sya i kidaºt'sya do Pshepyurkovs'kogo). O, blagayu vas,
pane komendante... ya ne mozhu gayati chasu... ya ne mozhu marnuvati zhodno¿
hvilini... (Kidaºt'sya do nig Pshepyurkovs'kogo). Blagayu vas, mij laskavij,
mij vel'mozhnij pane!
P sh e p yu r k o v s ' k i j (do zhovniriv). Zaraz zhe odvesti ¿¿ do vijta
i steregti do mogo prihodu.
ZHovniri berut' Stesyu.
S t e s ya. To bud'te zh vi proklyati, gvaltivniki, kati, dushogubi! Nehaj
persha divchina, yaka vas pobachit', plyune vam u vichi. (ZHovniri vivodyat'
Stesyu). Nehaj ridna mati zrechet'sya vas i nihto ne podast' vam napitis',
koli vi budete zdihati!
P sh e p yu r k o v s ' k i j (smiºt'sya). SHCHe j sama pociluºsh, golubochko,
lajsya ne lajsya, a z cilim pir'yachkom ti vid mene ne vijdesh. Nu, to rushajmo
j mi. Hodim, pane chesniku, bachite, yak treba povoditis' iz gajdamakami.
Subordinaciya, pane!
Ide do dverej, za nim Pausha, Lozka i vsi zhovniri.
K o r ch m a r (zhahaºt'sya). Psheprasham vel'mozhnogo pana. A hto zh meni
platitime za vino?
P sh e p yu r k o v s ' k i j (grizno). SHCHo take! A ti znaºsh, psya viro,
pusta voronko, gorilchana zatichko, shcho roblyat' z timi, hto perehovuº
gajdamakiv? Tak ti hochesh, shchob ya tebe i tvoyu poganu korchmu, sto dyabliv i
chotiri bisa, v Kodnyu sprovadiv! (Korchmar tremtit'). A num, pane Verzhbento,
- berit' jogo mershchij za havki.
K o r ch m a r (krichit'). Ni, ni! YA zh nichogo. Ce ya tak... YA pozhartuvav.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Divis', udruge ne zhartuj.
Usi vihodyat', krim slipo¿ divchini.
K o r ch m a r (pislya vihodu zdijmaº ruki vgoru). Tri kvarti
burgunds'kogo vina po chervincyu kvarta. Dobrij gesheft, nema chogo kazati.
Oj-oj-oj! (Poraºt'sya, zithayuchi).
Pauza.
V
Znov rozchinyayut'sya dveri, j uvihodyat', ozirayuchis', troº muzik: Skryaga z
banduroyu i bubnom, SHenchik z cimbalami i Il'ko iz skripkoyu. Skryaga,
visokij, z hmurim poglyadom, vzhe nemolodij kozak z dovgimi, trohi
prisivilimi vusami. Mogutnya, impozantna, ale vuglasta figura. SHenchik -
buvala, obmetana, ale ne stara shche lyudina, storozhka, hitra j lukava. Il'ko
- molodij, vrodlivij, z viraznim oblichchyam i mrijnim poglyadom spravzhn'ogo
artista. Vsi troº sidayut' za stolom livoruch, za tim, shcho blizhchij do rampi.
SH e n ch i k. Zdaºt'sya, nikogo nepevnogo nemaº. A vse zh taki luchche bulo
b pochekati do nochi. SHCHos' ne do vpodobi meni toj projdisvit nosatij. Gej,
shinkaryu! Gorilki ta sala.
S k r ya g a (hmuro). SHCHo vden', shcho vnochi, pivtora liha. Tr'om ta kozi
boyat'sya.
Korchmar podaº gorilku i stravu.
SH e n ch i k. Sluhaj, shinkaryu, yak tut u vas z perehodom na toj bik? Tut,
bachish, nashu muziku vzhe chuli, hochemo, shchob tam posluhali.
S k r ya g a (hmuro). Muzika guchna... daleko chuti... (Usmihaºt'sya). Vid
Umani azh do samo¿ Varshavi...
K o r ch m a r. Ne znayu vzhe, shcho vam i kazati... YA cim ne zajmayus'.
Nebezpechno... ale poprobuvati mozhna. Posid'te... ya spitayu tut odnogo z
nashih. (Vidhodit').
SH e n ch i k. SHCHo zh, poprobuºm, raz kozi smert'.
S k r ya g a. Bil'sh yak pivtora liha ne bude.
SH e n ch i k. Dumka p'º vodu, a odvaga med. (Nalivaº charki). Pij, Il'ku,
poki p'ºt'sya. Ta chogo ce ti takij smutnij? Liho meni z takimi tovarishami.
Nu, shcho Skryaga sumnij, to ya shche rozumiyu, shkoda kozakovi, shcho malo lyahiv
perebiv.
S k r ya g a (hmuro). Avzhezh malo. Pivtora liha!
SH e n ch i k. A chogo tobi sumno, to vzhe ne znayu. Hiba zakohavsya.
I l ' k o. Sluhajte, tovarishi, hoch i tyazhko meni ce vam kazati, ale ne
mozhu ya ¿hati z vami na toj bik...
SH e n ch i k. YAk ne mozhesh! To de zh mi viz'memo drugu skripku? Ot tobi j
maºsh! Ta chogo zh ti ranish ne kazav?
I l ' k o. Davno vzhe hotiv, ta vse dumav, shcho peremozhu sebe... z samo¿
Vil'shanici. Sluhaj, SHenchiku. Pam'yataºsh, yak ti pitav mene, de ya vzyav toj
zolotij naperstok, shcho ti v mene bachiv. YA vidpoviv todi, shcho znajshov jogo
tiº¿ nochi, yak rujnuvali zamok Kalinovicha v YAbluncyah. Pravda, v YAbluncyah
distavsya meni toj naperstok, til'ki ne znajshov ya jogo, a podaruvala meni
jogo chudova, prekrasna, yak zorya, panyanka za te, shcho vryatuvav ya ¿¿ vid dvoh
tovarishiv, yaki nesli ¿¿, rozdyagnenu i zlyakanu, na gvalt, a mozhe j na
zgubu. I koli prinis ya ¿¿, obgornuvshi v svoyu kereyu, v bezpechne misce...
znyala vona cej naperstok iz svogo pal'cya i pociluvala mene... Hto vona - ya
ne znayu j dosi.
S k r ya g a (oburenij). YAk! Lyashku, panyanku, dochku vorogiv nashih lyutih!
I nihto ne zabiv tebe, yak sobaku! Ot pivtora liha!
SH e n ch i k. Ta cit'-bo, starij vovguro. Ne vse zh grizti, treba kolis'
i liznuti... Nu, i shcho zh, shcho dali?
S k r ya g a. T'fu! (P'º gorilku). Pivtora liha!
I l ' k o. Pevno, shcho ce bula yakas' grafinya... Znayu til'ki, shcho zovut' ¿¿
Gel'cya. I os' cej naperstok (pokazuº), pocilunok i solodke, yak med, im'ya -
vse, shcho zalishilosya meni vid tiº¿ nochi... Moya kereya shche j dosi pahne
chudovimi pahoshchami i nizhnim divochim tilom, i skriz' peresliduº mene cej
charivnij zapah... i ne mayu ya spokoyu... i til'ki odnogo bazhaº dusha - znov,
hoch na hvilinu, pobachiti ¿¿, til'ki pobachiti... a potim hocha b i vmerti.
S k r ya g a. Ot pivtora liha! Nu, to jdi, durnyu, do Stempkovs'kogo -
nehaj vin pokazhe tobi tvoyu cyacyu. Zvisno, shcho ne na zhovch, a na med muh
lovlyat'. T'fu.
Uvihodyat' pan Prozka i pan Lozka i zajmayut' poperedni svo¿ miscya pozadu
muzik. Prozka pil'no prisluhaºt'sya.
SH e n ch i k (miluºt'sya z naperstka). Zabazhalos' kozaku zelenogo
chasniku. Cikava nagoda. I shchastit' zhe lyudyam! Til'ki hoch poderzhavsya za golu
panyanku, a meni tak i c'ogo ne trapilos'. Odnogo til'ki razu luchilasya v
Gnivani pani, ta j to taka marmiza, shcho ledve vtik, yak pobachiv. Tak samo i
z pozhivoyu. Tobi hoch naperstok distavsya, a meni vse chortzna-shcho. Na shcho vzhe
(stishuyuchi golos) bagato bulo dobra v Lipovcyah, ale j tam pozhivivsya, yak pes
makogonom. Til'ki i znajshov, shcho v sadku na dorozi ocyu sklyanu zatichku.
(Vijmaº z kisheni velicheznij, ale zabrudnenij almaz i tre jogo rukami).
Trapilosya, yak kazhut', slipij kurci bobove zerno, ta j (plyuº na almaz i
znov tre) tim podavilas'. Zatichka vid plyashki, chi shcho - ne mozhna zbuti, yak
lihogo shelyaga, navit' u karti nihto ne bere.
I l ' k o. A mozhe, ce almaz? Bachish, yak graº.
SH e n ch i k. Tyu, durnij, - de zh ti bachiv almaza z gorobcya zavbil'shki?
S k r ya g a. Ta hoch bi j almaz. YAkbi na n'ogo mozhna bulo vikupiti hoch
odnogo kozaka, a to shcho z tih kameniv - pivtora liha. YAk kamin', to nehaj
bude takij, shchob lyaha vbiti...
Pan Prozka i pan Lozka zacikavilis' kamenem i pridivlyayut'sya,
pidmorguyuchi odin odnomu, azh poperehilyalis' cherez svij stil. Korchmar tezh
pidhodit', zacikavlenij.
K o r ch m a r. Oj! YA vzhe divlyus', shcho to za cyac'ka u pana muziki. A
mozhe, pan muzika prodast' tuyu cyac'ku, v mene yakraz º diti... nehaj bi
bavilis'.
SH e n ch i k (nejmovirno). Nu! A skil'ki zh ti dasi?
K o r ch m a r. Nu, shcho znachit' skil'ki - ce zh ne kin'.
SH e n ch i k (rishucho). Davaj desyat' zlotih.
K o r ch m a r (smiºt'sya). Ta pan smiºt'sya. Pivchervincya za dityachu
cyac'ku.
SH e n ch i k (rozcharovanij). Bagato! A skil'ki zh ti dumav?
K o r ch m a r (zatrimuyuchi hvilyuvannya). Nu, dva... dvanadcyat' groshej.
SH e n ch j k. E, to nehaj bude visimnadcyat' groshej i kvarta gorilki.
Mensh ne viddam.
K o r ch m a r (vihoplyuº almaz). D... dobre... zgo... zgoda...
Klade groshi i hutko vidhodit'. Pan Prozka i pan Lozka peremorguyut'sya
mnogoznachno.
I l ' k o (shcho ves' chas pridivlyaºt'sya do Li¿, pidvodit'sya i pidhodit' do
ne¿). Gej, shinkaryu, shcho ce za divchina - tvoya dochka?
K o r ch m a r. Ni, dobrodiyu. Ce bidna slipa divchina, ºvrejka.
Konfederati zabili v ne¿ vsih ridnih, to vona j hodit' os' tak po chuzhih
hatah spivaº, vorozhit'...
I l ' k o. CHerez shcho ti oslipla, bidna divchino?
L i ya. To hiba zh ti ne znaºsh? YA zh bula perepilochkoyu i povikolyuvala ochi,
yak litala vnochi po sterninochku... koli zrujnuvali nedobri lyudi moyu
hatku...
Il ' k o. Bidna divchino... vona zbozhevolila z gorya... (Do Li¿). Kazhut',
shcho ti vmiºsh vorozhiti... Povorozhi zh i meni, chi znajdu ya divchinu, shcho dala
meni c'ogo naperstka. (Daº ¿j naperstok). Koli b ti znala, yaka vona
prekrasna... YAk promeniyut' ¿¿ ochi, koli vona vsmihaºt'sya... i yaka chudova
laska v tih ochah, koli voni plachut'...
L i ya (vertaº jomu naperstok). Krashche b tobi nikoli ne bachiti c'ogo
naperstka... Poki shche º chas, vergni jogo z mostu v gliboku richku... Kupi
meni chereviki, kozache... bo zmerzli mo¿ bidni nizhki.
I l ' k o. I pravda, shcho na liho sobi distav ya c'ogo naperstka, - i vse
zh taki vin dorozhchij meni nad use na sviti.
VI
Raptom za dverima chuti galas. Dveri rozchinyayut'sya, i znovu vvalyuºt'sya
Pshepyurkovs'kij z usiºyu svoºyu kompaniºyu.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (rozkidaºt'sya za serednim stolom. SHeregovi
sidayut'. ZHovniri stoyat' navkolo.) Nu, teper mozhna j pogulyati pislya praci.
Gej, vina. Ta divis', shchob znov ne bulo apteki. Tak-to, pane chesniku. Ce
vam ne Varshava. ZHovnir na vijni ne minaº ni voroga, ni divchini. Ha-ha-ha.
(Spivaº).
Lipnut' do mene divchata,
Uspivaj lish ciluvati,
Persha, druga zazivaº,
A ta, tretya, shche j morgaº.
A chetverta za vus smika,
P'yata kliche do muziki.
SHosta vudkoyu chastuº,
Nu, a s'oma vzhe ciluº.
Vos'ma tyagne do stodoli -
Os' yaka zhovnirs'ka dolya.
P a u sh. SHCHo j kazati - dolya nepogana, til'ki chogo ce v pana tak
podryapani shchoki j nis, hiba vid pocilunkiv?
P sh e p yu r k o v s ' k i j (hapaºt'sya za lice). De? Ot proklyata
gajdamachka!
P a u sh a. Vidno, buvaº i tak, shcho dev'yata trohi posharpaº.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Eh, º pro shcho zgaduvati. Stanu ya
zv'yazuvatisya z yakoyus' gajdamachkoyu. V mene takij zvichaj: "Koli lyubish-lyubi
garazd, a ne lyubish- kazhi zaraz, koli lyubish - tak lyubis', a ne lyubish - ne
gornis', koli lyubish - lyubi dvichi, a ne lyubish - kazhi v vichi".
P a u sh a (regoche). Nu, cya, mabut', tak i zrobila. SHCHe spasibi, shcho hoch
ochi zostavila, ne povidirala. To nevzhe zh pan tak ¿¿ i vipustiv?
Pshepyurkovs'kij movchki p'º, sope.
S k r ya g a (do SHenchika). Ot tobi j maºsh, pivtora liha! Prineslo cih
zhovniriv - treba tikati.
SH e n ch j k. Treba to treba. Ta chi poshchastit'?
Vsi troº muzik oberezhno pidvodyat'sya i hochut' vijti. Korchmar podaº,
zithayuchi, vino j veliki kubki.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (pomitivshi ruh muzik, grizno). Gej! A ce shcho
za lyudi? Stij! Pane Verzhbento! Anu!
S k r ya g a. Pobachiv-taki, pivtora liha. Lyah triklyatij.
SH e n ch i k (vistupaº napered i nizen'ko vklonyaºt'sya). Do rozkazu
yasnovel'mozhnogo pana.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (grizno). SHCHo za lyudi, vidkilya i kudi?
SH e n ch i k (vidpovidaº za vsih). Bidni muziki, yasnovel'mozhnij pane
polkovniku. Tro¿sta muzika, z dozvolu yasnovel'mozhnogo pana. Prokip Skryaga
- bandura, vin zhe bubon. Luk'yan Il'ko - skripka, najkrashcha skripka na vsij
Ukra¿ni, prinajmni na cim boci, i az pokirnij sluga mosci pana - Musij
SHenchik - cimbali.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. SHenchik? Htos' meni kazav pro SHenchika
muziku. Gm... A mozhe, vi gajdamaki? SHCHo zh vi tut robite?
SH e n ch i k. Graºmo dobrim lyudyam, vel'mozhnij pane.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Ta hiba zh korisne vashe remeslo? Oj, chi ne
gajdamaki vi spravdi...
SH e n ch i k. To shcho zh robiti, yasnovel'mozhnij pane? Koli b ne skripka ta
ne bas, to j muzika b svini pas, - dobre, kazhut', buti vzimku kotom, a na
velikden' - popom, ale ne vid nas ce zalezhit'. Mi zh lyudi bidni, zaroblyaemo
pomalu na sil' do oseledcya, cherez krupi do pshona ne syagaºmo, natyagaºmo
malen'ki latki na veliki dirki, de ¿dyat' - tam phaºmos', a de b'yut' -
tikaºmo. Taka vzhe nasha dolya, z dozvolu vel'mozhnogo pana.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Gm... mozhe, j spravdi muziki. Anu, utnit'
lishen' yako¿-nebud' veselo¿, shchob azh u nosi zasverbilo.
SH e n ch i k. Sluhaºmo, yasnovel'mozhnij pane.
Vsi troº sidayut' livoruch, Skryaga - z bubnom. Il'ko - zi skripkoyu.
SHenchik - speredu z cimbalami. Grayut'.
SH e n ch i k (spivaº).
Mala stara babusen'ka
CHotiri don'ochki,
A vsi buli taki gladki,
YAk ti lastivochki.
Horoshen'ki, moloden'ki,
V lichku rum'yanen'ki,
Visochen'ki, puhnaten'ki
I chornobriven'ki.
Otaki nosati,
A taki zubati,
Oj, tra-ra-ra-ra,
Vmili zhartuvati.
U s i (pidhoplyuyut' horom):
Oj, tra-ra-ra-ra,
Vmili zhartuvati.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (regoche, zadovolenij). Ha-ha-ha. O, teper
bachu, shcho spravdi muziki. Anu, utnit' yako¿-nebud' pol's'ko¿. (Spivaº).
Ide voda cherez dubi, grechna panna, daj mi gubi,
YA bi gub ne zhaluvala, yakbi mati ne vidala.
Abo "Bernadina"... "Priluchilasya novina, z'¿li vovki Bernadina", abo ni.
Krashche "Mazura".
SH e n ch i k. Sluhaºmo, yasnovel'mozhnij pane.
Grayut' "Mazura". Pan Pshepyurkovs'kij spivaº, inshi pidspivuyut'.
P sh e p yu r k o v s ' k i j.
Gej, mazure, bij nizhkami,
Distan' vognyu pidkivkami,
A ti, Kazyu, skachi zhivo,
Abi ne hodila krivo.
Panno Zosyu, ne barisya,
Veselishe povernisya,
Todi mazur til'ki radij,
YAk tancyuyut' vsi do ladu.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. F... fu. (Vihilyaº kubok). SHCHo to znachit'
nasha staropol'ska. Nu, tak. Teper ya bachu, shcho vi spravdi muziki. Mozhete
jti, koli hochete.
SH e n ch i k (pidvodit'sya). Dyakuºmo, yasnovel'mozhnij pane.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Strivajte! Vse zh taki shchos' tut nepevne.
Ale chogo zh ce vi opinilisya tut, bilya samogo kordonu? (Pan Prozka pidhodit'
i shchos' shepche Pshepyurkovs'komu). Anu, pane Verzhbento, podivit'sya, chi nemaº v
nih chogo nepevnogo v torbah.
S k r ya g a. A shchob tebe chort liznuv, lyads'kij sinu! Pivtora liha.
ZHovniri i sheregovij pidhodyat' i pochinayut' obshukuvati muzik.
SH e n ch i k. Ta shcho ce vi, vel'mozhnij pane, hiba zh mi zlodi¿!
SH e r e g o v i j (vijmaº z torbi v Skryagi dosit' velike krugle lyustro
v sribnij ramci). Znajshov, pane komendante! Lyustro, ta shche v sribnij rami.
(Podaº lyustro Pshepyurkovs'komu).
P sh e p yu r k o v s ' k i j. A, tak os' yaki vi muziki! Lyustro v sribnij
rami, ta shche z grafskim gerbom! Dobre. I spravdi, yak takomu krasunchikovi ta
bez lyustra? Mozhe, tobi shche j pudri treba?
S k r ya g a. Gluzuj, lyads'kij sinu, prijde i na tebe chas.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. SHCHe shcho? (Divit'sya v lyustro). A j spravdi
podryapala, proklyata gajdamachka... A bodaj
SH e r e g o v i j. V c'ogo bil'sh nemaº. (Obshukuº SHenchika). Kamizel'ka,
pane komendante. (Pidijmaº vgoru blakitnu ºdvabnu kamizel'ku).
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Dobre. SHCHe odin galanec'. YAkraz Savci
svitka, til'ki rukaviv nema.
SH e n ch i k. Taka vzhe v mene vdacha, pane polkovniku. YA ne organist - ne
perebirayu.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Dobre, dobre. Dali.
SH e r e g o v i j (obshukuº Il'ka). SHCHos' u ruci zatisnuv - ne daº.
Il'ko kidaº na stil naperstok i odvertaºt'sya.
SH e r e g o v i j (podaº Pshepyurkovs'komu). Zolotij naperstok, pane
komendante.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Ga! Naperstok! To z kogo ce ti jogo znyav,
priyatelyu? CHi, mozhe, ti ne muzika, a kravec'?
S k r ya g a (hmuro). SHiv vas SHvachka i bez naperstka, vel'mozhnij pane.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Aga, ne vterpiv, priyatelyu. Obizvavsya. Tak
os' yaki vi, vihodit', muziki! Dobre. Bachite, pane chesniku, yake v mene oko
na gajdamakiv. Nu, shcho zh, pograli, pogulyali - teper potancyujte v Kodni.
Pane Verzhbento! V zaliza ¿h! Tak-to, pane, zdaºt'sya, Skryago, hoch i dobre
ti graºsh na bubni, ale prijdet'sya j tobi zaspivati.
S k r ya g a (kidaº ob zemlyu svo¿m bubnom i hapaº banduru - teper vin
viprostavsya na ves' svij velikij zrist, i zhovniri mimovoli odstupayut'
nazad pered jogo povnoyu diko¿ velichnosti postattyu i nathnennim poglyadom).
Get' z cim bubnom, pane komendante! Spivali mi vam ne z vlasno¿ voli, tak
posluhajte zh po nashij ohoti... (I persh, nizh ustigli jomu perebiti, vin
udaryaº zrazu v struni i spivaº na starodavnij shirokij golos z moguchoyu
ekspresiºyu i siloyu).
Perebijnis vodit' nemnogo -
Simsot kozakiv z soboyu,
Rubaº mechem golovi z plechej,
A reshtu topit' vodoyu.
Oj, pijte, lyahi, vodi-kalyuzhi
Bolotyani¿.
A shcho pivali po tij Vkra¿ni
Medi ta vini sitni¿.
Oj, chi bach, lyashe, shcho pan Hmel'nic'kij
Na zhovtim pisku pidbivsya,
Lyads'kuyu slavu zagnav pid lavu -
Vzhe ne vernut' vam Vkra¿nu!
P sh e p yu r k o v s ' k i j (shoplyuºt'sya). Zaraz zhe hapajte merzotu! V
zalizo jogo, pogancya! A! Ti zaspivaºsh u mene insho¿, sobako!
ZHovniri hapayut' Skryagu; vin, uhopivshi za shijku banduru, pochinaº biti
neyu zhovniriv, deyaki padayut'. Pan Pshepyurkovs'kij, shcho pidhodit' blizhche, tezh
distaº po golovi j padaº.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (pidvodit'sya i, vhopivshis' za golovu,
zakrivaº hustkoyu ranu). Bij! Koloti ¿h na moyu golovu! Tak os' yaki ce
muziki! Dobra muzika, do sta dyabliv! Bachite, pane chesniku, yake nashe zhittya
z cimi lotrami.
Nareshti pislya kolotnechi i velikih zusil' zv'yazuyut' Skryazi ruki za
spinoyu, potim v'yazhut' SHenchika j Il'ka.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Bachite, pane chesniku, shcho za zvir? SHCHo j
kazati - vedmid' zdorovij. Ot tobi i muziki. SHikujsya! Gajdamak napered!
(Priderzhuº golovu hustkoyu). A, proklyati lotri... Rushaj!
Pshepyurkovs'kij, Pausha, zv'yazani muziki i vsi zhovniri vihodyat', zabravshi
takozh i konfiskovani rechi. Na konu til'ki korchmar, obidva pani i slipa
divchina.
K o r ch m a r (zdijmaº dogori ruki). Nu j den' s'ogodni! Horosha
torgivlya, shchob ya tak zhiv!
Po vsij korchmi slidi bijki, perekinuti lavki, povaleni stoli toshcho.
Slipa divchina sidit' u svoºmu kutku, pritulivshi ruki do viskiv.
VII
L i ya. Bozhe mij... YAk strashno i shumno na cim sviti... CHogo voni vsi tak
krichali?.. I yaka strashna ¿hnya muzika...
Pani Lozka i Prozka, peremorgnuvshis' mizh soboyu, zaraz zhe rishuche
pidstupayut' do korchmarya.
P r o z k a (vijmayuchi pistol'). Nu, pane YAnkelyu, davaj mershchij almaz.
ZHivo.
K o r ch m a r (zlyakanij). YAkij almaz? (Zuhvalo). Ta shcho ce za zharti!
Zabirajtes' get'!
L o z k a (tezh vijmayuchi pistol'). SHCHo take? SHCHo tobi - zhittya nabridlo?
Zaraz zhe davaj almaz!
P r o z k a (shipit' od zlosti). Mershchij, psya krev, nam nema chasu.
K o r ch m a r. Probi... Kala...
Obidva shlyahtichi vraz pritulyayut' pistoli do jogo golovi.
P r o z k a. Pisni til'ki, psya krev... Zaraz zhe davaj almaz. Ah ti,
sobako! Mi za cim almazom dva tizhni polyuºmo. Nu!
K o r ch m a r (vijmaº kamin' j oddaº shlyahticham). Oj, vej iz mir!
Gvaltivniki! Gajdamaki! Lotri!
L o z k a. SHCHo take? (Zagrozhuº jomu pistolem).
K o r ch m a r. Probi! (Vibigaº get' iz repetom).
L o z k a (vihopivshi kamin' u Prozki). O... YAka zh rozkish! Ha-ha-ha.
Nareshti - taki vin mij. Nu, j durni zh ci gajdamaki! Ha-ha-ha. Skazano,
hlopi. Svini, psya krev.
P r o z k a (v svoyu chergu vihoplyuº kamin' u Loz-ki). Ale ne tak shvidko,
mij pane! Zdaºt'sya, i ya tut ne zajvij.
L o z k a (rozlyuchenij). Proshu ne hapati z ruk, mij pane! (Znov vihoplyuº
kamin', vin padaº i kudis' kotit'sya). A, do sta dyabliv, - pokotivsya.
(Naginayut'sya obidva i pochinayut' shukati po vsij pidlozi kamin'). SHCHe, ne daj
bog, kudi zakotivsya. A vse ti, psya krev.
Lazyat', shukayuchi ta layuchis', po hati. Nareshti obidva pidvodyat'sya i
nejmovirno divlyat'sya odin na odnogo.
P r o z k a. SHCHo za chortovinnya! To de zh vin?
L o z k a. Ege, golubchiku, ti, mabut', znajshov, ta dumaºsh, shcho tak i
bude. (Hapaº jogo za komir, pochinaºt'sya bijka). Ah ti, kotolupe poganij!
P r o z k a (vihoplyuº shablyu). Kalavur! Probi!
L o z k a (tezh vihoplyuº shablyu). Vkrav, ta shche j probi! A c'ogo ne hochesh!
B'yut'sya. Prozka padaº. Lozka zupinyaºt'sya z zhahom, opustivshi shablyu.
L o z k a. A, do sta dyabliv. Nevzhe zh u shiyu... (Nahilyaºt'sya do n'ogo).
Tak i ºst'... ne dishe. (Haplivo obshukuº tilo). Ot liho, ªzus, Mariya! To
nevzhe zh i v n'ogo nemaº?.. Zdaºt'sya, jdut'... (Shoplyuºt'sya j oziraºt'sya z
zhahom). Bozhe mij, shcho zh robiti? (Hapaºt'sya za golovu). De zh kamin'?
(Oziraºt'sya). Slipa! Vona ne bachila... tikati, tikati mershchij! (Vibigaº
get', shche raz ozirnuvshis' na trup).
Li ya (opanovana bezumnim zhahom, vihodit' iz svogo kutka, jde na
seredinu hati, prostyagayuchi obidvi ruki pered soboyu). Hto? Hto tut? CHomu
vsi movchat'... CHomu tut tak tiho, nache v mogili... Meni strashno... meni
strashno, mamochko moya ridna... (Spotikaºt'sya na trup Prozki i, torknuvshis'
jogo rukami, krichit' z zhahom). Aj! Aj! Hto, hto tut? (Zabrudnila v krov
ruki). CHomu... chomu mo¿ ruki mokri?.. Aj! ce krov!
Pusta korchma z perekinutimi stolami i lavkami. Trup dovgonosogo
shlyahticha i bidna slipa divchina, opanovana zhahom, yaka ne mozhe zrozumiti, shcho
take diºt'sya navkolo.
Nareshti vona jde pravoruch i nastupaº bosoyu nogoyu na almaz.
L i ya (krichit' vid bolyu). Aj! (Plache), YA nastupila na shchos' gostre. YAk
zabolila moya bidna nizhka. (Nahilyaºt'sya j pidnimaº almaz). YAkijs' kamin'...
abo bite sklo... (Derzhit' almaz).
Vidchinyayut'sya dveri i vvihodit' Avraam Cviklovic, starij ºvrej z
viraznim i vrodlivim oblichchyam, z dovgoyu sivoyu borodoyu, odyagnenij u chornu
oksamitnu shubu, velichna, impozantna postat'.
C v i k l o v i c (na porozi). Gej! Hto tut? Hazya¿n! (Uvihodit' u hatu
i zdivovano oziraºt'sya). SHCHo take? Vse zrujnovano, perekinuto... trup...
(Vin pidhodit' do Li¿). YAkas' divchina... zdaºt'sya, ºvrejka. Sluhaj,
divchino, chi ne bachila ti, de haza¿n?
L i ya. YA ne mozhu bachiti. YA slipa... Vivedi, vivedi mene zvidsi, dobrij
choloviche... Meni tak holodno... strashno... tut bulo tak galasno, htos'
bivsya... krichav...
C v i k l o v i c. Bidna divchino, de zh tvoya hata?
L i ya. V mene nemaº hati... YA hotila vijti sama, ale nakololasya nogoyu
na ce sklo, - u mene zh nemaº cherevikiv. (Pokazuº jomu almaz). Bachish, yake
velike sklo. Meni bulo tak bolyache.
C v i k l o v i c (bere almaz. Zdivovano). Bozhe velikij! Ce zh
Lipovec'ke zhorno! Slavetnij almaz knyagini Vil'komirs'ko¿. Almaz, yakij vona
shukaº po vsij Ukra¿ni. Skil'ki lyudej tebe shukalo daremno, ti oblitij
krov'yu i zaraz... (Vin oziraºt'sya na trup Prozki). Odna lyudina vbila drugu
za volodinnya toboyu... a znajshla tebe bidna slipa divchina, shcho ne znaº
navit' tvoº¿ cini, shcho navit' ne pobachit' nikoli tvoº¿ bliskucho¿ krasi. (Do
Li¿). Hodim. YA zaplachu tobi za cej kamin' tisyachu chervinciv i viz'mu tebe v
svij dim zamist' dochki.
L i ya. Ni, ni, meni ne treba groshej, kupi meni til'ki chereviki, shchob ne
bolili mo¿ bidni nizhki...
C v i k l o v i c. YAkbi ti ne bula bosonizhkoyu, to ne znajshla b almaza.
Hodim. (Vin bere ¿¿ za ruku). Hodim. Ne zhuris', shcho ti slipa, ne zhalij, shcho
ne bachish c'ogo almaza; zate ti ne bachish krovi i gryazi, shcho nimi zaplyamuvali
lyudi cej prekrasnij svit.
Vihodyat'.
Zavisa.
DIYA TRETYA
V domi Avraama Cviklovica v ZHitomiri. Pravoruch stil, pokritij do samo¿
zemli oksamitnim kilimom: na n'omu visokij kandelyabr i velika kniga z
sribnimi zastizhkami na riz'blenomu pyupitri. Velikij globus z midnim
ekvatorom na tochenih stovpchikah. Velika pidzorna truba, kilimi, shafi z
knizhkami. Prosto proti sceni shirokij shidnij oslin, ukritij kilimom i
oksamitnimi podushkami. Dveri - pravoruch vhidni, livoruch - v inshi kimnati.
I
Avraam Cviklovic i Liya.
Slipa divchina, rozkishno vdyagnena v legki shidni tkanini, sidit' na
osloni, perebirayuchi struni svoº¿ citri. Cviklovic sidit' bilya ne¿ na
niz'kij taburetci, pohilivshi golovu na ruki. Vin u chornomu vbranni, v
chornij oksamitovij yarmulci na sivih kucheryah.
L i ya. Til'ki chotiri dni zhivu ya v tebe i chuyu, yak proyasnyuºt'sya mij
bidnij rozum... Mabut', ti velikij mudrec' abo charivnik, shcho znaºsh tajni
veliki... Ale nashcho rozbudiv ti mij rozum? SHCHob znov bolilo moº bidne serce,
zgaduyuchi vse, shcho ya zabula, koli bula perepilkoyu... Ta hiba zh ne mozhna zhiti
i z rozumom, ale bez spogadiv... bez spogadiv girkih i zhahlivih. (Zakrivaº
lice rukami).
C v i k l o v i c (prikro usmihnuvshis'). Bagato ti prosish, divchino...
Tajni ciº¿ ne rozgadali shche mudreci lyuds'ki¿. De ,ta krinicya vodi zabuttya,
shchob napivsya z ne¿ narod ºvrejs'kij i vidpochiv hoch na desyat' rokiv od
spogadiv ta strazhdan' svo¿h bezmirnih... Simdesyat rokiv zhivu ya na sviti...
Skil'ki raziv i malen'kim hlopchikom i doroslim muzhem chitav ya v sinagozi
veliku pominal'nu molitvu, shcho spivayut' v misyaci sivon na pam'yat' usih
nezchislennih ºvre¿v, shcho zaginuli sto dvadcyat' rokiv tomu v Tul'chini,
Nemirovi, Kam'yanci, Polonnomu, Brodah - po vsij Ukra¿ni i Pol'shchi... I
vazhko bulo poviriti v zhahlivu dijsnist' minulogo... Kazkoyu starodavnih
chasiv zdavalasya meni cya molitva... I os' teper, koli posivila moya golova,
dovelosya pobachiti, yak vernulasya zhahliva kazka, pobachiti - i piznati
vlasnoyu mukoyu. V Bilij Cerkvi zabito mo¿h siniv... zabito... zamordovano z
zhinkami i malimi dit'mi... I nikoli, nikoli vzhe ne pobachu ya tih, shcho sidili
kucheryavimi hlopchikami na mo¿h kolinah... ne pobachu i ne pochuyu... nikoli.
L i ya (znahodit' i ciluº jogo ruku). ZHittya dalo tobi veliku mudrist'...
vona dopomozhe tobi pereterpiti gore.
C v i k l o v i c. Mudrist'... (Girko vsmihaºt'sya). YAkshcho ya znayu trohi
bil'she, nizh ravini, shcho tisyachi rokiv riyut'sya, mov chervi, v zathlih
pergamentah i pishnih, ale pustih slovah, - to ne legshe meni vid mogo
znannya...
S l u g a (uvihodit'). Graf Ruzhins'kij z yakoyus' pannochkoyu do
vel'mozhnogo pana.
C v i k l o v i c (pidvodit'sya, zdivovanij). Graf Ruzhins'kij? CHogo jomu
treba? CHi ne diznalis' voni pro mij almaz? Nu, prosi. (Sluga vihodit').
Sluhaj, Liº, zdaºt'sya, shcho v misti vzhe pochuli pro nash almaz, berezhis', ne
promovsya yak-nebud', mozhe, voni za nim i prijshli.
L i ya. Ni, mij tatu, ya nikomu ne skazhu...
II
Uvihodyat' graf Ruzhins'kij j grafinya Bragins'ka.
C v i k l o v i c (shanoblivo vklonyaºt'sya gostyam). Vitayu yasnovel'mozhnu
grafinyu i yasnovel'mozhnogo grafa v skromnij mo¿j oseli. YAkomu shchaslivomu
vipadkovi abo yakij spravi mushu ya dyakuvati za cyu veliku chest'?
R u zh i n s ' k i j (smiºt'sya). Ta vzhe zvichajno, shcho bez spravi ne
obijshlosya.
B r a g i n s ' k a (pobachivshi Liyu). Bozhe mij, yaka prekrasna dlvchina!
Ce vasha dochka, pane Cviklovic?
C v i k l o v i c. Ni, yasnovel'mozhna grafine, v mene nemaº ditej. Ce
bidna slipa divchina... yaku ya znajshov pid chas moº¿ podorozhi v odnij
korchmi... tam vona spivala i vorozhila lyudyam za shmatok hliba.
B r a g i n s ' k a (z zhvavistyu). Vorozhila! Vona vmiº vorozhiti? O, to
nehaj vona i meni povorozhit'!
R u zh i n s ' k i j. Til'ki takij znavec', yak Cviklovic, i mig znajti
podibnij almaz u brudnij korchmi. YAka bezdoganna krasa!
Liya, zbentezhena, pidvodit'sya i pidhodit' do Cviklovica.
B r a g i n s ' k a (manirno). Graf shche zakohaºt'sya v cyu divchinu.
R u zh i n s ' k i j. Grafinya dobre znaº, shcho moº serce nalezhit' ¿j
odnij.
C v i k l o v i c. Koli ya brav ¿¿ do sebe, - ne krasa ¿¿ mene
privabila, a gore... (Prigortaº do sebe Liyu).
R u zh i n s ' k i j (nespodivano). A chi pravda, shcho Cviklovic znajshov shche
drugij almaz - almaz knyagini Vil'komirs'ko¿?
C v i k l o v i c (spokijno). Nu, yakshcho za cim pri¿hav do mene
vel'mozhnij graf, to meni duzhe zhal', shcho grafa poturbuvali daremno.
R u zh i n s ' k i j. Ni, ni, ya mayu inshu spravu. Ale... (Oziraºt'sya).
B r a g i n s ' k a (zhvavo). Vi mozhete jti v drugu kimnatu, a ya pochekayu
tut. Pane Cviklovic, vi dozvolite meni pogovoriti z vashoyu vihovankoyu?
Mozhe, vi dozvolite, shchob vona j povorozhila meni?
C v i k l o v i c. Proshu, yasnovel'mozhna pani. (Do Li¿). Posid' tut, moº
ditya, ne bijsya. Proshu grafa. (Pokazuº jomu na dveri livoruch. Obidva
vihodyat').
B r a g i n s ' k a (pidvodit' Liyu do oslona i sidaº sama ryadom). CHi
pravda, shcho ti vmiºsh vorozhiti?
L i ya (hitaº golovoyu). O, ni... Ce bulo todi, yak ya bula bozhevil'noyu...
Todi... Meni zdavalos', ya bachila te, chogo ne vidno lyudyam... A teper, koli
prokinuvsya mij rozum, smutni spogadi opanuvali moyu dushu i ne dayut' meni
chuti chuzho¿ muki.
B r a g i n s ' k a (zithaº). Tak... u kozhnogo vlasna muka...
L i ya (bere ¿¿ za ruku). Ale slipi ochi navchili mene divitis' ne v lice,
a v dushu lyudini... Zdaºt'sya meni, shcho j tvoya dusha shvil'ovana yakimos'
spogadom... Pro shchos' i zhahlive... i razom solodke...
B r a g i n s ' k a (zdivovano). Ti spravdi charivnicya! Vidkilya ti
znaºsh?
L i ya (prigaduº). Strivaj... komu ce ya vorozhila... vostannº... todi, v
tij korchmi!.. (Radisno). Ah, nadumala! Tomu molodomu muzici, shcho pitav
mene, chi pobachit' vin divchinu, shcho dala jomu zolotij naperstok.
B r a g i n s ' k a (shoplyuºt'sya, vrazhena, i vidstupaº, hrestyachis').
ªzus, Mariya! Ti charivnicya! Ti velika charivnicya!
L i ya (spokijno, bez bud'-yakogo zdivuvannya). Tak ce ti ta divchina, shcho
dala jomu zolotij naperstok... (Mrijno). O, ti povinna buti prekrasnoyu, yak
zorya... YAk korolivna charivno¿ kazki, bo takoyu nevimovnoyu laskoyu, tak nizhno
j yasno, mov zolota struna, dzveniv jogo golos, koli vin govoriv pro
tebe...
B r a g i n s ' k a (zabuvshi svij strah, znov sidaº na taburet i bere
¿¿ ruku). Ti bachila, ti rozmovlyala z nimi Nu, to skazhi zh, skazhi zh mershchij,
yakij vin, mij ricar, mij kohanij, ºdinij, shcho za nim zanud'guvalo moº
serce! De ti jogo zustrila?.. Kudi vin ¿hav?.. U yakomu vin buv ubranni, chi
buli z nim inshi ricari? Mozhe, ti znaºsh, yak vin zvet'sya! Ah! Adzhe ti ne
mogla jogo bachiti... bo ti zh slipa. Gospodi, ºdina lyudina zustrila togo,
kogo ya shukayu tak dovgo, - i ta slipa. (ZHvavo). Ale zh ti chula, shcho vin kazav
pro mene?
L i ya. Vin rozmovlyav pro tebe z takoyu zhurboyu i laskoyu. I hoch ne bachila
ya jogo licya, ale til'ki v prekrasno¿ lyudini mozhe buti takij charivnij, yak
muzika, golos...
B r a g i n s ' k a. Tak, tak, vin prekrasnij, yak misyac'.
L i ya. Vin kazav, shcho viddast' zhittya, shchob til'ki pobachiti tebe hoch na
ºdinu hvilinu... A shcho bulo potim, - ne pam'yatayu... Znayu til'ki, shcho meni
jogo stalo tak zhal', bo ya zrozumila todi, shcho ne prinese jomu shchastya tvij
naperstok... I zaraz meni zdaºt'sya, shcho ne jogo ti kohaºsh, a yakus' mriyu, shcho
sklala tvoya dusha...
B r a g i n s ' k a (mrijno). Tak... ce bula chudova mriya...
L i ya. I zaraz ti pitala pro n'ogo ne tak, yak pitayut' pro ridnu
lyudinu... I zdaºt'sya meni, shcho zrecheshsya ti jogo v chornu jogo godinu.
B r a g i n s ' k a (pidvodit'sya, gordo). Ti sama ne rozumiºsh, shcho
kazhesh. SHCHob ya zreklas' mogo zbavitelya! Ta i yaka mozhe buti chorna godina v
mogo najyasnishogo ricarya? I vse zh taki spasibi tobi, shcho rozpovila meni pro
n'ogo. Proshchavaj. YA chuyu, yak voni jdut' syudi, ya ne mozhu nikogo zaraz bachiti.
(SHvidko vihodit' u dveri pravoruch).
L i ya (sobi pidvodit'sya). Mozhe, j spravdi krashche dlya mene, shcho ya slipa.
(Vihodit').
III
Z livih dverej vihodyat', zakinchuyuchi rozmovu, Ruzhins'kij i Cviklovic.
Ruzhins'kij vidimo rozgnivanij.
R u zh i n s ' k i j. YA nikoli ne poviryu, shchob u tebe ne bulo tako¿
dribnici, yak dvadcyat' tisyach chervinciv. Usim vidomo, shcho sami tvo¿ samocviti
koshtuyut' udesyatero bil'she. Dobre, dovedet'sya tobi koli-nebud' zvernutis'
do nas - todi pobachimo.
C v i k l o v i c. Mo¿ samocviti? Kolekciya mineraliv, yaku ya zbirav use
moº zhittya, shchob vidpisati teper Krakivs'komu universitetu? Koli ce
bagatstvo, to hiba bagatstvo nauki, yakij ya sluzhiv ves' mij vik. A groshi? V
mene nemaº inshih, krim tih, shcho ya zaroblyayu yak likar, - ¿h dosit', shchob
zabezpechiti zhittya takogo starogo, yak ya.
R u zh i n s ' k i j. Nevzhe! Tvo¿ eliksiri prodavalisya po chervincyu za
kraplyu. Knyaz' Potoc'kij zaplativ tobi tisyachu dukativ, koli ti vilikuvav
vid suhot jogo sina. Ta hiba til'ki ce!
C v i k l o v i c. YA likuyu vsih, ale z bidnih ya ne beru nichogo.
R u zh i n s ' k i j. Slovom, u tebe º groshi, yak u kozhnogo ºvreya.
Nareshti ya dam tobi yakij til'ki hochesh pririst.
C v i k l o v i c (rozvodit' rukami). Ne mayu, yasnovel'mozhnij pane...
R u zh i n s ' k i j (spinyayuchi gniv). Tak os' yaka ºvrejs'ka vdyachnist'!
Bagato b ti mav svo¿h samocvitiv i perliv, koli b ne sidiv u ZHitomiri pid
oboronoyu pol's'kih horugov, pid oboronoyu Dubrovs'kogo, shcho pidnyavsya proti
gajdamakiv, cid zahistom velikogo lovchogo Branic'kogo! CHi ne mi zh
vstupilisya za vas i pidnyalisya mesnikami za vashu krov, koli cilimi richkami
lilasya v Lisyanci, ZHabotini, Umani i po vsij Ukra¿ni. (Zlisno smiºt'sya).
Koli hochesh, ya podaruyu tobi, krim rostu, kil'ka zhivih gajdamakiv, shchob ti
zmig zamorduvati ¿h vlasnimi rukami v vidplatu za krov tvo¿h siniv.
C v i k l o v i c (z gidnistyu). YA ne kupuyu lyuds'ko¿ krovi, mij pane. A
shchodo vdyachnXsti, yasnovel'mozhnij pane, shchodo vdyachnosti za krov gajdamac'ku,
shcho llºt'sya zaraz richkoyu v Kodni, to ne za nas llºt'sya cya krov i ne za
ºvre¿v mstites' vi c'omu neshchasnomu narodovi... Vi mstitesya za svo¿ shkodi
ta vtrati, i ºvre¿ - ce til'ki odin iz zapisiv u reºstri cih vtrat. CHi ne
tak samo pishe regimentar Stempkovs'kij u svo¿m universali? Ne za krov
ºvrejs'ku dorikaº vin hlopiv, a za te, shcho pozbavili paniv togo zisku, shcho
nalezhav ¿m vid orend, yaki derzhali ºvre¿ po mistah ta mistechkah pans'kih:
"zabivayuchi zhidiv, zapodiyali vi panam veliki shkodi", - os' chim dorikaº
hlopiv vel'mozhnij regimentar, a zovsim ne nashoyu krov'yu. Ne ºvre¿v vi
zhaliºte, a ti groshi, shcho ne vstigli z nas distati.
R u zh i n s ' k i j (rozlyuchenij i oburenij). A, tak os' yaki slova
dozvolyaº sobi ºvrej, shcho nazhivsya v Rechi Pospolitij! Ta ti znaºsh, shcho za ci
slova ya, shlyahtich, graf i kashtelyan Braclavs'kij, mozhu zaraz zhe viddati tebe
na sud tribunalu v Lyublini abo navit' do Stempkovs'kogo v Kodnyu!
C v i k l o v i c (spokijno). YA buv bi nedostojnim mogo narodu, koli b
boyavsya smerti, ta shche v mo¿ lita.
R u zh i n s ' k i j. I hto zh oboronyaº gajdamakiv! Bat'ko, u yakogo ci
zviri zamorduvali dvoh siniv! A ti chuv koli-nebud', yakimi lyutimi mukami
morduvali gajdamaki vashih ditej i zhinok? Ti zarivsya v svo¿ knizhki ta
podushki, ti miluºshsya z svo¿h samocvitiv i perliv ta divishsya v nebo v cyu
pidzornu trubu, a ne bachish zhittya, shcho lyutuº pid tvo¿mi viknami.
C v i k l o v i c (z perekrivlenim vid muki licem). Godi...
R u zh i n s ' k i j. Ni, sluhaj, koli hochesh buti mudrim. YAk odna
ºvrejka kinulasya na shiyu gajdamaci i blagala, shchob vin ¿¿ pomiluvav, a vin
strusiv ¿¿ z sebe i til'ki smiyavsya, divlyachis', yak ¿¿ zabivali...
C v i k l o v i c. Godi! Godi, blagayu tebe!
R u zh i n s ' k i j. A, teper godi. A ti chuv, starij, yak v odnomu seli
gajdamaki zabili ºvreya i dvoh jogo siniv, a tret'omu dali v ruki pistolya j
obicyali pomiluvati, koli vin zab'º svoyu matir?
C v i k l o v i c (padaº na kilim i ridaº). Vijdi, blagayu tebe.
R u zh i n s ' k i j (zlisno smiºt'sya). Udruge ne boronitimesh hlopiv...
Proshchavaj.
Vihodit'. Velika pauza. Muzika.
C v i k l o v i c (pidvodit'sya). CHogo ne v sili buli zrobiti lyubov i
pisni bidno¿ divchini, te zrobila nenavist' c'ogo cholovika... Ochi mo¿ povni
sliz, ya plachu vpershe pislya togo, yak zabito mo¿h ditej. (Utiraº ochi). Ale
nevzhe zh... nevzhe zh... jogo pravda? Nevzhe zh ya spravdi til'ki slipij
bezumec', shcho ne bachu zhittya, shukayuchi zir na nebi? Vin ne mig vraziti mene
sil'nishe, ale zh ni, ni! Hiba zh ya shukayu pravdi v cih plisnyavih knizhkah ta
pergamentnih suvoyah, yak nashi ravvi abo mudreci Zogara, shcho tratyat' ves'
svij vik, shchob znajti taºmnij rozum u mertvih pis'menah? Prote bagato,
mabut', i v mene staro¿ zakvaski, koli vsya moya mudrist' bezmovna pered
golosom staro¿ nenavisti. Ale shcho zh diyati... i rozum ne vlasnij nad sercem,
koli vono bolit' tak smertel'no. (Sidaº kraj stola, pohilivshi golovu na
ruki).
Pauza.
IV
Tiho vhodit' Stesya, ne vidvazhuyuchis' potrivozhiti Cviklovica, sto¿t'
kil'ka hvilin movchki. Na lici ¿¿ tuga, majzhe rozpach, vona shche zmarnila za
cej chas.
C v i k l o v i c (pochuvshi prisutnist' lyudini, obertaºt'sya,
stenuvshis'). Hto? Hto ti, divchino? Hto vpustiv tebe?
S t e s ya. Visluhajte mene, shanovnij pane, visluhajte, blagayu vas...
C v i k l o v i c (pil'no divit'sya na ne¿). YA sluhayu.
S t e s ya (hvilyuyuchis'). Mij narechenij... jogo udekretovano na smert'.
Zavtra... zavtra jogo musyat' skarati. Ni, ni, visluhajte, ya rozkazhu vse po
poryadku. Jogo udekretovano na smert', ale knyaginya Vil'komirs'ka i suddya
Dubrovs'kij obicyali meni pomiluvati jogo, yakshcho ya znajdu velikij almaz, shcho
propav, koli grabuvali ¿¿ zamok.
C v i k l o v i c (prikro usmihnuvshis'). Znov Lipovec'ke zhorno.
S t e s ya. Tak... tak... almazne zhorno, mij pane. Dvadcyat' den' ya ne
zlazila z konya, ya ob'¿hala majzhe vse Ki¿vs'ke voºvodstvo, ya pobuvala na
tim boci, ya shukala, de til'ki mozhna, i vse to daremno, daremno, ne
znajshlosya i slidu almaza... Dvichi zatrimuvali mene pol's'ki zhovniri...
majzhe pered mo¿mi ochima zamorduvali cholovika, shcho pomagav meni shukati, - na
mo¿j dushi jogo smert'. Skil'ki liha, znevagi, obraz dovelosya zaznati v
puti. YAk ne rishilasya ya rozumu - ne znayu. (Zakrivaº lice rukami). I os'
til'ki tri dni pered cim nabigla ya na slid... Mov bezumna, mchala ya i vden'
i vnochi, shchob uspiti do stroku, shchob ne pri¿hati, koli vzhe bude pizno. (Vona
hitaºt'sya). I os'... I os'... ya u vas... golova tumaniº... v ochah temno...
(Kidaºt'sya do jogo nig). Blagayu zh vas, zaklinayu vas usim svyatim... radi
zhittya lyudini... dajte meni cej kamin', ya sluzhitimu vam ves' svij vik...
til'ki vryatujte, vryatujte mogo Vasilya... jogo zh zavtra, zavtra skarayut'.
(Revno plache).
C v i k l o v i c (pidvodit'sya). Bezumna divchino! Ta chi znaºsh ti, shcho
c'ogo kamenya ne zdolaº kupiti i sam korol' pol's'kij!
S t e s ya. YA znayu, ya znayu. Ale shcho zh robiti? YA blagatimu knyaginyu, ya
kinus' do ¿¿ nig, shchob vona zaplatila vam hoch chastinu. Ale zh ne dajte
zaginuti zhivij lyudini.
C v i k l o v i c. A chi znaºsh ti, divchino, shcho gajdamaki zabili mo¿h
siniv... Adzhe zh i tvij narechenij tezh gajdamaka. I os' ti prosish, shchob ya...
shchob ya vikupiv odnogo z tih gajdamakiv, shcho zabili mo¿h siniv. Ta chi º v
tobi rozum, divchino!
S t e s ya (lataº ruki). Nemaº v mene rozumu, nemaº.
Pauza.
C v i k l o v i c (pislya dovgogo movchannya). Pravda, ne rozum priviv
tebe do mene, a serce...
Vin pidhodit' do odnih i drugih dverej i zamikaº ¿h. Potim pidhodit' do
pravo¿ stini nad stolom i pritiskuº yakus' potaºmnu pruzhinu. Vzyavshi z
potaºmno¿ shafi futlyar, vin zamikaº dveri, pidhodit' do Stesi, shcho chekaº v
poperednij pozi, divlyachis' na n'ogo z nadiºyu i strahom.
C v i k l o v i c (odkrivaº futlyar i divit'sya na almaz). Skil'ki zolota
sliz i krovi bachilo ce promeniste zhorno. Ale chi zrobiv cej kamin' hoch
ºdinij raz kogoo-nebud' shchaslivim? (Movchit', potim podaº kamin' Stesi).
Viz'mi. Avraam Cvilkovic platit' svij vikup za pravo vil'nogo rozumu.
S t e s ya (ciluº jogo ruki, tiho plachuchi).
C v i k l o v i c (movchki divit'sya na ne¿).
Zavisa.
DIYA CHETVERTA
Ta sama zala v suddi Dubrovs'kogo, vlashtovana zaraz dlya sudovogo
zasidannya. Livoruch, trohi navkosi, pokritij chornim suknom stil dlya suddiv,
na stoli -kandelyabr, rozp'yattya, pisochnij godinnik, paperi. CHas pered
vechorom.
I
Lebenc'kij za svo¿m zvichaºm rozbiraº paperi, stoyachi kolo stola. Hutko
vvihodit' graf Ruzhins'kij. Labenc'kij shanoblivo jomu vklonyaºt'sya.
R u zh i n s ' k i j. Dubrovs'kogo nema?
L a b e n c ' k i j. Ni, yasnovel'mozhnij pane, vin zaraz bude.
R u zh i n s ' k i j. I lista vid Stempkovs'kogo tezh ne bulo?
L a b e n c ' k i j. Tezh ne bulo.
R u zh i n s ' k i j. A, tisyacha dyabliv! (Nervovo hodit' po zali). Pane
Labenc'kij, vi znaºte, shcho cya navisnogolova divchina taki vernulasya. YAkij
diyavol dopomig ¿j - ne znayu, til'ki meni zdaºt'sya, shcho vona distala almaz.
Koli kinchaºt'sya termin, shcho dav ¿j Dubrovs'kij?
L a b e n c ' k i j. Vin rahuº, shcho s'ogodni o vos'mij godini...
R u zh i n s ' k i j. Ta shche cya bezgluzda istoriya z drugoyu
navisnogolovoyu. SHCHo tam take z grafineyu Bragins'koyu? CHi pravda, shcho
Dubrovs'kij viklikaº ¿¿ s'ogodni v sud? Z yakih ce chasiv stali viklikati v
sud shlyahtyanok grafs'kogo rodu? CHi pan Dubrovs'kij ne znaº, shcho vona grafinya
Bragins'ka i moya narechena!
L a b e n c ' k i j (rozvodit' rukami). Ale zh vel'mozhnij graf znaº, shcho
znajshovsya toj zolotij naperstok, pro yakij rozkazuvala todi grafinya?
R u zh i n s ' k i j (zlisno). Tak, ya chuv. I dosit' bulo yakomus'
projdisvitovi, rizunovi, brodyazi zayaviti, shcho vin vryatuvav nevidomu
pannochku, yak suddya Dubrovs'kij, zamist' povisiti jogo na pershij gillyaci,
dozvolyaº sobi viklikati na sud ta zvoditi na ochi z hlopom shlyahtyanku,
vel'mozhnu grafinyu, narechenu kashtelyana Braclavs'kogo. YA peven, shcho vin
robit' ce navmisno, shchob til'ki obraziti mene. YA zavtra napishu lista do
jogo milosti korolya. Sluhajte, pane Labenc'kij, ya znayu, shcho vam davno
hochet'sya mati zoryu Stanislava. A? Mozhe, napisati i pro pana do jogo
korolivs'ko¿ milosti?
L a b e n c ' k i j (u zahvati). O, mij pane! (Ciluº jogo v pleche).
R u zh i n s ' k i j. Til'ki pan i sobi povinen zrobiti meni poslugu,
koli bude treba.
L a b e n c ' k i j. Vse, shcho til'ki nakazhe yasnovel'mozhnij pan!
R u zh i n s ' k i j. Nasampered nam treba ne dopustiti, shchob pomiluvali
cyu skazhenu sobaku, c'ogo proklyatogo Hmarnogo. Ale yak ce zrobiti?
L a b e n c ' k i j. Panovi treba bulo ranishe nadislati kogo-nebud'
slidkuvati za ciºyu divchinoyu... koli vona ¿zdila po kamin'.
R u zh i n s ' k i j. Ta nevzhe zh ya c'ogo ne zrobiv! Ale ni Lozka, ni
Prozka ne vernulis' dodomu. YAkij chort ¿h zabrav, ne mozhu i vtyamiti. Pane
Labenc'kij, tut u peredpoko¿ sidit' shche odin mij shlyahtich - pan Mishka, z
velikimi takimi vusami, bud' laska, poklichte jogo syudi, mozhe, shcho j
pridumaºmo.
L a b e n c ' k i j. Pan Mishka? Tak to zh cilij kaban, a ne mishka. Zaraz
(Ide do dverej). A... os' i vona, cya divchina. (Zalishaºt'sya).
Hutko vhodit' Stesya i zaraz zhe kidaºt'sya do Labenc'kogo.
S t e s ya. Radi boga? De suddya Dubrovs'kij?
L a b e n c ' k i j (suho). Pana Dubrovs'kogo nemaº.
S t e s ya. Bozhe mij, koli zh vin bude? S'ogodni vin shche bude?
L a b e n c ' k i j. Ne znayu. Tut ne mozhna rozmovlyati. Spitaj u
kancelyari¿.
S t e s ya. Vi ne smiºte meni tak vidpovidati. Suddya Dubrovs'kij dav
meni dekret, ya znajshla almaz, ya mayu pravo vimagati, shchob meni dali zmogu
pokazati jogo sudovi!
L a b e n c ' k i j (zdivovanij). Ti znajshla almaz? Ta nevzhe?
R u zh i n s ' k i j (vrazhenij). YAk! Ti znajshla kamin'? O, to j shchastit'
zhe tvoºmu osavulovi, shcho maº taku prinadnu narechenu. (Probuº ¿¿ obnyati,
vona uhilyaºt'sya).
S t e s ya. To skazhit' zhe mershchij, de suddya? YA bula v knyagini, ale i ¿¿
nemaº doma.
Vhodit' zhovnir iz paketom.
ZH o v n i r. List do pana Dubrovs'kogo vid regimentarya Stempkovs'kogo.
R u zh i n s ' k i j (zloradno). A, nareshti-taki, nareshti!
Labenc'kij prijmaº list. ZHovnir vihodit'.
R u zh i n s ' k i j. Nu, shcho, shcho vin pishe?
L a b e n c ' k i j (rozpechatuº lista). Tak i ºst'. Vin vimagaº do sebe
Hmarnogo.
S t e s ya (skrikuº). Ni, ni, c'ogo ne mozhe buti!
L a b e n c ' k i j (chitaº). "YUzef Stempkovs'kij, regimentar i
komendant vijs'k koronnih, kashtelyan Ki¿vs'kij i svyatogo Stanislava
kavaler. Za vlastyu i dostojnistyu regimentars'koyu dayu cej order panu
Dubrovs'komu, vel'mozhnomu suddi ZHitomirs'komu, shchob negajno po prijnyatti
c'ogo ordera vin vidislav do mene v Kodnyu buntivnika Vasilya Hmarnogo
(Stesya skrikuº) z usim sudochinstvom, shcho do n'ogo nalezhit', a takozh abi
povidomiv, z yako¿ same prichini pripinyaºt'sya vikonannya smertnogo dekretu
nad vishchemenovanim buntivnikom. Dan v Kodni, Veresnya dnya, YUzef
Stempkovs'kij regimentar".
R u zh i n s ' k i j (zloradno). Aga! Stempkovs'kij ne zhartuº. Z Kodni
shche nihto ne povertavsya zhivij.
S t e s ya (shcho pid chas chitannya lista vhopila za ruku Labenc'kogo,
slidkuyuchi z zhahom za zmistom, zaraz skrikuº). Ni, ni, vi ne zrobite, vi ne
dopustite c'ogo! (Hapaº za ruki oboh). Ce zh nemozhlivo - adzhe zh ya znajshla
kamin'. Radi boga, shche zh termin ne minuv, radi boga! Gospodi, shcho zh
robiti...
R u zh i n s ' k i j. Aga, zatripotila, moya perepilochko. Nu, dobre,
sluhaj. ª taka zgoda, mi vzhe zrobimo tobi taku poslugu. Davaj tvij kamin',
ya peredam jogo zaraz knyagini. Til'ki umova: za cyu poslugu ti povinna meni
viddyachiti svoºyu lyubov'yu. Rozumiºsh? (Obijmaº ¿¿). Mi po¿demo zaraz do mene,
ti tam ne budesh taka soromliva... chuºsh? YA zh bachu, shcho ti palka, yak
vakhanka... Ochi tvo¿ goryat', yak almaz. O, ne divis' tak gnivno... YAkbi ti
znala, yaka nasoloda pociluvati ci gnivni ochi, kinuti na podushku cyu gordu
golovu, rozkriti ci pishni, nezajmani divochi grudi (vin zadihaºt'sya,
rozpalenij zhagoyu) i pripasti do palkih ust, zabuvshi vse na sviti...
S t e s ya (virivaºt'sya pislya borot'bi i vidshtovhuº jogo, oburena).
Gan'ba! Meni soromno za vashu chest' shlyahets'ku! (Vibigaº).
R u zh i n s ' k i j (upavshi v krislo, ne mozhe otyamitis'). YAka charivna
krasa! (Prikladaº ruku do chola). Zdaºt'sya, rozum mij pomutivsya vid zhagi.
L a b e n c ' k i j (usmihaºt'sya). Zdaºt'sya, grafa duzhe rozpalila cya
divchina, a vse zh taki almaz, mabut', u ne¿.
R u zh i n s ' k i j (odnim stribkom zrivaºt'sya na nogi). CHogo varti vsi
nashi solodki panyanki poruch z ciºyu divchinoyu, palkoyu, mov ogon', gnuchkoyu i
bistroyu, mov turec'ka shablya. Ale vse zh taki shcho robiti? YAk zabrati v ne¿
cej almaz?
L a b e n c ' k i j. Vel'mozhnij graf zanadto pospishiv, vona b sama
viddala kamin'.
R u zh i n s ' k i j. YAke glupstvo! Vona viddala b jogo v pans'kij
prisutnosti, a ce nichogo ne varto. Dobre, sprava shche ne zagublena.
(Pidhodit' do pravih dverej i krichit'). Pane Mishko!
Uvihodit' pan Mishka, zdorovennij shlyahtich z velicheznimi vusami i
durnuvato-lyutoyu fizionomiºyu.
R u zh i n s ' k i j. Nu, to shcho zh, pane Mishko?
M i sh k a (nespodivano dlya jogo vrodi tonkim golosom). Ta divchina
prihodila, vel'mozhnij pane.
R u zh i n s ' k i j. Ta nevzhe! A mi bez tvo¿h mishachih ochej i ne bachili.
(Nablizhaºt'sya do n'ogo, taºmno). Sluhaj. Treba zaraz zhe, za vsyaku cinu,
perejnyati cyu divchinu! Vona po¿hala do knyagini - almaz u ne¿, rozumiºsh?
Zaraz zhe beri dvoh gajdukiv i skachit' chimduzh prostoyu dorogoyu ¿j
navperejmi. Zatyamiv? Treba ¿¿ perejnyati, poki vona ne pospila do knyagini.
M i sh k a. Rozumiyu, vel'mozhnij graf.
R u zh i n s ' k i j. Shovajtes' u zavulku kolo Bernardins'kogo
klyashtora, vona povinna pro¿zhdzhati mimo. Zaraz zhe hapajte i vezit' do mene.
Misce tam gluhe, - nihto ne pobachit'... Til'ki divis', shchob ne bulo galasu.
M i sh k a. O, to nehaj bog miluº, yasnovel'mozhnij grafe, hiba zh ce
vpershe?
R u zh i n s ' k i j. Divis'. (Kivaº pal'cem u n'ogo pid nosom). Ne daj
bog, yak ne zrobish.
M i sh k a. O, co to, yasnovel'mozhnij pane. To hiba zh ya yaka fuyara abo ya v
boga ne viryu?
R u zh i n s ' k i j. Rushaj mershchij. (Pan Mishka vihodit'). Nu, pane
Labenc'kij, ya vzhe bachu, yak zorya Stanislava shodit' na vashih grudyah.
L a b e n c ' k i j (zahvati). O, yasnovel'mozhnij grafe!
R u zh i n s ' k i j. Nu, a zaraz treba kinchati drugu spravu. Divit'sya zh
- grafinya Bragins'ka ne pri¿de na sud, nehaj pan Dubrovs'kij ne dozhidaº.
Ide do dverej i zustrichaºt'sya z Dubrovs'kim, shcho vvihodit'. Obidva
holodno vklonyayut'sya odin odnomu. Graf vihodit'.
II
D u b r o v s ' k i j (sidaº v svoº krislo). CHogo tut veshtaºt'sya cej
graf? Pane Labenc'kij, vi musite, zdaºt'sya, znati, shcho v cij zali ne misce
storonnim osobam. Listiv ne bulo?
L a b e n c ' k i j (shanoblivo). Negajnij, vid regimentarya
Stempkovs'kogo... (podaº lista) pro vidsilannya zlochincya Hmarnogo. 41
D u b r o v s ' k i j (chitaº, nahmurivshis', lista). "Dayu cej order
panovi Dubrovs'komu" mm... "negajno po prijnyatti c'ogo ordera...
vidislati... buntivnika Hmarnogo... YUzef Stempkovs'kij". (Zlisno mne i
kidaº lista. Zrivaºt'sya, oburenij, z krisla). Vin ne maº niyakogo prava
pisati meni order i vtruchatisya v moyu yurisdikciyu... Hiba ya vzhe ne suddya na
Ukra¿ni! YA mayu take zh jus gladii, yak i get'man Branic'kij, mayu pravo
karati na smert' i daruvati gorlom. Vin til'ki soldat i ekzekutor i musit'
povazhati civil'nij sud! Zavtra zh napishit' listi korolyu z moºyu
protestaciºyu! (Sidaº v krislo). Ga, ya znayu, chi¿ ce intrigi! Ce najyasnishij
graf Ruzhins'kij zabigaº i speredu i zzadu, shchob til'ki ne vidchinilasya
klitka i ne virvavsya na volyu zvir, yakogo vin rozdratuvav neoberezhno.
L a b e n c ' k i j (shanoblivo). Ale, yakshcho pan dozvolit', zaraz nichogo
ne mozhna zrobiti. Adzhe zh smertnij dekret pidpisano, a vidstrochka, shcho dav
pan suddya, kinchaºt'sya s'ogodni o vos'mij godini.
D u b r o v s ' k i j (hmuro). Knyagini ne bulo?
L a b e n c ' k i j. Ni, yasnovel'mozhnij pane.
D u b r o v s ' k i j (pro sebe). Proklyata baba, vona zavarila ce pivo
i hoche, shchob ya sam jogo piv. (Zadumuºt'sya, pohilivshi golovu na ruku.
Labenc'kij chekaº, zignuvshis'). I divchina cya des' zaginula. (Do
Labenc'kogo). I divchini ciº¿ ne bulo?
L a b e n c ' k i j (zbentezhivshis'). YAko¿ divchini?
D u b r o v s ' k i j. Divchini, yakij ya dav order, - narecheno¿ Hmarnogo?
L a b e n c ' k i j (shche bil'she zbentezhenij). Tak, vel'mozhnij pane,
bula.
D u b r o v s ' k i j. To shcho zh vi movchite! SHCHo zh vona kazala? Mozhe, vona
znajshla kamin'?
L a b e n c ' k i j (ostatochno rozgublenij). Ne znayu, yasnovel'mozhnij
pane. (Ne vitrimuyuchi proniklivogo poglyadu Dubrovs'kogo). Sebto,
zvichajno... vona kazhe, shcho znajshla, ale vidkilya zh ya znayu... Vona hotila
bachiti pana suddyu.
D u b r o v s ' k i j (rozlyuchenij). YAk! I vi ¿¿ ne dopitali, poki ya
prijdu, i vidpustili z cim almazom, yakij u ne¿ mozhut' prosto vidnyati. A! YA
bachu, shcho u vas tut zgoda z grafom Ruzhins'kim!
L a b e n c ' k i j. Ale shcho zh ya mig zrobiti? Vona navit' ne davala meni
c'ogo kamenya, ta hoch bi j davala, to hiba zh ya yuvelir, shchob znati, yakij ce
kamin'? Mozhe, ce zovsim ne almaz, a yak almaz, to ne toj. Til'ki odna
knyaginya Vil'komirs'ka maº pravo atestaci¿ v cij spravi.
D u b r o v s ' k i j (beret'sya za golovu). Nenache sam satana obplutav
cyu spravu tisyacheyu sudovih zakarlyuk. SHCHo v nas na s'ogodni?
L a b e n c ' k i j. Til'ki odna sprava tih tr'oh muzik, shcho ¿h
zatrimali bilya kordonu.
D u b r o v s ' k i j. Viklikali grafinyu Bragins'ku? Zlochinci i svidki
tut?
L a b e n c ' k j j. Tut, shanovnij pane.
D u b r o v s ' k i j. Dobre. Pochinajte.
III
Labenc'kij ide do serednih dverej i rozchinyaº ¿h navstizh. Zaraz zhe po
obidva boki dverej stanovlyat'sya velichezni gajduki z topircyami. Uvihodyat'
Ruzhiks'kij i pan Mishka. Sidayut' pravoruch.
V o z n i j (uvihodit'). Sud jogo korolivs'ko¿ milosti.
Dubrovs'kij, Labenc'knj, Vivers'kij i sekretar zajmayut' miscya. Voznij
zachinyaº seredni dveri.
D u b r o v s ' k i j. Imenem jogo korolivs'ko¿ milosti i najyasnisho¿
respubliki sud ninishnij ogoloshuyu vidkritim. (Peregortaº spravu).
Sontinuatio* (* Prodovzhennya (lat.).) spravi lotriv i lyudej svavil'nih -
muzik Prokopa Skryagi, Musiya SHenchika i Luk'yana Il'ka, yaku spravu bulo
pereneseno do ochevistogo vikliku pered sudom grafini ªleni Bragins'ko¿.
Pane voznij, vvedit' pershih dvoh zlochinciv.
Voznij vidchinyaº dveri. Vartovi vvodyat' Skryagu i SHenchika, shcho zajmayut'
vlashtovani dlya nih miscya poseredini bilya zadn'o¿ stini zali. Sekretar, shcho
zajmaº misce za okremim stolom, ves' chas zapisuº zapitannya i vidpovidi u
veliku knigu.
D u b r o v s ' k i j. Musiyu SHenchiku! Znachit', ti stverdzhuºsh, shcho nikoli
ne pristavav do gajdamac'kih kup i v zhodnih ekscesah abo lotrovs'kih
vchinkah uchasti ne brav?
SH e n ch j k. Tak, yasnovel'mozhnij pane. Zrodu buv muzika, nikoli chuzhogo
ne hotiv i za bagatim ne gnavsya, - koli mav misku varenikiv, to drugo¿ ne
shukav, yasnovel'mozhnij pane.
D u b r o v s ' k i j (hmuro). Dobra tvoya vdacha, Musiyu SHenchiku, ale
vidkilya zh ce v tebe pans'ka kamizel'ka vzyalasya?
SH e n ch j k. SHCHo zh, vel'mozhnij pane, dovodit'sya i yushku s'orbati, koli
ribi nemaº, - prijshlosya vzyati ¿¿ za robotu, koli grav u korchmi yakims'
dobrodiyam.
D u b r o v s ' k i j. Oj, chi ne zi spisami buli ti dobrodi¿, SHenchiku?
A de zh ti postrichavsya z cimi muzikami - ce tvo¿ davni tovarishi?
SH e n ch i k. Prokopa Skryagu znav i ranish, ale vkupi ne grali nikoli, a
pro Il'ka til'ki chuv, shcho dobre graº na skripci. I dijsno, vel'mozhnij pane,
krashcho¿ skripki nemaº na cim boci.
D u b r o v s ' k i j. A chogo zh ce vi opinilisya bilya samogo kordonu? Ta
shche rozpituvali korchmarya, yak bi perebratis' na toj bik?
SH e n ch i k. SHCHo zh, yasnovel'mozhnij pane, ce til'ki chortovi, kazhut',
dobre grati, sidyachi v ochereti, a muzikam potribni shiroki sviti; tut nashu
muziku vzhe chuli, hotili shche podivitis', chi dobri pampushki na tim boci.
D u b r o v s ' k i j. Tak. Pane voznij, vvedit' horungovogo tovarisha
Pshepyurkovs'kogo. (Do Skryagi, yakij usmihaºt'sya). Zdaºt'sya, ti ne duzhe
vesela lyudina, Prokope Skryago. CHogo zh ce ti vsmihaºshsya?
Uvihodit' pan Pshepyurkovs'kij z obv'yazanoyu golovoyu, sidaº na misce dlya
svidkiv - pravoruch.
S k r ya g a. Tak, vel'mozhnij pane. Kazhe SHenchik, shcho nashu muziku tut uzhe
chuli. Zdaºt'sya meni, shcho, napriklad, u pana komendanta (pokazuº na
Pshepyurkovs'kogo) od moº¿ banduri shche j dosi v golovi gude.
Pshepyurkovs'kij viyavlyaº svoº oburennya.
D u b r o v s ' k i j (usmihaºt'sya hmuro). Boyus' ya, dobrodiyu Skryago, shcho
tvoya golova skoro j rada bude gusti, ta ne zmozhe.
S k r ya g a. SHCHo zh, pane, raz kozi smert'.
D u b r o v s ' k i j (peregortayuchi spravu). A vidkilya v tebe sribne
lyustro, Prokope Skryago? (Skryaga movchit'). Movchish? (Peregortaº spravu). A z
kim ce ti navodiv dons'kih kozakiv na pana Spendovs'kogo - tezh iz tro¿stoyu
muzikoyu chi vzhe solo, bez akompanementu?
S k r ya g a. Sam navodiv, pivtora liha.
D u b r o v s ' k i j. I sam tezh biv i grabuvav?
S k r ya g a. Ta vzhe zh ne divivsya, koli paniv bili.
D u b r o v s ' k i j. YA gadayu, panove, shcho nichogo jogo dopituvati pro
inshi jogo ekscesi ta zli vchinki. Pane Pshepyurkovs'kij!
Pshepyurkovs'kij nablizhaºt'sya do stola.
D u b r o v s ' k i j. V toj den', yak vi zatrimali cih muzik, vi robili
trus navkolo, po hutorah?
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Tak, yasnovel'mozhnij pane, robiv.
D u b r o v s ' k i j. CHi ne zatrimali vi yakih-nebud' spil'nikiv cih
lotriv?
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Ayakzhe, vel'mozhnij pane, navit' zabili
odnogo rizuna, shcho zbiravsya vtekti za kordon. O, v mene na gajdamakiv
zhadlive oko, pane suddya. V mene takij zvichaj: bij soroku i voronu -
dob'ºshsya i do yasnogo sokola.
D u b r o v s ' k i j. Vi plutaºte, pane tovarishu, - toj kozak, shcho vi
zabili, prozhivaº na tim boci. A chogo ce u vas golova zav'yazana, pane?
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Ce shlyahetni rani, pane suddya, shcho ya oderzhav
u boyu z cimi rozbijnikami j lotrami, ne zhalkuyuchi zhittya dlya blaga korolya i
Rechi Pospolito¿.
D u b r o v s ' k i j. I bagato, krim vas, oderzhalo rani?
P sh e p yu r k o v s ' k i j. SHCHe sim, pane suddya, - dva kaprali, dva
sheregovih i tri zhovniri.
D u b r o v s ' k i j. (nibito ne znaº). To yakoyu zh zbroºyu zapodiyano
panovi ti rani?
P sh e p yu r k o v s ' k i j. (zbentezhenij, z dosadoyu). Adzhe zh pan znaº,
shcho banduroyu...
D u b r o v s ' k i j. Ne duzhe zh shlyahetni ti rani, koli odin muzika mig
perekoloshkati banduroyu dvadcyat' pol's'kih zhovniriv - cilu pid'yazdovu
komandu. (Gnivno). A shcho zh bulo b, koli b vas pochali lupiti shche cimbalami
abo yakbi u Skryagi bula shablya zamist' banduri...
S k r ya g a (pidijmaº ruku v zahvati). O, yakbi, pivtora liha.
P sh e p yu r ko v s ' k i j. (na¿vno). To koli b pan bachiv, yaka to
bandura... spravzhnya satana - tridcyat' strun, vsi midni.
D u b r o v s ' k i j. I vsi zagrali na pans'kij golovi - dobra,
mabut', bula muzika! Sidajte.
Pshepyurkovs'kij vihodit', ves' chervonij.
D u b r o v s ' k i j. Prokip Skryaga, shcho maºsh skazati v ostann'omu
slovi?
S k r ya g a. Ne vmiyu ya govoriti, pane suddya, i shkoda, shcho nikoli nemaº v
mene togo, shcho meni v toj chas potribno, pivtora liha. YAkbi bula v mene v
korchmi shablya, to ne bachili b vi mene tut, vel'mozhnij pane, a koli b tut u
mene bula bandura, to zaspivav bi ya vam pro Hmel'nic'kogo abo Perebijnosa,
shcho zasiyali Ukra¿nu lyads'kimi kostyami. Ale ne spivati meni bil'she na c'omu
sviti,- til'ki ne zagine nasha pisnya - shche zaspivaº ¿¿ vil'nij narod
ukra¿ns'kij.
D u b r o v s ' k i j. Pane voznij, odvedit' zlochinciv i vvedit'
Luk'yana Il'ka.
Vartovi vivodyat' Skryagu i SHenchika v seredni dveri i zaraz zhe vvodyat'
Il'ka, shcho stanovit'sya na misci pidsudnih.
D u b r o v s ' k i j. Luk'yan Il'ko, chi prodovzhuºsh ti stverdzhuvati, shcho
c'ogo (pokazuº) naperstka dala tobi pannochka, yaku ti nibito viryatuvav v
YAbluncyah pid chas grabuvannya gajdamakami zamku pana Kalinovicha?
I l ' k o. Tak, yasnovel'mozhnij pane.
D u b r o v s ' k i j. Znachit', ti priznaºshsya, shcho buv ukupi z rizunami,
shcho grabuvali cej zamok?
I l ' k o. (pomovchavshi). Tak, ya buv u c'omu zagoni muzikoyu.
D u b r o v s ' k i j. (suvoro). A ti znaºsh, yaki veliki krivdi i shkodi
vchinili gajdamaki v c'omu zamku? Ti znaºsh, shcho ne til'ki vse pograbuvali i
zrujnuvali - zoloto, perli i shati koshtovni, - ale, ne dbayuchi pro strah
bozhij, majzhe dvadcyat' cholovika zabili i na smert' zamorduvali, shlyahetnih
zhinok zgvaltuvali. Vazhko zh poviriti, shcho ti vijshov z chistimi rukami z c'ogo
krivavogo pekla.
I l ' k o. YA buv muzikoyu, vel'mozhnij pane, a koli b hotiv ubivati abo
gvaltuvati, to ne viryatuvav bi od tovarishiv tiº¿ pannochki.
D u b r o v s ' k i j. I ti mig bi piznati cyu pannochku?
I l ' k o. (palko). YA piznav bi ¿¿ sered tisyachi divchat. Privedit' syudi
tisyachu krasun' i postavte ¿h ryadom, ya pidijdu j odrazu piznayu tu, shcho dala
meni naperstok tiº¿ nezabutn'o¿ nochi.
D u b r o v s ' k i j. Ce shche ne dokaz: ti mig ¿¿ bachiti tam, koli
hto-nebud' inshij ryatuvav ¿¿ vid gajdamakiv - shlyahetnij ricar, a ne rizun,
yak ti. CHi znaºsh ti, yak ¿¿ im'ya?
I l ' k o. Tak, znayu. Gel'cya. Ale hto vona i yakogo rodu - ne znayu, ta j
ne dumav pro ce, koli nis ¿¿, tremtyachu j nepritomnu, pri svitli pozhezhi
sered rujnuvannya j kriku.
D u b r o v s ' k i j. Pane voznij, odvedit' jogo poki v kordegardiyu.
(Il'ka vivodyat' u seredni dveri). Poprosit' grafinyu Bragins'ku.
IV
U zali napruzhena uvaga.
Voznij ide v dveri pravoruch, i cherez hvilinu vhodit' grafinya
Bragins'ka, blida j shvil'ovana, ale spokijna na viglyad. Vona zupinyaºt'sya
nedaleko vid stola.
D u b r o v s ' k i j. Grafinya Bragins'ka, chi znajomij vam cej
naperstok?
B r a g i n s ' k a (shche nablizhaºt'sya do stola). Tak -ce mij naperstok.
D u b r o v s ' k i j. Koli tak, to rozkazhit' sudovi, komu vi jogo
viddali.
B r a g i n s ' k a (pochinaº rozkazuvati spochatku tiho j nerishucho, a
dali vse bil'sh perekonlivo i nathnenno. Obstanova sudu, urochistist'
momentu i zagal'na uvaga nadayut' ¿¿ slovam viraznosti zakincheno¿ promovi).
Tiº¿ zhahlivo¿ nochi ya sidila odna v svo¿j kimnati, rozdyagayuchis' pered snom.
Zolotij naperstok zalishivsya na pal'ci, bo pered tim ya gaptuvala koshulyu...
Znenac'ka strashennij gvalt zalunav po zamku i zahitav jogo stini... galas,
tupit, stril'ba rozlagalisya z usih bokiv. Mov bezumna, vihopilasya ya z
svitlici i pobigla v park... Ale v tu zh mit' dvoº chi troº gajdamakiv
shopili mene na ruki i ponesli v temryavu nochi... (Ne mozhe prodovzhuvati vid
hvilyuvannya). Daremno ya bilasya v ¿hnih rukah i klikala na poryatunok.
Zvidusil' chula stogoni i kriki... i kriz' gillya derev chervonila visoka
zagrava. I vraz, koli ya vzhe vtratila nadiyu i majzhe bula nepritomna,
z'yavivsya nevidomij ricar. Odnim moguchim udarom uraziv vin lotriv i vihopiv
mene z ¿hnih ruk. Obgornuvshi svoºyu kereºyu, odnis vin mene v susidnº selo i
zalishiv tam u bezpeci... I pershe nizh zajnyalasya zorya, vin znik tak samo
nespodivano, yak i z'yavivsya. I til'ki, proshchayuchis', spitav moº im'ya na
spomin. Tri rechi dala ya todi jomu na spomin - cej naperstok, moº im'ya...
i... (zupinyaºt'sya, duzhe tiho) i mij pocilunok, bo nichogo bil'she ne bulo v
mene v toj chas. Ale vsya moya dusha nalezhit' c'omu ricarevi z tiº¿ pori, - i
jomu dosit' til'ki prijti, shchob povesti mene za soboyu, kudi vin shoche.
Dovga pauza.
D u b r o v s ' k i j. Grafinya Bragins'ka, chi znaº cej ricar, hto vi i
yakogo rodu?
B r a g i n s ' k a. Ni, til'ki hreshchene im'ya skazala ya jomu v toj chas.
D u b r o v s ' k i j. Grafinya Bragins'ka, chi pripuskaºte vi dumku, shchob
vash zbavitel' mig oddati komu-nebud' vash naperstok?
B r a g i n s ' k a (palko). Ni. Mij ricar viddav bi cej naperstok
til'ki razom iz zhittyam.
D u b r o v s ' k i j. Grafinya Bragins'ka, obmirkovujte vashi slova.
Bagato zolotih mrij ro¿t'sya v divochomu serci, ale grube j zhorstoke zhittya,
i ne tak, yak u mriyah, skladayut'sya jogo shlyahi. Pam'yatajte, shcho vashi slova
kidayut' smertnu tin' na inshu lyudinu.
B r a g i n s ' k a (gordo). YA znayu, shcho kazhu.
D u b r o v s ' k i j (suvoro). Grafinya Bragins'ka, chomu vi taki pevni,
shcho til'ki ricarem mig buti vash zbavitel'? Temno¿ nochi, smertel'no zlyakana,
majzhe nepritomna, bachili vi c'ogo cholovika. Hiba ne mig ce buti odin z
gajdamakiv? Znov nagaduyu vam - ne zmishujte divochih mrij z grubim, ale
pravdivim zhittyam.
B r a g i n s ' k a (oburena, gordo). YA ne hochu navit' vidpovidati na
cyu obrazu.
D u b r o v s ' k i j (usmihnuvshis'). Ce vashe pravo. Pane voznij,
vvedit' zlochincya.
V
Bragins'ka zalishaºt'sya stoyati bilya stola, trohi vidstupivshi, poklavshi
ruki na spinku krisla.
Znov vidchinyayut'sya seredni dveri, uvihodit' Il'ko. Bragins'ka skrikuº i
robit' nevil'nij ruh do Il'ka.
I l ' k o. Gel'cya!
Na oblichchi grafini tyazhka, bolisna borot'ba. Radist' zminyuºt'sya zhahom,
rozcharuvannyam i nareshti ogidoyu. Ne vitrimavshi, vona zakrivaº lice rukami.
D u b r o v s ' k i j. Grafinya Bragins'ka, znaºte vi c'ogo cholovika?
B r a g i n s ' k a (stupaº krok do Il'ka, ochi ¿¿ shiroko rozkriti, ruki
stiskuyut' serce. Vona shepche, mov nepritomna). Hlop... Gajdamaka...
(Golosno, rishuche). Ni! Ni! YA ne znayu c'ogo cholovika!
Vona sto¿t' skam'yanila, vhopivshis' za spinku krisla.
D u b r o v s ' k i j (do Il'ka). Luk'yan Il'ko, chim viddyachila tobi
pannochka, krim c'ogo naperstka?
R u zh i n s ' k i j (pidvodit'sya, oburenij). YA protestuyu proti c'ogo
zapitannya! Ce glum z shlyahetno¿ panni!
D u b r o v s ' k i j (suvoro). Graf Ruzhins'kij, vi ne maºte tut
niyakogo golosu! YA primushu vas shanuvati sud. Luk'yan Il'ko, vidpovidaj.
I l ' k o. Vona... vona... (Vagaºt'sya). Vona pociluvala mene.
Zagal'nij ruh.
B r a g i n s ' k a (vidrazu pochervonila, krichit' isterichno). Hlopa!
Ni... Ni... Ne jogo, ne jogo, ni! (Padaº v krislo i zdrigaºt'sya vid
isterichnih ridan'). YAkij glum... yakij sorom, rozdyagli, namuchili... pered
vsima.
R u zh i n s ' k i j pidhodit' do ne¿, daº ¿j sklyanku vodi, zaspokoyuº i
shchos' shepche.
D u b r o v s ' k i j. Grafinya Bragins'ka, shche ostannº pitannya. SHCHe raz
obdumajte vashi slova, chi znaºte vi c'ogo cholovika? YA ne mozhu primusiti vas
prisyagnuti, ale ne zabuvajte, shcho koli vin dijsno vryatuvav vas u tu nich, to
ce ºdine, shcho mozhe daruvati jomu gorlo, bo, vkazuyuchi na vas, vin bere na
sebe vinu za vsi ekscesi i zlochinstva tiº¿ nochi.
L a b e n c ' k i j. YA protestuyu proti c'ogo zapitannya. Ce natisk na
sumlinnya svidka.
B r a g i n s ' k a (pidvodit'sya, rishuche). Ni. YA ne znayu c'ogo
cholovika. (Padaº v krislo).
I l ' k o. Spasibi vam, pane suddya, vi bazhali meni dobra. Ale trichi
zreklasya hlopa vel'mozhna panna, bo nikoli ne prostit' panyanka, shcho hlopovi
zavdyachuº zhittyam, shcho zabiv voshivij gajdamaka zolotogo ricarya, yakogo beregla
vona v svo¿j shlyahets'kij dushi.
Bragins'ka pidvodit'sya, shvil'ovana, i znovu sidaº.
D u b r o v s ' k i j (bere vid Labenc'kogo zagotovlenij arkush i tiho
kil'ka hvilin radit'sya z Vivers'kim). Pane voznij, vvedit' pershih dvoh
zlochinciv.
VI
Vartovi vvodyat' Skryagu i SHenchika, yaki stanovlyat'sya ryadom z Il'kom.
Napruzhene movchannya. Dubrovs'kij nadivaº shapku, obidva pidsudki roblyat' te
same.
D u b r o v s ' k i j (pidvodit'sya). Pane voznij! Odchinit' dveri, shchob
usi visluhali smertnij dekret.
Bragins'ka skrikuº. Zagal'nij ruh.
V o z n i j (pidhodit' do serednih dverej i trichi vidchinyaº i zachinyaº ¿h
z gurkotom, zalishivshi vostannº odchinenimi). Silentium* (* Movchannya
(lat.).), panove! Vtihomirtes' dlya visluhannya dekretu smertnogo. (Guchno
povtoryuº trichi ci slova).
D u b r o v s ' k i j (chitaº). "Imenem jogo korolivs'ko¿ milosti i
najyasnisho¿ respubliki, ya, Dubrovs'kij, suddya ZHitomirs'kij, z pidsudkami
Vivers'kim i Labenc'kim, obmirkuvavshi fortel'ni vchinki i gajdamac'ki
ekscesi nizhchemenovanih lotriv i lyudej svavil'nih pered sudom ninishnim
ochevisto stavshih: muzik Prokopa Skryagi, Musiya SHenchika i Luk'yana Il'ka,
virozumivshi i zauvazhivshi vini kozhnogo, a menovite* (* Poimenno (lat.).):
Prokopa Skryagu, yako buntivnika i brodyagu, shcho navodiv dons'kih kozakiv na
pana Spendovs'kogo i sam jogo biv i grabuvav, i, yako sam priznavsya, inshih
shlyahetnih paniv okrutne zabiv i grabuvav; Luk'yana Il'ka, yak brodyagu i
lotra, shcho vkupi z inshimi gajdamakami zamok pana Kalinovicha v YAbluncyah
rozgrabiv, velikiº shkodi, gvalt i dushogubstvo vchiniv, ne dbayuchi nichogo na
boyazn' bozhuyu i na pravo pospolite, - sud ninishnij za takoviº ¿h vistupi i
vini gorloviº vishchemenovanih Prokopa Skryagu i Luk'yana Il'ka na stinannya shi¿
dekretuº i na ekzekuciyu do regimentarya Stempkovs'kogo v Kodnyu nadsilaº.
Musiya SHenchika, shcho jogo uchast' v gajdamac'kih ekscesah ne dokazano,
zalishiti ad resolutionem* (* Do virishennya (lat.).). Pane voznij, vivedit'
zlochinciv.
Bragins'ka skrikuº i pidvodit'sya.
S k r ya g a (Il'kovi). Ne pomig tobi panyans'kij pocilunok, Il'ko.
I l ' k o (do Bragins'ko¿ z prezirstvom). Proshchavaj, yasnovel'mozhna
grafine. (Zaraz zhe nizhno). Proshchaj i ti, Gel'cyu, divchino z zolotim
naperstkom, shcho prigornulasya v odnij l'oli v mene na grudyah v tu chudovu
nich...
Vartovi vivodyat' usih tr'oh.
B r a g i n s ' k a revno plache. Ruzhins'kij ¿¿ vivodit'. Pan Mishka
vihodit' za nimi.
VII
Suteniº. Gajduk zapalyuº kandelyabri na stoli.
D u b r o v s ' k i j. Pane voznij, vvedit' Vasilya Hmarnogo.
Voznij viddav rozporyadzhennya. Ruzhins'kij povertaºt'sya v zalu i sidaº na
pershe svoº misce.
D u b r o v s ' k i j (divit'sya na svij godinnik.) Pane Labenc'kij, chi
povidomili vi knyaginyu Vil'komirs'ku pro skinchennya vidstrochki?
L a b e n c ' k i j. Tak, vel'mozhnij pane.
R u zh i n s ' k i j (pidhodit' i kidaº na stil papir). Os' list vid
knyagini Vil'komirs'ko¿, shcho upovnovazhuº mene zrektisya vikupu z oglyadu na
skinchennya stroku.
D u b r o v s ' k j j. Zanadto vzhe zrikayut'sya s'ogodni shlyahetni pani.
Za yakim diyavolom bulo zavoditi cyu sobachu komediyu? (Kidaº papir).
R u zh i n s ' k i j (spalahnuvshi i hapayuchis' za shablyu). Zanadto vi
dozvolyaºte sobi, pane Dubrovs'kij!
D u b r o v s ' k i j (u strashnim gnivi). Grafe Ruzhins'kij! YA zvelyu
znyati vam golovu za te, shcho vi osmilyuºtes' hapatis' za shablyu pered sudom!
Ne dosit' togo, shcho vi klopochetes', mov stara baba, shchob ne vipustili zvira,
yakogo vi rozdratuvali! (Ruzhins'kij vidhodit' na svoº misce, zignuvshis' i
zlisno stiskuyuchi kulaki). Ale vi dopnetes' lishe togo, shcho ya pomiluyu jogo
vlasnim mo¿m pravom.
L a b e n c ' k i j. Ale c'ogo ne mozhna zrobiti, pane suddya. Dekret uzhe
pidpisano vsiºyu kolegiºyu.
ZH o v n i r (uvihodit' i podaº lista Dubrovs'komu). Vel'mozhnomu panu
Dubrovs'komu vid regimentarya Stempkovs'kogo. (Povertaºt'sya i vihodit').
D u b r o v s ' k i j (rozpechatuº lista, chitaº). Zagnano zvira z usih
bokiv. Zdaºtsya, shcho ne vtekti vzhe jomu.
CHuti, yak dzvenyat' zaliza za dverima. Vartovi vvodyat' Hmarnogo.
D u b r o v s ' k i j (stavit' pered soboyu pisochnij godinnik). Vasil'
Hmarnij! Strok moº¿ licenzi¿* (* Tut: dozvil.) kinchaºt'sya. Vikup za tebe
nihto ne vnis, almaznogo zhorna ne znajdeno. Pisok peresipaºt'sya, i til'ki
desyat' hvilin zalishaºt'sya v sklyanci. Za toboyu vzhe prislano vartu z Kodni.
Tobi nalezhit' ostannº slovo.
H m a r n i j. Ne prosiv ya u vas c'ogo vikupu, pane suddya, i ne zhdav
milosti vid pans'kogo sudu. ZHal' til'ki Stesi, shcho viterpila daremno
stil'ki muk za brehlivu pans'ku prinadu. Nikoli ne bude spil'nogo mizh
panom i hlopom. Vi zamorduºte tisyachi nas, ale sotni tisyach virostut' nam na
zminu, i znovu povstanut' ci tisyachi, shchob dovershiti tu spravu, shcho nam ne
vdalasya s'ogodni. I ne vryatuº vas todi j caricya, bo j na caricyu prijde
kozac'kij moroz. Bo nedaremno prolili mi krov, a shchob skinuti vashe yarmo,
shchob vizvoliti z pans'kogo gnitu vil'nij narod ukra¿ns'kij. I hoch ne shvidko
melyut' nashi mlini, ta zavzyato. I prijde den', koli zhorna, tverdi, yak
almaz, roztroshchat' i cars'ki koroni, i vashu mogutnist', i silu, i zhivi
budut' hlopi na vlasnij ukra¿ns'kij zemli. A ti (do Ruzhins'kogo), ti shche
zgadaºsh mene, thoreva dusheI Ne ya, tak inshij kozak vidplatit' tobi i za
mene, i za Stesyu, yakuti zagubiv, proklyatij. Bo bula b vona zhiva, to z
zaliz, z nevoli, z posteli smertel'no¿ dopovzla b, dobigla syudi, shchob buti
bilya mene v smertnu moyu godinu!
D u b r o v s ' k i j (pidpisuº papir i pidijmaº pisochnij godinnik).
Peresipavsya tvij pisok, Vasil' Hmarnij, i teper ya povinen vidislati tebe
do regimentarya Stempkov-s'kogo. Pane voznij...
H m a r n i j. Proshchavajte, pane suddya. Proshu vas" uznajte pro Stesyu.
D u b r o v s ' k i j (ne divlyachis' na n'ogo). YA zroblyu vse, shcho mozhna.
Hmarnogo vivodyat' v seredni dveri.
D u b r o v s ' k i j (pidvodit'sya). Proshchavajte, panove! (SHvidko
vihodit' u dveri pravoruch).
VIII
Zaraz zhe obidva pidsudki pidvodyat'sya z svo¿h misc'. Ruzhins'kij
pidhodit' do nih, i pochinaºt'sya shumna rozmova.
R u zh i n s ' k i j. Ce nechuvana obraza, naruga nad shlyahetstvom! Vin
zbozhevoliv! YA zavtra zh pisatimu do korolya.
L a b e n c ' k i j. Vin odverto zahishchaº buntivnikiv. YAkbi ne mi i ne
Stempkovs'kij, vin bi jogo pomiluvav.
R u zh i n s ' k i j. Obraza, naruga, glum!
V cyu hvilinu z pravih dverej z krikom vbigaº Stesya i kidaºt'sya do
stola.
S t e s ya (v strashnomu zvorushenni). Strivajte, spinit'sya, vel'mozhni
suddi! Radi boga, vernit', vernit' jogo, skorishe! YA znajshla kamin', ya
znajshla kamin' knyagini! De suddya Dubrovs'kij? (Do Labenc'kogo). Vi zh chuli,
vi zh bachili, yak ya prinosila jogo. (Bachit' Ruzhins'kogo). A, j ti tut,
proklyatij zlodiyu! To sluhajte zh usi, tut, pered sudom, pered cim
rozp'yattyam! Vin, graf Ruzhins'kij, shopiv mene svo¿mi gajdukami, koli ya
vezla almaz do knyagini... odnyali almaz, kinuli v l'oh i zaperli; ya
poranila vsi ruki, poki zlamala grati. YA prisyagayus' u c'omu, ya vimagayu
pravdi, ya obvolayu na n'ogo pered sudom!
R u zh i n s ' k i j. Vona bozhevil'na! Nakazhit', shchob ¿¿ zabrali.
L a b e n c ' k i j (z usmishkoyu). Ti trohi spiznilasya, divchino. Sud
zakinchivsya, i tvogo narechenogo vidvedeno v Kodnyu na stratu.
R u zh i n s ' k i j. I koli b ti mala navit' desyat' almaziv, to ne
pristavish uzhe golovi tvoºmu Vasilevi.
Regit.
Stesya z zhahom hapaºt'sya za golovu, potim bizhit' do dverej, ale zaraz zhe
padaº nepritomna na pomist.
V tu zh hvilinu z serednih dverej vhodit' Dubrovs'kij. Pobachivshi Stesyu,
vin okidae okom prisutnih i, odrazu zrozumivshi, shcho tut sko¿losya, pidhodit'
rishuche do stola. Nastaº gliboke movchannya. Labenc'kij mimovoli pidvodit'sya.
D u b r o v s ' k i j. SHCHo tut sko¿losya? CHogo hotila cya divchina i shcho vi
¿j skazali?
L a b e n c ' k i j. YA ne znayu... vona... vona...
D u b r o v s ' k i j (gnivno). Pane Labenc'kij!
L a b e n c ' k i j (ozirayuchis' i pobachivshi, shcho buli svidki). Vona
kazala, shcho znajshla almaz... ale nibito v ne¿ jogo odnyali... nibito zaperli
v l'oh... yakis' bajki...
D u b r o v s ' k i j (shvidko pidhodit' do Stesi, stanovit'sya bilya ne¿
i bere ¿¿ ruki). A, bajki, ¿¿ ruki v krovi... odezha rozirvana. (SHvidko
pidvodit'sya. Do gajduka). Zaraz zhe privezti likarya. (Znov pidhodit' do
stola). Vona virvalasya z gvaltu, z nevoli, vona pribigla syudi, vona
zapitala vas, a vi pidnyali ¿¿ na glum! YA chuv regit, koli jshov syudi. (V
strashnomu gnivi). YAk! Vam, suddyam jogo korolivs'ko¿ milosti, ob'yavlyayut'
pered cim rozp'yattyam i za cim stolom, shcho sko¿losya zlochinstvo, a vi
regochete i gluzuºte, yak lake¿ na kuhni! Gan'ba! YA zavtra zh napishu korolyu,
shchob meni dali drugih pidsudkiv. Pane voznij! Zaraz zhe vchinit' ocheviste
soznannya pro gvalt, shcho zrobleno cij divchini, yak til'ki vona prijde do
pam'yati. Vi vidpovidaºte meni za ¿¿ zhittya. (Do gajdukiv). Negajno osidlati
meni konya, - ya ¿du v Kodnyu do regimentarya Stempkovs'kogo.
Dubrovs'kij shvidko vihodit' u pravi dveri, gajduki kidayut'sya z usiº¿
sili pered n'ogo.
Voznij shilivsya nad Steseyu, Ruzhins'kij i obidva pidsudki stoyat'
ostovpivshi.
Zavisa.
DIYA P'YATA
Dosit' shiroke misce pered bramoyu, shcho vede na Kafedral'nij plac u
ZHitomiri. Za shirokoyu bramoyu z arhitekturnimi ozdobami i statuyami nad
prosvitom vidno plac, katolic'kij sobor i narod, shcho snovigav po placu.
Obik prosvitu brami dvi luchkovi nishi, shcho pravlyat' za primishchennya dlya varti.
Tam na porozi na taburetkah sidit' kil'ka zhovniriv u mundirah i bilih
gamashah z lyul'kami v zubah. Livoruch bilya samo¿ brami - shinok pid viviskoyu
"Zolotij mlin" z 2- Z stolikami kolo vhodu. Trohi dali odkrivaºt'sya
shirokij kraºvid na polya i daleki ga¿. Pravoruch - ryad kramnic', zaraz
zachinenih. Kolo krajn'o¿ kramnici na zemli navaleno kil'ka chimalih
mlinovih zhoren, odno na odnomu, a najbil'she sto¿t' pritulenim do stini.
I
Ves' chas prohodyat' kupki svyatochno odyagnenih gorodyan i gorodyanok.
Travnevij ranok. Raz u raz chuti muziku.
P e r sh a k u p k a. Kazali, shcho pri¿hav sam velikij get'man Branic'kij,
u kost'oli bude vrochiste nabozhenstvo. I ne til'ki v kost'oli, a navit' u
sinagozi. Hiba zh pan ne chuv, shcho ºvre¿ pidnesli Branic'komu almaznu shablyu?
- SHCHe b pak ne pidnesti! Znali b voni, koli b ne Branic'kij!
- Koli b ne Dubrovs'kij. Os' hto oboroniv ZHitomir vid gajdamakiv.
Prohodyat'.
D r u g a k u p k a. Pri¿halo tri biskupi* (* Biskup - vishchij duhovnij
san u katolikiv.), dvadcyat' ks'ondziv.
- SHCHo biskupi! Z Varshavi pri¿hav yakijs' slavetnij kapucin, bude kazannya
govoriti na placu pered kost'olom.
Prohodyat'. CHuti muziku.
P e r sh a k u p k a. Hodimo skorishe. CHuºte muziku? Pevno, ce vitayut'
velikogo get'mana. Bozhe mij, yaka yurba! Ni, ce, mabut', kazannya. Kazhut', shcho
pri¿hav kapucin z Varshavi, hodim skorishe.
P a u sh a. E, shcho tam kazannya! A vi chuli, shcho v Bernardins'komu klyashtori
vlashtovano darove chastuvannya dlya shlyahti i mishchan? Pan ne chuv? Ce vam krashche
za kapucina. (Sidaº na kupu zhoren bilya kramnici, kil'ka cholovik
zupinyayut'sya i sluhayut'). Samogo piva sto dvadcyat' bochok, sorok bochok
vengzhini* (* Vengzhina - sort vina.), visimdesyat voliv, dvanadcyat' voziv
krakivs'ko¿ kovbasi, dvadcyat' chotiri vozi bilogo hliba - kozhnu bulku nesli
troº kuharchat, chotiri bochki ribi, dvanadcyat' krugiv shvejcars'kogo siru,
kozhnij po tri pudi vagoyu, - os' tochnisin'ko yak ci zhorna. (Lyaskaº rukoyu po
zhornah, na yakih sidit'). Kozhne zhorno prosto kotili po vulici, nenache
kolesa. Samih kuhariv chotirnadcyat', a kuharchat - tak nihto j ne lichiv. SHCHob
til'ki zrobiti lavki dlya obidu, sorok stolyariv pracyuvali cilu nich. A koli
rozveli vognishcha, shchob smazhiti tih voliv, to dim pishov azh do neba i
zupinivsya na hmari. A yak pochali krishiti cibulyu ta tovkti perec', to na
vsij CHudnivs'kij vulici od Bernardina do ribnogo rinku vsi panyanki
plakali, a vsi dobrodi¿ chhali pivtori godini! Tak os' yake chastuvannya, ce
vam ne golomozij kapucin!
SH l ya h t i ch (do drugogo). CHi pan chuv? A num, pane, najkorotshoyu
dorogoyu cherez staru krupodernyu. (Regit).
B a b u s ya - m i shch a n k a (shcho sluhala ves' chas, pritulivshi ruku do
vuha; do staren'kogo dida). CHi pan chuv! Bernardins'kij klyashtor zgoriv.
ªzus, Mariya! (Hrestit'sya). Sorok cholovik gasilo cilu nich, dim ishov azh do
neba... vsi plakali. Mabut', znov gajdamaki. Bozhe mij, bozhe!
Didok kivaº golovoyu, oboº vihodyat'. Regit.
Uvihodit' pak Pshepyurkovs'kij, yak i zavzhdi v dobromu nastro¿. ZHovniri
viddayut' jomu shanu. Vin zaraz zhe svo¿m zvichaºm rozkidaºt'sya za stolikom
kolo shinku.
P sh e p yu r k o v s ' k i j, Gej, kubok vengzhini! Til'ki spravzhnij
kubok, a ne naperstok.
Dehto j sobi sidaº.
P a u sh a (pidvodit'sya). Ga! Kogo ya bachu! Pane komendante!
P sh e p yu r k o v s ' k i j. A, pane chesniku... Proshu, sidajte, bud'
laska. (SHinkar podaº kubok). SHCHe kubok dlya pana chesnika. Nu, to yak sya
maºte, pane chesniku?
P a u sh a. Ta nichogo, hvaliti pana boga. Adzhe zh u mene nemaº tako¿
vazhko¿ sluzhbi, yak u pana tovarisha.
Prohodit' suddya Dubrovs'kij u pishnomu vbranni chornogo oksamitu, z
zolotim lancyuzhkom na grudyah i z cipkom z zolotoyu golovkoyu. Gajduk nese za
nim shablyu.
D e h t o z yu r b i. Vivat, suddya Dubrovs'kij!
Vin navit' ne obertaºt'sya.
P sh e p yu r k o v s ' k i j (uhval'no). O, cej znaº, yak zavdati gartu,
nikogo bez prochuhanki ne vipustit'. (CHeshe potilicyu). ZHoden gajdamaka ne
vijshov vid n'ogo cilij. SHCHo j kazati - natoptana golova.
P a u sh a. A otzhe zh i vijshov.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Hto zh ce takij?
P a u sh a. A toj gajdamaka, yak jogo... shcho knyaginya Vil'komirs'ka obicyala
vikup za jogo zhittya.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Nu, tak to zh, pane, insha rich. Tut cila
istoriya. Hiba zh pan ne znaº? (Stishuyuchi golos). Koli minuv termin
vidstrochki, shcho prosila knyaginya, i nihto ne prinis almaza, Dubrovs'kij
udekretuvav kozaka na smert' i vidryadiv u Kodnyu. Azh os' cherez yakus'
hvilinu pribigaº ta divchina i kazhe, shcho znajshla almaz, ale v ne¿ cej almaz
nibito gvaltovno vidibrav graf Ruzhins'kij. Rozumiºte, yakij skandal, pane.
Dubrovs'kij, shcho davno vzhe nenavidiv grafa, zaraz zhe pomchav u Kodnyu,
pripiniv stratu i domigsya togo, shcho gajdamaku pomiluvali i zaslali u
Velichku, kolo Krakova, kopati sil'. Til'ki divchina, yak pochula, shcho osavula
vidryadzheno v Kodnyu, tak i bebehnulas' na zemlyu bez pam'yati ta j prolezhala
tak cilij misyac'. A yak vona otyamilas' i hotili dopitati ¿¿, hto zh ce
vidibrav u ne¿ almaz, to viyavilosya, shcho v ne¿ shchos' tam ziskochilo u golovi,
i vona zbozhevolila.
P a u sh a. Ot tak okaziya! Nu, a almaz - tak i propav?
P sh e p yu r k o v s ' k i j (vihilyaº kubok). Ce vzhe vi spitajte u
grafa. Kazhut', shcho vin prodav jogo knyagini za majorat grafini Bragins'ko¿,
z yakoyu teper odruzhivsya, - cilij Ovruc'kij klyuch, pane, desyat' mil'joniv
zlotih. Til'ki j knyagini ne dav shchastya cej almaz - sin ¿¿, knyaz'
Vil'komirs'kij, distav kulyu v lob des' u Parizhi, pobivshis' z yakimos'
projdisvitom u kav'yarni, - nema dlya kogo, znachit', i beregti cej slavetnij
almaz.
P a u sh a. To, mozhe, jogo i ne bulo nikoli?
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Rozumijte yak hochete, til'ki Dubrovs'kij
c'ogo dila ne kinuv i, pobachite, taki dokopaºt'sya do grafa. O, to golova
natoptana! Vin kozhnogo naskriz' bachit'. Gej, shinkaryu, shche dva kubki vina!
Pan chesnik pam'yataº, yak ya loviv tih muzik-gajdamakiv bilya kordonu. Ne
zhaliyuchi zhivota dlya blaga korolya i Rechi Pospolito¿. To shcho zh pan dumaº? YAk
til'ki pobachiv Dubrovs'kij na sudi moyu zav'yazanu golovu i vznav, vidkilya v
mene ti rani, vin pidvivsya z svogo miscya, pidijshov do mene, znyav iz sebe
ocej zolotij lancyuzhok (pokazuº lancyuzhok na sobi) i nadiv meni pri vsih na
shiyu... Za taki, kazhe, shlyahetni rani mushu, kazhe, viddyachiti panovi chim mozhu.
Tak-to, pane chesniku. (Vihilyaº kubok).
CHuti muziku.
D e h t o z n a r o d u. Pri¿hav! Pri¿hav get'man Branic'kij!
YUrba porivaºt'sya na plac. Pshepyurkovs'kij i Pausha tezh pidvodyat'sya.
Pshepyurkovs'kij platit' groshi korchmarevi.
P sh e p yu r k o v s ' k i j. Nu, to shcho zh, pidemo i mi, pane chesniku?
(Vihodyat' za bramu).
Zliva uvihodyat' Hmarnij i SHenchik. Hmarnij odyagnenij u chornij
shlyahets'kij zhupan, ale bez shabli. SHenchik - u mishchans'komu vbranni.
SH e n ch i k (zatrimuº Hmarnogo za ruku). YAk sobi hochesh, a dali jti
nebezpechno. Bachish, yaka yurba? YAkraz hto-nebud' piznaº.
H m a r n i j. A to meni odnakovo. Til'ki b Stesyu pobachiti, a tam hoch i
vmerti...
SH e n ch i k. Nu, to syad'mo, hoch i tut, na cih zhornah. Zvidsi mi vse
pobachimo. (Sidayut'). Nu j shalena zh u tebe golova, Vasilyu! Ledve z-pid
sokiri vtik - i znovu lizesh.
H m a r n i j. Nu, to skazhi zh mershchij pro Stesyu, ti ¿¿ bachiv? Nevzhe zh ce
pravda, shcho vona zbozhevolila? Ta j shcho tut divnogo? - hiba mozhna bulo
viterpiti vse, shcho distalosya ¿j na dolyu! Vse svoº zhittya, vsyu lyubov, ves'
zapal svoº¿ dushi viddala vona spravi, yaku vvazhala svyatoyu, - vizvolennyu
ridno¿ lyudini... O, yakbi mi mali stil'ki sili, skil'ki zhilo v cij bidnij
divchini, ne zaginula b nasha sprava! I podumati, shcho vona bozhevil'na... Den'
u den' blukaº vona po polyah i po mistu... sama, neshchasna, neduzha, uboga...
I nevzhe zh nihto ne doglyadaº ¿¿? Nihto ne dast' ¿j napitisya, nihto ne
zogriº bidnih ¿¿ nizhok? Gospodi, to de zh tvoya pravda... de?
SH e n ch i k. Vona sama ne hoche. Starij Cviklovic kil'ka raziv brav ¿¿
do sebe, suddya Dubrovs'kij kupuvav ¿j sukni i chereviki, a vona znov
porozdaº vse ubogim, a sama hodit' po polyah i po mistu... vse shukaº dorogi
v Kodnyu...
H m a r n i j (stiskuº golovu). I podumati, shcho toj, hto doviv ¿¿ do
c'ogo, - zhivij i ne pokaranij! Ni! Ne dlya togo zh ya vizvolivsya z-pid sokiri
Stempkovs'kogo, ne dlya togo vtik iz Velichki, shchob tishivsya ta rozkoshuvav mij
lyutij vorog, mij proklyatij krivdnik! Nedarma zh vin tak tremtiv, boyachis',
shchob ne virvavsya z klitki shalenij zvir. Nehaj zhe teper pobachit'!
SH e n ch i k (hapaº jogo za ruku). Ta shcho ti nadumav, bezumnij! Ta nu
tebe v boloto, a z mene vzhe bude i odniº¿ lezoruci¿, dobre, shcho hoch
yak-nebud' golovu do plich prishili, i vona poki shcho derzhit'sya. (Hoche jti).
H m a r n i j (tezh pidvodit'sya). Ne bijsya, tebe v ce dilo ne vplutayu.
Ta j chim ya jogo vb'yu? Ti zh sam zabrav u mene shablyu i nizh. Hodim krashche
shukati Stesyu... Til'ki b znajti ¿¿ zhivoyu, til'ki b prigornuti do sebe ¿¿
bidne, smutne lichko, zogriti ¿¿ huden'ki ruchki, zaglyanuti v ¿¿ bidni,
nerozumni, nalyakani ochi... Poterpi shche troshki, moya bidna ditino, ya vernu
tobi rozum, ya vidplachu tim, hto skrivdiv tebe tak lyuto. (Ide za bramu.
SHenchik za nim).
II
Z livogo boku vvihodit' Cviklovic i Liya, vilikuvana Cviklovicem vid ¿¿
slipoti i pishno odyagnena v oksamitnu suknyu, v zolotih ozdobah i
samocvitah: Liya, nemov ditina, porivaºt'sya do vs'ogo, shcho bachit' svo¿mi
prozrilimi ochima. Voni zupinyayut'sya kolo brami, divlyachis' na dalekij
prostir, shcho odkrivaºt'sya zliva.
L i ya (pritulivshis' do ruki Cviklovica). O mij tatu! YAke velike shchastya
bachiti svo¿mi ochima cej prekrasnij svit... SHCHo za rozkish ci zeleni polya, i
temnij gaj, shcho siniº daleko-daleko... i cej plac, ves' zalitij soncem... i
oshatna yurba, shcho snovigaº navkrugi... i ci samocviti, yakih ya nikoli ne
bachila... i najkrashche tvoº chudove oblichchya, sribna boroda i prekrasni ochi,
shcho v nih stil'ki mudrosti i laski. I ce vse shchastya dav meni ti, velikij,
mudrij, kohanij! (Vona palko ciluº jogo ruku). CHi º zh bil'she chudo na
sviti, yak rozkriti slipi ochi lyudini!
C v i k l o v i c (usmihaºt'sya). O, yakbi ya spravdi mig rozkrivati slipi
ochi lyudyam, - ce b bulo dijsno chudom. Nemaº chuda, shcho ya vilikuvav tvo¿ ochi,
yaki ne bachili til'ki tomu, shcho buv zamutivsya tvij rozum. A skil'ki lyudej
zalishaºt'sya slipimi, hoch i bachat' ¿hni ochi, i gore tomu, hto rozkrivaº
¿hnyu slipotu. Hiba zh mozhu ya skazati cim zhovniram, shcho ne gajdamaki ¿hni
vorogi, a pani, yaki navmisno trimayut' ¿h samih u temryavi, kripactvi ta
zlidnyah. Ale slipi j sami pani, shcho zmagayut'sya v konfederaciyah z korolem ta
promizh sebe i ne bachat', shcho hizhi susidi davno vzhe polichili dni ¿hn'o¿
vil'no¿ i bezladno¿ respubliki, til'ki chekayuchi chasu, shchob podiliti ¿¿ mizh
soboyu... I gajdamaki slipi, bo povirili v lasku carici, shcho prodast' ves'
narod ukra¿ns'kij, shchob til'ki derzhavsya ¿¿ tron i ne lusnuli starodavni
lancyugi, yakimi poskovuvani hlopi po vsij zemli - od Moskvi i do Madrida...
Bo dobre znaº caricya, shcho kozhnij udar po cih lancyugah bude chuti skriz', de
til'ki pracyuº na paniv bezpravnij prignoblenij narod... Ale bil'sh za vsih
slipi ºvre¿, shcho ciluyut' pans'ku ruku, yaka shche vchora ¿h bila... Os' poglyan',
ce zh nashi ºvre¿... Voni nesut' almaznu shablyu, shchob yakshanoblivishe pidnesti
¿¿ velikomu get'manovi Branic'komu (z glibokim sarkazmom) za te, shcho vin
vryatuvav narod ºvrejs'kij vid novogo Amana* (* Aman - nablizhenij pers'kogo
carya Artakserksa, shcho domigsya v carya ukazu pro vinishchennya iude¿v (biblshn.).)
i persiv...
Z pravogo boku vihodit' deputaciya ºvre¿v, shcho nese na chervonih
oksamitnih podushkah zolotu, vsipanu almazami shablyu i suvij tori. Poperedu
dva ravvi, za nimi kil'ka zamozhnih, pishno vdyagnutih ºvre¿v. Voni svaryat'sya
i sperechayut'sya promizh sebe, komu jti pershomu, komu derzhati promovu toshcho.
C v i k l o v i c. O, ya b hotiv posluhati, yak voni budut' rivnyati
yasnovel'mozhnogo get'mana z Mordohaºm, Samsonom i Davidom... Idit', slipi
bezumci, shanujte tih, hto zipsuvav vashu sovist', hto maº pravo kinuti
zavtra v svinyachij hliv vas i vashih ditej za neviplatu orendi, rizati pejsi
abo c'kuvati sobakami za pershoyu svoºyu primhoyu...
Deputaciya prohodit' za bramu.
Z pravogo boku vihodit' molodij ºvrej, ubogij, po-zhebrac'komu vdyagnenij
u lahmannya, kul'gavij, iz miliceyu pid rukoyu.
L i ya (prigornuvshis' do Cviklovica). O mij tatu... ya znov spom'yanula
te, shcho tvoya laska primusila mene zabuti...
C v i k l o v i c (divit'sya na ne¿ dopitlivim okom). O, ni, ne
primushuvav ya tebe zrikatis' starih spogadiv, starogo gorya, moya donyu...
Sluhaj, Liº, chi hotila b ti pobachiti kogo-nebud' z tvo¿h ridnih... z tih,
kogo tak kohalo tvoº serce?
L i ya (stenuvshis'). Nashcho... nashcho ti zhartuºsh tak zhorstoko! Voni zh
zaginuli... zaginuli vsi... i tato, i mama... i Lejzer...
C v i k l o v i c. YA ne zhartuyu, Liº... Hotila b ti pobachiti svogo
narechenogo?
L i ya (shvil'ovano). Lejzera? Ni... ni! Nashcho ti muchish mene!
C v i k l o v i c (pidzivaº rukoyu ubogogo ºvreya). Pidijdi syudi, yunache.
(Ubogij nablizhaºt'sya). CHi piznaºsh ti cyu divchinu?
U b o g i j. Ni, shanovnij pane, ya ne znayu ciº¿ vel'mozhno¿ pani.
L i ya (shcho pridivlyaºt'sya iz strahom i nadiºyu do ubogogo, pritulivshi,
ruku do sercya, skrikuº). Lejzer! Lejzer! Mij kohanij!
U b o g i j (vipuskaº svoyu milicyu j padaº na odne kolino, pritulivshi
ruki do viskiv, divit'sya na Liyu, yak na privid). Ni... ni! C'ogo ne mozhe...
c'ogo ne mozhe buti...
L i ya (kidaºt'sya do n'ogo, obijmaº jogo golovu rukami j hoche pidnyati,
smiºt'sya i plache razom). Lejzer, Lejzer, mij lyubij, kohanij, ridnij!
Bidnij, ubogij, neshchasnij. YAk ti namuchivsya, yakij ti blidij, hudij! Hodim
zhe, hodim skorishe do tvoº¿ Li¿, ya zmiyu tobi golivon'ku, ya vimiyu tvo¿ bidni
poraneni nizhki, ya pociluyu tebe tak nizhno, moya lyubov, moya radist' bezmirna!
C v i k l o v i c (pidnimaº razom iz Liºyu ubogogo j vede jogo
pravoruch). Teper ya bachu, shcho nedaremno rozkriv tobi ochi, moya Liº. Bo i v
shchasti ne zreklasya ti lyubovi, bo ne zradili tvo¿ ochi togo, kogo kohala tvoya
dusha.
Vihodyat' usi troº. Raptom chuti muziku, shcho nablizhaºt'sya.
III
D e h t o z g o r o d ya n. Cehi! Cehoviki jdut'! Z muzikami, z
korogvami!
Z livogo boku vihodit' provid cehiv z korogvami i muzikoyu. Na kozhnij
korogvi - gerb iz simvolom remesla - cherevikom, chovnikom (tkac'kim),
zhornom, nozhicyami, bdzholoyu i t. in. Speredu kozhnogo cehu - cehmistri z
dovgimi cipkami iz sribnimi golovkami. Vsi cehi prohodyat' pid muziku za
bramu na plac. Ostannim ide kravec'kij ceh, yakij zupinyaºt'sya. V c'omu
cehu, krim cehmistra i lavnika - statechnih gladkih mishchan - shist' kravciv,
hudorlyavih, dovgonogih, v odnakovomu ruduvatomu vbranni z nozhicyami na
poyasi zamist' kindzhaliv, i shist' kravchih, garnen'kih i dzhendzhuristih, v
ozdoblenomu mishchans'komu vbranni, v lifah i koroten'kih spidnichkah (balet).
Ceh dopovnyuyut' shche dvi osobi: pidskarbij - nadzvichajno hudorlyava postat' iz
dovgim nosom i velikim shkiryanim kapshukom na poyasi, i "novak" - novij chlen
cehu - molodij, gladkij i nezgrabnij hlopec' z dovgim zhovtim volossyam.
Cehmister i lavniki sidayut' za stolik kolo shinku, reshta stoyat' mal'ovnichim
pivkolom; "novak" i pidskarbij-poseredini speredu.
C e h m i s t e r (sidayuchi za stolik). A shcho, panove lavniki, chi ne pora
b nam zapiti vhidchini novaka, pana Krup'yanki, na chest', gm, shanovnih
cehovih person (pogladzhuº sebe po cherevu) i vo slavu slavetnogo nashogo
cehu?
L a v n i k i. Taki Tak! Davno pora!
C e h m i s t e r. Pane pidskarbij, shcho nalezhit' z pana Krup'yanki v
braters'ku karbonu* (* Karbona - posudina dlya zbirannya pozhertvuvan' u
kost'oli. Tut - cehova skladchina, skarbnicya.) za vhidchini v slavetnij
kravec'kij ceh dobrogo mista ZHitomira?
P i d s k a r b i j (z poklonom). Tri kvarti gorilki, p'yat' kvart vina,
koshik pirogiv, chotiri kovbasi, odin marcipan i dva funti sventoyans'kogo
bobu, khe, khe, khe, khe, pane cehmistre. (Kashlyaº).
C e h m i s t e r (povazhno). CHuºsh, pane Krup'yanko?
N o v a k. Zalyubki, vel'mozhnij pane. (Daº pidskarbiyu groshi).
C e h m i s t e r. O, zdaºt'sya, ti dobrij novak, budesh dobrim bratom.
Pane pidskarbiyu, vlashtujte chastuvannya. Pam'yataj zhe, brate Krup'yanko
(pidijmaº pal'cya), mudri reguli slavetnogo kravec'kogo cehu: povazhaj
starshih, navoshchuj nitku persh nizh shiti, ne gulyaj z neputyashchimi zhinkami, ne
kroj kamizel'ku poperedu shtaniv, ne pozichaj groshej i ne sun' golovi, kudi
ne vlize. Koli budesh ce vse robiti, to budesh sam dobrim kravcem, navit'
cehmistrom.
Podayut' vino i stravu, vsi p'yut'. Kravchihi grizut' "sventoyans'ki"
struchki.
C e h m i s t e r. Za novogo brata nashogo slavetnogo cehu, pana
Krup'yanku, shchob buv vin dobrim kravcem i tovarishem!
L a v n i k i. Aksios, aksios, aksios!.. * (* Dostojnij.)
C e h m i s t e r. A shcho zh, panove kravchikove, davno vzhe mi tancyuvali
obertasa, shchos' i v mene nogi sverblyat'!
K r a v ch i h i (pleshchuchi v doloni). Obertasa! Obertasa!
Balet.
b kravchih, 6 kravciv, pan pidskarbij i pan Krup'yanka tancyuyut' pol'ku i
obertasa, porivayuchi pri kinci tanka tovstennogo pana cehmistra.
H o r (spivaº).
Zamovlyala raz v Krakovi
Grechna panna kravchikovi:
Suknyu zshij meni j koshulyu,
SHCHob nide korset ne muliv.
Kravchik hlopec' buv ohochij,
Primiryav korset shchonochi,
Tak i syak panyanku tuliv,
SHCHob nide korset ne muliv.
A panyanci vse ne dosit'.
SHCHe kravcya do sebe prosit',
Ah, popala, mabut', golka
V serce panni vid paholka.
Zshiv kravec' nareshti vbrannya,
Ta ne vijshlo bez dogani,
Bo ne shodit'sya na stani
Ni korset, ni suknya panni.
Pislya zakinchennya tanka kravchihi z regotom porivayut' pana Krup'yanku i
tovstogo cehmistra na plac. Ceh vihodit' tudi zh takim samim poryadkom.
IV
Z livogo boku vvihodit' graf Ruzhins'kij i Gel'cya - teper jogo druzhina.
Ruzhins'ka zmarnila, na lici sum i muka. Ruzhins'ka zupinyaºt'sya.
R u zh i n s ' k i j (grubo). Hodim zhe! CHogo ce ti znov stala? I tak
spiznilas'.
R u zh i n s ' k a (beret'sya za golovu). YA ne mozhu jti na plac, de
natovp... meni tam robit'sya strashno... Blagayu tebe, jdi sam... ya po¿du
dodomu.
R u zh i n s ' k i j (gnivno). C'ogo shche ne stavalo! Z togo chasu, yak ya
odruzhivsya z toboyu, nema kincya bezgluzdomu vereduvannyu. Den' u den' sl'ozi,
zithannya, ohkannya, hvorobi. Daj meni hoch na vulici zdihatis' tvo¿h
duruvan'.
R u zh i n s ' k a (lagidno). YA znayu, shcho ya zasluzhila svoº liho i mushu
terpiti... Blagayu tebe, jdi sam, ya ne mozhu jti v yurbu, ya ne mozhu jti tudi,
de vsi divitimut'sya na moyu muku... SHCHo ya robitimu tam iz svoºyu zhurboyu...
sered veselo¿ gominko¿ yurbi... Samotnya, temno¿ nochi, krad'koma mozhu ya
plakati ta moliti proshchennya za tyazhkij mij grih, za te, shcho zreklasya svogo
zbavitelya, za te, shcho oddala katam togo, hto vryatuvav zhittya moº i chest'.
R u zh i n s ' k i j (hapaº ¿¿ za ruku i shipit' rozlyuchenij). Hodim! Ti
gan'bish mij rid... Hlops'ka grafinya!
R u zh i n s ' k a (z gordistyu, shcho prokinulas' v nij pid vplivom
obrazi). Get'! (Virivaºt'sya j odstupaº). Ne tobi b kazati pro gan'bu...
zlodij...
SHCHe na pochatku ciº¿ sceni z livogo boku vvijshla Stesya, blida, zmuchena, v
rozirvanij sirij sukni-sorochci, z yako¿ vidno goli plechi i bosi nogi. Vona
robit' kil'ka krokiv, ozirayuchis' bezumnimi ochima, potim pidhodit' do
zhovniriv. Viglyad ¿¿ lagidnij i sumnij, v ruhah nemaº kolishn'o¿ energi¿.
S t e s ya (do zhovniriv). Skazhit', bud' laska, dobri lyudi, de doroga v
Kodnyu?
1-j zh o v n i r (regoche). Spitaj, divchino, v suddi Dubrovs'kogo.
2-j zh o v n i r. U Kodnyu º doroga, til'ki nazad nemaº.
S t e s ya (stenuvshis'). Tak... ya znayu... nazad nemaº, nazad nemaº...
R u zh i n s ' k a (z zhahom i zhalem divit'sya na Stesyu, prigornuvshis'
mimovoli do cholovika). Divis'... ce ta sama divchina, shcho prosila todi za
svogo narechenogo v toj samij vechir, koli... (Vona stenaºt'sya). Vona
zbozhevolila... bidna divchina...
R u zh i n s ' k i j. Ta hodim zhe nareshti! (Grubo hapaº ¿¿ za ruku,
boyazko ozirayuchis' na Stesyu i porivayuchis' do brami).
S t e s ya (pidhodit' do Ruzhins'ko¿ i bere ¿¿ za ruku). Bidna, yak
pokoloti golkoyu tvo¿ nizhni pal'chiki... bachish, voni vsi v krovi... CHomu zh
ti shila bez naperstka... (Ruzhins'ka stenaºt'sya). De tvij naperstok? CHomu zh
ti shila bez naperstka... savan dlya svogo cholovika... Strivaj, ya podaruyu
tobi naperstok.
Gel'cya z zhahom virivaº svoyu ruku i zakrivaº oblichchya rukami.
R u zh i n s ' k i j (grubo sipaº ¿¿). Os' tvo¿ bezgluzdi vereduvannya!
Kinchilos' tim, shcho zibrala yurbu kolo sebe.
I dijsno, kil'ka prohozhih zupinilos', divlyachis' na cyu scenu.
V
Iz-za brami vihodit' suddya Dubrovs'kij z svo¿m gajdukom i sekretarem i
tezh zupinyaºt'sya, hmuro divlyachis' na te, shcho chinit'sya.
S t e s ya (shcho piznala Ruzhins'kogo). A, ce ti! Ce ti vkrav mij almaz,
moº almazne zhorno! (Na yakus' mit' rozum ¿¿ nenache proyasnivsya). Ti! Ti!
Shopiv mene i kinuv u l'oh i vidibrav almaz, shcho ya kupila cinoyu krovi,
cinoyu krovi moº¿! YA obvolayu na tebe! YA obvolayu na tebe, yak na zlodiya i
gvaltivnika!
Ruh i gomin sered narodu.
R u zh i n s ' k i j. Proklyata bozhevil'na! (Zlisno, zignuvshis',
porivaºt'sya do brami, ale vidstupaº pered Dubrovs'kim, shcho robit' krok
upered i navmisno zastupaº jomu dorogu). A, proklyatij diyavol...
D u b r o v s ' k i j (grizno j povazhno). Stijte, grafe Ruzhins'kij!
Nareshti-taki proyasnivsya rozum ciº¿ bidno¿ divchini, i vona pryamo j ochevisto
nazvala, hto ¿¿ krivdnik i gvaltivnik. Imenem najyasnisho¿ respubliki
viklikayu vas zavtra na sud, grafe Ruzhins'kij! A vsih, hto chuv, shcho kazala
cya divchina, viklikayu, yako svidkiv pered sudom. Pane sekretaryu, zapishit'
zaraz zhe vsih, hto buv tut prisutnij.
R u zh i n s ' k i j (zlisno smiºt'sya). Vi pomililis', pane Dubrovs'kij!
Vi ne suddya bil'she v ZHitomiri. Vas vzhe znyato z posadi - shchob ne zahishchali
buntivnikiv i hlopiv!
D u b r o v s ' k i j (vrazhenij). Vi breshete!
R u zh i n s ' k i j (vijmaº z kisheni pergament z pechatkoyu). Os' dekret
jogo korolivs'ko¿ milosti - zavtra ya prishlyu jogo do vas. (Hapaº za ruku
druzhinu i vihodit' za bramu. Dubrovs'kij sto¿t' yakus' mit' prigolomshenij,
todi pidijmaº gordo golovu i tak samo spokijno j povazhno ide livoruch. YUrba
shanoblivo rozstupaºt'sya pered nim).
VI
Narod hvilyuºt'sya.
V i g u k i z yu r b i. Tak os' yaki ci grafi! A Dubrovs'kogo - chuli -
taki z'¿li! Zlodi¿, gvaltivniki! - Dobra pans'ka pravda! - A shcho vin
zrobiv? - Hiba zh ti ne chuv? - A hto cya divchina? - Ta ce zh Stesya Brazhnyuk...
Get' z panami! - Tihshe, durnij, zhovniri! - Hodim na plac.- Biti vsih
paniv! - SHCHo ti skazav, hame? Anu, pane, poklichte togo zhovnira!
S t e s ya. SHCHo kazav toj velikij pan?.. Zdaºt'sya, shchos' dobre... De ya
jogo bachila? CHi ne znaºte vi, dobri lyudi, de ya bachila c'ogo pana z zolotim
lancyuzhkom na shi¿... (Tre cholo). To hiba zh lancyuzhki buvayut' zoloti?..
zalizni... til'ki... zalizni... Ale chogo ce meni zdalosya, shcho j v n'ogo
ruki v krovi? Hiba vin tezh buv u Kodni? (Oziraºt'sya navkolo sebe). YA
pitala dikih gusej, chi ne bachili voni, shcho diºt'sya zaraz u Kodni... voni
dovgo ne hotili skazati meni pravdi. (Spivaº).
Oj diki¿ gusi, vam vil'no litat'
Visoko v nebesnij bezodni,
Skazhit' meni pravdu, chi bachili vi,
SHCHo diºt'sya zaraz u Kodni.
"Mi bachili zverhu, yak gaj shelestit',
Zeleni¿ sosni kivayut',
A des' u dolini sokira dzvenit' -
To, mabut', htos' drova rubaº".
O, ni, ne rubaº sokira dubiv,
I sosni stoyat' nepohitni...
Skazhit' meni pravdu, shcho bachili vi,
O gusi, mandrivci vsesvitni.
"Mi bachili zverhu, yak richka gurchit'
Po temnih yarah ta dolinah..."
O, ni, to nepravda, tam richki nema,
O gusi, ne muchte divchini.
"Tak os' tobi pravda, kati gajdamak
Sokiroyu lyuto stinayut',
Krivavaya richka teche kriz' bajrak,
A golovi v yamu kidayut'.
A pan regimentar pri yami sidit'
I golovi lichit' kozachi.
- Stinajte, - vin kazhe, - shche malo goliv -
Ne vsya Ukra¿na shche plache".
YUrba vdivlyaºt'sya na Stesyu, gluho hvilyuyuchis'
S t e s ya (pobachivshi zhorna kolo kramnici, pidbigaº do nih). ZHorna...
ZHorna... Bozhe mij... YAk zashchemilo vraz moº serce... (Vona hitaºt'sya,
shopivshis' za serce, i sidaº, zblidnuvshi, na zhorna). Bozhe mij, shcho ce zi
mnoyu... (Shoplyuºt'sya i pidhodit' do lyudej). Radi boga... radi boga...
pidnimit', pidnimit' ¿h skorishe. (Hapaº kogos' za ruku i tyagne do zhoren).
Pidnimit' ci zhorna, bo voni pridavili moº serce... vono tam sochit'sya
krov'yu... Vi podumajte til'ki, yak bolyache sercyu, koli na n'omu lezhit' takij
kamin'. (Vona zasovuº pal'ci pid zhorno i hoche jogo pidnyati. Na lici ¿¿
peredsmertna muka).
YU r b a (smiºt'sya). Ot nerozumna! Tri choloviki ne pidnimut' jogo. Ot
durna!
S t e s ya (plache, sidyachi bilya zhoren i shopivshis' za serce). YA ne
mozhu... davit', gnitit'... serce bolit'... Znimit'. (Krichit'). Znimit'
zhorno z mogo sercya! (Zrivaºt'sya na nogi). Znimit', a to vono... (Vraz
padaº navznak, shopivshis' za serce).
YUrba kidaºt'sya vbik.
Htos' iz narodu nahilyaºt'sya nad Steseyu. Umerla... Narod hrestit'sya,
znyavshi shapki. Gluhij gomin. V cyu hvilinu z-za brami vihodit' Hmarnij i
zzadu cherez yurbu protovplyuºt'sya napered.
H m a r n i j (shche zdalya, cherez golovi pobachivshi Stesyu, krichit'). Stesyu!
Stesyu!.. (Narod rozstupaºt'sya, vin kidaºt'sya do ne¿ z ridannyam). Stesyu,
Stesyu, golubko! (Pidvodit' ¿¿ plechi, ciluº, ale vona neruhoma). Movchit'...
Zamovkla naviki... Pizno zh mi zustrilisya z toboyu, moya lastivko bidna,
bidna divchinko... Skil'ki blukala ti, vboga, neshchasna, zaplakana, po
gostromu kaminnyu svo¿mi bosimi nizhkami, shukayuchi pravdi, shukayuchi tvogo
milogo. Ne dizhdalas', ne dizhdalas' ti jogo...
Ciluº ¿¿ ruki j girko plache, pohilivshi golovu. Narod gluho hvilyuºt'sya.
V cyu hvilinu vvihodit' graf Ruzhins'kij. YUrba movchki rozstupaºt'sya.
Ruzhins'kij pidhodit', zdivovanij.
R u zh i n s ' k i j (pobachivshi Stesyu i ne vpiznavshi Hmarnogo, shcho
shilivsya na ruki Stesi). A, ce ta bozhevil'na divchina. (Gluzlivo). Nu, shcho
zh, zdaºt'sya, vona taki znajshla svoº zhorno.
H m a r n i j (shcho pri pershih slovah grafa pidviv golovu, zrivaºt'sya).
A, ce ti! Tak i ti znajshov svoº zhorno! (Z cimi slovami vin hapaº z
nelyuds'koyu siloyu verhnº zhorno i, visoko pidnyavshi nad golovoyu, kidaº jogo
na golovu Ruzhins'kogo, yakij daremno kinuvsya buv tikati, - yurba ne pustila
jogo, i vin padaº z rozbitim cherepom).
Krik, ruh.
Hmarnij shche raz nizhno ciluº Stesyu i znikaº.
Zavisa.
1930
Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT